Theofan Stilian Noli: Jeta dhe veprat e tij

[faiksmajli]

Eshtë folur shumë për kontradiktat e Nolit, aq sa është thënë që “ekzistojnë shumë Nolër, në kundërshtim me njëri-tjetrin”1). Janë quajtur ato kundërthënie, inkoerenca, kontradikta dhe paradokse.
Eshtë më se e vërtetë që Noli të jep mundësi e argumente që ta trajtosh atë kontradiktor në disa hulli. Në vorbullën e kontradiktave noliane, ato më ngacmueset janë dy: a ka qenë Peshkopi ynë i shquar besimtar a jobesimtar, për të mos thënë kundërshtar i besimit dhe, në zgjidhjen e problemeve të mëdha shoqërore e politike, a ka qenë për përdorimin e dhunës a kundra saj, a ka qene revolucionar a kundërrevolucionar.
Po jap mendimin tim, duke i peshuar kontradiktat në vokacionet e tij, të cilat gjithashtu kanë qenë të shumta, por duke u përpjekur të nxjerr në dukje ato më rëndësorët prej tyre.
Para së gjithash, duhet thënë se në pikëpamje psikologjike dhe filozofike, duhet pranuar që kontradikta subjektive është në shpirtin e njeriut, në mendjen, në zemrën, në jetën dhe në veprimtarinë e tij. Të lindura fillimisht nga dyshimi, me zgjerimin e përvojës jetësore dhe të kulturës, tek mendimtari a veprimtari, në përpjekjet e tij për t’ju afruar sa më shumë së vërtetës, në çdo plan teorik a praktik që kërkohet ajo, shfaqen kontradiktat. Qenësia e kësaj dukurie është në përputhje me personalitetin e njeriut. Eshtë i njohur fenomeni që kontradiktat e personaliteteve të shquara marrin ngjyra paradoksale, siç është bërë zakon të thuhet, por edhe siç është shpesh e vërtetë.
Personalitetet e larta që tejkalojnë kufijt kombëtarë, siç qe Noli ynë, mishërojnë jo vetëm kontradiktat individuale apo ato të një bashkësie, qoftë kjo edhe një komb, por edhe kontradiktat e njerëzimit, sepse të tilla personalitete janë shprehje e ndërgjegjes së njerëzimit, pra edhe e kontradiktave që e ngërthejnë atë, ndërgjegje që përpiqet e lufton për t’i hedhë dritë së ardhmes.
Njeriu gjatë gjithë jetës së tij, me rritjen e përvojës praktike jetësore dhe me zgjerimin e dimensioneve të kulturës, e përsos dhe e ndryshon mendimin e tij për probleme të rëndësishme, duke shkuar edhe tek kundërshtimi i mendimit të tij të mëparshëm. Gjë krejt normale. Në këtë rast nuk mund të bëjmë fjalë për kontradikta në kuptimin e vërtetë të fjalës, pa rënë në mohimin e zhvillimit të pandërprerë mendor e shpirtëror të njeriut. A nuk kemi sa e sa personalitete evropiane e botërore që në dekadat e para të shekullit të kaluar u lajthitën nga marksizmi e leninizmi dhe, më vonë, u bënë kundërshtarë të tij? Vetë Noli e ka shprehur një dukuri të tillë në introduktën e tij për Khajamin: “Eshtë e pabesueshme që Omar Khajami, armik i të gjitha despotizmave, të mos ketë ndryshuar aspak pikëpamjet e tij filosofike brenda në 55 vjet” 2).
Si qëndron Noli mes fesë e ateizmit, a beson apo nuk beson, a është përkrahës i fesë apo kundërshtar i saj – kjo është kontradikta më tunduese për ato që përpiqen ta trajtojnë atë si ateist dhe kundërshtar të fesë.
Megjithësë nuk është për t’u marrë në konsideratë trajtimi i njëanshëm, në një farë mënyrë tendencioz, që iu bë këtij problemi në periudhën e diktaturës, sepse aty mund të ketë indoktrinim e mungesë çiltërsie, më tepër se objektivitet e bindje shkencore; gjithsesi duhet thënë diçka. Namik Resuli në studimin e tij “Fan Noli sot” 3) ka polemizuar për këtë çështje me Koço Bihikun dhe Dhimitër Shuteriqin, lidhur me “antifetarizmin” e Nolit (në ndonjë poezi e shprehje të tijen), duke pranuar këtë dukuri–sado lëkundshëm - si inkoerencë të Nolit (mbështetur në një shprehje të nxjerrë nga një letër që Noli i ka dërguar Tashkos, më 1906: “Perëndisë që nuk i besoj, i ardhtë keq!” dhe e ka mbyllur këtë çështje, duke e lënë në kapërcyell, me citimin e Qerim Panaritit, biografit të parë të Nolit: “Si person, Noli gëzonte të gjitha të metat e njeriut plus të metat e tij si individual”, (d. m. th. si individ, shënimi im, A. Ç.). Mendoj se kjo shprehje dhe ndonjë tjetër që bie Qerim Panariti në librin e tij 4) mund të jenë rezultat i një momenti shpirtëror a rrethanash të veçanta dhe nuk duhen marrë për bazë për të nxjerrë përfundime rëndësore kategorike, që bien në kundërshtim me krejt jetën dhe veprimtarinë e Nolit.
Aleks Buda ka shkruar: “Me vullnet të lirë e me ndërgjegje, Noli zgjodhi rrugën e priftërisë. Nuk ishte as një thirrje e brendshme, as nevoja për të siguruar jetesën që e çoi në këtë rrugë. Ajo që në kushte normale do të ishte një maskeradë – veshja prift – për një njeri që në thelb…ishte një skeptik në pikëpamje fetare, qe në të vërtetë një akt vetëflijimi i një njeriu që pranoi të flijojë një jetë normale njerëzore dhe lirinë e vet personale e mendore për nevojat politike kombëtare, të luftës kundër veprimtarisë kombëtare të feve e kishave; qe ky një akt vetëmohimi tragjik sepse e detyroi të rrojë një jetë në dy rrafshe” 5). (Eshtë fjala, për rrafshin politik dhe atë fetar).
Me pak fjalë kështu është trajtuar vendimi i Nolit për t’u bërë prift dhe misioni i tij fetar nga mendimi i shkencës shqiptare nën trysninë e diktaturës. Pra, Noli u bë prift pa pasë një thirrje të brendshme, sepse përkundrazi ai ishte “skeptik” në qëndrimin ndaj fesë; por u vetëflijua tragjikisht për “nevojat e politikës kombëtare”.
Së pari, na duket një gjykim tepër i sipërfaqshëm mohimi i thirrjes së mbrendshme, vokacionit fetar, që e drejtoi Nolin në rrugën e priftërisë.
Nga të gjitha vokacionet e Nolit, dy janë më të fuqishmet dhe më ndikueset në veprimtaritë e tij: ai fetar dhe ai atdhetar, vokacioni qiellor dhe një nga “tokësorët”.
Shfaqja dhe jetëgjatësia e vokacioneve kanë kronologjinë e tyre në jetën e njeriut, gjë që del më në pah tek njerëzit e mëdhenj. Pa u zgjatur në këtë çështje duhet të pranojmë se është vokacioni fetar, ndoshta për vetë natyrën e tij ekskluzivisht shpirtërore, që u shfaq tek Noli shumë heret, që në moshë të njomë, dhe që e shoqëroi atë, siç do ta themi më poshtë, tërë jetën. (Eshtë për t’u shënuar se në hullinë e religjionit, vokacioni është një thirrje e brendshme që Hyu i bën një shpirti për t’ju kushtuar i tëri Atij; ndërsa në vokacionet e tjera, “tokësoret”, motivacioni është krejtësisht në hullitë njerëzore dhe shfaqet tek aftësitë dhe talenti i njeriut.).
Vetë Noli na tregon në “Autobiografinë” e tij se ai ishte i vetmi prej pjesëtarëve të familjes që e shoqëronte gjyshe Sumbën në agjërimet e saj; bile edhe ndër ato më të vështirat, siç ishte të qëndruarit, dy herë në vit, tri ditë rresht, pa ngrënë e pa pirë; megjithëse gjyshja, “përherë rropatej ta bindte që të mos agjëronte, sepse ishte shëndetlig” 6). Si mund të spjegohet ndryshe ky veprim fëminor, përveçse me një impuls të brendshëm shpirtëror? Ky predispozicion shpirtëror i fuqishëm e shoqëroi Nolin tërë jetën. Dhe më vonë në një moshë të pjekur, duke iu nënshtruar këtij vokacioni hyjnor dhe duke synuar në sendërtimin e idealeve të tij të larta qiellore e tokësore, fetare e atdhetare, Noli nuk flijoi kurrëfarë lirie të vetëvetes; nuk bëri ndonjë vetëflijim, përkundrazi ai krijoi mundësinë që të pajtonte dy vokacionet e tij më të fuqishme, duke u vënë plotësisht në shërbim të tyre dhe për hir të këtyre vokacioneve ai solidarësoi bashkësinë shqiptare ortodokse të Amerikës, duke e shkëputur atë nga ndikimi, intrigat dhe politika antishqiptare e Patrikanës dhe themeloi Kishën Shqiptare, u mor me politikë, duke u bërë një luftëtar i fkaktë për ndërtimin e një shoqërie shqiptare sa më të çliruar shpirtërisht dhe lavëroi në tërë ato fusha të kulturës, artit, shkencës, aftësitë e tij të rralla.
Eshtë tepër e çuditshme, flagrante të pranojmë se personaliteti i Nolit në tërë madhështinë e gjenialitetit të tij t’ia kishte nevojën maskave dhe maskaradave.
Jeta dhe veprimtaria e Nolit nuk lënë në dyshim vokacionin dhe bindjen fetare të tijen. Noli e hapi dhe e mbylli jetën si besimtar i zellshëm. Në frymëzimin e tij shpirtëror, në prirjen dhe misionin jetësor dhe, jo e parëndësishme, në trashëgiminë instinktive dhe edukatën që mori që heret në familje, ai na dëshmohet katërcipërisht fetar. Fetar në ideal, fetar në bindje, fetar në veprim. Fetar në fëmijëri, fetar në rini, fetar në moshë të pjekur dhe në pleqëri; fetar në jetë, fetar në vdekje.
Më shumë se çdo gjë dëshmon vepritaria e tij jetësore. Nën ndikimin e edukatës familjare, që në fëmijëri, ai mendonte të bëhej “kalorës i Skendërbeut” dhe “misionar i Krishtit”, dhe përpara marrjes së çdo vendimi ai pyeste veten: “Si do të kishte vepruar Krishti, në një rast të tillë?” Dhe përgjigjej: “Krishti do t’i besonte Zotit dhe do të shkonte përpara”. 7)
Gjatë gjithë jetës, ai jo vetëm ushtroi detyrën si prift, por kohën më të madhe ia kushtoi propagandës fetare. Që më 22 mars 1908, në moshën 26-vjeçare, vetëm 14 ditë mbasi u dorëzua prift, celebroi Liturgjinë e Parë Hyjnore në gjuhën shqipe dhe po këtë vit botoi “Shërbesat e Javës së Madhe”, duke filluar me botimet e materialeve fetare, që vazhduan gjatë gjithë jetës. Me që lista e tyre është shumë e gjatë, po shënojmë këtu vetëm vitet e botimeve: 1908, 1909, 1913, 1914, 1916, 1936, 1941, 1948, 1949, 1950, 1952, 1954, 1955, 1956, 1957, 1961, 1962 dhe vetëm një vit para se të vdiste botoi Psalmet e përkthyera nga hebraishtja. Sqarojmë që në disa prej viteve të përmendura më lart, ai realizoi dy e më tepër botime. A mund të bëhëj e gjithë kjo punë e vëllimshme dhe e shtrirë në krejt hapësirën jetësore pa një predispozicion të fuqishëm shpirtëror dhe vetëm e diktuar nga nevojat e politikës kombëtare?
