Theofan Stilian Noli: Jeta dhe veprat e tij

[Kryeplaku]

poezite e Nolit per L. Gurakuqin dhe B. Currin :

Syrgjyn Vdekur
.......................

Nëno moj, mbaj zi për vllanë,
Me tre plumba na i ranë,
Na e vran' e na e shanë,
Na i thanë trathëtor.


Se të deshte dhe s'të deshnin,
Se të qante kur të qeshnin,
Se të veshte kur të çveshnin,
Nëno moj, të ra dëshmor.


Nëno moj, vajto, merr malin,
Larot t'a përmbysnë djalin
Që me Ismail Qemalin
Ngriti flamur trimëror.


Nëno moj, m'a qaj në Vlorë
Ku të dha liri, kurorë,
Shpirt i bardhë si dëborë;
Ti s'i dhe as varr për hor.


Nëno moj, ç'është përpjekur
Gojë-mjalt' e zëmër-hekur,
Syrgjyn-gjall' e syrgjyn-vdekur,
Ky Vigan Liberator.







Shpell' e Dragobisë
..............................

Kur tufani e çthuri fenë,
Kur tirani e krrusi atdhenë,
Mi një brek të Dragobisë
Priret Flamur' i lirisë.


Atje nisi, atje mbaroj,
Atje krisi, atje pushoj,
Rrufe-shkab' e Malësisë,
Në një shkëmb të Dragobisë.


Vendi dridhej, ay mbeti
Se s'tronditej nga tërrmeti.
Div drangoj i Dragobisë,
Trim tribun i Vegjëlisë.


0 Bajram, bajrak i gjallë,
More nam me gjak në ballë,
Te një shpell' e Dragobisë,
Yll i rrall' i burrërisë.


Thon' u shtri e thon' u vrà,
Po ti s'vdiqe, or Baba,
As te shkëmb' i Dragobisë,
As te zëmr' e Djalërisë.

As je vrar' e as po vritesh
Legjendar Ante po rritesh.
Dithiramb i Dragobisë,
Tmerr, panik i mizorisë.


Me Zjarr Shenjt u ndrit kjo shpellë.
Gjer në qjell u ngrit Kështjellë
Për çlirimn' e Shqipërisë
Katakomb' e Dragobisë.

[Kryeplaku]

Hymni i Flamurit
........................

O Flamur gjak, o flamur shkabë,
O vënd e vatr' o nën' e babë,
Lagur me lot, djegur me flagë,
Flamur i kuq, flamur i zi.


Fortesë shkëmbi tmerr tirani,
S'të trëmb Romani, as Venecjani,
As Sërb Dushani, as Turk Sulltani,
Flamur i math për Vegjëli


Flamur që linde Shën Kostandinin,
Pajton Islamn' e Krishtërimin,
Çpall midis feve vllazërimin,
Flamur bujar për Njerëzi.


Me Skënderben' u lavdërove
Dhe në furtun' i funtmi u shove,
Me Malon prapë lart vrapove,
Yll i pavdekur për Liri.


Sa shpesh pastaj përdhè u shtrive
Me zjarr e zi u ndeze u nxive,
Po çdo mizor me shpat' e grive,
O fushë-kuq, o shkabë-zi.


Përpjetë prie Shqipërinë,
Përlintj'a shpirtin dhe fuqinë,
Diell për vllanë, yrnek për fqinë
Për botën ëndr' e qjell i ri.

[Kryeplaku]

E Marte, 22 Mars 2005 Koha Jone


PRANE VARRIT TE FAN NOLIT

Nga Skifter Kellici

(Vijon nga numri i kaluar)

Meditime ne keto dite marsi...

Nuk ma kishte marre kurre mendja, as ate dite marsi te vitit 1965, kur pergatisja emisionin me rastin e vdekjes se Fan Nolit, sic e kam pershkruar ne pjesen e pare te ketij cikli, as edhe me pas, se do te vinte nje dite dhe une do te vendosesha prej vitesh ne Amerike, madje edhe ne Boston, qytet ku Noli jetoi dhe punoi per nje periudhe kaq te gjate. Mirepo, cfare nuk sjellin shtjellat e vrullshme te jetes! Qe ne ditet e para te vendosjes sime ne kete qytet, bera nje vizite ne varrin e Nolit.

Atehere ishte vjeshte e vitit 1999, nje dite e bukur ku gjelberimi i mbrame qe perftonte nje flakerime verdhuese, u jepte pamje magjepsese drureve qe hijeshonin varrezat e Forest Hillsit, ku prehen dhe eshtrat e Nolit. Kurse kjo vizite, ne prag te 40-vjetorit te vdekjes se tij, behej ne nje dite te acarte marsi, plot ere cingeruese. Por cuditerisht, kur me dy te njohur te mi u ndodhem prane varrit, nje diell i shndritshem nisi te blatonte nje drite sylebyrese e cila kendellej me larushitje vezulluese nga debora qe kishte rene nje nate me pare.

Portreti qe merrte jete

Qendrova prane varrit te Nolit duke ndalur shikimin tim vegimtar te portreti i gurte i bustit te vogel te tij, qe hijeshon ate varr. Dhe m'u be sikur ai portret tani po merrte jete, sikur ai po me veshtronte, sikur ai deshironte te degjonte nga une, ato qe une dija per te, por edhe ato qe ai nuk dinte qe nga ajo dite kur kishte mbyllur syte, dyzet vite te shkuara. "Nuk isha vecse nente vjec, imzot kur mesuesja e klases se katert fillore qe mbante emrin e Avni Rustemtit, nxenesit dhe me pas bashkeluftetarrt tend, hapi librin e leximit dhe nisi te kendonte nje pjese qe neve nxenesve na la me frymen pezull: "Atje tej degjohej hingellimi i deshperuar, i ngjirur, i kepeutur i nje kali. Ishte kali luftetar qe vajtonte te zotin. Mihte dhene me terbim, renkonte si i plagosur per vdekje, dritherohej e ngjethej si nga e ftohta e etheve, shfrynte avull e leshonte lot si njeri. Qe kur Skenderbeu u semur, u shtri ne shtrat, u semur edhe ai dhe kur vdiq, u egersua, nuk qaste njeri tjeter qe t'i hipte, s'donte me te hante, s'donte me te rronte e u shtri e vdiq pak dite pas te zotit."

Atehere mesova se kete liber qe veshtire te kete nxenes shkolle qe nuk e ka lexuar, e kishe shkruar ti Imzot, si shume e shume vjersha te tuat, qe i mesuam permendesh gjate viteve te ardhme shkollore.

Kur isha maturant ne vitin 1958

Ne vjeshte te vitit 1958, tashme djalosh 20-vjecar, isha student i vitit te fundit te deges se gjuhe-letersise te Univesitetit. Jepja praktiken mesimore ne maturen e gjimnazit "Qemal Stafa". Dhe cfare perkimi i '_tshem! Po u mesoja maturanteve Nolin, po u recitoja vjershen "Anes lumenjve" dhe kisha si pedagog udheheqes Mark Gurakuqin, piekrisht ate qe ne maturen tone, kater vjet te shkuara, na kishte recituar kete vjershe. Me pergezoi qe kisha zhvilluar nje ore terheqese mesimi. Me pergezoi muaj me pas edhe profesori i gjuhes, Shaban Demiraj, kur si teme studimore ne gjuhen shqipe kisha marre per te analizuar fjalite e pashtjelluara te vepra "Histori e Skenderbeut".

Keshtu une, dhe sa e sa breza nxenesish e studentesh, u lidhen shpiterirsht me ty, me krijimet e tua, me perkthimet e magjishme te tragjedive shekspiriane. Por jo vetem shekspiriane: Ti bere te flas me nje shqipe te rralle edhe Don Kishotin e Sanco Pancen e Servantesit, ti bere te kendoje edhe poetin e madh persian Omar Khajami. Ne, lexuesit shqiptare, kemi te drejte te krenohemi, kur mesojme se studiues qe dine shqip, nje i tille si kanadezi Robert Elsi, deshmojne se ky perkthim tingellon po aq bukur ne shqip, sa dhe ne anglishten e te madhit Ficxhelrald:

"Naten kur flija, me tha shpirti: "Pi", Ne gjume dhe ne varr s'ka lumeri, Ngrehu! Sa rron, zbras kupa dhe puth cupa, Ke kohe qe te flesh ne qetesi!" Dhe ne anglisht: "Eake! for Mornig in the Boel of Night,/Has flung the Stone that puts the stars to Flight,/And Lo! the Hanter of East has caugt,/The Sultan's Turret in a noose of Light".

Sa gjera kane rrjedhur qe atehere

Erdhi pastaj dhe dita qe une pergatita edhe emisionin letrar kur ti u ndave prej nesh. Kjo ndodhte dyzet vite me pare. Dhe ja tani ndodhem prane teje e po kuvendoj me ty. Sa ngjarje te reja ma kane pasuruar mendjen pas kujtimeve te Sejfulla Malshoves dhe Reshat Kellicit qe i kam mesuar ende i vogel! Vecanerisht tani qe ndodhem ne Boston.

Qellon jo rralle qe te dielave te shkoj ne Kishen e Shen Gjergjit, ne ate kishe ku ti, Imzot, si i pari famulltar i saj, thuajse nje shekull me pare, nise te jepje meshen ne gjuhen shqipe. Tani kete sherbim e ben Artur Liolini, kancelar i Kryepeshkopates Shqiptare qe me 1975.

Pas meshes u takova me te dhe natyrisht, nga te gjitha ceshtjet per te cilat folem, me e rendesishmja ishte te rikujtonim Nolin.I dhurova nje kopje te romanit tim "Vrasje ne pranvere", qe sic kam permendur me siper, pershkruan ngjarje te viteve 1920-24. E priti me kenaqesi, aq me teper qe ne roman flitet edhe per ty, Imzot.

"Noli, -zuri te me rrefente At Liolini, - e quante Kishen Ortodokse Shqiptare si mundesi per te shpetuar Shqiperine, me fjale te tjera per forcimin e shqiptarizmit. Meshen e bente edhe ne shqip, por edhe ne anglisht, qe te kuptohej edhe nga shqiptaret e rinj te cilet kishin nisur te harronin gjuhen e tyre amtare. Me pas ai me foli per perpjekjet e tij per te gjetur shkrime per veprimtarine e Nolit. Tani qe shkruaj keto radhe, kujtoj citimet e tij nga gazeta "Dhe Mancester Gardian" qe e cilesonte qe me 1920 "njeri te shquar per cdo shtet, diplomat te persosur, me pervoje te madhe ne fushen nderkombetare....Njeri me kulture te gjere, qe ka lexuar cdo gje te vlefshme per t'u lexuar ne anglisht dhe frengjisht..."

Takimet e Nolit me Uillsonin

Duke degjuar keto shprehje, ndermenda, kujtimet e Nolit te hedhura ne faqet e gazetes "Dielli"....Takimet e tij me presidentitn Uillson, kur i lutej atij qe ta kujtonte Shqiperine, te vend aq te varfer dhe pa ndonje perkrahje se e vetmja shprese e tyre eshte Amerika. Premtimi i Uillsonit qe do te mbronte ceshtjen shqiptare ne Konferencen e Paqes, me 1918... Kembengulja e tij per te hedhur poshte Traktatin e Fshehte te Londres, qe copetonte Shqiperine...

Keto po meditoja me vete ate dite kur vizitova varrine Nolit. Ndermenda pastaj biseden me At Liolinin. "Ashtu si Xhefersoni qe ishte humanist dhe kerkonte zbatimin e reformave rrenjesore, ashtu edhe Noli kishte besim se nje gje e tille duhej bere edhe ne Shqiperi, -vazhdonte te me fliste ai. Noli te magjepste me fjalen e tij. Mund edhe te te qortonte, por edhe te te keshillonte, mund te ishte edhe inatcor, por edhe i logjikshem, edhe i bute me bashkebiseduesit, sidomos kur ishte fjala per ceshtjen kombetare."

Une perseri kthej koken nga profili i bustit te Nolit mbi varrin e tij. Dhe kujtoj diten e mbrame te jetes se ketij gjigandi te mendimit politik e kulturor shqiptar, qe pjesen me te madhe te jetes e kaloi ne varferi, aq sa ishin shqiptaret ata te cilet mblodhen para per t'i blere nje shtepi ne Floride, ku kalonte muajt e dimrit te bute, kur ne Boston ne ate periudhe bente shume ftohte.

Kur Noli nuk mundi te vinte dot

Ne nentor te vitit 1962 xhaxhain tim, Reshat Kellici, e ftuan si veteran ne Vlore me rastin e 60-vjetorit te ngritjes se Flamurit. Por u kthye i deshperuar. Kishte degjuar se Noli kishte dashur te vinte ne Shqiperi, me deshiren e flakte qe te takohej me miqte e tij te vjeter, midis te cileve padyshim, do te ishte Sejfulla Maleshova. Por ne ambasaden tone ne Rome, procedurat e vizes ishin zvarrisur dhe Noli ishte kthyer perseri ne Amerike. "Keshtu u fol atehere" kujtonte Reshat Kellici. Por, sidoqofte, deri tani nuk eshte zbuluar ndonje dokument rreth ketij problemi. Nje hamendesim qe mund te kete driten e nje te vertete.

Dihet qe Noli i pershendeti clirimtaret komuniste me bindjen se ata do te sillnin me se fundi demokracine e enderruar per shqiptaret. Por me pas, megjithe ftesen per te vizituar atdheun qe e kishte lene per here te fundit ne vitin 1924, per te mos u kthyer me, mosardhja dhe per me teper, heshja e tij deshmonte, se ai ishte zhgenjyer plotesisht dhe nuk mund te pajtohej me "demokracine komuniste".

Nje vit pas vdekjes, Enveri kunder kishave

Nje vit pas vdekjes se tij, me 1966, Enver Hoxha nisi fushaten famekeqe te luftes kunder besimeve fetare, shkaterrimin e kishave dhe xhamive dhe persekutimin e njerezve te fese. A mund ta kishte duruar Noli nje gje te tille? Kurre! Per me teper, nuk eshte cudi qe edhe ai vete te kishte pesuar fatin e tyre, fatin e At Anton Harapit (pushkatuar), imzot Visarion Xhuvanit, at Donat Kurtit, at Marin Sirdanit, Pjeter Meshkalles, Fishtes, eshtrat e te cilit u nxoren nga varri dhe u flaken ne lume...

"Nder sendet qe iu gjeten ne tryezen e punes, -nisi te kujtonte perseri At Liolini, -ishte nje liber i holle, me vjersherime ne frengjisht, qe kishte titullin "Vdekja e ujkut". Vargjet e fundit te poezise me kete titull, ishin shume kuptimplote: "Te renkosh, te qash, te ankohesh, eshte paburreri, beje me zell detyren e mundimshme dhe te flakte te cilen fati te ka dhene,

Dhe atehere, si une, vuaj dhe vdis, Pa thene asnje fjale..._

... Para se te largohesha nga varri i Fan Nolit, veshtrova edhe nje here portretin e tij te gurte, syte e perqendruar diku tutje, larg dhe solla ndermend fjalet e tij: "Le te mos pandehim qe s'kemi kapedane per drejtuar timonin e anijes sone. Ne mes burrash energjike, kurdohere dalin udheheqes te mire." Shprehje domethenese. Ndonese kane kaluar kaq dekada, ato ruajne vlerat e tyre te cmuara. Shqiperia, sic besonte Noli, pas shembjes se diktatures se gjate komuniste, shpresojme qe do te kete, me se fundi, udheheqes, ashtu sic i deshironte ky personalitet i jashtezakonshem, atdhetar, poet dhe perkthyes i madh.

[angeldust]

Nga ROZI THEOHARI Boston

Botuar ne gazeten shqiptarro-amerikane "Illyria" New Jork # 1430 dhe #1431, Mars 2005



Me rastin e 40-vjetorit te vdekjes se hiresise se Tij Theofan Stilian Nolit, me 13 mars 2005, u mbajt nje Meshe ne kryekishen Shqiptare Ortodokse te Bostonit. Shume shqiptaro-amerikane, te ardhur apostafat per kete dite te shenuar ndoqen me nderim dhe emocion sherbesen perkujtimore te drejtuar nga i perndershmi at Arthur Liolin. Disa prej besimtareve, qe i perkisnin brezit te dyte e te trete te emigranteve shqiptare te shekullit te kaluar e kane edhe sot si te gjalle fytyren e Fan Nolit te madh, njerit prej "Patriarkeve" me te shquar te atdhetarizmit shqiptar. Kujtimet per Fan Nolin, bisedat me te, takimet ne sallat publike festive dhe ne pikniket me kenge e valle, kontributi i penes se tij ne edukimin patriotik te mergimtareve, degjimi i predikimeve te tij ne kishe, ne kurorezimin e cifteve te reja, ne pagezimet e femijeve dhe ne ceremonite mortore…jane vlera te pashlyeshme qe i mbart nje komunitet i tere shqiptaro- amerikan jo vetem ne Massachussetts, por edhe ne mbare Ameriken. Duke ndjekur ceremonine e Meshes dhe ligjeraten e at Liolinit kalonin ne kujtesen time dhjetera emra shqiptaro-amerikanesh te moshuar, te cilet i kam njohur ne nje periudhe kohe prej njembedhjete vjetesh te ardhjes sime ne Amerike. Gjate cdo bisede me ta ku kam mesuar aq te papritura nga jeta ne emigracion kam drejtuar edhe pyetjen :"A e keni njohur Fan Nolin?" …Disa prej tyre jo vetem e kane njohur, por ruajne edhe kujtimet me te mira…Ja njera prej tyre. E quajne Sofia Mantho, e lindur dhe e rritur ne Amerike nga prinder shqiptare me origjine nga Permeti. Kam shkruar disa here per te. Jeta e saj eshte nje "miniere" e pasur ne ngjarje qe kur ishte vajze e vogel dhe e rritur, nene, gjyshe, stergjyshe…turiste ne Shqiperi e ne vende te tjera. Nga pamja te jep pershtypjen e nje gruaje tipike amerikane, por kur te hap deren e shtepise, ajo te fton me nje shqipe te paster: "Mire se vini…Miq pres ngahere", - dhe syte e saj njomen nga nje ngrohtesi e brendshme. Atehere tere qenia e saj shkrihet e behet nje me ate te mijera e mijera grave e nenave shqiptare, qe te befasojne me magjine e pashpjegueshme te dashurise e miresise.

Hyme ne apartamentin e saj qe shkelqente nga rregulli e pastertia. Kishte shume drite e shume lule te mbjella ne vazo, brenda neper dhoma e jashte ne oborr. Ajo u afrua me nje tabaka ku ishin vendosur per bukuri pjatat e vogla me gliko, gotat e vogla me liker dhe gotat e ujit me copa akulli. Ne, une dhe shoqja ime shqiptare, i uruam ditelindjen dhe shijuam glikone e limonit, te bere nga duart e teto Sofise. "Jam e pagezuar nga i perndershmi Fan Noli, ketu e 90 vjet te shkuar,- foli ajo ngadale dhe e emocionuar.- Kishen shqiptare ne Boston e kishim larg, nuk kishim atehere automobila si sot. Pagezimet e femijeve beheshin neper shtepi. Shkojti Sokrat Totoni, djali i kumbarit, te stacioni i trenit te Lynn-it, e priti Fan Nolin dhe e solli ne shtepi." Sofia tregon se, kur ishte vajze e vogel, i pelqente te vizitonte shtepite e miqve kur behej ndonje pagezim femijesh nga Fan Noli, mbasi e imagjinonte kete rit edhe kur u pagezua ajo vete. "Ajo dite kthehej ne nje dite feste te familjes,- thote ajo-, dhe kulmi i gezimit arrinte kur Fan Noli, i pritur nga kumbari tek stacioni i trenit, mberrinte te pragu i deres se shtepise. Ai pershendetej dhe i bekonte grate, burrat e femijet shqiptare qe mbushnin dhomat dhe korridorin e baneses. Ate kohe Fan Noli ishte vetem prift i thjeshte, por ai pritej e nderohej si te ishte dhespot…I zoti i shtepise vendoste ne livingroom nje kazan te madh te bakert e te kallajisur. Ne femijet e vegjel dilnim perpara te medhenjve dhe ia mberthenim syte levizjeve te shkathta te duarve te Fan Nolit. Pasi bekonte me lutje njerezit e familjes e gjithe te ftuarit, ai shpaloste bohcen, vishte rrobat e priftit, qe i kishin aq lezet, ndizte temjanin, puthte kryqin e argjendte dhe e vendoste me kujdes ne tavoline. Nderkohe i zoti i shtepise sillte gjymet me uje te vaket dhe e mbushte pergjysme kazanin. Duke kenduar me zerin e tij qe bente te kumbonte tere shtepia, i perndershmi Fan Noli zbrazte ne kazan nje shishe te vogel me vajin e ullirit dhe e bekonte ujin. Ne mbanim frymen, jo vetem te vegjlit, por edhe te rriturit. Qetesine e prishte vetem e qara e foshnjes, te cilen e mbante ne krahe kumbari; sidomos, ne castin kur kumbari ia jepte ne duar Fan Nolit, bebja qante me shume nga rrobat e zeza te priftit. Ne te gjithe qeshnim dhe ndiqnim te perqendruar castin kur duart e Fan Nolit fundoseshin ne uje tri here bashke me beben qe perpelitej nga frika. Me qarjet e femijes bashkohej zeri i lutjeve te Fan Nolit, te cilat i perseriste kumbari dhe ne, sipas radhes."