Noli ka shkruar: “Nga të gjitha veprimtaritë e mia, dashuria ime e parë është kisha” 8); ndërsa përkthimin dhe kompilimin e Kremtores (Menoion) – një libër shërbese që përmban psalmet, odet dhe troparia të vitit liturgjik ortodoks - e ka quajtur “sodisfaksionin e tij më të madh” 9) dhe “veprën, në të cilën janë përqëndruar përpjekjet e tij më të mëdha shpirtërore, letrare, muzikore dhe intelektuale” 10).
Në tryezën e punës, ditën që vdiq, iu gjetën: një vëllim i vogël poezish franceze, disa fletë me përkthime nga ky vëllim, (dëshmi e gjallë e hapësirës kohore dhe fuqisë së vokacionit për artin poetik), si dhe një dorëshkrim, në të cilin qe shkruar kjo lutje drejtuar Zotit: “Kur ju të vini në tokë, Mbret i Qiejve, me pushtet dhe shkëlqim, e gjithë bota do të dridhet nga frika, lumenjtë e zjarrit do të rrjedhin para fronit të gjyqit tënd të tmerrshëm, librat do të hapen dy kapakësh, do të zbulohem mëkatet më të fshehta. Më kurse mua prej zjarrit të pashuar e të amshuar dhe më vendos në krahun e djathtë në Parajsë, Gjykatës i drejtë dhe mëshirëplotë!” 11). Sa larg skepticizmit fetar dhe sa kuptimplote për vokacionin fetar të Nolit është kjo lutje !
I qenësishëm për t’u theksuar, lidhur me çështjen që po trajtojmë, është fakti që vokacioni fetar dhe ai atdhetar tek Noli ishin shumë të fuqishëm dhe kjo përmasë dyfishohej, kur ato viheshin në shërbim të njëri-tjetrit. Dhe ai i vuri mjeshtërisht jo vetëm në pajtim, por edhe në funksion të njëri-tjetrit. Dukuri e padiskutueshme e veprimtarisë së tij.
Vokacioni i brendshëm fetar dhe ai atdhetar janë dy binarët kryesorë nga kalon lokomotiva që tërheq trenin me vagona të shumtë të veprimtarisë së tij: vagonin e përkthimeve letrare, poezisë, publicistikës, oratorisë, studimeve në fushën e historisë e të muzikës, krijimeve origjinale në fushën e muzikës, diplomacisë, politikës. Vokacioni fetar, fillimisht, dhe ai atdhetar janë më të hershmit në jetën dhe veprimtarinë e Nolit dhe e kanë shoqëruar atë tërë jetën; prandaj mund të na shërbejnë si çelës për të shpjeguar kontradiktat e tij. 12)
Cili është më i fuqishmi nga këto dy impulse të shpirtit nolian? Duket se gjaku iliro-shqiptar i trashëguar prej të parëve është ai që përcakton çdo gjë më së miri në personalitetin e këtij shqiptari të madh me përmasa evropiane e botërore. Vokacioni atdhetar është pa dyshim në tharmin e psikologjisë së popullit tonë. Deri vonë i zhytur në elemente paganizmi – pavarësisht përqafimit të dy besimeve monoteiste – shqiptari e ka pasë më se të theksuar vetëdijen e përkatësisë së tij etnike, këtë vlagë të ngrohtë atdhetarizmi, si dhe ndjenjën dhe gjithë botën shpirtërore që lidhet me të. Nuk është i rastit, përkundrazi është shumë kuptimplotë konstatimi i Hobhaus-it, shokut e shoqëruesit të Byron-it në udhëtimet nëpër trevat evropiane të Perandorisë Turke, në dekadat e para të shek. XIX: “Kur banorët e provincave të tjera të Turqisë pyetën se çfarë janë, ata përgjigjen: ‘jemi muhamedanë’ ose ‘jemi të krishtërë’; ndërsa banori i këtij vendi (është fjala për trojet shqiptare, shënimi im, A. Ç.), përgjigjet: ‘unë jam shqiptar.”13). Dhe kjo ndodh në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit të XIX, kur vetëdija kombëtare e popullit tonë ishte errësuar mjaft nga shkaku i zgjatjes së pushtimit osman dhe politikës së tij antishqiptare dhe kur vetëdija kombëtare e popujve fqinjë kishte kristalizuar platformën e tyre kombëtare. 14)
Kështu, në vokacionet e tij më rëndësorë, Noli dëshmohet gjithsesi një shqiptar i vërtetë, me gjak, me mish, me kockë; ashtu siç e ka cilësuar Hasan Dosti: “Ky burrë simbolizon sinthezën e virtyteve të racës arbërore.” 15)
Historia, kultura, etnopsikologjia dëshmojnë dashurinë e popullit tonë për atdheun. Që në fillimet e saj-duke mos lënë jashtë humanistët e mëdhenj, që shkruan në gjuhën latine, kultura shqiptare u frymëzua nga ndjenja e atdhetarizmit. Më së miri këtë e dëshmojnë më të vjetrit: Barleti, Beçikemi, Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani; dhe mbas tyre rreshtohen të gjithë, pa dallime besimi a krahine. Dhe asnjërin prej tyre nuk e ka penguar rroba fetare të merret me politikë, shkencë, art, bile edhe të marrë pushkën për të luftuar për atdheun.
Kleri katolik i Veriut krijoi si moto të veprimtarisë së tij binomin “Fe e Atdhe”. (Duhet theksuar këtu se nëse vokacioni dhe veprimtaria fetare e tij lidhej vetëm më një pjesë të vogël të popullit, siç është elementi katolik, veprimtaria atdhetare e tij kishte karakter mbarëkombëtar.)
Një nga argumentet për ta paditur Nolin si antifetar ka shërbyer përkthimi prej tij i “Rubairave” të Omar Khajamit. Nëse kontradikta është më se e mprehtë, flagrante, në predikimin e fjalës së Krishtit, nga njëra anë, dhe të bolshevizmit, anti-Krishtit, nga ana tjetër, siç mund të thuhet për disa poezi dhe introdukta të tij; ndryshon puna në përkthimin e Rubairave, një fenomen në dukje kontradiktor dhe, më përtej, paradoksal.
Në përkthimin e “Rubairave”, duhet të kemi parasysh disa fakte:
Së pari, vetë Khajami është thellësisht kontradiktor. Aq sa mund të trajtohet si afetar, po aq mund të trajtohet si fetar dhe si kundërshtar i fesë.
Së dyti, nëse për hir të lirisë së mendimit, kritikon dogmatizmin fetar, Khajami nuk është ateist. Ai beson në një Zot, pavarësisht se herë-herë kritikon edhe perenditë e feve semitike.
Së treti, mungesa e konsekuencës në idetë e Rubairave, nuk na lejon të përcaktojmë një vijë demarkacioni për një sistem të prerë filozofik të Khajamit. Vetë Noli e pohon këtë në introduktën e tij: “Çdo sistematizatë strikte e iderave që na çfaq Khajami është e kotë sa edhe e lajthitur”. Dhe më poshtë: “Khajami nuk është dishepull i një shkollë, po i të gjitha Shkollave gjer në një pikë” 16).
Së katërit, për hir të realizimit të një perle letrare, Khajami i ka lejuar vetes të predikojë edhe ide krejt kontradiktore. Ja si është shprehur Noli për këtë: “Të gjitha pikëpamjet makar kontradiktore janë të mira për Omar Khajamin në qoftë se i japin lëndën e nevojshme për një rubai artistike” 17). Kjo na dëshmon se vokacioni letrar tek Khajami ka qenë më i fuqishëm se ai filozofik; gjë që shihet, në ndonjë rast, edhe tek disa përkthime të Nolit, në kundërpeshimin mes vokacionit letrar dhe atij filozofik. Me të drejtë, studiuesi Vehbi Bala ka vërejtur një “afinitet shpirtëror të Nolit me krijimtarinë e Khajamit” 18).
Kështu, mund të rreshtohen edhe argumente të tjera për ta kundërshtuar – si bindje - antifetarizmin e Khajamit. Noli e përktheu Khajamin në vitin 1926, si një nga militantët më të mëdhenj botërorë të “Lirisë së Mejtimit”. Mendoj se përkthimet madhore të Nolit janë nisur jo vetëm nga vlerësimi letrar-artistik, por më tepër e më nga vokacioni i tij atdhetar. Ndryshon puna me përkthimin e disa poezive.
Si mendimtar i madh, Noli kishte nevojë për hapësirë të gjerë e horizont të kthjelltë mendimi. Këtë e ndjente, e quente të nevojshme dhe e dëshironte edhe për popullin e tij, për atdheun e tij; prandaj ai përkthen krahas Ungjijve edhe Rubairat. E gjithë veprimtaria e Nolit buron nga militantizmi për lirinë e mendimit, ushqehet nga kultura e tij shumë e gjerë dhe ndizet e merr flakë nga pathosi qytetar, për t’i dhënë forcë e energji veprimi idealit të tij atdhetar. Noli kërkon t’i japë dritë një populli që porsa ka dalë nga errësira e thellë otomane e që sorollatet në një qorrsokak vështirësish për të krijuar shtetin e vet dhe çdo gjë tjetër, duke filluar qoftë edhe nga ripërtitja e identitetit. Dhe këtë dritë ai e sheh në vazhdën e rilindasve, tek përqafimi i kulturës, nëpërmjet lirisë së mendimit – një çlirim shpirtëror deri në skajet më periferikë të ndërgjegjes kombëtare.
Të lexosh Khajamin është sikur të përballesh me një enciklopedi të tërë filozofike humaniste, të realizuar në një nga veprat më kulmore artistike të letërsisë botërore, sendërtuar gjithsesi me një thjeshtësi të skajshme. Thënë në mënyrë më se të thjeshtësuar, në morinë e motiveve, dy janë kolonat vertebrale, kryemotivet e Rubairave: gëzimi epikurean, hedonist i jetës - “carpe diem” e romakëve – dhe qëndrimi stoik përballë vështirësive të saj. Polemika me fetë, kryesisht me dogmat e saj sillet rreth këtyre dy poleve, dy filozofive. Nuk ka këtu ndonjë kontradiktë, aq më pak alarmante, siç është interpretuar aty-këtu. As për Khajamin që i krijon rubaitë e as për Nolin që i përkthen. Sepse jeta i ka brenda saj të gjitha: edhe gëzimet edhe vështirësitë. Të parat duhen jetuar, të dytat duhen përballuar. Eshtë vetë jeta që i jep përparësi njerës ose tjetrës doktrinë filozofike, në rastet emergjente të saj, pa krijuar ndonjë kontradiktë, në kuptimin e plotë të fjalës. Në këtë hulli duhet interpretuar edhe militantizmi Khajam dhe Nolian për lirinë e mendimit.
I rreshtuar me Khajamin, si një shqiptar i vërtetë që has shumë vështirësi në jetë dhe fare pak, gëzime dhe i ushqyer nga vokacionet e tij atdhetare e fetare, Noli i jep përparësi qëndrimit stoik në jetë. Kjo shihet në gjithë jetën dhe veprimtarinë e tij. Del qartë tek përkthimi i Rubairave dhe sidomos në komentin që i bën atyre. Noli bashkë me Khajamin, së bashku me stoikët, mendojnë që njeriu duhet të jetojë i mbështetur tek arsyeja, në harmoni të plotë me natyrën, me ligjët universale të saj. Dhe në këtë rrugë, virtyti është e vetmja gjë e mirë, e vetmja vlerë, vlera më pozitive e njerëzimit. Për të realizuar detyrën e tij, njeriu duhet ta gëzojë jetën, kënaqësitë që jep ajo, t’i përballojë vështirësitë, vuajtjet, duke u ngritur mbi pasojat e fatit dhe duke arritur lirinë shpirtërore në pajtim me logjikën hyjnore, që drejton gjithësinë, natyrën dhe njerëzimin gjithnjë nga e mira.