Ceremonia merrte fund me perseritjen e formules se pagezimit shqiptar. Formula e famshme e pagezimit, qe perben dhe dokumentin e njohur, te pare, te gjuhes se shkruar shqipe e formuluar nga bashkepunetori i afert i Skenderbeut, kleriku Pal Engjelli, jehona e se ciles vinte nga shekujt e kallkanosur, nga kullat e gurta te malesise, duke udhetuar mbi Atlantik dhe mberritur deri te pragjet e shtepive te drunjta te Amerikes: "Un te paghesont…" Zeri tingellues i Nolit perseriste tri here: "Une te pagezoj ne emer te Atit, Birit dhe Shpirtit te shenjte. Amin." " Me vone shtroheshin tavolinat si per feste me gjithfare lloje gatimesh shqiptare dhe te rriturit ciknin kupat e veres me te nderuarin Noli." "Vetem per pagezime vinte Fan Noli?"- e pyes. "Jo, vinte sa here ishin dite festash fetare. Meshen e mbante ne nje holl te madh ku mblidheshin tere shqiptaret e Lynn-it. Ndonjehere mblidheshim edhe ne kishen e protestanteve. Pas kishes nena e babai e ftonin Fan Nolin per dreke ne shtepine tone. Gezonim te gjithe, por me teper gezoja une kur i tregoja fletoren time shkruar me fjale anglisht e perkthyer ne shqip, por me alfabetin anglisht." Ndersa ne diten e shenuar te Pashkes se Madhe Sofia dhe familja e saj udhetonin per ne kishen e Shen Gjergjit, ne Boston. "Na mbeteshin syte,-thote ajo-, kur e shikonim te perndershmin Fan Noli me rrobat e bukura te dhespotit, te cilat shkelqenin si ar. Por ar e shkuar arit ishte shpirti i tij i rralle, qe rridhte si uje burimi bashke me predikimin, me lutje-faljet dhe kengen fetare qe na pataksnin e na mberthenin!...Para se te kungoheshim nga duart e tij, thoshim emrin tone, te cilin e perseriste edhe ai. Pastaj, duke ndenjur ne radhe, afroheshim perseri para te madherishmit Noli, te na jepte nga nje cope buke-nafore, dhe ne ia puthnim doren me nderim e na dukej sikur puthnim doren e nje shenjti." Pas sherbeses fetare Fan Noli takohej me te gjithe bashkatdhetaret sidomos me ata qe vinin nga qytetet e largeta per te ndjekur sherbesat qe bente ai per Pashket. Vinin shqiptare nga shtetet fqinje: Nju Empsher, Konektikat, Maine e deri nga larg, nga qyteti Albany dhe Detroit. Sofia kujton disa piknike ku ishte i ftuar edhe Fan Noli, i cili ulej ne shesh tok me burrat e ku ziente muhabeti. "Sa kenge te bukura kendoheshin,- kujton ajo,- e sa valle hidheshin. Dilte tabakaja me qerasje te ndryshme, piqej mishi ne skare, beheshin shishqebapet… gjemonin sazet. Ca djem kishin violine, bozuk e gernete…Babai qante nga gezimi e mallengjimi…Fan Noli, edhe ai i mbushte syte me lot, dhe, kur te shikoje, disa dite me vone lexonim te gazeta "Dielli" per fjalen aq te paqme dhe te mbare qe mbante i perndrituri Fan Noli perpara shqiptareve. Babai im, Kiriako Damati, nga Novosela, bashkepunonte me "Vatren" ,por atehere isha e vogel e nuk me kujtohet mire veprimtaria e tij."

Sofia me afrohet e me tregon nje liber me kapake te vjetruar. "Kete liber qe ma ka falur Imzot Fan Noli e ruaj si pare te vyer per te kujtuar peshkopin tone te perndritur. Me kete liber une mesova te shkruaj shqip vete me veten time. Deshiroja te mesoja shqip per nder te Fan Nolit qe me pagezoi. Dhe deshira e dyte ishte te vizitoja Shqiperine."
"Keni qene ne Shqiperi? – i buzeqesha teto Sofise.
"Oh, po,- ma ktheu ajo buzeqeshjen. Por ishte nje buzeqeshje qe vjen pas nje psheretime. Nje psheretime e cila brenda sekondes reflekton dhembshurine, mbresat e kujtimet e atij lloji te vecante, per nje shtepi rreze nje burimi, per nje vreshte…, per nje dolli. Ne te dyja u permbushem sysh.

"Shkova disa here me tim shoq, vizituam Permetin tone, tha ajo.- Kur me shkeli kemba ne Shqiperi ketu e 33 vjet te shkuar, -u ngasherua ,- e kuptova pse babai qante sa here degjonte kenge shqiptare, sepse atje, sic me dukej mua, cdo gje kendonte: edhe bredhat, edhe ujerat, edhe njerezit…" Teto Sofia psheretin dhe drejton kryet tek nje pikture ne mur ku lodrojne dy valltare me fustanella te bardha…Ashtu sic lodron velloja e lotit ne syte e kesaj nene te dashur, te cilen Fan Noli, bashke me vajin e pagezimit, e kishte lyer edhe me balsamin e pashlyeshem te dashurise per memedheun.

Simbas artikujve te botuar ne numrat e hershem te gazetave "Kombi" e "Dielli", mesojme se Fan Noli i ardhur rishtas ne Amerike, u shoqerua e bashkepunoi ngushte edhe me gjysherit tane dardhare qe kishin emigruar ketu qysh ne fillim te shekullit te kaluar. Me 1 janar 1905 u organizua ne Boston "Vellazeria mireberese e Dardhes", e cila ishte shoqeria e pare e shqiptareve, e krijuar ne baze fshati. "Vellazeria" kishte per qellim te kontribuonte per perparimin e fshatit te lindjes dhe te ndihmonte familjet e varfra fshatare. Nje shoqeri e dyte e dardhareve te Amerikes u krijua me 1906 ne Kembrixh. Ajo quhej "Vellazeria patriotike e Dardhes." Ndersa me 1 mars 1909 djelmuria dardhare e Amerikes organizoi te parin klub kombetar ne SHBA, me emrin "Klubi i dardhareve te rinj—Perparimi." Sipas nje shkrimi te dardharit te shquar Koste Isaku, qellimi i kesaj shoqerie ishte: "Te permbledhe djemerine per t'u mejtuar bashke dhe per te nxene libra dhe flete te ndryshme morale dhe shkencore…" , duke themeluar nje biblioteke ne sallen e klubit…Lidhur me kete klub, gazeta "Dielli", me 3 prill 1909, shkruan: "Sallen e stolisen me fytyren e Skenderbeut dhe flamurin e Shqiperise…Fan Noli u tha fjale levdimtare djemve perparimtare te Dardhes, te cilet jane shembull per gjithe te tjeret me sjellje te urte dhe me patriotizem." Dardhari patriot, demokrati e publicisti Sotir Peci ka luajtur nje rol te vecante jo vetem ne vellazerimin e dardhareve, por edhe ne levizjen patriotike shqiptare. Se bashku me Fan Nolin, Josif Panin, Goni Katundin e te tjere, projektuan krijimin e shoqerise kulturore shqiptare "Besa-Besen" ne SHBA, e cila u themelua me 6 janar 1907 ne mbledhjen e shqiptareve nga gjithe qytetet e Amerikes. Ne vijim, dardhari Koste Isaku ishte nder organizatoret kryesore te krijimit te klubit kombetar "Zgjimi" ne Mancester, me 1911. Fan Noli ka thene se "Kosta Isaku eshte ylli i levizjes shqiptare ne Amerike." Shume mergimtare moren pjese ne shoqerine "Malli i memedheut", ne shoqerine "Besa-Bese" si dhe ne federaten panshqiptare "Vatra", qe u krijua nga bashkimi i gjithe shoqerive shqiptare te SHBA-se dhe me 1912 u drejtua po nga Fan Noli.

"Mergimtaret e pare qe erdhen ne Boston, - tregon shqiptaro- amerikani i moshuar, zoti Cesta Kojnari, -jo te gjithe paten fatin e mire. Disa syresh paten rrojtje te veshtire ne konaket, ku jetonin se bashku shume vete ne nje dhome, ne ndertesa te vjetra ose ne bodrume, per ta paguar sa me lire faturen e qirase ose ndonjehere edhe "free". Atje tek rrinin e flinin,-thote ai,- shpesh perdornin krevatet e palltot e njeri-tjetrit, mbasi punonin ne turne te ndryshme. Disa prej tyre, shitesit ambulante te bananeve, ne netet e ftohta te dimrit mbuloheshin edhe me "jorganet" prej letre te stamposur, te cilat ata ua hidhnin siper bananeve ne karroca." Ne te njejten kohe, djaloshi 12- vjecar Anton Athanasi, biznesmeni i ardhshem i Bostonit, shiste banane me nje shporte te bishti i ures se Bostonit e nuk kthehej ne shtepi pa i shitur te gjitha. Per te kursyer te holla per familjen, djemte e konakeve harxhonin shume pak per t'u ushqyer vete. Puna e rende ne fabrika, kushtet e veshtira te banimit dhe ushqimi i pamjaftueshem ndikuan ne shendetin e burrave shqiptare. Disa prej tyre u semuren prej tuberkulozit, ndonjeri edhe humbi jeten tragjikisht. Pershkrime te tilla lexojme edhe ne gazetat e asaj periudhe, shkruar nga Fan Noli dhe Konica. Nje shqetesim i tille e coi Faik Konicen deri ne bashkine e Bostonit. Ai e detyroi guvernatorin t'i hiqte shqiptaret nga bodrumet e t'u jepte banesa, perndryshe do ta bente problem ne shtyp. Fan Noli dhe Faik Konica zbriten shkallet e bodrumeve, u takuan me te semuret e i derguan urgjent te doktori. Restorantin e Vasil Panit, "Court House Lunch" ne Kembrixh, shqiptaret e quanin "Institut kombetar." Per 25 vjet aty beheshin shpesh mbledhjet e "Vatres" dhe, pas punes, Vasili, sekretar e me pas kryetar i "Vatres", i mbante per darke bashkatdhetaret. Kete "institut" ku bisedohej per fatin e levizjes shqiptare e vizitonin edhe Fan Noli e Faik Konica qe ishin miq e bashkeluftetare. Kur Vasil Pani nderroi jete ne dhjetor 1947, duke shkaktuar dhembje ne diasporen shqiptare e ne atdhe, ne ceremonine e percjelljes, gjate meshes qe u mbajt ne kishen e Shen Gjergjit ne Boston, imzot Noli, midis te tjerash, tha: " Vasil Pani ka qendruar kurdohere ne krye te taborit te shqiptarizmes. Vasil Pani nuk e fitoi shqiptarizmen, si shume nga ne, ketu ne Amerike. Vasili e trashegoi shqiptarizmen nga babai, Josif Pani…Vasili, bashke me dardharet e tjere, mori pjese ne botimin e gazetes "Kombi" prej Sotir Pecit. Qe atehere dhe gjer sot Vasili s'hoqi dore nga shqiptarizma."

Numri i pare i gazetes "Kombi", botuar me iniciativen e Sotir Pecit, doli me 6 qershor 1906, si organ i perjavshem. Gazeta shtypej ne nje tipografi te vjeter te blere me keste, ne bodrumin e nje shtepie te vjeter ne Boston. Goni Katundi shkruan ne kujtimet e tij: "Ne kete qilar Sotir Peci dhe Fan Noli shkruajne ata artikuj qe i kane frymezuar kendonjesit me nje vetmohim te padegjuar gjer ahere… Sotir Peci vuante nga uria, por s'tundej nga ideali i forte qe kish per kombin tone. As frika, as varferia s'e tunden, as paraja s'e genjeu." Sipas kujtimeve te disa dardhareve te moshuar, Peci e Noli, me parate e mbledhura "lopke pas lopke", kishin blere vetem nje pallto, te cilen e vishnin me radhe. Peci e Noli punonin pa orar e ne kushte te veshtira ne errersiren e lageshtiren e bodrumit, prane sobes me dru qe te qorronte syte nga tymi,. Te ndricuar me nje kandil me vajguri, ata shtypnin gazeten me pedalinen e vjeter per t'u dhene drite bashkekombesve. Pervec shtypshkronjes, Fan Noli ato vite punonte edhe ne fabriken e llamarines ne Boston, bashke me djelmoshat e tjere shqiptare, nje pune rraskapitese nga e cila fitonte pak dollare ne jave vetem per jetesen. Me Marie Terenzin, nje nene rreth 79 vjec, e qeshur e tere humor, u takova ne oborrin e viles se saj ne Saugus, Mass, disa vjet me pare. Ate dite korriku bente shume vape dhe ne mikeshat shqiptare propozuam te hynim ne pyllin aty prane. Ne fund te oborrit me bar, ne nje selishte te pjerret, ishte rritur nje pyll i vogel bredhash plot freski e hijeshi. Qetesia dhe erresira e pyllit me kujtuan nje kenge te mocme korcare "Ne mes te pyllit do vemi". E fillova si me shaka kengen, nderkaq ate e pasuan edhe Maria me te tjerat. Por, mbi te gjitha, degjohej zeri i saj. Vazhduam te kendojme edhe dy tri kenge te tjera korcare e permetare. Maria, e cila fliste me veshtiresi shqip, per habi, fjalet e kengeve i shqiptonte shume mire. -Sa mire i kendoni kenget shqip!,- i thashe
- E dini?- tha ajo e perlotur.- Dikur une hapja programin ne Radion "Zeri i Shqiperise" (Voice of Albania) ne Boston, duke kenduar kenge shqip. E para kenge ishte, "O moj ti me syte e zinj". Dhe, e dini kush me mesoi per kete? I perndrituri Fan Noli yne i paharruar.
Sa here qe hapja emisionin me ndonje kenge shqiptare, e dija dhe e ndieja se ate cast po me degjonte edhe Fan Noli…gezohesha e behesha me krahe…" Maria eshte lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ardhur nga Permeti me 1915. I ati kishte nje dyqan grocerie, por vdiq shpejt, me 1919 nga nje epidemi e rende gripi. Maria mbaroi shkollen e mesme e hyri ne pune ne fabriken e kepuceve e me vone ne General Electric.
-Kush ta ka ngjallur pasionin per kenget shqiptare? ,- e pyeta Marien.
- Ne ne shtepi te gjithe kendonim,- tha ajo-. Une i bija mandolines, im shoq kitares. Ime moter, Viktoria, kendonte per cdo 28 Nentor ne Boston, kur festonim Diten e Flamurit. Ate dite vishja nje jelek te qendisur qe e kishte sjelle nena nga Shqiperia.
- Kur vije ne Boston per feste, e takoje edhe Fan Nolin?
- Posi, kushedi sa here. Kemi qene edhe neper darka e piknike. Ishte burre i thjeshte, i mencur e nuk i pelqente fancy. Degjoni c'm'u kujtua: Fan Noli kishte shkruar fjalet e kenges: "Neno, mos ki frike, se ke djemte ne Amerike" dhe im kusheri, Sokrat Totoni, e kompozoi. Kete kenge e kendonim rendom ne ditet e emrave, neper piknike dhe ne emisionin e radios.
Maria na solli disa fotografi. Ne njeren, dale ne nje piknik, midis tyre ndodhej edhe Fan Noli. "Ne piknik shkonim me bus,- tha ajo.- Sapo zbrisnim nga bus-i, degjonim se largu gerneten e Spiros dhe na leshonte goja leng nga aroma e shishqebapeve dhe nga qengji qe piqej ne hell. Jane kujtime shume, shume te bukura…" Ishte nje fotografi interesante: Fan Noli, dale ne profil, i qeshur e gazmor, kishte shtrire krahun e djathte ne drejtim te Spiros, i cili i binte gernetes. Kjo foto i bente jehone deshires, vullnetit e kembenguljes se Nolit student kur u regjistrua ne New England Conservatory per te marre mesime ne nje fushe te re, ne ate te muzikes…dhe "Rapsodise shqiptare" te kompozuar prej tij.

Nje foto tjeter interesante mbante daten 1938. Fan Noli ndodhej ne rreshtin e pare, midis punonjesve shqiptare te Radios "Zeri i Shqiperise" ne Boston. Fan Noli ishte me kostum te zi, me nje xhakete mberthyer deri lart, ku dallohej jaka e bardhe rrethore e priftit.

-Fan Noli ishte bere si i shtepise ne radion tone,- thote Maria.- Shpesh ne lexonim artikujt e tij botuar neper gazeta ose e merrnim edhe ne interviste. Ishte i thjeshte, popullor dhe humorin s'e ndante nga goja. Kur lexoja ndonje artikull te tij, me dridhej zeri dhe emocionohesha sepse e dija qe ai me degjonte dhe kushedi sa gabime pikaste." Atehere Maria edhe pikturonte. Ajo na tregoi punime te vogla ne reliev te pikturuara duke perdorur lente zmadhuese. "Kali dhe kaloresi", pikturuar ne nje cope te vogel guri sa nje kopse, dukeshin ta zmadhuar nga xhami i rrumbullaket ku ishte fiksuar guri. Ishin punime aq fine, sa dukej e pabesueshme t'i kishte punuar dora e njeriut.
-Kjo eshte kopje,- tha ajo,- origjinalin e "Shen Gjergjit mbi kale" ia kam dhuruar Fan Nolit diten e Shen Gjergjit. Ai e vleresoi shume punen time, u gezua kur ia dhurova e me premtoi se do ta mbante ne tavolinen e punes."
Maria ka nje vit qe ka nderruar jete. Duke shkruar keto kujtime, peshperis nje lutje per shpirtin e saj. Teodora, motra e Maries, kujtonte dicka nga pushimet verore te Fan Nolit. Perballe portit te Bostonit, ne oqeanin Atlantik, qendron madheshtor ishulli i Nahantit, i permendur per klimen e shendetshme dhe plazhin me reren e dendur e te imet. Teodora me tregon se kete plazh e frekuentonin shume familje shqiptare bashke me femijet, e kalonin nje dite te kendshme…Por ajo kthehej ne nje dite te paharruar kur i vizitonte edhe Fan Noli. Ai pershendetej miqesisht me te gjithe, bente shakara me femijet dhe me se shumti kohen e kalonte ne oqean duke notuar. Ai ishte nje notar i mire. Nahanti ka edhe nje kishe protestante ku shkoj ndonje te diel me shoqet e mia amerikane. Prane kishes, ne reren e plazhit ndodhet shtepia ku dikur i kalonte pushimet poeti amerikan Henri Longfellou. Shetis shpesh ne kete plazh dhe ndihem me fat kur mendoj se, une shqiptarja, shkel mbi reren ku kane clodhur trupin dhe trurin dy gjeni, Longfellou dhe Fan Noli. I pari, poeti i mirenjohur, themeluesi i epikes ne letersine amerikane, i dyti, shkrimtari, poeti dhe perkthyesi i kryeveprave boterore ne gjuhen e vet, perfshire edhe poezine "Skenderbeu" qe ka shkruar Longfellou per heroin tone kombetar. Kete perkthim (1916) i madhi Noli, ua ka kushtuar emigranteve shqiptare bashkekohes.

Udhetoj per ne qytetin Somerville, Mass, prane Bostonit, e ftuar nga nje nene dardhare 92-vjecare, zonja Lisa Ktona.. Kur perqafohem me teto Lisen e shkembejme fjalet e para te mireseardhjes, syte me shkojne pa dashur te duart e saj te bardha, me nje lekure te bute, te ndritshme, me plot unaza e nje manikyr te lehte. "Si duar zonjash!",- i bej une asaj komplimentin. "Keto duar kane filluar te punojne qe kur isha shtate vjece e per tetedhjete e pese vjet radhazi s'kane pushuar e s'jane rehatuar kurre!"- thote ajo me krenari. Lisa u martua me Janin, nje kurbetci nga Amerika, me 1925, dhe pas lindjes se dy femijeve u nis edhe ajo per ne Amerike. Dhe sendet e para qe u vendosen ne sendukun e plackave, ishin astagaci dhe okllaia per hapjen e peteve te lakrorit.
-Cilat ishin pershtypjet e para kur erdhe ne Amerike? – e pyes.
- "Statuja e Lirise", - thote ajo.- Sa e pashe, pieta: "C'eshte ajo grua qe e kane vene te rrije atje me kembe, nuk lodhet?" Pastaj, me pelqyen dritat. Kishte shume drita qe ne Nju-Jork e deri ne Somerville. Dhe e treta, kur vajtem ne shtepine tone s'm'u duk se s'isha ne Dardhe. Shtepine Jani ma kishte mbushur plot me ushqime e me placka qe me duheshin. Kur erdhem ne kete shtepi, kjo nuk ishte sic eshte sot. Oborri ishte me balte, shkelnim ne plloca qe te hynim brenda. Rregulluam bahcen, mbollem peme frutore nga ato qe rriten edhe ne Shqiperi, mbollem edhe zarzavate nga te tera llojet. Nxorem goxha gure nga bahcja, u be nje kup i madh. "C't'i bejme keta gure?"- pyet Jani. "E di une c'te bejme,- them,- do te ngreme nje furre ne oborr per te pjekur buket si ne Dardhe. E beme furren copke pas copke, me balte e gelqere.
-Erdhen dardharet e pane?- e pyes.
- Dardharet erdhen…, po mua …kush, thua, me nderoi…E ftuam edhe Fan Nolin!
- E njihje Fan Nolin?,- e pyes.
- Posi, shkonim me Janin te dielave ne kishen e Fan Nolit. I perndershmi dhespot vinte disa here ne Somerville qe bashkohej me patriotet dardhare e shqiptare. Ishte "najs" burre."
Pastaj teto Lisa me tregon se ajo ishte nje nga nisiatoret per formimin e shoqates "Dardha" ne Somerville. Ishte pikerisht ajo dite kur ishte ftuar edhe Fan Noli dhe Lisa i propozoi peshkopit te vinte te vizitonte furren e bukes ne oborrin e saj, e cila do t'i nxirrte mallin e Shqiperise. "Zume buket, thote Lisa, - poqme lakrore e byrek, se Fan Noli ishte vegjetarjan e nuk hante mish. Gatova buke me qiqra, bukevale, ndersa armete, turshite e rakine i nxora nga qilari i shtepise. Erdhi vathti i drekes, shtruam tavolinen ne oborr. Burrat e vune ne krye te tavolines Fan Nolin. U shtruam e hengrem e s'ngopeshim dot, si te kishim pire uje Izvori. Imzot Noli s'pushonte se levduari gatimet e mia, ndersa une s'pushoja se levduari predikimet e tij ne kishe, ku mblidheshin shqiptaret nga ishin e nga s'ishin." "Pas dite Noli me vizitoi shtepine dhe bahcen me te mbjellat, ku ai qendroi mjaft kohe. I pelqenin druret e kumbullave, dardhave, qershive e molleve dhe pjergullat e rrushit. Ai i pelqente pemet dhe ne shtepine e tij ne Florida kishte mbjelle vete disa drure ne bahce. Ai pelqente gjellet me perime, mbasi ato ishin ushqimi i tij i perditshem. Kontrolloi rreshtat e domateve, sallatave e piperkave dhe, kur i thashe se farat e tyre i kisha sjelle nga Shqiperia, me pergezoi…"Degjo, Lisa,-me tha me nje ze te ngadalte dhe me ate shqipen e rrjedhshme.- Ne qe jemi larguar nga atdheu, kemi bere faj, sepse e kemi lene dheun e te pareve. Prandaj duhet te punojme shume ketu ne Amerike, te veme tere forcen tone mendore e fizike, te shlyejme nje pjese te fajit qe na rendon…Ti, per shembull, qenke lodhur me te vertete sa e ke sjelle kete shtepi ne terezi…" Pastaj u afrua te furra, i ngrohu duart te shpuza, ngriti syte drejt qiellit dhe me ate qeshjen e tij qe i kishte aq lezet tha: "Te rrini me shendet e Zoti e bekofte kete shtepi…dhe pritsh miq…, te qofte porta e hapur sic ke zemren…" Dhe si te zinte vend ky bekim, furra e bukes ne oborrin e Lises, prushi qe digjej e zjarri i bukur me gjuhet qe lepinin brendesine e mureve me balte, u kthyen ne nje simbol te dashurise e te mikpritjes dardhare dhe Lisa, ne nje simbol te nikoqires dhe nenes se dhembshur dardhare. Kush nuk erdhi e nuk drekoi te Lisa Ktona qe nga vitet tridhjete te shekullit te kaluar e deri ne vitin 2003 kur ajo mbylli syte pergjithnje. Kur e vizitova per here te fundit ne pranveren e vitit 2002, e gjeta teto Lisen te ulur pa fuqi ne kolltukun e saj te kuzhines. Punonte me grep nje mbulese tavoline, dhe, here-here, per t'i clodhur syte, ua mberthente veshtrimin dy portreteve te varura ne murin perballe saj: njeri ishte i Fan Nolit dhe tjetri i nene Terezes. "E di?, – me tha ajo me nje ze te ngadalte,- Kur te vije vathti t'i le uraten kesaj bote, deshiroj qe ata te dy, Noli dhe Mother Tereza te zgjatin duart e te me marrin prane tyre." Sa kuptimplote tingellon kjo sot! Lisa Stefani vdiq ne mars, ne te njejtin muaj kur vdiq edhe Fan Noli dhe pershpirtja e saj, perkujtimi i dy vjeteve te vdekjes u be ne te njejten dite me kujtimin e 40- vjetorit te vdekjes se Fan Nolit ne kishen e Shen Gjergjit.
Ikonografja shqiptare Thomaidha Zengo erdhi ne Amerike me 1935 dhe u martua me Petraq Qaton, nje nga fotografet e permendur dardhare te shekullit te kaluar. Thomaidha e Petraqi, te terhequr nga i njejti art i imazhit, filluan te ecnin mire ne biznesin e tyre te pikturimit te ikonave dhe te fotografive. Mbasi u gezuan me dy femije, Glorian dhe Richin, ata blene nje shtepi prane oqeanit ne South Boston, e cila sherbente edhe si studio per te dy. Sot Gloria, nje mesogrua, kujton me lot ne sy nenen e saj qe nuk u lodh kurre se pikturuari konizma e piktura murale neper kisha. Qysh e vogel Gloria mban mend vizitat e shumta qe benin njerezit ne shtepine e tyre, shumica porosites e bleres te pikturave dhe fotografive, por edhe mysafire shqiptare, te cilet e gjenin gjithmone porten hapur. "E mesuam gjuhen shqipe,-thote Gloria,- jo vetem nga prinderit, por edhe nga bashkefshataret qe na vizitonin." Thomaidha Zengo pikturoi kishen shqiptare te Shen Gjergjit ne South Boston, manastirin e Salemit, kishen greke ne Pibady etj. "Nena nuk perdorte modele gjate pikturimit te ikonave,-vazhdon Gloria,- ajo lexonte shpesh ungjillin e qe andej frymezohej per te krijuar shenjtore sa me origjinale, si ne shprehjen e pervuejtshmerise se fytyres, ne driten shpresedhenese te syve dhe ne ngjyrat reale te veshjeve karakteristike e te sfondit te natyres." Keto ikona kishin terhequr porosine e mjaft prifterinjve dhe dhespoteve te huaj, por imzot Fan Noli ishte me i interesuari. Ai vinte shpesh ne shtepine e Thomaidhes, bisedonte me te per portretet, per gjetjen e bukur te pozave te shenjtoreve ose perdorimin e ngjyrave. Bisedonin per jeten e shenjtoreve te lexuar ne Bibel, benin krahasime mes shkollave te ndryshme te pikturimit te ikonave. Ndryshe nga e kuqja e ndezur e Jonufrit, Fan Noli pelqente edhe te kuqen e vrare, karakteristike dalluese e ikonografeve Zengo. Paralel me kete nuance shkonte edhe jeshilja e bluja e erret. Me keto lloj ngjyrash Thomaidha kishte pikturuar pjesen e siperme te tavanit te kishes se Shen Gjergjit. Gloria mban mend se si peshkop Noli rrinte caste te tera duke soditur ikonat e perfunduara te nenes, pastaj i jepte asaj porosi te reja. "Nena ime,-thote ajo,- nuk perdorte stilin bizantin, por ate romanik; shenjtoret tane jane realiste, shpesh tiparet e tyre ngjajne me fytyra shqiptare, prandaj kujtoj gjithnje se me sa vemendje i veshtronte Noli ato. Ai u be miku i shtepise dhe ne femijet na donte fort. Me vone, ne moshen 20- vjecare, une u regjistrova ne korin e kishes se Shen Gjergjit. Ne kendonim himne shqip e anglisht, por nuk do ta harroj kurre…, edhe sot e degjoj oshetimen e zerit te forte te peshkop Nolit. E kisha fare prane kur dilte e predikonte para altarit e kur kendonte me nje ze qe kumbonte si kambane kishe. Ngrija syte ne tavanin e kishes e me dukej sikur afresket e nenes sime merrnin gjalleri e leviznin nga ai ze.

Dhimiter Stefon e takova kur zhvillohej nje aktivitet me shqiptaret e Massachusettsit ne "Pier 4" ne Boston. Ai ka lindur ne Worcester Mass nga prinder shqiptare qe kane emigruar ne Amerike qysh me 1906. Dhimitri, nje mesoburre me floke te bardhe e fytyre te qeshur, tregon:" Nena e babai me pagezuan me emrin "Dhimiter", emrin e gjyshit, dhe ata nuk lejuan qe te regjistrohesha ne shkolle apo ne dokumentet e tjera me emrin "Xhim"(sic thirret emri "Dhimiter" ne US). Kur isha femije dhe shoket me vinin ne shtepi te me therrisnin per te luajtur, ne qofte se me thonin emrin "Xhim", nena nuk me linte te dilja me ta. Babai dhe nena zbatonin nje disipline te rrepte familjare sipas normave shqiptare." Dhimitri ka edhe nje kujtim tjeter nga feminia. I ati, here pas here i jepte si detyre te perkthente fragmente nga Bibla anglisht ne gjuhen shqipe.
"Dinit te lexonit e te shkruanit shqip?- e pyes.
"Ishim shume nxenes shqiptare qe mesonim ne shkollen e kishes sone shqiptare te Worcesterit. Babai im ishte arketar e sekretar ne ate kishe e shpesh me nxirrte ne sherbesat kishtare te thoja pemendsh pjese nga ungjilli, ne gjuhen shqipe. Nje dite kishen tone e vizitoi Fan Noli dhe ai interesohej vecanerisht per mesimdhenien shqip ne shkolle. Ne ishim te vegjel, nuk e dinim c'bisedonte i perndrituri Noli me mesuesit, por me kujtohet mire qe, une, si nxenes i dalluar qe isha, u ngrita ne mesim nga mesuesi. Turpi dhe skuqja e fytyres iken menjehere sa pashe fytyren e qete dhe syte e zgjuar e te qeshur te peshkop Nolit. Ai i kishte bashkuar krahet ne gjoks e me nje buzeqeshje dashamirese po priste te filloja. Thashe permendsh pjese nga ungjilli ne anglisht e shqip, te cilat i kisha perkthyer vete, pastaj recitova disa poezi te rilindesve, njera prej te cilave ishte e Fan Nolit. Kur mbarova, peshkopi me tha: " Te lumte, more djale, si e ke emrin?" "Dhimiter",- thashe une shpejt. Ai me pa gjate, buzeqeshi, u ngrit nga karrigia dhe erdhi me takoi: "Jo vetem recitove mire, Dhimiter, por paske edhe emer te bukur!" "Une, - kujton Dhimitri,- falenderova nenen nga thellesia e zemres per emrin e gjyshit qe me kishin vene. Fan Noli me pergezoi, me shtrengoi doren e me perkedheli floket.Pastaj Noli u interesua per mbarevajtjen ne mesime te cdo nxenesi dhe, sic dukej, u largua i kenaqur nga kisha jone. Ajo fytyre e dashur e tij nuk m'u hoq nga kujtesa tere jeten." A e kishte parandier autori i vargut, "Prane dijes i pa nxene" se pas afro nje shekulli ne auditoret e Amerikes do te shkelqenin nxenesit e studentet shqiptare, qe nga shkollat elementare e deri tek universitetet me emer?...meditoj e me pas diskutoj edhe me Dhimitrin. Dhimitri nuk eshte ndare asnjehere nga aktivitetet ne dobi te ceshtjes shqiptare. Qe ne rini te hershme ka marre pjese ne shoqerine teatrale "Dora d'Istria" te Worcesterit, me tej u be bashkepunetor i gazetes "Liria" te Bostonit dhe deri vone pergatiste e transmetonte vullnetarisht nje ore emision ne radio ne gjuhen shqipe. Emisioni titullohet "Ora shqiptare" dhe jepet cdo te shtune. -Po afrohen Pashket,- i them,- cfare keni vendosur te transmetoni ne emisionin e radios te shtunen e Pashkes?
-Do te transmetojme,-thote ai,- meshen qe ka mbajtur Fan Noli per Pashke, e kemi te incizuar se bashku me shume mesha te tjera te tij.
Sa prekese dhe emocionuese do te jene ato minuta per shqiptaret e Worcesterit, kur ne eter do te kumboje zeri i dhespotit tone te madh, Nolit te pavdekshem, per te lajmeruar edhe nje here, me gezimin e ngadhenjimit, ngjalljen e Jesu Krishtit.
Ne kishen shqiptare te Shen Merise ne Worcester sot predikon prifti i nderuar me origjine dardhare Spiro Paze. Zoti Spiro eshte shqiptari i fundit ne Amerike i dorezuar prift nga peshkopi Fan Noli, ne vitin 1962. Spiroja me tregonte mbresat nga ajo e diel e paharruar plot emocion, gezim, por dhe krenari, kur po kurorezohej nga duart e bekuara dhe zeri lumturues i te perndriturit imzot Nolit.
"Gjate veprimtarise sime si prift, -thote zoti Spiro,- jam perpjekur te predikoj e te kryej sherbesen kishtare sipas mesimeve dhe shembelleses se te paharruarit tone imzot Nolit." Zoti Spiro tregon se ishte 35 vjec kur u shugurua prift, ne vitin 1962. Ai perfundoi shkollen nje -vjecare te teologjise dhe Fan Noli i propozoi te behej prift mbasi nevojitej nje i tille ne kishen shqiptare ortodokse te Filadelfise. "Para se te vinte dita e shugurimit, bera pergatitjen e duhur,- thote zoti Paze.- Diten praktikoja sherbesen kishtare me dy prifterinj shqiptare, Harallamb Dode dhe at Sotir Dillogjika, kurse naten takohesha me Fan Nolin ne apartamentin e tij ne Boston, per te studiuar me thelle sherbesen kishtare. "Cfare te beri pershtypje,-e pyes,- ne viziten e pare tek Fan Noli?
"Librat…nje dynja me libra qe te zinin frymen…, nje piano, fletore me nota muzikore…, perseri libra…Dhe, e dyta, s'me harrohet humori i imzot Fan Nolit. Une jam rritur ne Amerike dhe gjuhen shqipe nuk para e dija mire. Fan Noli u llahtaris kur me degjoi ne fillim, "Ti llafosesh shqip si nje coban, o Spiro!",- me tha. Kaluan shume net kur Noli, si nje mesues i mire i shpjegonte Spiros me durim historine e gjeografine e Shqiperise, i diktonte rregullat e gramatikes shqipe, i jepte per te lexuar librat e shkruar ose te perkthyer nga ai vete, i tregonte perralla shqiptare deri tek aventuarat e Nastradin Hoxhes. Po ashtu i tregonte ngjarje te jetuara kur Noli ishte ne Shqiperi.
Arriti dita e fundit e vizites tek apartamenti i Nolit. Ishte e shtune ne darke. "Tek i ngjitja shkallet e shtepise se Nolit,- kujton Spiroja,- me dridheshin kembet. Apo, nga qe vija i dobet nga shendeti, i uruari, ma kishte ngjitur dhe nofken "Cirimingo" e qeshte me lot sa here me emertonte me kete fjale." Por ate nate Noli i madh ishte serioz, nuk beri shakara me dardharin trup-imet. U takuan si burri me burrin dhe Spiroja beri "konfeshen"—rrefimin , para peshkopit. "Gjate rrefimit Noli i madh me dha nje keshille: " Degjo, Spiro, kur nga disa besimtare nuk do te degjosh fjale te mira, gelltiti!...Kur te te shajne…, gelltiti!...Mos lufto me njerezit dhe "continue working"—vazhdo punen tende."
Sigurisht, ate te shtune mbrema Spiroja nuk fjeti mire dhe kur erdhi e diela ne mengjes, ai e ndiente trupin e trurin te ngrire. Por emocionet e tij u shkrine sapo peshkop Noli hapi ceremonine. Kisha ishte mbushur plot e perplot me shqiptare e amerikane dhe Spiroja dalloi te ulur ne rreshtin e pare Anton Athanasin dhe zonjen e tij, Esterin. Pas dorezimit prift e pasi u pershendet me te gjithe besimtaret, ne shoqerine e Fan Nolit, dy prifterinjve te siperpermendur dhe Anton Athanasit me Esterin, zoti Spiro shtroi nje dreke ne restorantin e degjuar "Pier 4". "Por Fan Noli hengri vetem zarzavate, -shton Spiroja,- e mua me dukej sikur gjithe shpenzimet shkuan kot. Sepse e doja si baba dhe e respektoja si zotni ate deli burre qe quhej Theofan."
Pasi ndenji 14 vjet prift ne Filadelfia, at Spiro Paze u emerua perfundimisht prift i kishes se Shen Merise ne Worcester, ku bashkatdhetaret e duan dhe e respektojne per edukaten, dashurine dhe zemerdhembshurine e tij te pafund. Shume mbresa e pershtypje per Fan Nolin ruan ne kujtesen e tij edhe shqiptaro-amerikani me banim ne Detroit, zoti Viktor Chako. "Mbasi kreva sherbimin ushtarak ne marinen amerikane,- thote zoti Chako,- une zgjodha Detroin per te punuar e jetuar sepse aty ekzistonte nje komunitet aktiv shqiptar dhe nje kishe ortodokse e organizuar." Viktor Chakoja erdhi ne Detroit me 1956 ku me sjelljen dhe edukaten e tij arriti te fitonte zemrat e banoreve shqiptare te qytetit gjigant. Ai krijoi shpejt familje dhe, qysh te dielen e pare ne kishen e Shen Thomait ai u be aktivist i kishes, kurse ne vitin 1958 u zgjodh president i komitetit te kishes. "Kisha jone e Detroitit, -thote Viktori,- varej direkt nga katedralja e Shen Gjergjit te Bostonit, keshtu, shpejt, une u njoha me te perndriturin Theofan S. Noli gjate lidhjes sone zyrtare. Por te paharruara do te mbeten vizitat pastorale ne Detroit qe dhespot Noli i bente per cdo vit. Ai nuk perdorte aeroplan, por i hipte trenit ne Boston ne mbremje dhe diten tjeter mberrinte ne stacionin qendror te trenave ne Detroit, ku e prisja me padurim." Prane stacionit te trenit ne Detroit ishte restoranti i ciftit shqiptar Ilia e Martha Josifi. Pasi e priste Nolin te stacioni, Viktori e informonte se ishin te ftuar per dreke nga Ilia e Martha. "Kur na vinin ne restorant,-thote Marta,- ne ia kishim pergatitur peshkun, perimet dhe frutat. Uleshim edhe ne ne tavoline e bisedonim. Ishin caste te paharruara. Me Nolin para nesh na dukej sikur vete zoti na kishte vizituar. Ruaj disa fotografi nga keto dreka. Shpesh Noli hante dhe lexonte. E kishte kohen te pamjaftueshme. Pse nuk ve gjyslyke?, -e pyesja.- "Se syte me punojne mire,- ia kthente Noli me shaka,- mbase nga qe ha shume perime e fruta."
Mbasi dilnin nga restoranti, Theofan Noli takohej me komitetin e kishes se Shen Thomait, por ai rezervonte kohe per t'u takuar edhe me miqte e tij muslimane te xhamise e te teqese. Ky ishte dhe shkaku i popullaritetit te madh qe gezonte peshkopi ne shqiptaret e Detroitit, pavaresisht se cfare feje i perkisnin. "Nen shembullin e Nolit,-thote Martha,- ne shqiptaret ortodokse vizitonim shpesh teqene dhe krijonim lidhje miqesie me familjet myslimane. "Shoqeria e miqesia jone, -thote Viktori- vinte duke u rritur aq sa nje here Noli me pyeti ne isha i interesuar te behesha prift. Ai e ndjeu medyshjen time, dhe, perpara se t'i pergjigjesha une, mesova ate cka ai tha: " Ne te gjithe jemi anetare te "mbreterise se prifterimit", por jo te gjithe nevojiten te shugurohen prift e t'i sherbejme kishes sone te shenjte."
Ne vitin 1958 u perkujtua 50-vjetori i arkidioqezes sone shqiptare dhe i nderuari Noli shkroi nje liber perkujtimor me titull, "50 vjetori i Kishes Ortodokse Shqiptare ne Amerike, 1908- 1958." "Gjate nje takimi me peshkopin Noli, ne vitin 1960, kur do te botohej libri, -thote Viktori,- rame dakord qe ai te botonte nje skede historike edhe per kishen e Detroit, bashke me dy fotografi." Ishte nje kohe kur ne diasporen shqiptare duheshin perballuar disa probleme me karakter etnik, politik, kanonikal e mbase edhe probleme personale. Por, fale zotit, vizionit largpames te te shtrenjtit Noli dhe shpresave te tij per te ardhmen, ai krijoi bashkimin e kishave ortodokse shqiptare te Amerikes permes perkthimeve dhe botimit te librave kryesore te sherbeses kishtare dhe shpalljes se autoqefalise qysh ne vitin 1922. Per kete sherbim, pas Shen Palit, ai u quajt apostulli i dyte i Shqiperise. "Nevojat e kohes kerkonin me urgjence ekzistencen e nje kishe te unifikuar shqiptare,-thote Viktori,- dhe une mendoj, ne mbajtjen e vizionit te tij, Noli eshte prelati i pare etnik ne Amerike, i cili e perktheu nga greqishtja ne anglishten moderne "Testamentin e ri", i cilesuar si nje nga kryeveprat e tij, vijuar nga nje numer perkthimesh librash te tjere liturgjike." Ardhja e imzot Nolit ne Detroit ishte nje lajm qe pritej me dashuri nga gjithe shqiptaret. Ai nuk ishte i njohur vetem si klerik i suksesshem i kishes ortodokse, por gjithashtu edhe si nje lider nacionalist shqiptar i kohes se tij. "Keshtu,-thote Viktori,- kur ai e mbante meshen ne kishen tone te Shen Thomait, miqte myslimane vinin ne kishe te ndiqnin sherbesen dhe, me vone, ftoheshin ne darken e shtruar per miqte. Na vizitonte imam Vehbiu i xhamise dhe Baba Rexhepi i teqese.(Kisha katolike shqiptare atehere nuk ekzistonte.)