Anton Çefa

[King_Gentius]

Kisha e Shen Gjergjit themeluar nga Fan Noli, tani e transferuar ne South Boston. Ne korridorin e hyrjes mbahet nje bust i Fan Nolit.



Thomas Nassi, krijuesi i bandes muzikore "Vatra" ne USA.
Gjeni me shume info dhe bibliografi te Nassit duke klikuar ketu.



Banda muzikore patriotike Vatra.

[King_Gentius]

Ilirian, ketu ne Boston kemi te pakten 3 kisha shqiptare. Qe te treja jane disa blloqe larg nga njera tjetra. Shen Gjergji eshte me e madhja dhe me madheshtorja. Afer me te ndodhen dhe kisha e Shen Joan Pagezorit dhe kisha e Shen Trinise.

St George Albanian Cathedral
(617) 268-1275
523 E Broadway
South Boston, MA 02127

Albanian Orthodox Church of St John the Baptist
(617) 268-3564
410 W Broadway
South Boston, MA 02127

Holy Trinity Albanian Orthodox Church
(617) 268-7808
245 D St,
South Boston, MA

[thorgal]

Noli ka qene nje njeri gjeni, pasi kishte shume talente, profesione, ishte shqiptari me me kulture i kohes se tij, por ne te njejten kohe, ishte deshtaku me i madh i kohes se tij. Ai deshtoi gati ne gjithcka qe nisi si ne arenen politike edhe ate shoqerore brenda komunitetit shqiptar ne Amerike.
Albo

nuk i lexova dot te gjitha shkrimet por ato qe lexova deri tani nga ky tipi me lart po me bejne te vihem ne mendime mbi problemet psikologjike te njerzimit

edhe vete greket po ti pyesesh per Fan Nolin do te pergjigjen se ai eshte ndoshta shkaktari kryesor qe ata kane humbur Vorioepirin ose ndonje gje tjeter por asnje s'ka per te thene se ai eshte nje deshtak

Ismail Qemali ishte ai qe ngriti flamurin ne Vlore por ishte Fan Noli ai qe beri qe Shqiperia te njihej nga Lidhja e Kombeve e pa zotesine e tij ajo s'do te ishte pranuar me ato kufinj qe ka sot por me shume me pak km katrore

Gjithashtu Fan Noli eshte arkitekti i autoqefalise se kishes shqiptare
( per krahasim serbet e kane bere shenjt Saven qe e cliroi kishen e tyre nga kisha greke )

cfare duhet te bej me shume njeriu per te mos qene deshtak
nje person mund te bej veprat me te bukura me te mira per vendin e tij , mund te shpetoje kushedi se sa shqiptare nga asimilimi qe u behej nga greket (patriakana dhe fanariotet) mund te beje cfare te doje prape do te dale dikush nje dhi e zgjebosur e do e hape gojen

[Cupke_pe_Korce]

nuk i lexova dot te gjitha shkrimet por ato qe lexova deri tani nga ky tipi me lart po me bejne te vihem ne mendime mbi problemet psikologjike te njerzimit

edhe vete greket po ti pyesesh per Fan Nolin do te pergjigjen se ai eshte ndoshta shkaktari kryesor qe ata kane humbur Vorioepirin ose ndonje gje tjeter por asnje s'ka per te thene se ai eshte nje deshtak

Ismail Qemali ishte ai qe ngriti flamurin ne Vlore por ishte Fan Noli ai qe beri qe Shqiperia te njihej nga Lidhja e Kombeve e pa zotesine e tij ajo s'do te ishte pranuar me ato kufinj qe ka sot por me shume me pak km katrore

Gjithashtu Fan Noli eshte arkitekti i autoqefalise se kishes shqiptare
( per krahasim serbet e kane bere shenjt Saven qe e cliroi kishen e tyre nga kisha greke )

cfare duhet te bej me shume njeriu per te mos qene deshtak
nje person mund te bej veprat me te bukura me te mira per vendin e tij , mund te shpetoje kushedi se sa shqiptare nga asimilimi qe u behej nga greket (patriakana dhe fanariotet) mund te beje cfare te doje prape do te dale dikush nje dhi e zgjebosur e do e hape gojen

Shume e drejte. Madje do te shtoja se, me revolucionin demokratik nuk deshtoi Noli si udheheqes, por shqiptaret (po kete sigurisht qe shqiptaret, ata te vecklit e kam fjalen, s'kane per ta pranuar kurre).

Sa per Kishen, po e shohim sot se c'fare behet. Te kish qene gjalle Noli pa me ligjeronte Janullatusi ne shqiperi. Deshtim o posi, po se i kujt, duket fare qarte.

[Albo]

Kabinet i Pykave

Fan NOLI

Qetësia, me të cilën më dëgjuat dje, më bëri një përshtypje të thellë. Veçanërisht, duke marrë ndër sy që midis dëgjonjësve, ndodheshin shumë kundërshtarë të metimeve tona politike. E ndjej pra, veten të detyruar të falënderoj të gjithë e të këshilloj miqtë tanë të dëgjojnë me atë qetësi kritikat e kundërshtarëve, se, tërë mjeshtëria e politikës është të dëgjosh mejtimet e të gjithë palëve me durim e gjakëftohtësi, të përqasësh e t´i peshosh, dhe pastaj të votosh pas gjykimit e ndërgjegjes. U gëzova shumë që populli i Korçës dhe i rretheve e paskan këtë virtyt civil, dhe tani e ndjej veten time më kryelartë që jam qytetar i nderit i qytetit tuaj të urtë patriotik. Dha jam i lumtur që vinj sot përsëri përpara jush, që t´ju shpjegoj arsyet për të cilat kundërshtojmë qeverinë e sotme.
E kundërshtojmë se disorganizon shtetin, se shkel liritë, se s´kujdeset as për bukën , as për shëndetin, as për arësimin e popullit. Këto arësye i kemi shpjeguar dhe në parlament, po taje zëri ynë u mbyt prej gishtrinjve të deputetëve proqeveritarë. Dalim, pra, tani, përpara gjykatores së lartë të popullit që të na gjykojë e ta verë në vend cilindo me topuzen e votës.
Makiaveli i ndau qeveritarët në tri kategorira: Qeveritarët që kanë ment vetë e dinë ta rregullojnë shtetin me squatësinë e tyre, këta janë më të mirët: qeveritarët që s´kanë ment vetë, po përfitojnë nga sqotësia e këshilltarëve të tyre, dhe këta janë të mesmit: qeveritarët, të cilët s´janë të zotët as vetë, as dinë të përfitojnë nga këshillat e miqve të tyre, dhe këta janë ata më të humburit. Për fat të keq, qeveritarët tanë hyjnë në kategorinë e tretë.
Kabineti ynë i sotëm është në kuptimin e plotë të fjalës Kabineti i Pykave. Se ca janë pyka nga dituria e ca janë pyka nga vlera civile. Dhe është në natyrë të pykave të jenë të rrethuar me pyka e me dallkaukë.
Ideali i tyre nuk është të organizojnë shtetin, se as ata vetë s´dinë të organizojnë, as organizatorët nuk do t´i lenë të lirë. Ideali i tyre është të mbajnë kulltukët me çfarëdo çmimi. Mjetet e tyre për të arrirë këtë ideal janë druri dhe rushfeti.
Me drurin e me forcën brutale po përpiqen të skllavërojnë racën tonë e të përjetësojnë qeverimin tiranik të tyre. Shtypjen e Shqipërisë së Mesme përpiqen tani ta zbatojnë e në prefekturat e tjera, që kështu të mos mbetet asnjë krahinë e gjallë dhe e lirë që të përpiqen t´i kundërshtojnë.
Me rushfetin në formë të ndrydhme, me misione të papemëta (pafrutshme), duke me emërime nëpunës të pazotit, me krijimin e nëpunësirash të ra dhe duke çkallmuar arkën e shtetit, po përpiqen të fitojnë miq e partizanë më të djathtë e më të mëngjër. Nga kjo rrejth defiçiti i buxhetit, i cili është prej 5 meleunash, ndonëse këto 5 meleuno në kartë, nuk duken - shtimi i taksave dhe mospagesa e nëpunësve.
Nga padia prishën në vend që të ndërtojnë, çkulën një udhë moderne të ndërtuar në Berat prej austriakëve dhe e rindërtuan aq bukur sa u çkallmua posa ra shiu i parë. Për të zbukuruar Tiranën rrëzuan përmbi 150 shtëpi e dyqane, pa i çpërblyer popullit para, të cilët mbetën udhëve, dhe Tirana, sot është më e shëmtuar se më parë.
Bashkë me barangat e Vlorës që u shitën për dhjamë qeni, jo për banesa, po që të çkulen e të shiten si material, u shitën e disa ndërtesa prej guri të cilat kanë kushtuar qindra mijëra franga. Një ndërtesë e gurtë me një shije të bukur pranë Ujit të ftohtë që ka kushtuar të paktën 300 000 lireta u shit prej qeverisë sonë vetëm 150 000 lireta e tani nuk ekziston më.
Një debojë (depo armësh) afër Drashovicës, që përmbante vegla të ndryshme për të ndërtuar udhët që bënte meleunë lireta kishte mbetur e pacënuar gjersa arriu në vesh të qeverisë sonë lajmi i ndodhjes së saj. Po me të dëgjuar qeveria jonë emërtoi një kujdestar, që ta ruante: tërë ky thesar u çduk si me magji në këtë thes, dhe qeveria jonë dërgonte misione jashtë të blinte vegla që të ndërtonte udhët.
Nga padia s´u japin asjnë rëndësi dëgëve të bujqësisë, shëndetësisë e arësimit, degë të cilat janë për Shqipërinë çështje jete dhe vdekje.

Cili është programi ynë
Duam një qeveri të popullit, prej popullit, për popullin, të përbërë prej njerëzve më të ditur, më patriotë, më të zotërit e më të ndërshmit. Më të emëruar nëpunësit, duam të merret parasysh dituria, patriotizma, zotësia e nderi. Nuk duam të përjashtojmë asnjë qytetar i cili ka dituri, zotësi e vullnet tëmirë, vetëm e vetëm se hyri pak a shumë vonë në sheshin e Shqipërisë së lirë. Duam ta lartësojmë racën tonë, jo ta skllavërojmë. Duam të respektohet nderi, liria dhe kryelartësia tradicionale e popullit shqiptar. Duam t´i japim popullit liri e jo tirani. Duam ta shtrojmë vendin tonë jo me tru, po me kanun e me drejtësi. Duam t´i rregullojmë financat e shtetit me kursim e jo ta shkatërrojmë shtetin me rushfete e me taksa. Duam të ndërtojmë e jo të prishim. Organizatorët e huaj nuk i duam vetëm për bukuri e për të gënjyer popullin, po për të punuar e për të organizuar me të vërtetë. Duam t´u japim rëndësi kryesore degëve të bujqësisë, të shëndetësisë dhe të arësimit.

Bujqësia
Shqipëria ka pasurinë që duket, e cila është përmbi tokë dhe pasurinë që s´duket, nën tokë. Uroj me gjithë zemër që pasuria nën tokë të jetë më e madhe se sa e kujtojmë, po është marrëzi të kryqësojmë duartë e të presim të gjitha të mirat nga kjo pasuri problematike e të lemë të pazhvilluar pasurinë parimtare, e cila sikundër na sigurojnë të gjithë ekspertët e huaj, është e mjaftë për të ushqyer dhjetë herë më tepër ndenjës(banor) se sa ka Shqipëria sot. Për të zhvilluar pasurinë e tokës, Shqipëria duhet ndarë në gjashtë a shtatë zona bujqësore, me një ekspert agronom shetitës në krye të cilitdo, i cili t´i mësojë katundarët tanë si të mbjellin, si të plehërojmë, si të lërojnë, ç´të mbjellin, si të mbjellin, si të rriten e si të korrin. Me pak harxhe nga anë e shtetit, ndofta më pak se ato që harxhon sot degë e bujqësisë, vendi ynë mund të nxjerrë më shumë drithë, pemë e begëti se sa i duhen për konsumin e brendshëm e të eksportojë tepricën, kur sot pothuaj të gjithë prefekturat importojnë së jashtëmi një pjesë të madhë të ushqimit të tyre.

Shëndetësia
Raca shqiptare po degjenerohet e po shuhet nga malaria, nga sifilia dhe oftika, nga mosmbrojtja e nënave dhe vdekësia e tmerruar e foshnjave. Me pak harxhe mund të merren masa efektive për të lëftuar tretjen e ngadalshme të racës sonë. Duam që Shqipëria të ndahet në 6-7 zona shëndetësore me mjekë ekspertë për sëmundjet e sipërme. Cilado prej këtyre zonave shëndetësore duhet të ketë dy a tri mamira eksperte shëtitëse, të cilat të kujdesen për nënat me barrë e për shëndetin e foshnjave.

Arsimi
Që ta vëmë arësimin në udhë duhet ta mbushim kokën njëherë e mirë që për shkollat e mesme duhet të importojmë mësonj¨s të huaj, me anën e të cilëve të krijojmë mësonjës modernë për të nesërmen. Për këtë qëllim është absolutisht e nevojshme të fillohet një gjimnaz qendror i plotë, me një degë normale, një degë klasike, një degë teknike, një degë tregëtare, me mësonjës të huaj. Shtatë a tetë gjysmë gjimnaze pregatitëse duhen themeluar prapë me mësonjës të huaj nëpër qytete më me rëndësi për të ushqyer gjimnazin qendror. Veçanërisht duhet të importojmë mësonjës ekspertë të gjimnastikës e të muzikës, për të forcuar trupin, për të zbutur shpirtin e racës së re.
Nëpër katundet duhet adaptuar sistemi i mësonjësve shëtitës. Pastaj shkollat tona duhen frymëzuar me një mënyrë të atillë që të rriten njerëz për punë e qytetarë me karakter.
Problemet e sipërme e veçanërisht atë të arësimit s´mund ta zgjidhë një kabinet prej të paditurish dhe mediokrësh si i sotmi. Shërimi, pra, është në ndërrimin e kësaj guverne. Këtë e ka populli në dorë në zgjedhjet e afërme. Po që të mundin zgjedhjet të japin përfundimin e dëshëruar duhet siguruar vota direkte dhe e fshehtë drejt për drejt prej tërë popullit. Kam besimin të plotë që populli ynë është mjaft i zgjuar sa të dijë si ta përdorë votën e tij; jam i sigurtë që populli ynë është mjaft trim sa të votojë ashtu si i thotë ndërgjegja. Populli ynë vojti mjaft prej kësaj guverne sa të mos gënjehet t´ia japë votën përsëri. Se janë dhe do të mbeten të vërteta fjalët e presidentit martir të Shteteve të Bashkuara i cili ka thënë " Mund të gënjesh një pjesë të popullit për ca kohë, mund të gënjesh tërë popullin për ca kohë, po kurrë s´mund ta gënjesh tërë popullin për tërë kohën".