"Imzot Noli na vinte cdo vit ne ritin kishtar te "Te lidhurave" para Pashkes, por ne mars te vitit 1965, ai nuk mundi te vinte. Kur morem vesh lajmin e vdekjes, u deshperuam shume dhe nje perfaqesi e kishes sone u nis per ne Boston per te marre pjese ne ceremonine e varrimit. Po ashtu u nis edhe nje perfaqesi e besimtareve myslimane." "Sot, ne 40- vjetorin e vdekjes se te paharruarit tone Theofan S. Nolit, mbajtem meshen e te ndares ne kishen e Shen Thomait, ku moren pjese shume shqiptare, sidomos ata qe e kane njohur e qe ruajne kujtimet me te mira."
"I perjetshem qofte kujtimi i tij !"

* * * Memoriali i 40- vjetorit te vdekjes se arqibishop Theofan S. Nolit u zhvillua diten e diel, me 13 mars 2005. At Artur Liolini drejtoi meshen hyjnore dhe sherbesen perkujtimore ne kujtim te Fan Nolit, ne kishen ortodokse te Shen Gjergjit ne South Boston. Me gjithe kohen e keqe e te ftohtit e dimrit te eger, kisha ishte mbushur nga shqiptaro-amerikane te moshave, gjinive e botekuptimeve te ndryshme. Gjate sherbeses kishtare i perndershmi at Liolin, me veshjen karakteristike te kishes, mbeshtjelle nga nje mantel i verdhe rrezellues, me zerin e bute, te ngrohte e te dashur kendoi lutjet ne kujtim te vdekjes se Theofan S. Nolit, u fal per shpirtin e tij dhe here pas here permendte lutjen : "E kujtofte Zoti tani dhe per jete te jeteve. Amin" Fjali liturgjike qe kushedi sa here e kishte permendur me pare edhe Fan Noli ne sherbesat e tij qysh nje shekull me pare e ne vazhdim. Tek mbahej mesha ne dy gjuhe, anglisht e shqip, here- here kisha ndjesine se zeri i Fan Nolit rezononte me ate te at Liolinit. Pershkrimi me art qe at Liolini i beri jetes dhe vepres se te paharruarit Theofan S.Noli i ngjante kendimit te nje poeme liturgjike ne sfondin e dekorit dramatik te altarit, mureve e dritareve te kishes, qirinjve te ndezur dhe eres karakteristike te temjanit. Mbi nje tavoline te vogel para altarit ishte vendosur nje fotografi e zmadhuar, bardhe e zi, e Theofan S. Nolit, dale ne vitet e fundit te jetes. Para fotografise digjeshin tri llambadhe te kuqe, drita e te cilave tallazitej mbi fytyren e fotos dhe i jepte reflekse dallgezuese te purpurta. Dy pjatanca me grure te zier e perzier me arra me nje kryq te bardhe prej sheqeri vizatuar persiper, per ceremonine e ritit "Gruri i se ndares." Disa vazo anash, te mbjella me lule zgorofete te bardha te kujtonin edhe pranveren edhe fluturat krahebuta te debores, te cilat nuk rreshten se reni nga qielli edhe ne diten e varrimit te tij, edhe pas 40 vjetesh, ne diten e perkujtimit. Kjo tavoline, tapeti i kuq i kishes, nje velenxe e kuqe leshi me motive blu te vendlindjes shtruar ne te majte te hyrjes, karafilat e kuq qe na ndane dhe veshtrimi perdellyes qe percillej nga syte e ikonave te Thomaidha Zengos, krijonin se bashku nje ansambelm dritherues shqiptar, te bute, te prekshem, te ndritshem, te perjetshem…
"MAY HIS MEMORY EVER BE ETERNAL"
"I PERJETSHEM QOFTE KUJTIMI I TIJ"
Keto ishin lutjet e te perndershmit at Liolin dhe besimtareve ne salle. Se bashku me 40- vjetorin e kujtimit te Fan Nolit u krye edhe sherbesa kishtare per kujtimin e 2- vjetorit te vdekjes se Lisa Ktones. Keta dy shqiptare, qe dikur i kishte lidhur nje dreke e hareshme e shtruar ne bahcen e shtepise te se ndieres, sot i bashkonte perseri ceremonia e perkujtimit te vdekjes. Ashtu sic enderronte ajo perdite, kur ishte gjalle, te ndodhej pergjithnje prane Fan Nolit. "Zonja Elisabet, -tha at Arturi,- ishte nje zonje e respektuar, speciale, "greatful" per familjen e saj. I perjetshem kujtimi". Kur mbaroi sherbesa kishtare, besimtaret e te ftuarit mbushen pak nga pak korridoret, sallat dhe kafeterine e kishes. Te prekur e te emocionuar nga mesha ndokush ndante me te tjeret kujtimet qe ruante nga i pendritshmi Noli. Para ikones se Shen Gjergjit u takova rastesisht me dy shqiptaro-amerikane te brezit te kaluar. Njera prej tyre quhej Agnes Kosta, lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ardhur nga Treska e Korces. "E kujtoj Fan Nolin qysh e vogel kur vija ne kishe,-thote Agnes.-Une frekuentoja shkollen e kishes. Me kujtohet, mbas ores se mesimit hynte Noli ne klase dhe e pyeste mesuese Marigone per perparimin tone ne mesime. Pastaj Noli na drejtohej neve, klases, e na bente pyetje. Ne te vegjlit ngrinim gishtin pernjehere e mundoheshim kush e kush te pergjigjej me pare e te merrte pergezimet nga ai. Me kujtohet Fan Noli kur na vinte edhe ne shtepi per cdo vit te uronte emrin e babait tim, Thimit. Shtepia mbushej tere drite e humor.E donim aq shume peshkopin, jo vetem se ish aq i mire, por na ishte bere edhe si pjesetar i familjeve tona." Meri Athanasi, e lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ne shekullin e kaluar, kujtimet per Fan Nolin i ka te lidhura me diten e marteses se saj. "U martova ne maj 1946,-thote ajo,- burri im kishte ardhur emigrant nga Korca."… Gjate pergatitjes se dasmes Meri mori vesh se ne kishe nuk perdoreshin me kurorat e arta gjate kurorezimit te ciftit, mbasi ato kishin humbur.

"Shkova e takova Fan Nolin ne kishe, -thote ajo.- Urate, une dua te martohem me te gjitha zakonet, si gjithe shqiptarkat e tjera. Dua te me vini ne koke kuroren." Ne kishen ortodokse shqiptare per kurorezimin e ciftit te ri prifti perdor dy kurora metalike te verdha, imitacion i arit, ku jane stampuar lule e ornamente. Fan Noli i shpjegoi vajzes se gjate disa meremetimeve qe ishin bere ne kishe nuk i gjenin dot ku i kishin vene kurorat. Por ajo kembenguli aq shume, sa Fan Noli vete dhe sherbyesit e kishes u vune ne kerkim. I gjeten te ruajtura ne nje kuti ne bodrumin e kishes. "Nuk do ta harroj,-thote Meri,- ate diten e dasmes sime ne kishe kur me duart e tij te bekuara Fan Noli na i vendosi kurorat ne koke e ne te dy dukeshim si mbreti me mbretereshen dhe rrojtem e u trasheguam…"

Kafeteria e kishes se Shen Gjergjit gumezhinte nga besimtaret qe kishin zene vend neper tavolinat, hanin grurin e se ndares se Fan Nolit dhe pinin nje kafe per kujtim te tij. U ula dhe une me ta. Nje gjyshe e mocme po fshinte lotet. "Me kujtohen te gjitha,-tha ajo,- sikur te kishte ndodhur sot, diten kur vdekja na e rrembeu Nolin tone. E qame me lot dhe e vajtuam me kuje e ligje ashtu sic eshte zakoni shqiptar. Ne ishim nenat e motrat e tij. Te shihje c'nur i kishte rene veshur me rrobet e dhespotit…E mbajten arkivolin para altarit tri dite. Kisha ishte e hapur dite e nate…Erdhen e i dhane lamtumiren shqiptaret nga te gjitha viset e Amerikes…" "Na…moj cupe…, ti qe shkruan…, qasu edhe ketu te une te te tregoj ca gjera per Fan Nolin." Nje nene e moshuar me terhoqi nga cepi i palltos. Quhej Ester (Eftali) Pires, e rritur ne Amerike nga prinder korcare. Ishte nje nene e mencur e tere humor. "E njihja Fan Nolin ,-tha ajo- qe kur isha 6 vjec. U rrita me mesimet dhe edukatene tij qe e merrnim ne kishe. Pasi u martova, edhe femijet e mi vinin ne shkollen e kishes. Burri im gjithashtu, sherbente ne kishen e Fan Nolit. Djemte e mi kendonin ne korin e kishes. S'kishte dite te mos e shikonim e te mos i kumtonim Nolit tone. Na ishte bere kisha si shtepi dhe shtepia si kishe. Tani, merre kete qese me grure se eshte nga gruri i Fan Nolit, qe e ka bekuar at Liolini dhe haje per shpirt te tij. Merr edhe nga ky keku qe e kam gatuar vete me banane e arra." Une marr grurin dhe e falenderoj, por nuk mund ta marr dot kekun se jam duke shkruar. "Do ta marresh edhe embelsiren qe c'ke me te,- me detyron Esteri,- e di ti qe kete lloj keku e pelqente shume Fan Noli? E gatuaja cdo te diel dhe e sillja ne kishe. Dhe qe atehere s'kam rreshtur se gatuari kete kek per kishen."
Tek tavolina jone u afrua nje meso burre gjysme i thinjur, i ndrojtur, por i buzeqeshur, zoti Lame Prifti. Ai kishte kohe qe po ndiqte biseden tone nga larg. "Shto edhe kete,- tha ai.- Vajtem me at Liolinin te varri i Fan Nolit. At Liolini kishte marre me vete dhe e shtroi para gurit te varrit nje qilim te vogel te kuq ku ishte endur shqiponja e zeze dy krereshe. U ulem te dy megjunjazi, u lutem per shpirtin e Nolit, pastaj bisedonim, kujtonim ditet qe kishim kaluar me peshkopin. Na dukej sikur edhe ai merrte pjese ne bisede me ne."
Te fundit ate dite takova nje shokun tim te feminise, emigrantin korcar, pedagogun Niko Dako. Si gjithe te tjeret, ishte i emocionuar qe merrte pjese ne ceremonine kishtare kushtuar Fan Nolit. Iu luta te me jepte nje interviste si mesues qe per shume vjet ka dhene ne Shqiperi lenden e gjuhes shqipe e te letersise. Ai pranoi menjehere, se e quante nder te thonte dicka per te paharruarin Fan Noli. "Ndihem teper i prekur dhe i lumtur,-tha ai,- qe po me jepet rasti te marr pjese ne kete meshe te shenjte ne perkujtim te Fan Nolit, sot, ne diten e 40-vjetorit te vdekjes se tij. Aq me shume perforcohen keto ndjenja sepse ndodhem ketu , ne kishen e Shen Gjergjit, ne kete tempull ku ai predikoi jo vetem fjalen e Perendise, por edhe fjalen e shpirtit te Shqiperise, ate fjale qe kerkonte e militonte per lirine, pavaresine, bashkimin vellazeror, zhvillimin dhe lartesimin e atdheut tone te shumevuajtur…" "Si mesues i gjuhes shqipe dhe i letersise,-vazhdoi Nikoja,- qe per gati 40 vjet dhashe mesim ne shkolle ne Shqiperi, ashtu si per gjithe koleget e mi, puna dhe pasioni im jane, ne nje fare kuptimi, te lidhur ngushte me emrin dhe vepren e Nolit. Personaliteti krijues dhe vepra e tij jo vetem qe ishin te pandare nga programet mesimore ne te gjitha ciklet e shkolles, por ato zinin nje vend te konsiderueshem dhe me shume peshe. Eshte nje e vertete e pamohueshme qe Noli i magjepste nxenesit dhe studentet si me kontributin e shumanshem ne fusha te ndryshme te dijes, artit, jetes politike e fetare, por edhe me forcen dhe mjeshterine e jashtzakonshme te fjales se tij, te penes, te unit krijues. Ai e perdori gjuhen tone si usta i rralle (sic do te shprehej ai), aq me teper kur shqipja letrare ishte ende ne shpergenj.
Ne radhet e nxenesve, madje edhe te atyre te perparuarve, mund te kishte te tille qe t'i harronin ose te mos i dinin mire te gjitha formulat e matematikes apo te fizikes, por, e them me bindje, se s'kishte nxenes, edhe ne te prapambeturit, qe te mos e dinte dhe te mos emocionohej nga vargjet e poezive te Nolit, si "Himni i Flamurit", "Marshi i Barabajt", "Rent, or Marathonomak", "Anes lumenjve" etj. Vec kesaj, shkollaret, ashtu si gjithe lexuesit shqiptare, vleresonin edhe nje aspekt tjeter te figures se Nolit. Ata nuk mund te mos e kuptonin se Noli, si krijues dhe studiues, synoi "majat." Si historian, ai shkroi historine e heroit tone legjendar, Skenderbeut; si shqiperues, solli ne gjuhen tone kryevepra te letersise boterore, tragjedite kryesore te Shekspirit, "Don Kishotin" e Cervantesit, "Rubairat" e Khajamit, dramat e Ibsenit; si muzikolog, u perpoq te zbulonte rrenjet politiko-shoqerore dhe shpirterore te muzikes se Bethovenit, ketij gjeniu trondites, ashtu sic perktheu edhe shume vepra te liturgjise kishtare. Lexuesi shqiptar i te gjitha moshave nuk kishte si te mos shihte ne kete veprimtari te Nolit nje force te jashtzakonshme intelektuale, nuk kishte si te mos shihte tek ai nje pjese te gjenise shqiptare." Sipas Nikos, te gjithe brezat jane te vetdijshem se fjala "Shqiperi" nuk perfshin vetem malet, fushat, qytetet apo lumenjte. Ajo fjale e shenjte ka dicka te pandashme nga emri i burrave te ndritur qe ka nxjerre, nga emri i Skenderbeut, i Naim Frasherit, i De Rades, i Fan Nolit dhe i te tjereve. Noli, objektivisht, ka hyre ne panteonin e te pavdekshmeve qe ka lindur ai vend e ai popull. "Deshiroj te theksoj,-vazhdoi ai,- edhe nje moment tjeter kulmor. Celja e universitetit ne Korce, me 1992, ishte nje ngjarje e gezueshme dhe e shenuar ne menyre te vecante per banoret arsimdashes e te kulturuar te gjithe asaj treve te bukur e te begatshme. Ndodhte keshtu sepse Korca vertet kishte pasur nje institut te larte, por kurre nje universitet, ashtu sic kishin Tirana e pastaj Shkodra e Elbasani. Pata fatin e rralle qe une te isha nje nga pedagoget e pare te atij universiteti, si mesimdhenes i gjuhes shqipe ne Fakultetin e Mesuesise. Edhe tani i perjetoj ende te gjalla ato caste plot emocione. Por, ndoshta, momenti me mbreselenes eshte ai kur universiteti u pagezua me emrin e Nolit te madh: "Universiteti i Korces "Fan Noli" Mund te them se ajo dite e rralle u kthye ne nje feste te gjere popullore. Ne sallen e teatrit "A.Z. Cajupi" u mbajt nje mbledhje solemne, ku moren pjese jo vetem studentet e pedagoget e universitetit te ri, por edhe shume qytetare te Korces. Aty u fol per personalitetin e shumanshem te Nolit, si atdhetar e politikan, si historian, poet e shqiperues, si muzikolog, orator dhe figure aktive e Kishes Autoqefale Shqiptare dhe e konsolidimit te saj. Themelimi i Universitetit te Korces u shoqerua me nje veprimtari te gjere mesimore-pedagogjike, organizative, shkencore e financiare, veprimtari qe pati shume vlera, por qe, si rruge e re e porsacelur, nuk mungoi edhe ndonje mangesi. Vetem per nje gje s'pati asnje medyshje: per pagezimin e Universitetit me emrin e Fan Nolit. Kjo, ndoshta, u quajt gjeja me e goditur, me e merituar, me frymezuese. Emri i Nolit, si askush tjeter e meriton te jete i gdhendur ne balle te atij institucioni te rendesishem."

"Breza te tere studentesh,-perfundoi Nikoja,- jane krenare qe jane diplomuar dhe do te diplomohen ne ate vater shkencore qe mban emrin e Nolit, ashtu sic jane krenare edhe dhjetera pedagoge qe japin mesim aty. Por mund te them se nje ndjenje e tille ka permasa me te gjera. Krenare ndihen gjithe banoret e Korces, qe institucioni me i rendesishem pedagogjik shkencor ne gjithe zonen juglindore te vendit tone mban emrin e Fan Nolit te madh."