Botuar më 1923

[Albo]

Shakaxhiu i përparimit dhe pesë anarkitë

Fan NOLI,

Në fushën e manovrave të Partisë Popullore na ngjau ca ditë më parë një mjerim. Bajraktari i partisë z. Bedri Pejani ra i plagosur me gjithë flamurin. Trupit heroik të këtij dëshmori i afrohemi me simpati që t'i japim dorën ndihmëse, ta ngushëllojmë, t'ia shërojmë plagët e ta lëshojmë të bëjë yrysh përsëri, po këtë herë në një tjetër drejtim, kundër Partisë Popullore që kryesonte gjersa u plagos. Do ta përcjellim në këtë yrysh me një variant tënjë kënge popullore: Popullorja brigje brigje/Digje, Bedri Peja digje!/(ilaritet, qeshje të zgjatura).
Duke ikur nga Partia Popullore, Bedri Peja (ni) ndreqi një lajthim, e për këtë gjë meriton lëvdata të përzemërta, se bëri një vepër të rrallë për shqiptarët. Këta përgjithërisht kujtojnë se ndreqja e një lajthimi është një turp e një qëndrim pa emër, kjo karakteristikë e racës sonë është një cen fatal. Këtë ceni i detyrojmë vazhdimin e Ahmet Zogut në fuqi.
Na ngjau me Ahmet Zogun siç i ka ngjarë një konti me Nastradinin gjerman Til Ulenshpigel. Ky Nastradin i veriut kish marrë përsipër, me një shpërblim të lartë e të parapaguar, të stoliste me piktura kështjellën e një konti. Këtë punë do ta mbaronte brenda në katër muaj, po me konditën që në këtë periudhë asnjë njeri tjatër nuk do të hynte brenda në kështjellë që t'i prishte qetësinë. Katër muajt me radhë Til Ulenshpigeli ndenji në kështjellë ku hante pinte e bënte qejf mbi kurrizin e kontit, pa bërë asgjë. Kur u mbarua afati, ftoi kontin, konteshën e miqtë e tyre të vinin të admironin pikturat dhe dekoret e tij. Që të shpëtojë e të ikë, para se të zbulohet lodra e tij, mestoj këtë strategjemë: Kur hynë konti, kontesha e miqtë e tyre në kështjellë paralajmëroi kështu:
"Ata dhe ato prej jush që janë doçë e doçe nuk do të mundin dot t'i shohin pikturat e dekoratat që kam bërë". Kështu hynë brenda në kështjellën dhe cilido përpiqej të lëvdonte pikturat e dekoret nga frika që mos quhej doç. Vetëm një shërbëtore, pasi u përpoq më kot të shoh pikturat e dekoret, thirri: "Ndjestë pastë nëna ime, më ka bërë doçe, se unë nuk shoh asgjë". Po gjersa të guxonin të thoshin edhe të tjerët që nuk shikonin asgjë, Nastradini gjerman kish fluturuar e kish vajtur gjetkë për të dekoruar të tjera kështjella.
Kështu e mori përsipër Ahmet Zogu ta zbukuronte Shqipërinë dhe kështu ia mbushi kokën parlamentit me profkat e tij. Pak kohë pastaj, puna doli fyçkë dhe shakaja u kuptua prej të gjithëve. Po më të shumtit nuk guxonin ta thonin nga frika se mos quheshin "tradhëtorë". Një pakicë pati guximin ta thotë të vërtetën dhe ajo pakicë u shtua dita me ditën, dhe nuk do të jetë larg dita, por kur do t'ia këndojnë A. Zogut këngën në këtë formë: Rroftë Ahmet Zogu, rroftë/Shakaxhiu i përparimit, Brez pas brezi u kujtoftë/ si Stërnip i Nastradinit.
(Qeshje të zgjatura dhe duartrokitje nga ana e opozitës. Bërtitje shamate nga ana e deputetëve proqeveritarë).
Kanë të drejtë dhe ata që qeshin dhe ata që zemërohen. Se puna është për të qeshur dhe për të qarë. Po atyre që zemërohen do t'u përmend fjalët që i tha Ali Pasha Pukëvilit, konsullit frënk në Janinë. Kafazi i këtij kish rrahur një ditë një njeri të Ali Pashës, i cili pa humbur kohë vuri njerëzit e tij t'i heqin një dru të shëndoshë atij kafazi. Kur Pukëvili protestoi me zemërim për rrahjen e kafazit të tij, Ali Pasha iu përgjigj me këto fjalë: "Nuk të shkojnë këto Pukëvil, ai që rreh e rrahin". Dhe unë po ju thom, kush qesh, qeshet. Dhe kur duroni Ahmet Zogun që bën një shaka kolosale dhe groteske mbi kurrizin e Shqipërisë, pse zëmërohi kur ne bëjmë një shaka mbi kurrizin e shakaxhiut?
Nemëni leje tani të përshkruaj, me pak fjalë historinë dhe teatrin, ku Ahmet Zogu bëri dhe vazhdon shakanë e tij. Në konfuzion të përgjithshëm dhe i ndihmuar prej lajthimeve fatale të kundërshtarëve të tij, Ahmet Zogu rrëmbeu fuqinë të cilën po e mban në dorë. Kjo s'është gjë e zorshme për të bërë, kur të merret ndër sy që në vendin tonë mbretëron konfuzioni i pesë anarkive.
E para, anarkia fetare: katër fe të ndryshme që s'kanë zënë rrënjë në zemrën e një populli pagan.
E dytë, anarkia sociale: këtu s'ka as klasë bejlerësh, as klasë bujqish, as klasë burxhoazie. Këtu bujku është më bej se beu, beu më bujk se bujku. Kini një shembull të bukur në Partinë Popullore, e cila mbahet sot në fuqi prej bejlerëve.
E treta, anarkia morale: këtu qeni s'njeh të zotin; këtu karakteret lopësohen, qullosen dhe ndërrojnë forma dita ditën si në kaleidoskop. Këtu ambiciet janë pa fre e pa kufi. Këtu i padituri i di të gjitha dhe i pazoti është i zoti për të gjitha.
E katërta, anarkia patriotike: këtu brenda në një ditë, si me magji, trathëtori bëhet patriot dhe patrioti trathëtor. Këtu shohim përpara syve tanë të kapardisen si patriotë të mëdhenj, ata që kanë luftuar për "harfet" e për flamurin e babës, që kanë djegur Shqipërinë e Mesme ose ata që janë puthur me andartët e i kanë ndihmuar për të shkretuar anembanë Toskërinë; këtu si më thoshte një mik, është më mirë të jetë njeriu trathëtor e të shikojë interesin e tij e të jetë i sigurt që të nesërmen do të proklamohet patriot i madh.
E pesta, anarkia e idealeve: këtu idealet e errëta, të shtrembra e të mumifikuara të Fanarit e të Buharës përfyten e përleshen në një luftë për vdekje me idealet e gjalla, elegante dhe të ndritshme të Perëndimit; na mungojnë vetëm idealet e antropofagëve. Po për të zënë vendin e ketyre kemi kolltukofagët, krimba të verdhë me kokë të zezë, që rriten me plagët e infektuara të Shqipërisë në lëngim, këpushë, që mund t'i copëtosh, po jo t'i ç'qitësh nga trupi që kafshojnë e thëthijnë.
Herodoti na tregon se në betejën navale të Salaminës, një athenian kapi një anije persiane me dorën e djathtë e s'e lëshonte gjersa ia prenë; ahere e kapi me dorën e mëngjër; ia prenë edhe këtë; ahere e kapi me dhëmbë dhe s'e lëshoj gjersa i prenë kokën. Sikur të ngjallej Herodoti përsëri do të shikonte që kolltukofakët tanë janë më të fortë se ky trim legjendar i vjetërsisë greke. Që t'i çqitësh këta tanët nga kolltuku duhet t'u preç jo vetëm duart e kokën, po edhe këmbët e trupin.
Perëndia, i zemëruar që të na mundojë për mëkatet e stërgjyshërve, na ngarkoi me barrën të vemi urdhër e rregull në mes të këtyre pesë anarkive. Hodhëm një sy mbi problemin e tmerruar që kishim përpara e na u ngjethën mishrat, po s'u trembëm e iu përveshëm punës. Qysh mund të hezitonin e të ndruheshin? A ka ideal më të lartë se sa të nxjerrësh vendin tënd nga shella e errësirës, ta shërosh nga plagët shekullore, ta lirosh nga thonjtë e nga gërshërët e hydrës së anarkive? A ka ideal më bujar se sa të krijosh e të vesh një racë të re, të fortë e të disiplinuar, me fenë e detyrës në zemër, me diellin e lirisë në ballë e me flamurin e sakrificat për të mirën e përgjithshme në dorë? Ja një punë për një komb ndërtonjës, për nation-buldier, ja një punë për një trim legjendar, ja një punë për një gjysmë perëndi. Po këtë punë gjysmë perëndie dhe tiranie e rrëmbeu dhe e mban në thonjët e tij një shakaxhi i trubull,i cili mbi të pesë anarkitë që ekzistonin shtoi dhe dy anarki të tjera: anarkinë shtetërore dhe anarkinë ekonomike dhe financiare. Shakaxhiu vazhdon në fuqi, i ndihmuar prej këtyre anarkive dhe i përkrahur prej shokëve partizanë, të cilët s'duan të njohën e të ndreqin lajthimin nistor që bënë kur e vunë në krye të punës. Shakaxhiu, duke parë që shokët mërziten, e ndryshon nga koha në kohë shakanë, e kabineti e partizanët e tij flenë rehat gjersa shohin që shakaja bëhet më e keqe dita me ditën (...)
Kështu u sakrifikuan si cepin emisare (bouc's emissaires) Xhafer Ypi, Hysen Vrioni, Koleka dhe orën e fundit Tatzati! Me ikjen e Kolekës udhët s'u ndreqnë, as u ndërtuan urat.
Me ikjen e Hysen Vrionit nuk u zunë ata që vaditën të dy, Lalët e Vlorës me hinka prej kupe; përkundër, iku Koço Memo-a, i pandehuri për atentatin kuindër jetës së Myfit Beut me katër ruajtës të burgut të Gjirokastrës dhe tani jep dëshmime mi kurris të qeveritarëve tanë përpara Komisionit Ndërkombëtar të Anqetës në Janinë.
Ikja e Tatzatit ngjau vetëm dje dhe është tepër shpejt të themi ç'ndryshime do të sjellë në Ministerin e Luftës. Po s'mundim veç se të çfaqim hidhërimin për nënkolonelin Ministër të ri, të cilin e shohim sot të vijë pranë minotaurit që ka shokët e tij.
Mbetet Ministri i Arësimit që t'i lërë mësonjësit të vdesin urie nga mospagesa e rrogës dhe të mbyllë shkollat që janë edhe të hapura.
Mbetet Ministri i Financave që të lërë pa rrogë e pa bukë nëpunësit, ushtrinë e xhandarmërinë, që t'i shtrojë parlamentit buxhetet klasike të balancuara në kartë e të çkallmuara në realitet dhe që të ruajë arkën e zbrazur të Shtetit mos bjerë brenda nonjë mi e thyen kokën. Por mbetet Ministri i Financave që të na japë nga koha në kohë shpjegime të gjata e të mërzitura, të cilat bëjnë të dremiten dhe ata deputetë që kanë merak të kjartë.
Mbetet dhe Ministri i Punëve të Jashtme për të bërë gafa.
Kur arçë herën e funtmë hodha syno nga salla e Komisionit të Administratës në avllinë e parlamentit, dhe pashë që Kopshti i Ministrisë së Punëve të Jashtme është tharë krejt. Atje më parë lulëzonin qepë, kastravecë dhe kunguj; atje pulkat dhe zogat klloçitnin dhe bënin vezë taze, të cilat depozitoheshin me kujdes në dollapet e Ministrisë, ku ruhen arkivat e shtetit. Tani vura re me hidhërim që qepët e kastravecat ishin tharë, dhe ahime! Ishin çdukur dhe kungujt që na kujtonin kokët simpatike të ministrave tanë. Kjo neveritje kishte një shpjegim. Ministri ynë ishte në vakancë. Dhe ku? Në Bukuresht! Dy gafa menjëherë. Se një ministër i Punëve të Jashtme nuk mundt të shkojë vakant në një kryeqytet, ku të japë shkak të përhapen thashetheme të ndryshme për misione të fshehta diplomatike. Me të mësuar udhëtimin e tij, gazetat përhapnë menjëherë që ministri ynë vajti për të kaluar Shqipërinë n'Entasitin e Vogël dhe për të kërkuar një mbret për fronin e Shqipërisë. Është' e vërtetë që Ministri i përgënjeshtroi të dyja këto lajme, po puna e tij është të mos epte shkak të përhapeshin këto lajme, se shpesh është gjë inoportune të vërtetosh e të përgënjeshtrosh thashetheme.
Pastaj Ministri ynë s'duhej të kish vajtur në Bukuresht për arsyen për të cilën oborri i Belgradit nuk e quajti si persona gratë që të përfaqësonte shtetin tonë në dasmën e mbretit të Aleksandrit të Serbisë. Detyra e një ministri në vakancë është të lehtësohet dhe të çlodhet. Po Ministri ynë jipte intervista dhe ja një pjesë e intervistës së tij në gazetën e Bukureshtit "ADEVERUE", (E vërteta) datë 28 korrik: "Ahmet Zogu ka bërë studime serioze në Evropë, di disa gjuhëra të huaja dhe është një njeri me idera përparimtare". Kjo natyrisht është një gënjeshtër se që të gjithë e dimë që Ahmet Zogu nuk ka bërë aspak studime në Evropë, pa le studime serioze. Në këtë mes vritet Xheneral Telini, turbullohet tërë atmosfera e Ballkanit, çmallen ngatërrime në kufitë e Veriut. Vermoshi e Shënt Naumi ndodhen në rrezik, po Ministri ynë nuk e prish qetësinë e vakancave me këto gjëra të vogla. Dhe që ardhi, i detyrohet A. Zogut, i cili i dërgoi 8 telegrame që ta çqitë nga Bukureshti e ta sjellë këtu në datën e votës së besimit, me qenë që votat e P. Popullore u pakësuan pas ikjes së kryetarit të P. Popullore me shokët.
Mbetet e mbetet Ahmet Zogu i rrethuar prej kolltukofagëve dhe i qarkuar në shpellën e tij prej mizërie hafiesh e dallkaukësh; mbetet ky shakaxhi që pretendon oksidentalizëm dhe liberalizëm, kur ushqen në zemër të tij idealet më të errëta të orientit; kur shkel liritë e popullit dhe shkatërron arkën e shtetit për të arrirë qëllimet e tij personale, e ky shakaxhi sot na vjen për votë besimi, për të bërë zgjedhjet e asamblesë konstituente, e për të mbaruar shakanë kolosale e groteske që ka nisur mbi kurrizin e këtij shteti të mjerë.
Ne deputetët e opozitës jemi të shtrënguar ta ndalojmë këtë shaka me çfarëdo mënyre, se kemi frikë që kjo do të jetë ndofta shakaja e fundme e Shqipërisë, pas së cilës do të nisin dhembjet e barkut pa shpresë shërimi.
E quajmë të tepër t'u bëjmë një apel ministrave të sotëm për një beau geste (veprim të mirë) e për demicien, se zotërinjtë e tyre janë të sëmurë, pa shpresë nga kolltukofagia dhe ethet e kësaj sëmundje nuk i lënë të shohin përgjegjësinë e tmerruar që marrin përpara kombit dhe historisë.
Po na mbetet një shpresë dhe kjo varet nga shokët deputetë të shumicës që janë të bindur të bëjnë një gabim duke përkrahur këtë guvernë, po që s'kanë arrirë edhe në pikën që ta njohin këtë gabim e ta ndreqin.
Sot është dita e funtme. Sot a kurrë. Kombi e pret prej jush këtë akt patriotizme dhe urtësie politike. Kombi pret prej jush të bëni detyrën tuaj me dorën në zemër për të mirën e Atdheut.

Botuar më 1923

[Albo]

Noli dhe komunizmi

*At Artur LIOLIN

Do dëshiroja të bëja disa komente rreth qëndrimit të Nolit ndaj komunizmit.Së pari, një parathënie. Kasetat me zërin e Fan Nolit nuk merren me politikën aktuale, por janë marrë nga fjalimet e tij për përvjetorin e “Vatrës”, “Diellit”, apo nga disa intervista nga “Zëri i Amerikës” rreth përkthimeve dhe shkrimeve të tij letrare dhe biblike ne shqip dhe anglisht. Këto kaseta janë incizuar dhe ishin transmetuar nga “Zëri i Amerikës gjatë viteve ‘50 dhe 60. Në atë kohë të luftës së ftohtë ishte e pamundur për një agjenci qeveritare të transmetonte mendime e pikëpamje haptazi në kundërshtim me qëndrimin e SHBA zyrtare. Kopjet e këtyre kasetave ju dhuruan Kryepeshkopatës Ortodokse të Bostonit nga zoti Louis Prifti dhe iu shtuan arkivës së Nolit. Ato u bënë publike për herë të parë në vitin 1982, me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Fan Nolit. Më vonë, nga fundi i viteve ‘80, një kopje e çdo kasete (8 kaseta në total) u dërguan në Shqipëri në Arkivin Kombëtar dhe Akademinë e Shkencave si pjesë e trashëgimisë sonë kombëtare.
Duke vlerësuar qëndrimin e zonjës Raimonda Moisiu për bërjen publike të këtyre kasetave, do të doja të jepja disa mendime qartësuese rreth tyre: Në periudhën kur Noli ishte kryeministër, Shqipëria ishte e rrethuar nga shtete fqinje monarkiste dhe aspak demokratike, siç e kuptojmë fjalën sot (d.m.th. Serbia, Greqia, si dhe Italia fashiste). Tërë këto vende i shihnin me frikë qëndrimet e të majtës liberale të Nolit për të reformuar Shqipërinë, sidomos qëndrimin e tij të hapët e publik në mbrojtje të shqiptarëve të Kosovës dhe Çamërisë të mbetur jashtë kufijve të shtetit shqiptar, pa përmendur këtu luftën e madhe kundër pretendimeve të shteteve fqinje për të copëtuar dhe asimiluar atë pjesë të vogël të shtetit shqiptar të sapolindur.
Së treti, refuzimi i fuqive perëndimore në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë për të ndihmuar qeverinë e re noliane të vitit 1924 në nevojat e saj ekonomike emergjente nuk i la Nolit shumë rrugëzgjidhje (Lidhja e Kombeve të asaj kohe ishte shndërruar në një organizatë “krejt pa dhëmbë” me refuzimin e Amerikës për të marrë pjesë në të, refleksioni i frymës së izolimit ishte një vendim që e dëshpëroi shumë Presidentin Uillson dhe mbase shpejtoi sëmundjen e tij).
Janë të njohura fjalimet “pikante” të Nolit në Lidhjen e Kombeve në 1924, ku flet për mungesën e mbështetjes nga fuqitë e mëdha, ku falë zgjuarsisë së tij tipike noliane fitoi respektin e një pjese të madhe të sallës duke hasur edhe në disa kundërshtime. Njohja e Bashkimit Sovjetik më 1924 u bë nga Britania e Madhe si dhe mjaft shtete të tjera perëndimore dhe jo vetëm nga qeveria shqiptare e Fan Nolit, duke e bërë vitin 1924 të njihet në historinë e Rusisë si “viti i njohjeve”. Historianë e shkencëtarë të politikës shqiptare si Nikola Pano dhe Robert Austin gjithashtu kanë vërtetuar këto fakte. Interpretime dhe vlerësime të gabuara mbi njohjen e Bashkimit Sovjetik nga qeveria e Nolit janë bërë nga shumë mendimtarë e politikanë të tjerë. Vlen të përmendet mbajtja nga Noli e një fjalimi të gjatë vlerësues si dhe ruajtja e një momenti heshtjeje në Parlamentin shqiptar në respekt të presidentit amerikan Udro Uillson që ndërroi jetë në atë vit. Sipas mendimit tim, Noli u përpoq të mbante një qëndrim balancues dhe realist midis shteteve të Lindjes dhe Perëndimit të asaj kohe. Qëllimi i vetëm madhor i Nolit ishte: Një Shqipëri e pavarur. Ai shpresonte që gjerat do të evoluonin bashkë me përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe arsimore të vendit. Mosmbajtja e zgjedhjeve brenda 6 muajve të qeverisë demokratike është një problem serioz; megjithatë të gjithë jemi dëshmitarë që kjo nuk është punë e lehtë, mjaft të shikojmë problemet zgjedhore në Shqipërinë e sotme, shume dekada më pas. Presionet ishin të mëdha dhe nuk kishte (siç kemi sot) organizata të fuqishme për të këshilluar apo parashikuar mbarëvajtjen e zgjedhjeve. Zgjedhjet elektorale kërkonin kohë, dhe kohë Noli nuk kishte. A bëri Noli gabime? Sigurisht që po. Siç thotë edhe fjala e urtë popullore: “Kush han bukë, do bëjë thërrime”.
Është e vërtetë dhe domethënëse që Noli kishte mendime të majta politike, pasi shikonte se Shqipëria e asaj kohe kërkonte reforma të thella agrare për të kapërcyer kushtet e rënda të trashëguara nga e kaluara. Mendimet demokratike Noli i mësoi dhe kultivoi nga studimet në Harvard si dhe nga përvoja e jetës së tij në shoqërinë amerikane. (Edhe si fetar, mund të themi se Noli do ishte me një mendje me klerikë të ndryshëm të çdo besimi që kërkuan ndryshime për të mirën e popujve të tyre më të varfër e të nevojshëm. Noli vetë jetonte tamam si murg i thjeshtë në kushte personale tepër të përulur: vegjetarian gjatë jetës, pa veturë, në apartamentin modest dhe rrethuar me libra). Qëndrime të ndryshme të tij, që sot mund të shihen si të prirura ose krejt të së majtës marksiste, i bënë edhe shumë shtete të tjerë të asaj kohe, sado të gabuara që ato ishin. Nuk duhet të fokusohemi në veprime të izoluara gjatë nxjerrjes së konkluzioneve historike, por gjërat duhen parë në një sfond më të gjerë. Një gjë është e vërtetë: Noli nuk ishte komunist. Këtë fakt e vërtetojnë shkencëtarë të historisë sonë më kompetentë se unë. Mund të themi se në fushën politike Noli mund quhet si socialdemokrat, po të gjejmë një parti të krahasueshme evropiane. Interesant janë disa të dhëna në arkivin e tij këtu në Boston. Mund të gjejmë shumë artikuj gazetareske ruajtur në një zarf nga Noli për veten, që janë lidhur me kandidaturën presidenciale të z.Henry Wallace. Ai ishte zëvendëspresident në kabinetin e Presidentit Franklin Delano Roosevelt dhe më 1948 hodhi emrin e tij në fushatën presidenciale amerikane në partinë e re të asaj kohe: “Progressive Party”. Si qytetar amerikan, Noli do kishte të drejtë edhe të mbështeste partine amerikane socialiste të kandidatit shumë të njohur dhe të respektuar, Norman Thomasin. Por edhe gjer këtu Noli nuk vajti ose kishte tendencë.
Është interesant vlerësimi i vetë Nolit për rënien e qeverisë së tij të ’24-s kur thotë: “Qeveria jonë nuk fitoi për këto arsye: premtuam reforma agrare që fermerët prisnin nga ne, por që bejlerët nuk i pëlqenin. Nuk kishim mundësi për të plotësuar këtë qëllim dhe humbëm besimin e një pale dhe pëlqimin e tjetrës”. Duhet përmendur gjithashtu që gjatë 6 muajve të qeverisjes së tij, kryeministri
Noli e kaloi gjysmën e kohës jashtë shtetit, me përpjekjet e tij në Gjenevë, gjë që nuk ndihmoi nga mungesa e prezencës së tij brenda shtetit që udhëhiqte.
Për më tepër, përmbysja e qeverisë së Nolit gjeti edhe përkrahjen e shteteve fqinje. Për Nolin dhe Zogun, në veçanti pas asimilimit të Shqipërisë nga Italia fashiste e Musolinit më 1939. Është domethënëse se Noli ishte i mirënjohur si një nga kundërshtarët politikë të Zogut. Por ka edhe disa përjashtime interesante. Kur erdhën motrat e Zogut në Amerikë në një udhëtim më 1938, qëndruan në Boston duke i shfaqur Nolit homazh respekti në Katedralen e Shën Gjergjit. Më vonë, pas largimit të Zogut me pahir, nga shkaku i pushtimit italian, Noli përkrahu lëvizjen “Bashkimi i Shenjtë” në Boston, për rikthimin e mbretit në Shqipëri për arsyen e thjeshtë: “Më mirë një Shqipëri monarkiste e pavarur se një Shqipëri hiç fare”. Marrëdhëniet e Nolit me qeverinë e Enver Hoxhës kishin vetëm dy arsye kryesore: Ruajtjen e pavarësisë së shtetit shqiptar, mbrojtje për mos copëtimin e Shqipërisë pas Luftës së Dytë Botërore si dhe pjesëmarrjen e Shqipërisë në OKB që po formohej në Nju Jork. Premtimet e shumta të qeverise se atëhershme për reforma progresive. Pasi Noli mësoi mbi egërsitë e renda të regjimit komunist në Shqipëri, ai u distancua, gjë që duket qartë kur ai nuk pranoi të kthehej në Shqipëri, as për të marrë titujt e ofruar nga qeveria komuniste (patjetër për qëllime të errëta komprometuese), as për hulumtime shkencore, as për të hyrje në çështje të mjegulluara fetare. A kishte Noli mendime të lëkundura për ndonjë udhëtim të tillë në atdhe? Sigurisht që po. Si çdo shqiptar që e do vendin e tij, është e vështirë të ndahet dashuria për Shqipërinë me realitetin e qeverisë në pushtet. Qeveritë ikin e vinë, por dashuria për atdheun nuk lëviz.
Në thelb, Noli punonte gjatë jetës së tij për një Shqipëri të pavarur e të zhvilluar në tërësi, pasi e shihte që një pjesë e madhe e popullsisë ishte e prapambetur dhe pa shpresë në të ardhmen. Mendësia politike e Nolit duhet parë në evoluim; përndryshe rrezikojmë të bartim opinione të pavërteta. Në fund, si mund ta ftonte senati i shtetit të Masacusets (Boston) Nolin për të dhënë bekimin e hapjes se sesioneve të vitit 1963 nëse Noli do ishte “komunist”? Apo si mund ta ftonte Nolin “komunist” presidenti Lindon Xhonson posaçërisht në Shtëpinë e Bardhë në korrik 1964 për të bekuar në Uashington dhe për të dhënë fjalim me rastin e 400- vjetorit të Shekspirit? Argumente ndryshe nuk pinë ujë.