* * *

Ajo dite ishte e diel 13 mars 2005. Fan Noli, vdekur me 13 mars 1965 kishte ardhur mes debores e stuhise serish mes nesh per te kuvenduar me ne ne te gjitha kishat shqiptare te globit ku ai u perkujtua me madheshti. Shpesh diskutohet per varrin e tij. Ai gur varri qe u perkedhel nga flatrat e flamurit shqiptar, i cili u valavit ne qiellin e Bostonit per here te pare ne nentor te vitit 2004:
O Flamur gjak, o Flamur shkabe,
O vend e vater, o nene e babe,
Lagur me lot', djegur me flage,
Flamur i kuq, Flamur i zi.
Ku i shkroi Noli keto vargje? Amerika, ku ai zhvilloi 90 perqind te aktivitetit te tij politik, kulturor, qytetar e fetar thote se i shkroi ketu. Vendlindja pohon te kunderten. Dy forca te barasvlereshme me kahe te kunderta e terheqin gjeniun Noli kush e kush ta kete ne gjirin e vet. Koha thote: "Noli ka qene, eshte e do te mbetet Ikona e kombit shqiptar." Shpirti i tij udheton, qendron e pagezon cdo qelize te shqiptarizmes: "Un te paghezont…"

[Xhuxhumaku]

FAN NOLI Fjalët e panjohura në një kasetë


Pas 50 vjetësh zbardhet një bisedë e panjohur e Fan S. Nolit në Boston (SHBA).
"Patriotizmi i shqiptarëve nuk lindi nga mosgjëja"

Dikur, tek realizonim një dokumentar që do të transmetohej nga TVSH më 06.01.1982, me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Fan Nolit, një miku im jurist nga Korça, Vladimir Molla, më njoftoi se kishte rënë në gjurmë të një koleksioni privat në atë qytet, ku kishte edhe disa sekuenca filmike që tregonin Peshkopin, duke hyrë në shtëpinë e vet, në Florida (SHBA). Qe i vetmi dokument autentik me vlerë të paçmuar që ia rriti popullaritetin dokumentarit tonë.
Ishte përsëri ky mik i mirë që shkundi pluhurin e koleksioneve, duke na dorëzuar një kasetë ku është inçizuar pothuajse e plotë një bisedë e Nolit, me zërin origjinal të tij dhe e përpunuar me shumë kujdes nga ana audive. Kjo bisedë, siç merret vesh, është bërë gjatë një takimi në Boston (SHBA) me shqiptarë të atjeshëm, 50 vjet më parë. Duke e zbardhur atë jemi munduar t'i qëndrojmë besnikë gjuhës së përdorur nga Noli, jo e shkruar, me shumë humor dhe mbi të gjitha, me ndjenjë të veçantë atdhetarie.

Ilir DHIMA

Fort i përndershëm Imam, fort i përndershëm Baba, të përndershëm priftërinj, Zonja dhe Zotërinj!
Doktori qëparzi përmendi fyellin e Faikut, ndjesë pastë (është fjala për Faik Konicën-shënimi ynë), edhe fyelli i Faikut më kujton një mesele. Si Faiku, ashtu edhe unë kam patur një dobësi për muzikën, edhe kur vajta në Shqipëri, duke ditur ato hallet e mbëdha që kishim të përballnim mora një fyell pas (qeshje në sallë), që ketu e atje të harrojmë hallet.........
Si venë punët e Shqipërisë! Keq e mos më keq - thotë ai djalë. Cili është shkaku vallë? Eh, shkaku ti e di - tha - kur kryeministri i bie fyellit dhe Shqipëria digjet, bën hesap! (Ilaritet në sallë)............
Evgjiçkat e Tiranës loznin vallen. U ndodha edhe unë një herë në një nga ato (të qeshura nga humori) ziafete edhe t'iu thom të vërtetën unë çuditem me ato vallet e bukura të evgjiçkave të Shqipërisë. E pastaj m'u kujtua, se s'janë vetëm evgjiçkat tona që loznin valle të bukura. Ato vallet spanjolle, për shembull, të cilat janë me famë në tërë botën, kush i lot më bukur? Evgjiçkat edhe evgjitët e Spanjës. Janë valle spanjolle, jo vallet e evgjiçkave, se ndryshojnë nga vendi në vend. Po evgjitët s'kanë ndonjë punë tjatër, të shkretën, edhe rrojnë me muzikën dhe me artin, edhe ato specializohen në atë degë. Kështu që kemi vallet e bukura spanjolle të lojtura nga evgjitkat e Spanjës dhe evgjitët e Spanjës, vallet e bukura të Shqipërisë, të cilat lohen prej evgjitkave, avazet e bukura që lohen prej evgjitëve të Shqipërisë, avazet e bukura të Hungarisë, prapë evgjitët e Hungarisë, edhe avazet e bukura dhe vallet e Rusisë, të cilat përsëri i lozin evgjitët dhe evgjitkat e Rusisë. Këto të gjitha më kujtuan këto dy vjetët e fundme që ardhë ca kompanjira të Maqedonisë, Jugosllavisë dhe të Greqisë. Dhe programi i tyre, natyrisht ishin vallet e tyre, të cilat i quajnë kombëtare. Në ato vallet e grekëve, të maqedonasve dhe të serbëve, 80% ishin valle shqipëtare. Ajo është përshtypja ime. Do të ishte një gjë e bukur sikur tanët, shqipëtarët tanë, të na dërgonin edhe ata një trupë, e cila të na prezantonte vallet shqiptare, ashtu siç i kemi parë, ashtu siç i kam parë edhe unë vetë, kur na thërriste Ministri i Luftës, edhe ashtu siç i kam parë, kur na thirri Loni Kristo njëherë në një dasmë në Devoll. Ato vallet e devollinjve dhe ato vallet e evgjiçkave të Tiranës, edhe ato vallet që shikonim në fshatin tonë, me të vërtetë janë valle të kllasit të parë dhe mund t'iu thom se vetëm të cilët mund t'iu rrinë pranë shqiptarëve janë spanjollët dhe rusët.
Shoku ynë, Nik Krespani na këndoi një këngë të nënës dhe ajo më kujtoi një mesele të nënës time, ndjesë pastë. Lëvdata e saj ishte kjo: djali im ka vetullat më të trasha në fshat (të qeshura). Nëna, ndjesë pastë, nuk çante kokë fare se ç'kisha prapa vetullave (hare në sallë). U gëzova shumë që një nga shokët tanë e përmëndi doktorin tonë këtu, i cili për fat të keq tani është i sëmurë edhe përmëndi fushatën e madhe që bëri për Albania Riliv. Unë, i cili, e di se sa zor është që të mbledhësh para nga shqiptarët jam admirator i doktorit, se me të vërtetë na kapërceu që të gjithëve. Mblodhi pothuaj 150 mijë dollarë ahere dhe më duket bëri një punë, e cila do të mbetet në analet, në kronikën e shqiptarëve të Amerikës.
Tashi mund të vimë në themën e ditës. Shumë nga shqiptarët na qahen me këtë mënyrë: ore, ç'kini bërë që lëvdoheni aq shumë? Dhe, kur t'a thonë me këtë mënyrë, natyrisht sikur t'a presin gjuhën. Se s'kemi lënë kusur, i kemi bërë që të gjitha pothua, ç'kishim në program të bënim. Kishim në program që të bënim një Shqipëri indipendente, e bëmë, të mirë a të keqe, e bëmë; nuk mund të presëm nga foshnja që t'i ketë të gjitha mirësitë. Foshnjës duhet t'i ipet kohë të rritet dhe të tregojë së ç'është. S'mund t'i qortosh prindërit dhe t'u thuash: ç'kini bërë me këtë foshnjë këtu! Duhet të presësh gjersa të rritet foshnja dhe të tregojë se ç'lule është. Shqipërinë e kishim në program t'a bënim, e bëmë, bëmë një Shqipëri indipendente; kishim në programin tonë që të bënim një Kishë Autoqefale të Shqipërisë, e bëmë, të mirë a të ligë, e bëmë, ua lëmë si barrë të tjerëve që t'i mirësojnë. Po, ne e bëmë! Tashi, pasi të bëjmë këtë lëvdatë duhet t'u heqëm vërejtjen shokëve e t'u thomi: që këto të gjitha nuk i bëmë nga e mosqëna, nga hiçja. Për shëmbëll, shumë thonë se shqiptarët s'kanë patur patriotizmë. Gjë më e gabuar se kjo s'ka. Hap Bletën shqiptare të Efim Mitkos, të botuar më 1878, ku ka mbledhur këngët popullore, të cilat disa nga ato janë nga shekulli XVIII, edhe disa nga ato janë nga shekulli XIX. Do t'ju thom një nga këto vjershat popullore, që është në Bletën shqiptare, e cila provon katërcipërisht që shqiptarët kanë patur një patriotizmë të thellë përpara se të nisej ajo që quajmë Lëvizja Shqiptare Moderne, të cilën e nisëm që nga koha e Kristoforidhit, që më 1875-n. Vjersha popullore që do t'u dekllamoj tashi është shkruar më 1850. Kur u bë Kryengritja e Labërisë në kohën e Tanzimatit, Turqia deshte të impononte Tanzimatin, një Kanun të përgjitshmë për tërë viset e Turqisë. Dhe atëhere, ajo, domethënë që ca të drejta të paka vetëqeverimi që kishin shqiptarët do t'i merrte edhe ato Turqia. Dhe kështu vendi do të robërohej fare. Edhe populli u ngrit. Kryetrima të kësaj lëvizjeje qenë Rrapo Hekali, Hodo Nivica edhe Gjon Leka. Kënga që do t'ju thom tashi është kënga e Rrapo Hekalit. Këtë ma kujtonte gjithnjë Faiku që e mbante gjithnjë në gojë dhe gjithnjë e dekllamonte. Dhe pastaj do t'jua analizonj pak. Hajde mor Rrapo Hekali/ kur thërret sa tundet mali/ Hajde mor Rrapo lule/ lum si ti bilbil që zure/ një pasha me shtatë tuje/ Topi bam e ti po tutje/ plumbat të binin mbi supe/ as u trëmbe, as u tute/ Se Hodo Nivica shkoi/ kofshën derrit ia dërmoi/ ngriti flamurin te kroi/ Pse lufton o derëzi/ As për mua, as për ti/ por për gjithë Shqipëri. Hapni Bletën shqiptare të Eftim Mitkos që t'a gjeni këtë këngë të shkruar, jo më vonë se 1850. Ato tri rradhët e fundme tregojnë se, cili ishte qëllimi i asaj Kryengritjeje. Ishte për tërë Shqipërinë. Tashi do t'ju bëj një analizë të paktë këtu që të shikoni, se kjo vjershë është një kryeveprë e vërtetë, të cilën mund t'a shkruante një nga poetët e parë të botës. Shikoni veç se si e përshkruan Rrapo Hekalin. Në kohën e Rrapo Hekalit s'kishte telefona. Dhe Rrapo Hekali kur thërriste labërit që të mblidheshin për të bërë luftë, i vetmi telefon që kishte ishte zëri i tij. Dhe shikoni sa bukur e përshkruan: Hajde mor Rrapo Hekali/ kur thërret sa tundet mali... Kur bërtiste: heeej or shokë, Dhe tundej mali i tërë, gjithë labërit e dëgjojnë, Dhe që të gjithë mblidheshin. Tri rradhët e pastajme: / lum si ti bilbil që zure/ një pasha me shtatë tuje...Pashai që zuri kishte shtatë tuje. Tujet ishin tamam si ato yjtë që mbajnë gjeneralët e Amerikës. Kemi gjeneral me një yll, gjeneral me dy yjë, me tre yjë dhe me katër yjë. Përmbi katër yjë s'ka gjeneralë. Gjithashtu edhe në Turqi, kishte pashallarë me katër tuje, por jo pashallarë me shtatë tuje (të qeshura). Po, vjershëtori do të thotë se çfarë pashai zuri, ay pasha qe dy herë sa pashallarët e tjerë, domethënë gjeneral më i miri i Turqisë. Edhe e shtypi Rrapo Hekali (duartrokitje). Shikoni tashi tri rradhët që vijnë pas. Çfarë strategji, çfarë taktikë mbajti Rrapo Hekali që e shtypi këtë gjeneral të dorës së parë të Turqisë: Topi bam e ti po tutje/ plumbat të binin mbi supe/ as u trëmbe, as u tute... , domethënë me një trimëri të thjeshtë, Dhe asnjë zanat, asnjë mjeshtëri tjatër. Tashi, ç'gjë e nxiste, ç'gjë e shkaktoi këtë hov të pathyer të shqiptarëve? Vjershëtori na e thotë përsëri me tri rradhë: Se Hodo Nivica shkoi/ kofshën derrit ia dërmoi/ ngriti flamurin te kroi...Ay derri, të cilit Hodo Nivica ia theu kofshën ishte turku, flamuri te kroi ishte flamuri i kryengritjes, flamuri i lirisë. Dhe më në fund, qëllimi për të cilin bëhej e tërë kjo luftë, prap përsëri në tri rradhë, ta thotë vjershëtori, ustai i madh nuk humbet shumë fjalë, dy tri fjalë mjaftojnë për të: Pse lufton o derëzi/ As për mua, as për ti/ por për gjithë Shqipëri... Kështu që ne nuk e inventuam, nuk e çpikmë patriotizmën shqiptare, e gjetëm. E vetmja gjë që bëmë është që atë patriotizmë që ekzistonte midis shqiptarëve u përpoqmë t'a organizojmë, t'a kanalizojmë. Vetëm atë gjë bëmë.
Tashi, arësyeja për të cilën na vajti puna mbarë ishte se kishim një popull, me të vërtetë, që e deshte Shqipërinë. Dhe, një popull, i cili, jo vetëm kishte patriotizmë, virtutin e patriotizmës, por kishte edhe disa virtuta të tjera, nga të cilat do të numëronj, vetëm një, të cilën na e kanë thënë që të gjithë të huajt, që kanë vizituar Shqipërinë. Kur hyri Shqipëria në Lidhjen e Kombeve, përfaqësonjësi i Hindit, i cili rastisi të ishte një muhamedan, Muhamed Aliu u bëri këtë lëvdatë shqiptarëve: Sot, tha, bëmë punën më të bukur që qasmë Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve. Sikur të studjoni historinë e gjithë kombeve që janë çliruar, nuk do të gjeni asnjë shëmbëll si këtë që shohëm sot në Shqipëri. Shqipëria është i vetmi vend, në të cilin tri fe të ndryshme, pasanikët (pasuesit - shënimi ynë) e të cilave kudo gjetkë therren me njëri-jatrin janë bashkuar për të krijuar një shtet indipendent. Ky është i vetmi vend, thotë, në botë në të cilin muhamedanë, ortodoksë dhe katolikë janë lidhur që të gjithë dhe kanë bërë një shtet indipendent. Dhe ky, nga sa di, thoshte, shtoi: është i vetmi vënd, i cili ka një shumicë muhamedane dhe na dërgon këtu si përfaqësonjës një peshkop ortodoks (duartrokitje të gjata). Shumë nga tanët thonë që Shqipërinë e krijoi një pakicë. Shumë e vërtetë, por kjo është historia e gjithë kombeve të botës. Merrni, për shembull, Hindin, me 400 milionë. Kush e çliroi? Mahatma Gandi. Dhe Mahatma Gandi ç'thoshte, kur nisi lëvizjen e tij? E parë e punës, pa armë do t'a marrëm, pa luftë. Edhe e mori, e fitoi lirinë e Hindit pa armë. Edhe me sa veta thoni? Ay thotë: më mjaftojnë të kem 25 mijë njerëz, të cilët të bëjnë pikërisht ashtu siç u thom, si ushtarë. Edhe me aq faktikisht, se nuk kishte më tepër, edhe me ata e bëri Hindin. Pa luftë, pa shkrehur dyfekë. Dhe atë bëmë edhe ne.

(vijon )

Milosao.

[Iliriani]

Printo



Fan S. Noli, në zemër të Trakës


Nasho Jorgaqi

Biografia e Fan S. Nolit
Jorgaqi: Rreziku nga mitizimi i figurës që adhuroj
“Fan S. Noli” është një vepër kushtuar jetës së një prej figurave më të rëndësishme të shek. XX të historisë dhe kulturës shqiptare. Prof. Nasho Jorgaqi mbyll me një vepër biografike në dy vëllime, kërkimin 20-vjeçar për Fan Nolin. Jeta e Noli shfaqet e shtrirë në disa periudha historike, në disa kontinente, në shumë fusha të kulturës, me role protagoniste, me dhunti dhe talent të shumëfishtë. Gjurmët e jetës në arkiva, kujtimet e njerëzve, udhëtimet dhe prekja e terrenit në vendet ku ja jetuar, krijuar dhe punuar Noli, për Nasho Jorgaqin mbeten gjithmonë vështirësi kryesore për jetën e njeriut kaq të shpërndarë në kohë dhe vende të ndryshme. “Rreziku më i madh ishte mitizimi. Adhurimi për të mund të mos më linte të shikoja hijet dhe jo vetëm dritat, të metat si njeri dhe si politikan. Jam përpjekur t’i përmbahem asaj që më duket thënia më e goditur për këtë figurë: “Noli kishte të metat njerëzore, plus të tijat”. Noli ishte njeri si gjithë të tjerët dhe unë jam përpjekur të jem objektiv” thotë studiuesi Nasho Jorgaqi i cili po i ofron “Shekullit” para botimit, një cikël nga vepra e tij, para se të hidhet në qarkullim në fillim të marsit nga shtëpia botuese “Ombra GVG”. Prof. Jorgaqi e nis këtë kërkim në vitet 80 me inkursionet e bëra në vendlindjen e Fan Nolit, Ibrik Tepe, dhe në SHBa ku ai jetoi për 50 vjet. Kjo biografi ku prof. Jorgaqi na shfaqet studiues dhe shkrimtar njëherësh, përmban rreth 100 foto dhe faksimile. Ajo nis me “Toka e Orfeut dhe shqiptarët”, me Trakën ku shqiptarët ngritën disa nga ngulimet e tyre. “Traka do të ishte shorti fatlum i Fan Nolit”, thotë Jorgaqi. Për çfarë arsyesh? Në këtë numër po botojmë për herë të parë një pjesë nga kapitulli “Në zemër të Trakës” ku studiuesi përshkruan popullsinë e bashkësisë shqiptare në Trakë nga doli Noli.