*Kryekancelar i kishës ortodokse autoqefale shqiptare në SHBA

[Albo]

Me rastin e 125-vjetorit të lindjes së Fan Stilian Nolit

Një vizitë në vendlindjen e Nolit

Nasho JORGAQI

Duke shkuar për në Ibrik- Tepe, ne u përpoqëm të ndiqnim pak a shumë atë itenerar që kishte bërë dikur Noli i ri. Si dolëm nga Edreneja, bëmë një pjesë të rrugës nga kishim ardhur, dhe afër Havsasë, një qytet i vogël, morëm djathtas e u futëm për në thellësi të Trakisë. Para nesh shtrihej pa anë e fund Trakia Lindore. Udhëtonim nëpër të, duke zbritur gjithnjë për në jug, në drejtim të atyre viseve, ku bashkohen dy lumenjtë më të mëdhenj të Trakisë, Marica dhe Ergina dhe ku dikur gjendeshin fshatrat shqiptare, Ibrik-Tepeja me shoqe. Makina jonë la anash vijën hekurudhore dhe u fut në mes të detit të gjelbërimit, kufijtë e të cilit humbisnin në horizontin e largët. Ishte një ditë korrikut dhe gjithë kohës, ngado që të ktheheshim, na shoqëronte një diell shumë i fortë gati afrikan. Po vendet këtej ishin me ujëra kaq të bollshme, sa nuk donin t’ia dinin për nxehtësinë zhuritëse. Duke soditur këtë reliev të gjelbër pa mbarim, të krijohej përshtypja se natyra në këto vise mund të shfryjë çdo tekë të saj. Një vend, siç janë fushat e Trakisë, i hapur nga të katër anët e horizontit, është krejt i lirë për diellin dhe shtrëngatat, për shiun e borën, për erërat e ngricat. Dhe, siç na treguan, këtu klima lëviz në kufijtë e vet më të skajshëm, vera është tepër e nxehtë dhe dimri shumë i ftohtë, me erëra të forta nga veriu, me borë të madhe, me acar e thëllim. Trakia është një krahinë jashtëzakonisht pjellore, ndoshta më e pasura në mbarë Turqinë. Tokat e saj prodhojnë me bollëk misër e grurë, pambuk e luledielli. Ajo është e famshme për rrushin e shalqinjtë. Dhe tamam në këto vende të begata ishin vendosur dikur shqiptarët. Por nga fshatrat e tyre ne ishim ende larg. Udhëtonim pa pushim dhe, sa më thellë futeshim, aq më larg ishin nga njëra-tjetra qendrat e banuara. Edhe pse vendi, pra, është shumë i pasur, popullimi në këto vise është çuditërisht i rrallë. Kaluam përbri fshatrave Çukurqoi dhe Karaxhakli, pastaj hymë nëpër një urë tepër të gjatë, në qytetin e vogël Uzum-Kepry, që dhe emrin e merr prej urës (qyteti i urës së gjatë). Para urës është stacioni i trenit, një stacion i vjetër, si i braktisur në mes të stepës. Një vend i njohur në gjeografinë e fëmijërisë e të rinisë së parë të Nolit. Na faniten padashur kujtimet e tij për këtë vend. Në sheshin e vogël të stacionit vinte e merrte apo sillte nga Ibrik-Tepeja, Theofanin gjimnazist qerrja e tërhequr nga kali balash. Vështruam me vëmendje rreth e përqark... Dukej sikur asgjë nuk kishte ndryshuar nga ajo kohë e hershme. Tamam në agim të shekullit tonë, Noli 18-vjeçar ishte ndarë një herë e përgjithnjë nga vendlindja prej këtij stacioni. Na vjen ndër mend kujtimi i ditës së fundit. Noli e përshkruan këtë ngjarje me vërtetësi psikologjike e me një nostalgji të përmbajtur. Ishte koha kur, i mbetur pa punë vendosi të largohej nga Turqia dhe të vihej në kërkim të botës shqiptare. Ndau mendjen dhe filloi të përgatitej. Por një ditë para se të nisej ra në shtrat i sëmurë nga ethe të forta. U duk sikur u prishën planet. Por jo, Theofani, në këtë rrethanë të vështirë do të pyeste veten: “Vallë si do t’ia bënte Skënderbeu në një rast të tillë?”. Përgjigjja për të ishte e lehtë: “Atë nuk mund ta ndalonte asgjë”.
Tanimë çdo gjë ishte e qartë: Theofani vendosi që të nisej, edhe i sëmurë. Të nesërmen ngjau ndarja e dhimbshme me Ibrik-Tepenë. Ai u dha lamtumirën e fundit të afërmve, shtëpisë kafshëve, fshatit. U mblodhën të gjithë që të përcillnin djalin dhe me këtë rast solemn Gjerd Kapedani, një nga luftëtarët e shquar të Ibrik-Tepesë, i dha këtë këshillë: “Mos qëndro gjatë në Athinë. Hidhu pastaj në Shqipëri, Shqipëria është atdheu ynë i vjetër. Gjendet menjëherë në veri të Greqisë.
Pas këtyre fjalëve, në mes të ngashërimeve e thirrjeve të lamtumirës, Dhimitri, që kishte marrë përsipër ta çonte të vëllanë me qerre deri në stacion të trenit thirri:
“Mjaft! Tani lipset të nisemi. Duhet të arrijmë në Uzun-Kepry para se të ngryset”.
Dhimitri8, megjithëse i fortë, nuk mundi ta duronte dot këtë skenë aq prekëse, prandaj tundi kamxhikun në ajër dhe qerrja u nis. Fan Noli nuk e pa kurrë më Ibrik-Tepenë. Udhëtimi i tij i fundit nga fshati deri në stacion të trenit zgjati tetë orë, nga pesë orë që e bënin zakonisht. Tamam nga ky stacion Theofani i sëmurë, para 80 vitesh, u nis për në Stamboll duke ndjekur një rrugë të gjatë e të vështirë për t’u bërë një ditë kalorës i Skënderbeut. Dalim nga qyteti Uzum-Kepry që është qendra e kazasë për Ibrik-Tepenë dhe marrim drejtimin për nga jugperëndimi. Këtej relievi fillon e ndryshon disi, sikur rrafshi i blertë i fushave vjen e dallgëzohet; shohim herë pas here kodra të buta e rrëpira të ulëta që e thyejnë dhe e lehtësojnë udhëtimin marramendës nëpër stepë. Tani dhe qendrat e banuara janë më të shpeshta. Anës rrugëve na zë syri tabelat e disa fshatrave që vijnë radhazi: Kavaçik, Hamidie, Turkobash dhe pastaj Kargaç. Karagaçi është fshati i fundit, para Ibrik-Tepesë. Pamja e fshatrave të këtyre anëve është gati e njëllojtë: shtëpi të ulëta prej balte, rrallë e tek ndërtesa dykatëshe me tulla, oborre të rrethuara me gardhe, kopshte të gjelbëruara, vija uji, bagëti që vërtiten rreth e rrotull dhe, doemos xhami në mes të fshatit. Kemi ardhur në trevat e asaj ane të Trakisë, për të cilat historia e diasporës sonë ka regjistruar me të dhëna të kursyera disa ngulime të hershme shqiptare. A janë këto fshatra shqiptare që vendasit sipas një dëshmie të kohës i quajtën arnaut-qoi?
Në “Kalendarin kombiar” të vitit 1901 kemi lexuar një korrespondencë të dërguar nga Edreneja në nëntor të vitit 1900, ku jepen disa dëshmi me vlerë. Aty flitet se në vilajetin e Edrenesë gjenden shtatë fshatra të banuara nga shqiptarë: Madrica, më i madhi, me 650 shtëpi e pastaj me radhë: Ibrik-Tepeja, Sulltan-qoi, Alltun-tashi, Zallofi, Abballar dhe Karaxhakli, më i vogli me 100 shtëpi. Nga këto ne identifikuam vetëm tri të fundit. Të tjerat, me emrin e tyre të dikurshëm nuk i gjetëm dot gjatë udhëtimit tonë të shpejtë. Ka të ngjarë që t’u kenë ndryshuar emrat, po dhe që të jenë më tutje Ibrik-Tepesë, ku ne nuk patëm rast të shkonim. Një dëshmitar i fillimit të shekullit tregon se nga të dhënat që ka mbledhur prej pleqësive të këtyre fshatrave dhe pas shqipes që ata flasin mirë “merret vesh se janë nga Çamëria e Janinës dhe nga Kolonja”. Të parët, sipas tij kanë ikur nga ligësirat që bëheshin në kohë të Ali Pashës 100 vite të shkuara. Pastaj shton se “këto fshatra, të gjitha tok kanë afro 228 mijë njerëz; përveç shqipes nuk flitej gjuhë tjetër; tani, nja dhjetë vite më parë kanë hapur edhe shkolla greqisht. Më te tej ai hedh dritë dhe mbi jetën e karakterin e tyre: “Fshatarët janë shumë punëtorë dhe njerëz të matur, këta njerëz nuk dalin si ne në kurbet, por merren me bujqësi, se dheu është shumë i bukur dhe i gjerë, sa pa u plehëruar bën bereqet, edhe vreshtat i kanë të shumta, pa hesap bëjnë verë. Shtëpitë i bëjnë mbërdhese prej balte... se këtu gur nuk gjendet”.
Një dëshmitar tjetër i po kësaj kohe, duke folur për shtatë fshatrat shqiptare të vilajetit të Edrenesë, në të cilat banojnë, sipas tij “afro 10 mijë shqiptarë ortodoksë”, pohon se këta, “janë të ardhur këtu disa shekuj më parë, mbase nga jugu i Shqipërisë; kohën e caktuar që kanë ardhur këtu, as vetë nuk e dinë, por s’mund të jetë më shpejt se tre shekuj, siç e kuptojmë prej gurëve që kanë varret”.
Vetë Fan Noli është i mendimit se Ibrik-Tepeja dhe gjashtë fshatrat e vjetra shqiptare në Traki janë ngritur si koloni ushtarake nga koha e Bizantit dhe janë ruajtur si të tilla edhe nën pushtetin e sulltanëve. Arsyen e kësaj e gjen në faktin, se prej këtyre fshatrave rekrutoheshin ushtarë që shquheshin për trimëri e që dërgoheshin të luftonin për mbrojtur kufijtë e Perandorisë Bizantine e më pas asaj Osmane. Këtë e dëshmon edhe organizimi i tyre i brendshëm gjysmë-ushtarak si dhe kronika e pasur e bëmave luftarake që Noli na i përshkruan ë kujtimet e veta. Të gjitha këto dëshmi që i kishim qëmtuar e studiuar përpara se të vinim këtej na silleshin nëpër tek po i afroheshim Ibrik-Tepesë. Ardhja e shqiptarëve në këto vise të Trakisë nuk do të ketë qenë e menjëhershme, por kohë pas kohe, valë-valë, sipas rrethanave historike dhe nevojave të jetës. Ka shumë të ngjarë që dhe të parët e Nolëve të mos u takojnë shqiptarëve të lashtë, të ardhur shekuj më parë, por të jenë të vonë. Ata “mbaheshin se ishin me origjinë nga fshati Qytezë i krahinës së Kolonjës dhe me këtë emër thërrisnin Ibrik-Tepenë. Madje dhe Noli që e quante veten kolonjar pohonte se ishte nga Qyteza e Kolonjës”.
Sa më shumë i afroheshim Ibrik-Tepesë, aq më tepër na mundonin pyetje të tjera. Mbi të gjitha, mendonim se si ishte e mundur të gjallonin këto fshatra shqiptare këtej thellë Trakisë, njëqind e ca kilometra nga Edreneja e akoma më shumë nga Shqipëria? Prekeshe e gati hutoheshe se si ky fshat u kishte bërë ballë në shekuj dallgëve dhe rrebesheve të kohës, duke qëndruar si lastar i trungut shqiptar në dhë të huaj!
2.
Kishim mbërritur më në fund të në vendlindjen e Nolit. Para nesh tani ishte Ibrik-Tepeja, mëkëmbur në mes të fushës së paanë, sipër disa kodrave të valëzuara lehtë, me shtëpi të fshehura pas kurorave të gjelbërimit të dendur. Një peizazh shumë i këndshëm që të kujtonte këndet lirike të kënduara nga poetët romantikë, si vende që ndjellin qetësi e paqe. Gjendeshim në një cep të thellë të Trakisë, pothuaj e ndarë krejt nga bota, sikur s’kishte të bënte fare me të!
Kalojmë nëpër rrugën kryesore që gjarpëron nëpër fshat dhe hetojmë gati çdo gjë që na kapin sytë. Presim të shohim një fshat që të na ngjajë vërtet shqiptar, disi më ndryshe nga ata që kemi parë deri tani. Por nuk është tamam kështu. Në vështrim të parë, ai nuk ndryshon nga fshatrat e tjera të Trakisë, është pothuaj njësoj si ato. Po ajo panoramë e zakonshme, po ato shtëpi e oborre, po ato gjerdhe e porta të thjeshta...
Në të djathtë të rrugës që të çon në qendër të fshatit, pas shtëpive të para, hasim një kafene, përpara së cilës janë ulur disa burra që pinë çaj. Na shikojnë me kureshtje, ndonjë dhe na përshëndet. Papritur na del para syve përroi i vogël që kalon nëpër fshat dhe vetëtimthi na vjen ndër mend kjo hollësi në kujtimet e Nolit. Na ngjan se i ramë në gjurmë historisë së Ibrik-Tepesë që njohim ne. Por kjo ishte vetëm një tërheqje vëmendjeje nga e kaluara. Ja dhe qendra e fshatit, me zyrat e dyqanet, me disa shtëpi 3-4 katëshe dhe një shesh i gjerë me një lapidar në mes, kushtuar kujtimit të luftërave që kanë bërë vendasit për të mbrojtur trojet e veta. Duket prirja e fshatit për të marrë pamjen e një qytetthi. Përfytyrimet tona qenë larg nga Ibrik-Tepeja e sotme. Qyteza nuk ekzistonte më si fshat shqiptar. Dallgët e historisë e kishin zhdukur nga harta e diasporës shqiptare. Drama që ka kaluar Ibrik-Tepeja dhe fshatrat e tjera shqiptare në ngjarjet e viteve 20’, i bënë banorët e tyre të shpërnguleshin prej këtej për matanë lumit Marica, në Greqi. Duke qenë ortodoksë, ata i morën për grekë, ngatërruan fenë me kombësinë e tyre dhe brenda një nate Ibrik-Tepeja u zbraz, banorët i detyruan ta braktisnin fshatin. Një pjesë e tyre u vendosën disa kilometra më tutje kufirit, në fshatin Ferre, ku ndodhen dhe sot të afërmit e Nolit (e motra Sulltana me familjen e vet), kurse shumicën i degdisën nëpër zonat moçalore e malarike të Maqedonisë greke.
“Qindra prej tyre vdiqën si mizat -, shkruan F. Noli.
- Ata që mbetën gjallë u arratisën që të shpëtojnë dhe iu bashkuan proletarëve të uritur të Selanikut, ku vdiqën në një gjendje mizore e të gjorë”.
Midis atyre që vdiqën gjatë këtij eksodi tragjik kishte dhe të afërm të Nolit.
Duke shëtitur nëpër rrugëzat e Ibrik-Tepesë, na kujtoheshin ngjarjet e pesëdhjetë viteve të shkuar. Sa të vështirë e bëri misionin tonë kjo rrethanë, për t’i rënë në gjurmë jetës së F. Nolit në vendlindje.
Mungonin dëshmitarë të gjallë. Jeta shqiptare aty ishte zhdukur. Shtëpitë, rrugët, vendet e njohura të Qytezës së dikurshme heshtnin. Banorët e sotëm nuk kanë asnjë lidhje me pasardhësit e tyre. Të parët janë larguar pa dëshirë, pa dëshirë kanë ardhur dhe të dytët. Ata nuk e njohin njëri-tjetrin. Banorët e rinj të Ibrik-Tepesë u sollën nga viset e tjera të Turqisë e të Maqedonisë. E kaluara, sado që jo aq e largët, ka mbetur si një legjendë e turbullt. Po ne kemi ardhur miq në Ibrik-Tepe dhe ata na presin me bujari. Ata janë njerëz të thjeshtë, punëtorë të tokës dhe, ndonëse rrojnë në një vend të pasur, jetën nuk e kanë aq të lehtë. Na ftojnë në një nga kafenetë e fshatit. Ulemi në një tavolinë jashtë dhe përshëndetemi me ca burra që gjejmë aty. Ata, si gjithë turqit, pinë çaj e bisedojnë. Në fillim na vështrojnë ftohtë e diçka thonë me njëri-tjetrin. Për një çast biseda sikur resht. Dikush nga ne i përshëndet në gjuhën e tyre dhe pastaj njëri nga vendasit thotë:
- Janë arnautë!
Fytyrat e burrave çelen. Disa tundin kokat, të tjerë ngrihen e na japin dorën dhe afrojnë karriget pranë nesh.
- Gëzohemi shumë që gjendemi në fshatin tuaj të bukur!
Sapo përkthehen këto fjalë, ata gjallërohen, fillojnë të flasin me zë të lartë:
- Çok gjyzel! (Shumë mirë!)
- Edhe ne gëzohemi. Ju jeni vëllezërit tanë!
Shkëmbejmë cigare. Na gostitin pastaj me çaj, me ca gota të vogla që janë njësoj në gjithë Turqinë. Shpejt tavolinën tonë e rrethojnë fshatarë të moshuar e të rinj, të gjithë duan të dëgjojnë e të bisedojnë. U themi atyre përse kemi vajtur. U themi se në këtë fshat ka lindur një shqiptar i shquar, se këtu ai ka pasur të afërmit dhe shtëpinë, se këtu ka jetuar shumë vjet dhe prej këtej ka ikur në moshën 18 vjeç...
Ata na dëgjojnë me vëmendje, në heshtje. Vështrimi i tyre bëhet kureshtar dhe më dashamirës. Japin mendime, në fillim me druajtje, pastaj pyesin, bisedojnë njëri me tjetrin. Duan të gjithë të na ndihmojnë.
- Është e vërtetë se para nesh këtu kanë qenë të tjerë. Ne jemi të ardhur nga Ibrik-Tepe.
- Të themi të drejtën, historia e fshatit tonë fillon vonë...
- Ibrik Tepeja është po ajo. Nuk ka lëvizur. Shumë gjëra kanë mbetur si në kohën e arnautëve...
- Për këtë që kërkoni ju, kanë pyetur edhe të tjerë, po vështirë është t’u themi ndonjë gjë të madhe.
Disa tregojnë duke folur me hamendje. Ndonjë kundërshton, ndizet debati në një gjuhë që s’e kuptojmë. Për një çast ata harrojnë se gjendemi ne dhe diskutojnë të shqetësuar dhe seriozisht. Përkthyesi mundohet të na sqarojë. Pohimet e tyre janë ende larg nga ajo që na duhet neve. Ne kërkojmë njerëz që kanë qenë në një moshë pak a shumë të pjekur gjysmë shekulli më parë. Vështrojmë një plak që tërheq llullën dhe s’merr pjesë në bisedë. E pyesim. Zhurma pushon. Të gjithë dëgjojnë fjalët e përkthyesit.
- Miku nuk gënjehet kurrë, - përgjigjet plaku rëndë-rëndë, - prandaj nuk kam ç’tu them kur nuk di gjë. Ju faleminderit për nderin që na keni bërë duke ardhur nga shumë larg.
Burrat tundin kokën, si të bëjnë një rit fetar dhe për një kohë debati sikur fashitet.
- A keni pleq shumë të moshuar? – pyeti dikush nga ne.
- Kemi, si s’kemi.
Një djalosh vrapoi në rrugë.
- Vajti të thërrasë më plakun e fshatit, - sqaroi një burrë i ri, veshur me disi më ndryshe nga të tjerët. Ai ishte mësues në Ibrik-Tepe. Pas pak, erdhi drejt nesh një plak me kasketë, duke rrahur tokën me bastun. Të mbledhurit i hapën udhë. Ishte një burrë i pakët, i thatë, me fytyrë gati jeshile nga pleqëria, po sytë i kishte shumë të gjallë, gati i shkreptinin. Na përshëndeti ushtarakisht, me ca lëvizje të prera dhe u ul në mes nesh. Nuk pranoi të merrte cigare, vetëm vuri dorën në gjoks dhe në një mënyrë të përmbajtur tha në gjuhën e vet:
- Urdhëroni!
Si na dëgjoi kokulur, me njërin vesh pak të ngritur, i përqendruar sikur të merrte prej nesh ndonjë detyrë.
- Po, po, ju kuptova mirë, - tha në fund plaku, si mori vesh ç’kërkonim. – E keni fjalën për arnaut-rumunët. Ashtu është, si thoni ju, ata kanë qenë banorët e Ibrik-Tepesë, pesëdhjetë e ca vjet të shkuar. Kanë qenë këtu para nesh. Unë i kam arritur. Isha i ri atëherë, po i mbaj mend aq sa kërkoni të dini zotëria juaj. Mund ta them me dorë në zemër se kanë qenë njerëz shumë të mirë, si të gjithë arnautët. Tjetër punë që fati u priu ters, se fatin nuk e kishin në dorë as ata, as ne. Kjo mesele është ca e ngatërruar, ndoshta urdhër i allahut. Po ju, në qoftë se ju kuptova, nuk keni ardhur për këtë gjë. Ju doni të dini për vëllezërit tuaj. E për këtë mund t’ju flas me besë të burrit. Ata kishin virtytet më të mira të tyre të ihsanit, ishin punëtorë e trima, njerëz të drejtë. Kanë qenë dhe nikoqirë të tokës. S’kemi pse gënjejmë, se na vret allahu. Kjo është e vërteta, apo s’është kështu? – ngriti zërin plaku dhe vështroi nga bashkëfshatarët.
- Ashtu është, ashtu!- u dëgjuan disa zëra bashkë dhe pas kësaj u bë qetësi.
Plaku tjetër, që pinte duhan me llullë, ngriti dorën dhe e drejtoi nga ana e kufirit.
- Në qoftë se do të doni t’i takoni, kërkojini andej matanë. S’janë shumë larg prej këtu, as pesëmbëdhjetë kilometra në vijë të drejtë. Fshati i parë i madhe është në Janunllar (Greqi)!
- Është e çuditshme se si nuk e harrojnë fshatin e parë, - e mori fjalën mësuesi. – Megjithëse kanë kaluar shumë vjet, prapë vijnë. Po, po, vijnë këtu. Herë pas here shohim pleq të tyre, që, pasi kanë kaluar kufirin, duken në fshatin tonë. Sillen lart e poshtë, fill vetëm, pa u trazuar me njeri, pa shkëmbyer me ne qoftë edhe një fjalë. Baresin nëpër rrugë, thua të jenë hije, qëndrojnë para shtëpive të vjetra, prekin muret me dorë, ulen pranë varreve, këputin ndonjë degë selvie. I shikojmë e na vjen keq, duken si të ndërkryer nga malli e kujtimet. Pastaj ikin nga kanë ardhur, pa i rënë në qafë kujt. E gjithë kjo vetëm për t’u çmallur. Po nuk u vë kush faj. S’harrohet kollaj vendi ku ke lerë!
- Ata nuk flisnin gjuhën tonë, - tha i menduar plaku me bastun. – As gjuhën e juanit. Flisnin gjuhën e tyre. Ja, gjuhën tuaj. Në mos gaboj, nga kjo gjuhë mbaj mend vetëm një fjalë, fjalën kripë. E thashë mirë?
Ne buzëqeshëm. Plaku e kishte vënë re që ne ishim emocionuar dhe s’i ngrinte sytë. Ai dinte t’i respektonte miqtë e largët. E kthyem bisedën prapë te Nolët. Bëmë sqarimet e nevojshme, treguam disa hollësi për familjen e tyre, folëm për Stilian Nolin, për njerkun e tij, plakun xha Mitrushi, u themi se kanë pasur dy shtëpi, njëra, siç dinim, ishte afër mullirit...
Burrat dëgjonin me vëmendje fjalët e përkthyesit, tundin kokën, lëviznim, jepnin e merrnin me njëri-tjetrin.
- Në fshatin tonë kanë mbetur në këmbë shumë nga shtëpitë e tyre, - shpjegoi mësuesi. – Ne s’kemi prishur asgjë. Vetëm kishën e kemi kthyer në xhami. Dhe kjo është e kuptueshme, se ne kemi tjetër fe...
- Shtëpitë e tyre, siç do t’i shihni, - u hodh një tjetër - janë gati të gjitha njësoj...
- Thonë se një shtëpi, që është sot afër xhamisë, ka qenë e priftit.. Mos ishte prifti i ati?
- Jo, jo, - sqaruam ne, - s’ishte i prift, po këndonte në kishë...
- Ë,ë... - u dëgjua një pasthirrmë e shurdhër në kor. Biseda sikurse u mek për një kohë. Na dukej se i kishim vënë në pozitë të vështirë të zotët e shtëpisë. Pleqtë ishin më të shqetësuar.
- Sikurse ma ka zënë në gojë këtë emër, rahmet pastë, babai, - tha një fshatar shtatlartë, me një shami të errët në kokë.
Vështruam nga plaku me bastun. Ai rrinte kokulur e nuk fliste. Flisnin më të rinjtë, po prapë ato që thoshin ishin vetëm hamendje. Askush nuk dinte të na tregonte se ku kishin banuar Nolët, e cila kishte qenë shtëpia e tyre. Edhe pse kanë kaluar pesëdhjetë vjet, dukej sikur flitej për pesë shekuj më parë.
- Na vjen shumë keq që ju futëm në telashe, - tha njëri nga ne, - po, të na besoni, ne e morëm gjithë këtë rruge të gjatë për ta nderuar fshatin tuaj...
- Ju falem nderi, ju falemi nderit, - u dëgjuan zëra.