Vetëm degët kemi lëshuar në dhera të
huaja. Rrënjët i kemi në Shqipëri
Fan Noli

Për të shkuar në vendlindjen e Fan Nolit, tek ngulimet shqiptare të Trakës, duhet të zbresësh dhjetëra kilometra në jug të kryeqendrës së vilajetit, Edërnesë apo Adrianopojës së lashtë. Rruga kalon nëpër një ultësirë plot dritë, mes fushave pafund, të përthyera herë pas here nga rrëxoma e kodra të buta. Natyra u ka dhënë këtyre anëve, toka të begatshme, vegjetacion të pasur, ujëra të bollshme, bukuri piktoreske.
Ngulimi i parë shqiptar që ndesh është Karaxhakli. Prej këndej rruga shmanget për nga jugperëndimi dhe të nxjerr në qytetin e vogël Uzun-Kepru, ku gjendet stacioni më i afërt hekurudhor, që lidhte arnaut-qojët me Edërnenë. Më tej rrugëtimi vijon rishtaz nëpër ultësirën e pasosur, aq sa udhëtari nuk i shpëton dot ndjenjës së vetmisë e monotonisë. Vetëm kur relievi vjen e dallgëzohet në detin fushor, atëhere fillojnë të duken qendrat e banuara. Në horizont bëjnë ballë njëri pas tjetrit ngulimet e bashkësisë së hershme shqiptare, Alltentashi, Sulltanqoi, Zallofi, Aballari, Mandrica dhe, në mes të tyre, Ibrik- Tepeja, fshati i Fan Nolit…
Qyteza ishte e ndarë në disa lagje dhe ndërmjet tyre gjarpëronte Përroi, që dimrit vërshonte nga ujërat. Fshati njihej dhe për çezmat e tij të shumta. Në kufi me Sulltanqoin, tokat lageshin nga një liqen i vogël, që thirrej Vithi i Kuq. Më tutje, mbi një kodër, vinte Manastiri i Shën Mërisë, ku bëhej panairi i përvitshëm dhe takoheshin shqiptarët e Trakës. Po qytezallinjtë mblidheshin zakonisht në kishën e tyre, ndërtuar në qendër të fshatit. Ajo mbante emrin e Shën Gjergjit, shënjtorit të tyre të dashur, sjellë nga Shqipëria. Para kishës hapej Sheshi i Madh, kurse prapa, në varreza, pushonin prej disa brezash qytezallinjtë. Ishin varret e vjetra që u kujtonin banorëve të fshatit se ata ishin të ardhur aty. Gojëdhana që përcillej nga një brez në tjetrin, rrëfente se të parët e tyre kishin ardhur në Ibrik-Tepe nga Kolonja e Epirit. Atje ata kishin lënë Qytezën e vjetër, rrëzë maleve të Rodonit dhe, ndërsa një pjesë e të shpërngulurve qytezallinj kish ngritur një Qytezë tjetër në Devoll, shumica kishin shtegtuar më larg dhe qenë vendosur këtu në këto troje të huaja. Megjithëse me kohë vizioni konkret i Qytezës së vjetër qe mjegulluar e shuar, në ndërgjegjen e qytezallinjve ruhej kujtimi dhe krenaria për rrënjët. Ndoshta për këtë arësye ishin përpjekur të ruanin diçka nga Qyteza e vjetër, duke e ngritur Qytezën e re rrëzë kodrave. Por, megjithatë, ndryshimet ishin të mëdha. Trakën nga të gjitha anët e përpinte fusha. Vendin e shkëmbinjëve dhe maleve të krahinës së Kolonjës e zëvendsonin ugaret dhe lëndinat, të shtëpive të gurta, shtëpitë me plitharë. Të pishave e lisave, plepat dhe akaciet. Të klimës së ashpër kontinentale, klima e butë mesdetare. Të jetës malësore, jeta fusharake.
Qyteza ishte fshat me ekonomi të mëkëmbur dhe të qëndrueshme... Një gjendje e tillë ekonomike e Qytezës, e ngjashme me arnaut-qojet e tjera të Trakës, u kish krijuar shqiptarëve një pozitë që dallonte nga ajo e vendësve. Shqiptarët, kush më shumë e kush më pak, kishin tokat e tyre, ndryshe nga fshatarët turq që, në përgjithësi, ishin bujq çifçinj të çifliqeve përqark. “Fshatari turk është në një pozitë më të vështirë se fshatari i krishterë”, vërente më 1880 gazetari Naredin Sherifi. Fshatari i krishterë që jetonte në arnautqojet, ishte pak’ a shumë në pozitën e fshatarit të lirë. Të tillë qenë dhe qytezallinjtë, që kishin një farë mëvetësie ekonomike, nga që nuk vareshin nga çifligarët. Po, në qoftë se ata ishin të çliruar nga taksat në natyrë dhe punët e detyruara të çifçinjve, kjo s’do të thotë se nuk u paguanin taksa të ndryshme tagrambledhësve që vinin nga Keshani dhe Edërneja. Në të vërtetë, për disa privilegje që u kish dhënë Porta e Lartë, ata paguanin një haraç më të shtrenjtë. Ky është haraçi i gjakut që derdhnin burrat e djemtë në luftërat për interesat e Perandorisë Osmane. Për shekuj me radhë shqiptarët e krishterë të Trakës ishin për shtetin islam ushtarë dhe bujq. Kjo do të thonte se ata shkonin në luftë sa herë organizoheshin fushata ushtarake për mbrojtjen apo zgjerimin e kufijve të Perandorisë. Dhe atë që s’kish bërë kosa ekonomike, e bënte kosa e luftës.
Gjaku i qytezallinjve ishte derdhur gjithandej në vise të huaja. Nëna dhe nuse të reja visheshin me të zeza dhe mbeteshin të veja. E ve kish mbetur dhe gjyshja e Nolit. Kockat e Gjergj Kapedanit treteshin diku në brigjet e Krimesë. Kjo ishte një dramë mizore, që zhvillohej në Qytezë prej kur s’mbahej mend. Në kohën e Nolit organizimi ushtarak i fshatit nuk funksiononte më. Pas luftës së fundit ruso-turke, turqit e mundur qenë detyruar të zbatonin një nga kushtet e Traktatit të Shën Stefanit, sipas të cilit nuk kishin më të drejtë të mobilizonin ushtarë për luftë nga rradhët e të krishterëve. Kështu, në fund të shekullit të kaluar, nga organizimi ushtarak i Qytezës, i cili tanimë qe shpërbërë, kishte mbetur vetëm jehona. Noli arriti të përjetojë vetë atmosferën e kujtimeve të asaj kohe të shkuar. Fshati mbahej akoma me zulmën e dikurshme. Trimëria dhe aftësitë për të komanduar qenë nga tiparet kryesore me të cilat çmoheshin burrat…
Qyteza, ndonëse në dhe të huaj, bënte një jetë të gjallë shqiptare. Ajo përpiqej të mbijetonte, “të ruante farën e saj”, siç shpreheshin qytezallinjtë, të mbante gjallë në çdo mënyrë shpirtin arbëror, aq sa brenda fshatit nuk lejohej të vendoseshin të huaj. Të huajt, që për ta ishin turqit, grekët e bullgarët, hynin e dilnin, punonin, por nuk mund të qëndronin aty përgjithmonë. Kjo nuk i pengonte qytezallinjtë të kishin marrëdhënie të mira me fqinjët e etnive të tjera dhe ta çmonin njeri-tjetrin. Në fshat flitej shqip dhe vetëm shqip. Ata kishin dashuri të madhe për gjuhën e tyre. U pëlqente ta mbanin të pastër, megjithëse nuk e kishin të lehtë t’i bënin ballë trysnisë së vazhdueshme të gjuhëve të tjera, të turqishtes si gjuhë zyrtare, dhe greqishtes si gjuhë e fesë dhe e kulturës. Madje, mburreshin me disa trajta dhe fjalë, që s’i kishte shqipja e Mandricës apo e Zallufit. Por prapë, të gjitha ngulimet shqiptare të Trakës flisnin një gjuhë të përbashkët, gjuhën që të parët e tyre kishin sjellë nga Shqipëria e largët. Me këtë gjuhë, ata kuvendonin, qeshnin dhe qanin. Ishte ajo që i bënte mbi të gjitha të dalloheshin në detin e të huajve. Noli u mëkua dhe u gatua që për së vogli me gjuhën amëtare. Pjesë e kësaj gjuhe ishin dhe emrat e fiseve që popullonin Qytezën, si Gjikajt, Gegërit, Nolët, Portokallët, Mërkurët, Bojaxhinjtë, Laskët, Palët, Lakët, Çobanët, Haxhimajollët, Toçët, Kalët, Mitrushët, Ballkanët, Kondët, Çakot, Çekët, Pulajt, Pemushet, Ballaçët, Kondilët, Adhamët etj….
Qytezallinjtë gëzonin emër të mirë jo vetëm në mes fshatarëve shqiptarë të Trakës, po dhe jashtë tyre. Njiheshin si njerëz me karakter të fortë e të matur, trima e mikpritës, punëtorë e nikoqirë, por edhe këmbëngulës, inatçij e ambiciozë. Ashtu si shqiptarët e tjerë, çmoheshin në opinionin e përgjithshëm të Trakës për natyrën krenare dhe besën, ç’ka tregonte se ata kishin mbetur në shpirt malësorë, si të parët e tyre. Jo më kot ata i thërrisnin besali.
Shqiptarët shquheshin në mjedisin kozmopolit të Trakës. Ata dalloheshin nga grekët e shkathët e turqit babaxhanë, nga bullgarët e hareshëm dhe çifutët dinakë. Natyra e tyre krenare e bujare, burrëria dhe besa ngjallnin respektin dhe besimin e bashkësive heteroetnike. Nevoja i kish bërë të mësonin të flisnin greqisht e turqisht, jo rrallë dhe sllavisht.
Edhe gratë e Qytezës i mbanin për gra të ndershme e punëtore, amvisa të mira e mikpritëse, të shëndetshme e të hijshme. Mbi supet e tyre rëndonin sa hallet e shtëpisë e telashet e rritjes së fëmijëve, aq dhe punët e vështira të bujqësisë. Kohë pas kohe ato zëvendësonin dhe burrat, kur këta shkonin në luftë. Jeta e grave të fshatit të lindjes do të qe pjesa më e dhimbshme e kujtimeve të Nolit.
Veshjet e qytezallinjve ishin njëlloj si ato të fshatarëve shqiptarë përqark, por shquanin prej atyre të vendësve. Burrat mbanin tirqe e xhamadanë, si dhe poture leshi të zeza. Në mes lidhnin brez të gjatë, në kokë vinin shami të zezë e kallpak, e në këmbë mbathnin opinga. Kështu i dallonin këta burra shqiptarë në rrugët e Edërnesë dhe pazaret e Keshanit e të Suflisë. Kështu, me poture të leshta, vishej dhe Noli sa qe në fshat…
Qytezallinjtë ishin të zgjuar, me mendje të hapur, kureshtarë dhe të shkathët. Lufta për të mbijetuar, izolimi prej rrugëve dhe qëndrave të mëdha, detyrimet tradicionale në fushatat ushtarake, i kishin bërë njerëz praktikë. Të lidhur ngushtë pas tokës dhe bagëtisë, ata qenë kryesisht reshperë (bujq) e çobanë, në mes të të cilëve veçoheshin çorbaxhinjtë, fshatarët e pasur. Duke u dhënë pas punëve të bujqësisë e të blegtorisë, ata nuk i jepnin aq rëndësi shkollës. Tregoheshin praktikë, përpiqeshin të ishin të pavarur, ose siç thoshin nikoqirë më vete. Shkollën e donin aq sa t’u hapte sytë, të mos mbeteshin pas nga bota e t’ua hidhnin të tjerët. Por dhe shkolla për shqiptarët në dhe të huaj, kishte probleme. Ajo ishte në gjuhën greke, kurse fëmijët dinin vetëm shqip. Prandaj dhe shkolla e Qytezës u hap vonë, në vitin 1890. Më pas, u ngrit edhe një shkollë vajzash. Në këto shkolla mësuan disa breza, ç’ka tregoi se qytezallinjtë, vërtetë ishin dhënë në radhë të parë pas punës, por e kishin qejf dhe diturinë. Diturinë e merrnin greqisht dhe, sadoqë misionarët grekë përpiqeshin ta identifikonin kombësinë e tyre me fenë ortodokse, ata në të vërtetë ndiheshin shqiptarë. Për qytezallinjtë e zakonshëm dituria nuk i kalonte kufijt’ e shkollës fillore. Të gjithë fëmijt’ e tyre, si mbaronin shkollën e fshatit, bëheshin bujq ose çobanë. Disa të pakët që ndoqën gjimnazin grek të Adrianopojës e më pas Universitetin e Athinës, qenë përjashtim, por dhe këta nuk lanë ndonjë gjurmë në jetën e bashkësisë. I vetmi djalë i Qytezës që dëshmoi se ç’është në gjendje të bëjë qytezalliu, kur i shkon diturisë deri në fund, ishte Theofan Noli, i biri i Stilian Mavromatit, nipi i Gjergj Nolit. Ai arriti të realizojë në jetë atë që askush nuk e kish bërë nga bashkëfshatrët e Qytezës dhe të arnautqojeve të Trakës.

Për në shkollë, mbyllur në thes
Nga jam unë? Jam nga fëminia ime …
Antoine de Saint-Exupery
Edukimi shtëpijak i Fanit zgjati më shumë se i versnikëve të tij të fshatit. Zakonisht ata shkonin në shkollë që në moshën 5-vjeçare. Qyteza deri vonë s’kishte patur shkollë dhe disa prindër i çonin fëmijët në fshatrat fqinje. Djali i vogël i Nolëve s’kish shëndet për të përballuar këtë sakrificë. Mirëpo koha kalonte dhe tamam kur Fani mbushi tetë vjeç, më 1890, në Qytezë u hap shkolla në gjuhën greke. Tani shkollën e kishin në prag të derës. Vërtetë, ajo nuk ishte në gjuhën e tyre, por për qytezallinjtë ortodoksë, përderi sa fjalën e zotit në kishë e dëgjonin greqisht, s’kish arsye që fëmijët e tyre të mos mësonin në këtë gjuhë.
Por në rastin e Fanit problemi nuk paraqitej aq i thjeshtë. Ndaj u mblodh këshilli familjar që ta pleqëronte e të vendoste. Ishte e qartë se djali nuk mund të rrinte më në shtëpi, por as fuqi nuk kish për të punuar në fushë. Ai ishte i zgjuar e i shkathët dhe sado që tregohej nervoz, shëndeti i qe mëkëmbur. Ai tani duhej të fillonte shkollën, por kur ia thanë këtë gjë, Fani, në vend të gëzohej, kundërshtoi dhe u zemërua. Djali, në të vërtetë, kishte disa arsye. Shkolla ishte në gjuhën greke e mësuesi grek dhe Fani nuk dinte asnjë fjalë greqisht. Pastaj, mësuesi i rrihte nxënësit me thupër dhe gjithë Qyteza ushëtinte nga britmat e tyre. Fani e kish vendosur me vete që më mirë të rrinte në shtëpi me gjyshen sesa të shkonte në shkollë, ku jo vetëm s’do të kuptonte asgjë po mund dhe të hante dru. Megjithatë, prindët nuk hiqnin dorë nga vendimi që kishin marrë. Ngarkuan gjyshe Sumbën t’i mbushte mendjen të nipit, por ajo refuzoi, jo aq për të mos i prishur qejfin Fanit të përkëdhelur, sesa i vinte keq që ta linte djalin në duart e një mësuesi mizor. Mirëpo ditët kalonin dhe mësimet kishin filluar… Atëhere, e ëma, Maria, kjo grua e fortë fshatare, mendoi se s’kish zgjidhje tjetër, veç të përdorte forcën. Dhe një mëngjes, pa e zgjatur, e mbërtheu të birin me të dy duart dhe, në mes të të qarave e shkelmave, e futi me zor në një thes. I lidhi grykën thesit, e hodhi në kurriz dhe e çoi drejt’ e në shkollë. “Ç’ka ngjarë? – e pyeti mësuesi duke dalë te dera e shkollës, kur dëgjoi disa të lebetitura të mbytura dhe pa i habitur një grua që shkarkoi thesin dhe nxorri prej andej një fëmijë të përlotur.
- Ky është im bir, - shpjegoi e ëma e tronditur dhe e lodhur – ju lutem, mos e rrihni, se përndryshe nuk e sjell dot mbi kurriz çdo ditë në shkollë.
Mësuesi e qetësoi dhe i dha fjalën se nuk do ta rrihte. Po djali nuk desh ta besonte dhe vuri kusht se ai do të qëndronte në shkollë po të rrinte edhe nëna me të. Atëhere dhe ajo u ul në një bangë me të birin. Ndërkaq, filloi mësimi në një gjuhë që nuk e kuptonin as i biri, as e ëma. Po ndërsa fëmija përpiqej të dëgjonte i hutuar e krejt i habitur, nënën e lodhur e zuri gjumi, me kokën varur në gjoks. Fani sapo e vuri re, i erdhi keq, e kapi përdore dhe e zgjoi. “Nënë, - i pëshpëriti – më mirë ik në shtëpi. S’ka gjë. Do të rri dhe pa ty!”…
Vitin e parë Fani, ashtu si gjithë shokët e tij, nga që nuk dinte greqisht, nuk e pati të lehtë të mësonte. Prej mësuesit do të dëgjonte se gjuha greke ishte mbretëresha e gjithë gjuhëve, gjuha e vërtetë e diturisë. Një gjuhë si shqipja, sipas tij, që përdorej prej tyre, d.m.th. nga ortodoksët shqipfolës të Trakës apo arnaut-rumët, siç i thërrisnin ata, ishte një gjuhë barbare, e nevojshme për t’u marrë vesh kryesisht për punët e shtëpisë dhe ato të bujqësisë. Shqipja nuk kishte shkronja dhe një gjuhë pa shkronja s’ka si të jetë gjuhë e diturisë. Këtë avaz Fani do ta dëgjonte pastaj jo vetëm nga mësuesi, po dhe nga prifti e nga misionarët e helenizmit, që i vinin herë pas here në fshat. Madje prej tyre ishte përhapur anekdota përçmuese se arnaut-rumët nuk kanë shkronja. Shkronjat ata i kishin fshehur nëpër lakrat e arave dhe lakrat i kishin ngrënë buallicat bashkë me shkronjat! Shpërfillja që tregohej ndaj gjuhës amtare, sigurisht do ta prekte Fanin në sedër, veç kjo nuk do ta pengonte që të kuptonte qysh herët se gjuha greke ishte çelësi për të hyrë në botën e diturisë…
Në Keshan Fani kaloi vitin shkollor 1894-1895, ku mori dëftesën e semimaturës me përfundime të shkëlqyera. Tani dukej qartë se ky djalë i zgjuar, i mbarë dhe mësimdashës, nuk duhej penguar që të ngjiste më tej shkallët e diturisë. Ai ishte bërë kanakari i Nolëve dhe jo më kot e quanin dhe të përkëdhelurin e perëndisë…
Pasioni i parë që ndjeu Fani se kish i ati ishte muzika. Ai kishte një zë të bukur prej tenori dhe jo rastësisht mbante vendin e këngëtarit kryesor në kishën e Qytezës. Çdo të dielë dhe festë atë e dëgjonte gjithë fshati me emocion tek psallte. Edhe peshkopi, kur vinte nga Adrianopoja, e çmonte talentin e tij. Të birit i pëlqente ky vlerësim publik i të atit, po më shumë i pëlqente muzika, e ndjente thellë, e prekte pamasë. Stiliani e kuptoi që shpejt këtë prirje të Fanit dhe iu vu punës t’i mësojë muzikën. Muzika, e sidomos muzika bizantine, për të ishte gjë serioze dhe e bukur. Ai i mësoi sistematikisht notat dhe mënyrën e të kënduarit. Kjo e fundit ishte më e vështira, sepse kërkonte vullnet dhe durim. Troparet, siç quheshin tekstet kishtare, këndoheshin në greqishten e vjetër dhe një gjë e tillë s’ishte e kollajtë. Megjithatë, Fani, falë ndjeshmërisë muzikore, zërit e vullnetit, po dhe këmbënguljes e autoritetit të të atit, mori mësimet e para të muzikës bizantine dhe nisi rrugën për t’u bërë këngëtar…
Por edukata që Stiliani i dha Fanit do t’i kalonte sigurisht caqet e muzikës. Ai nuk ishte thjesht një këngëtar i talentuar apo një psalltës i përgatitur, po dhe një burrë me synime në jetë dhe jo pa horizont në mes të bashkfshatarëve. Përpiqej të merrte vesh nga historia dhe i pëlqenin punët e politikës. Heroi i tij i adhuruar ishte Napoleoni, ndaj lexonte çdo libër që i binte në dorë për të. Napoleoni e prekte dhe e trimëronte me bëmat e tij, por e kish bërë krejt për vete dhe me frymën demokratike. Prandaj Stiliani s’kish si të mos gëzohej e të mos e adhuronte heroin e vet, kur ai kish shpartalluar ushtritë e tiranëve, kish fshirë nga faqja e dheut mbretërira, kish shfronëzuar sa e sa mbretër e princër! Burri i Qytezës fliste e tregonte për këto me krenari dhe entuziazëm. I pari që e dëgjonte gojëhapur ish Fani, dhe kjo e gëzonte. Prandaj, sapo i biri mësoi të lexojë, i dha libra që shkruanin për Napoleonin. Ndryshe nga i vëllai i madh, që tregohej indiferent ndaj jetës së Napoleonit, Fani u mrekullua dhe u dha pas tij. Mësoi çdo gjë që kish të bënte me të, për betejat e fushatat, për fitoret e disfatat. Erdhi një ditë, që djali i vogël i Stilian Nolit ishte në gjendje t’i përgjigjej çdo pyetjeje që i drejtonte i ati. Ky i ngjante një provimi të vërtetë.
Ai e pyeste: “Çfarë ka pas thënë Napoleoni para piramidave?” Fani i përgjigjej: “Njëzet shekuj historie janë duke na vështruar prej këndej.” Ai pyeste: “Cila është fushata më e madhe e Napoleonit dhe pse e ndërmorri?”. Fani përgjigjej: “Fushata e tij e fundit ëshët ajo e Francës, kur ai luftoi me djem të porsarekrutuar dhe jo me veteranë.” Pastaj vinte pyetja më e vështirë: “A është e vërtetë se Napoleoni nuk arriti asgjë me vlerë të përherëshme?”. Fani ia priste i vendosur: “Jo. Napoleoni e ndrroi historinë e Evropës. Ai shkatërroi feudalizmin dhe vendosi demokracinë.”
Përderisa Fani arsyetonte kështu, kjo tregonte se Stilian Noli, pas muzikës i kish futur të birit në mendje e në zemër adhurimin për herojtë. Shembulli i Napoleonit dëshmonte se janë herojtë ata që i prijnë njerëzimit në ballë, që përmbysin mbretërira e ndrrojnë historinë, që i rrëfenin botës se ç’është në gjendje të bëjë njeriu. Fani dëgjonte këto dhe binte në mendime. A mund të ketë kaq fuqi një njeri i vetëm? Cila është e fshehta që njeriu të dalë mbi të tjerët e t’u prijë? Mos ishte forca, besimi në vetvete, guximi? Ka të ngjarë që këto pyetje t’i shkonin nëpërmend Fanit, po përgjigjen e tyre s’do ta merrte në këtë moshë...
Vera e vitit 1896 ishte vendimtare në jetën e Fanit. Pas dëftesës së shkëlqyer të semimaturës që mori në shkollën e Keshanit, megjithë furtunën e grindjeve familjare dhe vështirësitë ekonomike që kishin nisur të ndiheshin, Stilian Noli vendosi ta dërgojë të birin për të vazhduar gjimnazin grek të Adrianopojës.