- Emri i Ibrik-Tepesë në Shqipëri është ndoshta më i njohur se në Turqi. Atë e dinë dhe nxënësit e shkollave. Ju thamë, këtu ka lindur një nga bijtë e shquar të popullit shqiptar, që i ka sjell shërbime të çmuara atdheut... Sapo përkthyesi mbaroi fjalën, plaku me bastun u ngrit menjëherë në këmbë e tha me zë të plotë:
- Lavdi pastë ai që e nderon vatanin!
– Ne do të dëshironim që në Ibrik-Tepe të vendosej një pllakë në kujtimin e tij, shkruar në gjuhën tuaj dhe tonën.
- Çok gjyzel! – u dëgjua nga të gjithë anët.
- Ne jemi dinkardashë. Turq e arnautë janë vëllezër, - tha plaku me bastun dhe u ngrit në këmbë. – Ju jeni si në shtëpinë tuaj këtu. Mos kini siklet. Pastaj iu drejtua mësuesit dhe me një ton thuajse urdhërues, i tha:
- Rustem, miqtë nga Arnautllari, me sa duket, ende s’kanë mbaruar punë. Çoji ku të duan e ku të kenë nevojë ...
U ngritën dhe ne në këmbë. Qemë të prekur. Plaku na shtrëngoi dorën dhe përsëri, me fjalë të prera, foli me të tijtë dhe u largua.
3.
Ishin orët e fundit të asaj pasditeje të gjatë vere. Dielli i anuar nga perëndimi binte madhërishëm mbi shtëpitë çatigjera, mbi kopshtet dhe rrugëzat e fshati. Atë kohë njerëzit ktheheshin nga fushat. Dëgjoheshin zilet e kopeve. Po shëtitnim nëpër fshat me mësuesin. Ai ishte një burrë ezmer, trupgjatë, me mustaqe të zeza, me sy ngjyrë ulliri, të ngushtuar në cep.
- Fshati ynë, - zuri të tregonte Rustemi, - është një nga fshatrat më të mëdha të kazasë së Uzun-Keprysë, ka rreth 600 shtëpi, me mbi 6000 banorë, të shpërndarë në disa mëhalla. Në fakt Ibrik-Tepeja është dhe qendër e lokalitetit nga varen fshatrat Tefikije, Sulltan-qoi, Haxhi-qoi, Pazarden, Balladaxhik dhe Karaç...
Mësuesi na fliste për historikun e për jetën e fshatit, për kohën nga vitet njëzet e këtej. Ai nuk e dinte se Ibrik-Tepeja ka një histori shumë më të vjetër, se në kohën e arnautëve kishin rreth 400 shtëpi, se banorët e parë kishin doke e zakone të vetat, se kishin shkollë, se Ibrik-Tepeja bënte një jetë të gjalle e mes bashkësive turke, bullgare e greke, që gjendeshin në këto anë.
- Ja kjo është shkolla,- na tha mësuesi duke na treguar një ndërtesë të vjetër. Ka shumë të ngjarë që kjo të ketë qenë shkolla dikur. Mësuesi nuk ishte plotësisht i sigurt. Në një informacion të shkurtër që kishim lexuar në gazetën “Dielli” të 3 prillit 1909 për shkollën e Ibrik-Tepesë, thuhet se ajo është hapur më 1880 dhe ka qenë qendra për jetën kulturore të fshatit. Gazeta shkruante se nxënësit e shkollës kishin luajtur dramën kushtuar heroit të revolucionit grek Athanas Djakosit dhe po përgatitnin dramën tjetër Marko Boçari. Në fshat ishte krijuar shoqëria ndihmëtare “Dimitra” dhe me këtë rast gazeta u lutej klubeve tona patriotike “që të mos e lënë fshatin e priftit tonë (F. Nolit, N. J.) ta turpërojnë grekët” (shovinistët grekë, N.J.).
Duke parë shkollën, na u kujtua pastaj ajo ngjarja gazmore, kur Theofani tetëvjeçar nuk donte të shkonte në shkollën greke, jo vetëm ngaqë kishte frikë prej mësuesit të egër, por edhe se nuk dinte asnjë fjalë greqisht. Atëherë nëna, meqë ai nuk bindej, e futi në thes e me zor e hodhi në krahë e ia çoi të birin mësuesit në klasë. “Ju kam sjellë tim bir, por ju lutemi mos e rrihni, se s’kam fuqi ta sjell çdo ditë në shkollë mbi kurriz”. Pastaj, ajo u ul me të birin në një bankë dhe nga lodhja e zuri gjumi. Kur e pa Theofani i vogël, u prek dhe nga kjo dhe, ngaqë iu dhimbs e ëma, e zgjoi e i tha: “Nënë, tani më mirë shko në shtëpi. Mos ki merak, do të rri dhe pa ty”.
Prej asaj kohe F. Noli e ndoqi shkollën rregullisht dhe mbeti tërë jetën, deri në pleqëri të thellë, një nxënës shumë i zellshëm, aq sa në moshën 82-vjeçare kreu dhe një kurs të gjuhës aramaike në universitetin e Bostonit.
Ndërkaq u larguam nga shkolla dhe hymë në oborrin e xhamisë.
- Kisha e dikurshme, - na tha Rustemi. – Për këtë jam fare i sigurt. Matanë janë një pjesë e varreve të tyre...
Duken gjurmët e kishës së dikurshme. Ndryshimi kryesor ishte minareja, në qemeret e së cilës janë varur dy altoparlante. Tani myezini nuk lodhej si më parë, duke u ngjitur deri lart... Këndonin e luteshin altoparlantet!...
Aty në sheshin e gjerë pas xhamisë përsëri nga ngacmuan kujtimet e Nolit. Përfytyruam gjyshen Sumba, që edhe pse ishte 70 e ca vjeçe, vinte këtu të dielave e festave dhe “ia niste e para valles së bukur popullore shqiptare, duke valëvitur shaminë në ajër, ia mbante këngës e kërcente e vinte vërdallë si një vajzë e re”. Nëpër drurët anash këtij sheshi vareshin dikur kolovajzat, ku, sipas një zakoni shqiptar, dëfrenin e miqësoheshin djemtë e vajzat e fshatit. Theofani ruante kujtime të bukura nga ajo kohë dhe na përshkruan me nostalgji e humor dhe ndonjë episod sentimental. Po ne donim të gjenim medoemos shtëpinë e tij. Shtëpitë e Ibrik-Tepesë ishin vërtet ashtu, siç shënon diku Noli, të gjitha njësoj, të një tipi. Ndërtesa të ulëta, përdhese, ngritur me qerpiç e me baltë, me çati të gjera e me dritare që shohin zakonisht nga rruga. Të kujtojnë shtëpitë e dikurshme karakteristike të zonave tona fushore, ato të Myzeqesë, bie fjala. Këtë përshtypje ta zgjon edhe më shumë oborri i madh, i rrethuar me gardh, hambarët dhe stallat e kafshëve.
Noli vetë i sillte ndër mend shtëpitë e vendlindjes si mjaft të hijshme, të zbukuruara me lule shumë ngjyrëshe, me pjergulla të tendosura sipër oborreve, me çardakun përpara, ku njerëzit mblidheshin mbrëmjeve. Sipas një dëshmitari të kohës, shtëpitë e fshatrave shqiptare në Traki lyheshin si brenda dhe jashtë me ngjyrë të kuqe. Anash oborrit ishte pusi dhe më tutje vinte kopshti, për të cilin të zotët tregonin merak të madh.
Po shtëpia e F. Nolit cila të kishte qenë vallë? Kjo pyetje nuk na ndahej gjatë gjithë kohës. Këtë e dinte mirë dhe Rustemi, prandaj ishte i shqetësuar. I thamë se Noli në kujtimet e veta shpjegon se shtëpia gjendej përkëtej mullirit të fshatit dhe se matanë ishte përroi. Rustemi u gjallërua dhe sytë i xixëlluan nga shpresa. Shkuam nga mulliri i fshatit. Vërtet, afër tij gjendeshin disa shtëpi të vjetra. Më tutje rridhte përroi ujëpakë. Njerëzit na pritën me ngrohtësi. Ishin të gatshëm të na ndihmonin. I pyetëm, por askush nuk dinte të na tregonte gjë me siguri. Mund të jetë kjo këtu, po mund të jetë dhe ajo atje. Rëndësi kishte që i ishim afruar shumë vatrës ku ai lindi. Një gjë ishte e sigurt, se tek ai vend gjendej teatri i fëmijërisë së rinisë së parë të tij. Derisa i dirsën mustaqet, Noli e jetoi intensivisht e thellë jetën e fshatit. Në këto rrugëza e oborre, në këtë shesh, rrotull mullirit e anës përroit u end fëmjëria e tij. Ja, këtej me siguri ka shkuar për në shkollë. Diku në një nga këto shtëpia ia ka lexuar librin për Skëndërbeun; nën këtë strehë ai është magjepsur nga fjalët shqipe të shtypura në librin e Kristoforidhit. Këtu djaloshi është mrekulluar dhe nga rrëfimet trimërore që kallëzonte Gjerd kapedani...
Nëpër këto shtëpi e oborre dikur rridhte jeta e shqiptarit të këtyre anëve. Këndohej e qahej shqip. Një jetë me zakone e doke origjinale. Po një jetë dhe me halle e fatkeqësi. Pllakosnin epidemitë, injoranca e prapambetja sillnin të këqija, burrat venin në luftë dhe një pjesë e tyre linin kokën në dhe të huaj. Noli nuk i lë anash këto në kujtimet e veta. Dhe ne, pranë trojeve të tij, i sjellim para sysh, siç na vinin ndër mend dhe disa të dhëna nga “Kalendari Kombëtar”. Aty kishim mësuar se veshja e shqiptarëve të Trakisë ishte e bukur dhe e veçantë. Gratë visheshin hijshëm, mbanin stoli në kokë e në gushë, kurse burrat vinin në mes një brez të kuq dhe në kokë lidhnin një nga një shall të zi, gjysmën e të cilit e hidhnin në gjoks. Nuk dimë të themi, ky kombinim ngjyrash, kuq e zi i veshjes së burrave, ishte një zbukurim etnografik i rastit apo kishte një kuptim të lashtë, që lidhej me shenjën e kombësisë së tyre? Një gjë është e sigurt, që shqiptarët e Trakisë e kishin të gjallë vetëdijen e kombësisë dhe mburreshin për këtë. Tërthorazi kuptuam se ata mbanin lidhje me atdheun e tyre, se Rilindja jonë Kombëtare kishte arritur deri në këtë skaj, se këta fshatarë të thjeshtë jetonin në orbitën e botës shqiptare. Përndryshe, nuk mund të dilte, siç doli prej këtej, Fan Noli.
Kishte rënë mbrëmja kur morëm të largoheshim nga Ibrik-Tepeja. Rustemi na përcolli deri në të dalë të fshatit. Ai ishte i shqetësuar nëse na kishte ndihmuar ndopak. Ne u përshëndetëm dhe u ndamë miqësisht. Përpara shtriheshin rishtas fushat e Trakisë, të mbuluara nga errësira e vonë e një nate vere. Pothuaj nuk flisnim. Fjalëve ua kishin zënë vendin mendimet. Makina vraponte nëpër rrugët fushore. Para syve tanë kishim tani vizionin e vendlindjes së Nolit. Ishte një vizion me dritë e hije, të cilin e merrnim me vete. Kishim edhe një farë trishtimi të lehtë. Historia i kishte goditur rëndë këto fshatra të diasporës shqiptare. Dhe sepse në këto çaste na u kujtuan fjalët e nipit të Nolit, që i kishte thënë njëherë të ungjit: “Ka të ngjarë se misioni Ibrik-Tepesë ishte që t’i jepte një pionier si ju Rilindjes shqiptare. Sapo fshati ynë e përmbushi këtë mision u zhduk nga harta si një fshat shqiptar në Traki”.
Atë natë që po ktheheshim , gjithnjë e më shumë na qartësohej mendimi se ardhja jonë deri në Ibrik-Tepe nuk kishte qenë thjesht një udhëtim për të njohur vendlindjen e Nolit. Me këtë udhëtim ne i kishim bërë nderime njërit prej bijve më të shquar të popullit tonë.

[Shkelqesia_E_Tij]

Nje diplomat amerikan i kohes se Nolit kujtonte : Nqs do kishim mbeshtetur Nolin dhe jo Zogun atehere Shqiperia do te ishte tjeter Shqiperi dhe Ballkani tjeter Ballkan !

Te nderuar forumiste

Noli ashtu si shumica e atyre qe vertet ishin patriote shqiptare edhe pse nuk arriten te realizonin ne menyre te plote ate çka donin per Shqiperine na kane lene nje amanet historik :

"Te mbajme njeri tjetrin se Greku dhe Serbi te keqen na duan "!

Kush ndihet shqiptar me gjakun qe i rrjedh nder vena vetem ai di ti njohe kuptimin e ketyre fjaleve.

Shqiperia ndihet krenare qe nga gjiri vet ka nxjere nje figure humane kaq te larte ne vlera dhe virtyte sa do ta kishin zili dhe vendet me aristokratike te Europes.