13/02/2006
KATEGORIA: Kulture, Shekulli

[Albo]

Fan S. Noli, në zemër të Trakës

Nasho Jorgaqi

Biografia e Fan S. Nolit
Jorgaqi: Rreziku nga mitizimi i figurës që adhuroj
“Fan S. Noli” është një vepër kushtuar jetës së një prej figurave më të rëndësishme të shek. XX të historisë dhe kulturës shqiptare. Prof. Nasho Jorgaqi mbyll me një vepër biografike në dy vëllime, kërkimin 20-vjeçar për Fan Nolin. Jeta e Noli shfaqet e shtrirë në disa periudha historike, në disa kontinente, në shumë fusha të kulturës, me role protagoniste, me dhunti dhe talent të shumëfishtë. Gjurmët e jetës në arkiva, kujtimet e njerëzve, udhëtimet dhe prekja e terrenit në vendet ku ja jetuar, krijuar dhe punuar Noli, për Nasho Jorgaqin mbeten gjithmonë vështirësi kryesore për jetën e njeriut kaq të shpërndarë në kohë dhe vende të ndryshme. “Rreziku më i madh ishte mitizimi. Adhurimi për të mund të mos më linte të shikoja hijet dhe jo vetëm dritat, të metat si njeri dhe si politikan. Jam përpjekur t’i përmbahem asaj që më duket thënia më e goditur për këtë figurë: “Noli kishte të metat njerëzore, plus të tijat”. Noli ishte njeri si gjithë të tjerët dhe unë jam përpjekur të jem objektiv” thotë studiuesi Nasho Jorgaqi i cili po i ofron “Shekullit” para botimit, një cikël nga vepra e tij, para se të hidhet në qarkullim në fillim të marsit nga shtëpia botuese “Ombra GVG”. Prof. Jorgaqi e nis këtë kërkim në vitet 80 me inkursionet e bëra në vendlindjen e Fan Nolit, Ibrik Tepe, dhe në SHBa ku ai jetoi për 50 vjet. Kjo biografi ku prof. Jorgaqi na shfaqet studiues dhe shkrimtar njëherësh, përmban rreth 100 foto dhe faksimile. Ajo nis me “Toka e Orfeut dhe shqiptarët”, me Trakën ku shqiptarët ngritën disa nga ngulimet e tyre. “Traka do të ishte shorti fatlum i Fan Nolit”, thotë Jorgaqi. Për çfarë arsyesh? Në këtë numër po botojmë për herë të parë një pjesë nga kapitulli “Në zemër të Trakës” ku studiuesi përshkruan popullsinë e bashkësisë shqiptare në Trakë nga doli Noli.


Vetëm degët kemi lëshuar në dhera të
huaja. Rrënjët i kemi në Shqipëri
Fan Noli

Për të shkuar në vendlindjen e Fan Nolit, tek ngulimet shqiptare të Trakës, duhet të zbresësh dhjetëra kilometra në jug të kryeqendrës së vilajetit, Edërnesë apo Adrianopojës së lashtë. Rruga kalon nëpër një ultësirë plot dritë, mes fushave pafund, të përthyera herë pas here nga rrëxoma e kodra të buta. Natyra u ka dhënë këtyre anëve, toka të begatshme, vegjetacion të pasur, ujëra të bollshme, bukuri piktoreske.
Ngulimi i parë shqiptar që ndesh është Karaxhakli. Prej këndej rruga shmanget për nga jugperëndimi dhe të nxjerr në qytetin e vogël Uzun-Kepru, ku gjendet stacioni më i afërt hekurudhor, që lidhte arnaut-qojët me Edërnenë. Më tej rrugëtimi vijon rishtaz nëpër ultësirën e pasosur, aq sa udhëtari nuk i shpëton dot ndjenjës së vetmisë e monotonisë. Vetëm kur relievi vjen e dallgëzohet në detin fushor, atëhere fillojnë të duken qendrat e banuara. Në horizont bëjnë ballë njëri pas tjetrit ngulimet e bashkësisë së hershme shqiptare, Alltentashi, Sulltanqoi, Zallofi, Aballari, Mandrica dhe, në mes të tyre, Ibrik- Tepeja, fshati i Fan Nolit…
Qyteza ishte e ndarë në disa lagje dhe ndërmjet tyre gjarpëronte Përroi, që dimrit vërshonte nga ujërat. Fshati njihej dhe për çezmat e tij të shumta. Në kufi me Sulltanqoin, tokat lageshin nga një liqen i vogël, që thirrej Vithi i Kuq. Më tutje, mbi një kodër, vinte Manastiri i Shën Mërisë, ku bëhej panairi i përvitshëm dhe takoheshin shqiptarët e Trakës. Po qytezallinjtë mblidheshin zakonisht në kishën e tyre, ndërtuar në qendër të fshatit. Ajo mbante emrin e Shën Gjergjit, shënjtorit të tyre të dashur, sjellë nga Shqipëria. Para kishës hapej Sheshi i Madh, kurse prapa, në varreza, pushonin prej disa brezash qytezallinjtë. Ishin varret e vjetra që u kujtonin banorëve të fshatit se ata ishin të ardhur aty. Gojëdhana që përcillej nga një brez në tjetrin, rrëfente se të parët e tyre kishin ardhur në Ibrik-Tepe nga Kolonja e Epirit. Atje ata kishin lënë Qytezën e vjetër, rrëzë maleve të Rodonit dhe, ndërsa një pjesë e të shpërngulurve qytezallinj kish ngritur një Qytezë tjetër në Devoll, shumica kishin shtegtuar më larg dhe qenë vendosur këtu në këto troje të huaja. Megjithëse me kohë vizioni konkret i Qytezës së vjetër qe mjegulluar e shuar, në ndërgjegjen e qytezallinjve ruhej kujtimi dhe krenaria për rrënjët. Ndoshta për këtë arësye ishin përpjekur të ruanin diçka nga Qyteza e vjetër, duke e ngritur Qytezën e re rrëzë kodrave. Por, megjithatë, ndryshimet ishin të mëdha. Trakën nga të gjitha anët e përpinte fusha. Vendin e shkëmbinjëve dhe maleve të krahinës së Kolonjës e zëvendsonin ugaret dhe lëndinat, të shtëpive të gurta, shtëpitë me plitharë. Të pishave e lisave, plepat dhe akaciet. Të klimës së ashpër kontinentale, klima e butë mesdetare. Të jetës malësore, jeta fusharake.
Qyteza ishte fshat me ekonomi të mëkëmbur dhe të qëndrueshme... Një gjendje e tillë ekonomike e Qytezës, e ngjashme me arnaut-qojet e tjera të Trakës, u kish krijuar shqiptarëve një pozitë që dallonte nga ajo e vendësve. Shqiptarët, kush më shumë e kush më pak, kishin tokat e tyre, ndryshe nga fshatarët turq që, në përgjithësi, ishin bujq çifçinj të çifliqeve përqark. “Fshatari turk është në një pozitë më të vështirë se fshatari i krishterë”, vërente më 1880 gazetari Naredin Sherifi. Fshatari i krishterë që jetonte në arnautqojet, ishte pak’ a shumë në pozitën e fshatarit të lirë. Të tillë qenë dhe qytezallinjtë, që kishin një farë mëvetësie ekonomike, nga që nuk vareshin nga çifligarët. Po, në qoftë se ata ishin të çliruar nga taksat në natyrë dhe punët e detyruara të çifçinjve, kjo s’do të thotë se nuk u paguanin taksa të ndryshme tagrambledhësve që vinin nga Keshani dhe Edërneja. Në të vërtetë, për disa privilegje që u kish dhënë Porta e Lartë, ata paguanin një haraç më të shtrenjtë. Ky është haraçi i gjakut që derdhnin burrat e djemtë në luftërat për interesat e Perandorisë Osmane. Për shekuj me radhë shqiptarët e krishterë të Trakës ishin për shtetin islam ushtarë dhe bujq. Kjo do të thonte se ata shkonin në luftë sa herë organizoheshin fushata ushtarake për mbrojtjen apo zgjerimin e kufijve të Perandorisë. Dhe atë që s’kish bërë kosa ekonomike, e bënte kosa e luftës.
Gjaku i qytezallinjve ishte derdhur gjithandej në vise të huaja. Nëna dhe nuse të reja visheshin me të zeza dhe mbeteshin të veja. E ve kish mbetur dhe gjyshja e Nolit. Kockat e Gjergj Kapedanit treteshin diku në brigjet e Krimesë. Kjo ishte një dramë mizore, që zhvillohej në Qytezë prej kur s’mbahej mend. Në kohën e Nolit organizimi ushtarak i fshatit nuk funksiononte më. Pas luftës së fundit ruso-turke, turqit e mundur qenë detyruar të zbatonin një nga kushtet e Traktatit të Shën Stefanit, sipas të cilit nuk kishin më të drejtë të mobilizonin ushtarë për luftë nga rradhët e të krishterëve. Kështu, në fund të shekullit të kaluar, nga organizimi ushtarak i Qytezës, i cili tanimë qe shpërbërë, kishte mbetur vetëm jehona. Noli arriti të përjetojë vetë atmosferën e kujtimeve të asaj kohe të shkuar. Fshati mbahej akoma me zulmën e dikurshme. Trimëria dhe aftësitë për të komanduar qenë nga tiparet kryesore me të cilat çmoheshin burrat…
Qyteza, ndonëse në dhe të huaj, bënte një jetë të gjallë shqiptare. Ajo përpiqej të mbijetonte, “të ruante farën e saj”, siç shpreheshin qytezallinjtë, të mbante gjallë në çdo mënyrë shpirtin arbëror, aq sa brenda fshatit nuk lejohej të vendoseshin të huaj. Të huajt, që për ta ishin turqit, grekët e bullgarët, hynin e dilnin, punonin, por nuk mund të qëndronin aty përgjithmonë. Kjo nuk i pengonte qytezallinjtë të kishin marrëdhënie të mira me fqinjët e etnive të tjera dhe ta çmonin njeri-tjetrin. Në fshat flitej shqip dhe vetëm shqip. Ata kishin dashuri të madhe për gjuhën e tyre. U pëlqente ta mbanin të pastër, megjithëse nuk e kishin të lehtë t’i bënin ballë trysnisë së vazhdueshme të gjuhëve të tjera, të turqishtes si gjuhë zyrtare, dhe greqishtes si gjuhë e fesë dhe e kulturës. Madje, mburreshin me disa trajta dhe fjalë, që s’i kishte shqipja e Mandricës apo e Zallufit. Por prapë, të gjitha ngulimet shqiptare të Trakës flisnin një gjuhë të përbashkët, gjuhën që të parët e tyre kishin sjellë nga Shqipëria e largët. Me këtë gjuhë, ata kuvendonin, qeshnin dhe qanin. Ishte ajo që i bënte mbi të gjitha të dalloheshin në detin e të huajve. Noli u mëkua dhe u gatua që për së vogli me gjuhën amëtare. Pjesë e kësaj gjuhe ishin dhe emrat e fiseve që popullonin Qytezën, si Gjikajt, Gegërit, Nolët, Portokallët, Mërkurët, Bojaxhinjtë, Laskët, Palët, Lakët, Çobanët, Haxhimajollët, Toçët, Kalët, Mitrushët, Ballkanët, Kondët, Çakot, Çekët, Pulajt, Pemushet, Ballaçët, Kondilët, Adhamët etj….
Qytezallinjtë gëzonin emër të mirë jo vetëm në mes fshatarëve shqiptarë të Trakës, po dhe jashtë tyre. Njiheshin si njerëz me karakter të fortë e të matur, trima e mikpritës, punëtorë e nikoqirë, por edhe këmbëngulës, inatçij e ambiciozë. Ashtu si shqiptarët e tjerë, çmoheshin në opinionin e përgjithshëm të Trakës për natyrën krenare dhe besën, ç’ka tregonte se ata kishin mbetur në shpirt malësorë, si të parët e tyre. Jo më kot ata i thërrisnin besali.
Shqiptarët shquheshin në mjedisin kozmopolit të Trakës. Ata dalloheshin nga grekët e shkathët e turqit babaxhanë, nga bullgarët e hareshëm dhe çifutët dinakë. Natyra e tyre krenare e bujare, burrëria dhe besa ngjallnin respektin dhe besimin e bashkësive heteroetnike. Nevoja i kish bërë të mësonin të flisnin greqisht e turqisht, jo rrallë dhe sllavisht.
Edhe gratë e Qytezës i mbanin për gra të ndershme e punëtore, amvisa të mira e mikpritëse, të shëndetshme e të hijshme. Mbi supet e tyre rëndonin sa hallet e shtëpisë e telashet e rritjes së fëmijëve, aq dhe punët e vështira të bujqësisë. Kohë pas kohe ato zëvendësonin dhe burrat, kur këta shkonin në luftë. Jeta e grave të fshatit të lindjes do të qe pjesa më e dhimbshme e kujtimeve të Nolit.
Veshjet e qytezallinjve ishin njëlloj si ato të fshatarëve shqiptarë përqark, por shquanin prej atyre të vendësve. Burrat mbanin tirqe e xhamadanë, si dhe poture leshi të zeza. Në mes lidhnin brez të gjatë, në kokë vinin shami të zezë e kallpak, e në këmbë mbathnin opinga. Kështu i dallonin këta burra shqiptarë në rrugët e Edërnesë dhe pazaret e Keshanit e të Suflisë. Kështu, me poture të leshta, vishej dhe Noli sa qe në fshat…
Qytezallinjtë ishin të zgjuar, me mendje të hapur, kureshtarë dhe të shkathët. Lufta për të mbijetuar, izolimi prej rrugëve dhe qëndrave të mëdha, detyrimet tradicionale në fushatat ushtarake, i kishin bërë njerëz praktikë. Të lidhur ngushtë pas tokës dhe bagëtisë, ata qenë kryesisht reshperë (bujq) e çobanë, në mes të të cilëve veçoheshin çorbaxhinjtë, fshatarët e pasur. Duke u dhënë pas punëve të bujqësisë e të blegtorisë, ata nuk i jepnin aq rëndësi shkollës. Tregoheshin praktikë, përpiqeshin të ishin të pavarur, ose siç thoshin nikoqirë më vete. Shkollën e donin aq sa t’u hapte sytë, të mos mbeteshin pas nga bota e t’ua hidhnin të tjerët. Por dhe shkolla për shqiptarët në dhe të huaj, kishte probleme. Ajo ishte në gjuhën greke, kurse fëmijët dinin vetëm shqip. Prandaj dhe shkolla e Qytezës u hap vonë, në vitin 1890. Më pas, u ngrit edhe një shkollë vajzash. Në këto shkolla mësuan disa breza, ç’ka tregoi se qytezallinjtë, vërtetë ishin dhënë në radhë të parë pas punës, por e kishin qejf dhe diturinë. Diturinë e merrnin greqisht dhe, sadoqë misionarët grekë përpiqeshin ta identifikonin kombësinë e tyre me fenë ortodokse, ata në të vërtetë ndiheshin shqiptarë. Për qytezallinjtë e zakonshëm dituria nuk i kalonte kufijt’ e shkollës fillore. Të gjithë fëmijt’ e tyre, si mbaronin shkollën e fshatit, bëheshin bujq ose çobanë. Disa të pakët që ndoqën gjimnazin grek të Adrianopojës e më pas Universitetin e Athinës, qenë përjashtim, por dhe këta nuk lanë ndonjë gjurmë në jetën e bashkësisë. I vetmi djalë i Qytezës që dëshmoi se ç’është në gjendje të bëjë qytezalliu, kur i shkon diturisë deri në fund, ishte Theofan Noli, i biri i Stilian Mavromatit, nipi i Gjergj Nolit. Ai arriti të realizojë në jetë atë që askush nuk e kish bërë nga bashkëfshatrët e Qytezës dhe të arnautqojeve të Trakës.

Për në shkollë, mbyllur në thes
Nga jam unë? Jam nga fëminia ime …
Antoine de Saint-Exupery
Edukimi shtëpijak i Fanit zgjati më shumë se i versnikëve të tij të fshatit. Zakonisht ata shkonin në shkollë që në moshën 5-vjeçare. Qyteza deri vonë s’kishte patur shkollë dhe disa prindër i çonin fëmijët në fshatrat fqinje. Djali i vogël i Nolëve s’kish shëndet për të përballuar këtë sakrificë. Mirëpo koha kalonte dhe tamam kur Fani mbushi tetë vjeç, më 1890, në Qytezë u hap shkolla në gjuhën greke. Tani shkollën e kishin në prag të derës. Vërtetë, ajo nuk ishte në gjuhën e tyre, por për qytezallinjtë ortodoksë, përderi sa fjalën e zotit në kishë e dëgjonin greqisht, s’kish arsye që fëmijët e tyre të mos mësonin në këtë gjuhë.
Por në rastin e Fanit problemi nuk paraqitej aq i thjeshtë. Ndaj u mblodh këshilli familjar që ta pleqëronte e të vendoste. Ishte e qartë se djali nuk mund të rrinte më në shtëpi, por as fuqi nuk kish për të punuar në fushë. Ai ishte i zgjuar e i shkathët dhe sado që tregohej nervoz, shëndeti i qe mëkëmbur. Ai tani duhej të fillonte shkollën, por kur ia thanë këtë gjë, Fani, në vend të gëzohej, kundërshtoi dhe u zemërua. Djali, në të vërtetë, kishte disa arsye. Shkolla ishte në gjuhën greke e mësuesi grek dhe Fani nuk dinte asnjë fjalë greqisht. Pastaj, mësuesi i rrihte nxënësit me thupër dhe gjithë Qyteza ushëtinte nga britmat e tyre. Fani e kish vendosur me vete që më mirë të rrinte në shtëpi me gjyshen sesa të shkonte në shkollë, ku jo vetëm s’do të kuptonte asgjë po mund dhe të hante dru. Megjithatë, prindët nuk hiqnin dorë nga vendimi që kishin marrë. Ngarkuan gjyshe Sumbën t’i mbushte mendjen të nipit, por ajo refuzoi, jo aq për të mos i prishur qejfin Fanit të përkëdhelur, sesa i vinte keq që ta linte djalin në duart e një mësuesi mizor. Mirëpo ditët kalonin dhe mësimet kishin filluar… Atëhere, e ëma, Maria, kjo grua e fortë fshatare, mendoi se s’kish zgjidhje tjetër, veç të përdorte forcën. Dhe një mëngjes, pa e zgjatur, e mbërtheu të birin me të dy duart dhe, në mes të të qarave e shkelmave, e futi me zor në një thes. I lidhi grykën thesit, e hodhi në kurriz dhe e çoi drejt’ e në shkollë. “Ç’ka ngjarë? – e pyeti mësuesi duke dalë te dera e shkollës, kur dëgjoi disa të lebetitura të mbytura dhe pa i habitur një grua që shkarkoi thesin dhe nxorri prej andej një fëmijë të përlotur.
- Ky është im bir, - shpjegoi e ëma e tronditur dhe e lodhur – ju lutem, mos e rrihni, se përndryshe nuk e sjell dot mbi kurriz çdo ditë në shkollë.
Mësuesi e qetësoi dhe i dha fjalën se nuk do ta rrihte. Po djali nuk desh ta besonte dhe vuri kusht se ai do të qëndronte në shkollë po të rrinte edhe nëna me të. Atëhere dhe ajo u ul në një bangë me të birin. Ndërkaq, filloi mësimi në një gjuhë që nuk e kuptonin as i biri, as e ëma. Po ndërsa fëmija përpiqej të dëgjonte i hutuar e krejt i habitur, nënën e lodhur e zuri gjumi, me kokën varur në gjoks. Fani sapo e vuri re, i erdhi keq, e kapi përdore dhe e zgjoi. “Nënë, - i pëshpëriti – më mirë ik në shtëpi. S’ka gjë. Do të rri dhe pa ty!”…
Vitin e parë Fani, ashtu si gjithë shokët e tij, nga që nuk dinte greqisht, nuk e pati të lehtë të mësonte. Prej mësuesit do të dëgjonte se gjuha greke ishte mbretëresha e gjithë gjuhëve, gjuha e vërtetë e diturisë. Një gjuhë si shqipja, sipas tij, që përdorej prej tyre, d.m.th. nga ortodoksët shqipfolës të Trakës apo arnaut-rumët, siç i thërrisnin ata, ishte një gjuhë barbare, e nevojshme për t’u marrë vesh kryesisht për punët e shtëpisë dhe ato të bujqësisë. Shqipja nuk kishte shkronja dhe një gjuhë pa shkronja s’ka si të jetë gjuhë e diturisë. Këtë avaz Fani do ta dëgjonte pastaj jo vetëm nga mësuesi, po dhe nga prifti e nga misionarët e helenizmit, që i vinin herë pas here në fshat. Madje prej tyre ishte përhapur anekdota përçmuese se arnaut-rumët nuk kanë shkronja. Shkronjat ata i kishin fshehur nëpër lakrat e arave dhe lakrat i kishin ngrënë buallicat bashkë me shkronjat! Shpërfillja që tregohej ndaj gjuhës amtare, sigurisht do ta prekte Fanin në sedër, veç kjo nuk do ta pengonte që të kuptonte qysh herët se gjuha greke ishte çelësi për të hyrë në botën e diturisë…
Në Keshan Fani kaloi vitin shkollor 1894-1895, ku mori dëftesën e semimaturës me përfundime të shkëlqyera. Tani dukej qartë se ky djalë i zgjuar, i mbarë dhe mësimdashës, nuk duhej penguar që të ngjiste më tej shkallët e diturisë. Ai ishte bërë kanakari i Nolëve dhe jo më kot e quanin dhe të përkëdhelurin e perëndisë…
Pasioni i parë që ndjeu Fani se kish i ati ishte muzika. Ai kishte një zë të bukur prej tenori dhe jo rastësisht mbante vendin e këngëtarit kryesor në kishën e Qytezës. Çdo të dielë dhe festë atë e dëgjonte gjithë fshati me emocion tek psallte. Edhe peshkopi, kur vinte nga Adrianopoja, e çmonte talentin e tij. Të birit i pëlqente ky vlerësim publik i të atit, po më shumë i pëlqente muzika, e ndjente thellë, e prekte pamasë. Stiliani e kuptoi që shpejt këtë prirje të Fanit dhe iu vu punës t’i mësojë muzikën. Muzika, e sidomos muzika bizantine, për të ishte gjë serioze dhe e bukur. Ai i mësoi sistematikisht notat dhe mënyrën e të kënduarit. Kjo e fundit ishte më e vështira, sepse kërkonte vullnet dhe durim. Troparet, siç quheshin tekstet kishtare, këndoheshin në greqishten e vjetër dhe një gjë e tillë s’ishte e kollajtë. Megjithatë, Fani, falë ndjeshmërisë muzikore, zërit e vullnetit, po dhe këmbënguljes e autoritetit të të atit, mori mësimet e para të muzikës bizantine dhe nisi rrugën për t’u bërë këngëtar…
Por edukata që Stiliani i dha Fanit do t’i kalonte sigurisht caqet e muzikës. Ai nuk ishte thjesht një këngëtar i talentuar apo një psalltës i përgatitur, po dhe një burrë me synime në jetë dhe jo pa horizont në mes të bashkfshatarëve. Përpiqej të merrte vesh nga historia dhe i pëlqenin punët e politikës. Heroi i tij i adhuruar ishte Napoleoni, ndaj lexonte çdo libër që i binte në dorë për të. Napoleoni e prekte dhe e trimëronte me bëmat e tij, por e kish bërë krejt për vete dhe me frymën demokratike. Prandaj Stiliani s’kish si të mos gëzohej e të mos e adhuronte heroin e vet, kur ai kish shpartalluar ushtritë e tiranëve, kish fshirë nga faqja e dheut mbretërira, kish shfronëzuar sa e sa mbretër e princër! Burri i Qytezës fliste e tregonte për këto me krenari dhe entuziazëm. I pari që e dëgjonte gojëhapur ish Fani, dhe kjo e gëzonte. Prandaj, sapo i biri mësoi të lexojë, i dha libra që shkruanin për Napoleonin. Ndryshe nga i vëllai i madh, që tregohej indiferent ndaj jetës së Napoleonit, Fani u mrekullua dhe u dha pas tij. Mësoi çdo gjë që kish të bënte me të, për betejat e fushatat, për fitoret e disfatat. Erdhi një ditë, që djali i vogël i Stilian Nolit ishte në gjendje t’i përgjigjej çdo pyetjeje që i drejtonte i ati. Ky i ngjante një provimi të vërtetë.
Ai e pyeste: “Çfarë ka pas thënë Napoleoni para piramidave?” Fani i përgjigjej: “Njëzet shekuj historie janë duke na vështruar prej këndej.” Ai pyeste: “Cila është fushata më e madhe e Napoleonit dhe pse e ndërmorri?”. Fani përgjigjej: “Fushata e tij e fundit ëshët ajo e Francës, kur ai luftoi me djem të porsarekrutuar dhe jo me veteranë.” Pastaj vinte pyetja më e vështirë: “A është e vërtetë se Napoleoni nuk arriti asgjë me vlerë të përherëshme?”. Fani ia priste i vendosur: “Jo. Napoleoni e ndrroi historinë e Evropës. Ai shkatërroi feudalizmin dhe vendosi demokracinë.”
Përderisa Fani arsyetonte kështu, kjo tregonte se Stilian Noli, pas muzikës i kish futur të birit në mendje e në zemër adhurimin për herojtë. Shembulli i Napoleonit dëshmonte se janë herojtë ata që i prijnë njerëzimit në ballë, që përmbysin mbretërira e ndrrojnë historinë, që i rrëfenin botës se ç’është në gjendje të bëjë njeriu. Fani dëgjonte këto dhe binte në mendime. A mund të ketë kaq fuqi një njeri i vetëm? Cila është e fshehta që njeriu të dalë mbi të tjerët e t’u prijë? Mos ishte forca, besimi në vetvete, guximi? Ka të ngjarë që këto pyetje t’i shkonin nëpërmend Fanit, po përgjigjen e tyre s’do ta merrte në këtë moshë...
Vera e vitit 1896 ishte vendimtare në jetën e Fanit. Pas dëftesës së shkëlqyer të semimaturës që mori në shkollën e Keshanit, megjithë furtunën e grindjeve familjare dhe vështirësitë ekonomike që kishin nisur të ndiheshin, Stilian Noli vendosi ta dërgojë të birin për të vazhduar gjimnazin grek të Adrianopojës.

[Davius]

Propaganda e Nolit në prag të vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër

Noli: Çlirimi në emër të krishtërimit është gënjeshtër


Nasho Jorgaqi

Biografia e Fan Nolit, sipas prof. Nasho Jorgaqit
Para nisjes për në Evropë. Kishte nisur Lufta e Parë Ballkanike
Noli 30-vjeçar, në krye të Vatrës, ndërsa shpërthen Lufta e Parë Ballkanike. Çështja shqiptare asnjëherë nuk kish dalë kaq ballazi për zgjedhje konkrete nga Fuqitë e Mëdha.

Përpara kësaj situate tepër të vështirë duhej të poziconoheshin e të kontribuonin edhe kolonitë shqiptare. Vatra mbajti një qëndrim krejt të kundërt. Liderët e saj dolën me një platformë tjetër politike. Të nesërmen që plasi Lufta Ballkanike, më 7 tetor, përfaqësuesit e komunitetit shqiptar, u tubuan në një mbledhje të jashtëzakonshme në Phoenix Hall në Boston. Folësi kryesor ishte F. Noli që u përpoq të shpjegojë se Aleanca Ballkanike kish për qëllim copëtimin e Shqipërisë, duke u shfaqur “me një maskë krishtërimi sikur duan të na shpëtojnë nga tirania e rëndë e Turqisë… Çlirimi në emër të krishtërimit është gënjeshtër. Po le t’i tregojmë botës që ka dhe një popull në botë që s’e dëshëron këtë çlirim”.

Udhëheqësit e Vatrës dhe vetë Noli, duke u vënë në dijeni për ç’ka po ndodhte, e mblodhën veten dhe nisën të mendojnë e veprojnë në përputhje me kushtet e reja. Punët e Shqipërisë tani nuk mund të zgjidheshin nga Amerika. Duhej shkuar sa më parë në Evropë, afër teatrit të ngjarjeve. Kështu, më 23 nëntor, një javë pas mitingut të madh të Bostonit, u mblodh Komisioni i Vatrës, propozuar nga Noli.

Ai kërkoi nga Komisioni që të shkonte në Evropë për të ndihmuar si përfaqësues zyrtar i kolonive të shqiptarëve të Amerikës. Për çudi të Nolit, Komisioni nuk e miratoi këtë dhe Noli u largua i zemëruar nga mbledhja. Komisioni vendosi të pritet një kohë më e mirë për një mision më të dobishëm. Atëhere Noli, i cili e kish pritur me vite këtë çast historik dhe ndjente se e thërriste detyra ndaj atdheut, gjeti një rrugë tjetër. Kërkoi dhe mori miratimin nga Këshilli Kishtar që të shkojë si përfaqësues i Kishës ortodokse të shqiptarëve të Amerikës në Evropë. Terreni për një udhëtim në Evropë ndërkaq ishte përgatitur, pasi, kur plasi Lufta Ballkanike, Noli, së bashku me atë N. Ceren vendosën të shkojnë në Stamboll, duke hapur dhe një fushatë ndihmash për të përballuar shpenzimet, por, “si u mund Turqia, udhëtimi u bë i panevojshëm”.

Nuk kuptohet nëse rrugëtimi i Nolit deri në Stamboll, në kulmin e krizës ballkanike, kishte qenë një gjest solidariteti apo, siç njofton “Dielli”, 28 nëntor 1912, “që të bindin guvernën që ta njoh kishën ortodokse më vete”? Tani kjo s’kish rëndësi. Fati i Shqipërisë në rrethanat që ishin krijuar, e thërriste nga larg. Ndofta këtë ndjente ai që nxitonte dhe ishte bërë nervoz. Ndihmat ishin mbledhur. S’kishte ç’priste. Këtë e dëshmon dhe lutja drejtuar Gjykatës së Shenjtë Ekleziaste të Kishës ruse të Amerikës së Veriut, sipas së cilës, ai do të largohet me kërkesë të disa shoqërive kombëtare shqiptare të Evropës, të Shqipërisë dhe të kolonive shqiptare të Amerikës për të marrë pjesë në një komitet kombëtar që do të përpiqet të sigurojë pavarësinë e Shqipërisë. Kryepeshkopi Platon ia jep pa mëdyshje lejen për një afat kohor prej dy muajsh.

Noli tani, krejt i lirë, niset i pushtuar nga dëshira për t’u gjendur sa më parë atje ku zgjidhej fati i Shqipërisë. Në xhep ka dokumentin zyrtar, “një kartë, në të cilën njihet si delegat i ortodoksëve shqiptarë të Amerikës, që vete në Evropë e në Shqipëri, bashkë me atdhetarë të tjerë, që të shpëtojnë vendin tonë nga armiqtë”. Këtë e boton “Dielli”, bashkë me urimet e veta dhe të Komisionit Kishtar për “udhë të mbarë dhe zoti e mbroftë qëllimin për të cilin po shkon”. Kurse Noli, para se të largohet i përshëndet bashkatdhetarët e Amerikës me këto fjalë: “U falemnderit të gjithë bashkatdhetarëve që më ndihnë për udhëtimin dhe i shiguroj që detyra ime do të jetë t’ua shpërblej me punë. Rrini me shëndet. U pjekshim në Shqipëri”.

Sipas “Diellit”, Noli largohet nga Amerika për në Evropë më 27 nëntor 1912 dhe me këtë rast gazeta shpreh besimin se “jemi sigur se udhëtimi i tij, kudo vaftë, do të jetë me qëllim të mirë të Shqipërisë”. Ai niset vetëm, pa mikun e tij, F. Konica. Vatra akoma nuk kish vendosur të çonte delegatin e saj. Noli merr drejtimin për në Angli.

Ngjarja e madhe e shpalljes së Pavarësisë e zuri në rrugë e sipër. Vetëm kur doli në Londër lexoi në gazetën “Daily Telegraph” korespondencën “e ceremonisë së proklamimit s’indipendencës” dhe “derdh lot prej gazit”. Për këtë ditë, i nipi i Gjergj Kapedanit kish ëndërruar e ish përpjekur vite me radhë. Prandaj, menjëherë dhe pa mëdyshje, i nis një telegram urimi Ismail Qemalit, kryetarit të qeverisë së përkohshme: “Ju përgëzoj për veprën tuaj patriotike. Rroftë Shqipëria! Rroftë Kabineti i ri!” Më në fund, Shqipëria po bëhej, ajo kish pushuar së qëni provincë e Perandorisë Turke.

Por shteti i saj ishte akoma një foshnjë e rrezikuar. Pas disfatës së Turqisë, aleatët ballkanikë, ndërsa zhvillonin bisedime për paqe, e kishin bllokuar Shqipërinë nga deti. Fati i pavarësisë së brishtë shqiptare tani luhej në Londër. Nga përpjekjet e traktativat që do të zhvilloheshin këtu, varej e ardhmja e saj. Noli kish ardhur në kohë dhe ishte gati të merrte përsipër çdo detyrë në të mirë të atdheut. Ai ngrihet mbi opinionet vetjake dhe është i gatshëm t’i shërbejë qeverisë së Vlorës. Kjo shprehet qartë në letrën që i drejton kryetarit të saj. Çasti historik dhe gëzimi i thellë që përjeton, e bëjnë të ndjehet ushtar i Shqipërisë dhe shërbëtor i guvernës së atdheut. “S’pres veçse të më urdhëroni – i shkruan kryeministrit me një gatishmëri të admirueshme – dhe do ta kem për nder dhe do t’jua di për mirë që t’i shërbenj vendit tim në një luftë për jetë dhe vdekje. Në është nevojë të ndodhem në Shqipëri, ju lutem shumë më epmëni zë, që të nisem menjëherë. Do të pres gjer sa të më urdhëroj guverna e atdheut ç’udhë të marr”…

Gjëja e parë që bën, shkon nëpër ambasadat që ndodhen në Londër. Në fillim te përfaqësuesit e fuqive mike të Shqipërisë, të cilat “i përhiron për ndihmën”, por viziton dhe ambasadat e fuqive kundërshtare. Këtyre përpiqet t’u shpjegojë se “një Shqipëri e lirë është nevojë absolute për paqen në Ballkan”. Noli guxon të trokasë dhe në Foreign Office ku pritet nga zoti Norman, funksionar i lartë i Ministrisë së Punëve të Jashtme, të cilit i kërkon ndihmën angleze për “një Shqipëri të lirë” dhe merr prej tij premtimin se do t’ia raportojë këtë takim Ministrit të Punëve të Jashtme Sir Eduard Greit. Edhe pse u prit me mirësjellje në këto vizita protokollare dhe pështypjet qenë më të mira sesa kish menduar, përgjigjet tingëlluan të errëta. E, megjithatë, për Nolin ky qëndrim diplomtaik do të thosh: “Mos kij frikë. Jemi miq të Shqipërisë dhe do të përpiqemi ta çlirojmë”…

Noli miqësohet sidomos me gazetarë të frymës evropiane si L. Volfin dhe H. Ch. Ëodoin, të cilët i quan “Çampionet e Çështjes Shqiptare në fushën e gazetarisë londineze”. Artikujt’ e tyre shqiptarofilë kanë hedhur dritën e së vërtetës në mjegullën e shpifjeve dhe demagogjisë, që lëshonin në qarkullim armiqt’ e Shqipërisë. Nga ana tjetër, Noli, që është dhe vetë gazetar me përvojë, shfrytëzon çdo mundësi për të shkruar dhe botuar në shtypin vendas. Ai boton disa artikuj në organe të ndryshme. Në 12 dhejtor boton në “The Daily Graphic” artikullin “Dëshirat e Shqipërisë dhe pse?”, në të cilin i jep opinionit të huaj një tabllo të qartë të gjendjes së Shqipërisë dhe të drejtës së shqiptarëve për pavarësi pas Luftës Ballkanike. Dëshira fanatike e Lidhjes Ballkanike për ta parë fitoren e saj mbi Turqinë e mundur tek copëtimi i Shqipërisë, sipas Nolit, e ballafaquar me historinë dhe realitetin bashkohor, ishte një gjë krejt absurde. Duke mbështetur politikën e I. Qemalit se pa një Shqipëri të pavarur nuk do të kishte paqe në Ballkan, ai arsyeton se shqiptarët që nuk u nënshtruan nga turqit në shekuj, s’ka si t’i nënshtrohen sundimit të fqinjve. Ata jo vetëm nuk janë indianët e bardhë të Evropës, pa ndjenja kombëtare e aftësi qeverisëse, por duke iu drejtuar shkencëtarëve evropianë pohon se janë “raca më e mirë e Ballkanit”. Veç të tjerash, ai sjell si shembull thëniet e Lord Bajronit se nga gjithë popujt e Ballkanit, pyetjes se ç’kombësi ishin, shqiptarët qenë të vetmit që nuk e ndanin veten në të krishterë e myslimanë, por e quanin veten shqiptarë. Kjo tregon se ata, pavarësisht nga rrethanat e rënda historike, kanë mundur ta “sigurojnë ekzistencën kombëtare” dhe u takon të krijojnë një shtet të lirë e të pavarur, krahas popujve të tjerë të Ballkanit…

Më 17 dhjetor 1912 çelet në Londër Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha nën drejtimin e E. Grey-t, si përfaqësues i një vendi neutral. Çështjet që ajo do të shqyrtonte ishin jetike, sepse aty përcaktohej e ardhmja politike e Shqipërisë dhe kufijtë e saj etnikë. Merret me mend gjendja shpirtërore e Nolit dhe përkushtimi i tij. Por ai tani nuk është vetëm. Në Londër, veç F. Konicës, kish ardhur dhe delegacioni i Qeverisë së Vlorës, ndonëse pjesëmarrja e tij s’ishte zyrtare. Në ndeshjen e pabarabartë me monarkët ballkanikë, që s’linin gur pa lëvizur kundër Shqipërisë së sapongritur në këmbë, Noli, tok me delegatët e tjerë, u përpoqën të ndikonin mbi konferencën. Këtë e bënë sidomos me anë të mikut amerikan Ç.R. Crane, njeri i afërt i presidentit Ëillson të SHBA. Ai kish vizituar Shqipërinë dhe njihej si specialist i Ballkanit. Nga ana tjetër, në adresë të E. Greit kishin ardhur nga shqiptarët e Amerikës qindra telegrame, sa ai do t’i thonte mikut të tij amerikan: “U thuaj shqiptarëve të mos harxhojnë aq shumë dollarë për telegrame, se ne e dimë se ato vende janë të Shqipërisë”.

Më 20 dhjetor u arrit suksesi i parë historik: Konferenca vendosi në favor të një shteti shqiptar, nën garancinë dhe mbikqyrjen e Fuqive të Mëdha, por mbeti hapur çështja e kufijve. Megjithatë, siç shkruan një analist i kohës, “kish lindur Shqipëria, fëmija më e vogël e Evropës, një fëmijë i vogël e i sakatuar, me kumbar Sir E. Grein”.

[Albo]

Nasho Jorgaqi sjellën jetën e Fan Nolit

Doli në qarkullim vepra "Jeta e Fan Nolit" e studiuesit dhe shkrimtarit Nasho Jorgaqi, një biografi shumë e gjerë, botuar në dy vëllime kushtuar njërit prej korifenjve të kulturës dhe historisë sonë kombëtare. Për hartimin e kësaj vepre, autorit i është dashur të punojë rreth tri dekada, duke u vënë në kërkim të jetës së tij në vende dhe fusha të ndryshme. Këtij qëllimi i kanë shërbyer puna hulumtuese e autorit nëpër arkiva dhe biblioteka, brenda dhe jashtë Shqipërisë, inkursionet studimore në SHBA, Turqi, Greqi, Rumani etj., takimet me familjarë dhe bashkëfshatarë të tij, miqtë, bashkëpunëtorët dhe bashkëkohësit. Biografia është ngritur, në radhë të parë, mbi burime dokumentare, të dhëna burimore të vetë Nolit apo të nxjerra nga vepra e tij, nga kujtime e informacione gojore autentike, nga vjelja e shtypit shqiptar e të huaj si dhe nga një literaturë e pasur historike. Falë kësaj pune të gjithanshme hulumtuese e studimore, autori ka arritur të rindërtojë jetën e Nolit dhe ta zbulojë atë si njeri, si figurë historike, lider dhe politikan, farëmbjellës i demokracisë shqiptare, klerik, artist e dijetar, arkitekt i kulturës sonë moderne. Larg çdo paragjykimi dhe retorike, Nasho Jorgaqi është përpjekur ta vendosë figurën e tij në rrethana konkrete social-historike, të japë epokën dhe ta interpretojë me objektivitet shkencor. Pa prekur të vërtetën, rrëfimi i autorit për jetën e Nolit rrjedh natyrshëm dhe lexohet sa me interesim dhe kureshtjen e një vepre studimore, aq edhe me endjen e një vepre letrare. Libri i Nasho Jorgaqit është pa dyshim përshkrimi më shterrues i jetës dhe i veprës së Nolit, një enciklopedi mbi të, tek e cila mund të gjesh përgjigje për çdo aspekt të botës noliane. "Jeta e Fan Nolit" njëkohësisht është pajisur me një album shumë të pasur fotografik. Tregimi nis me fëmijërinë e Fan Nolit dhe vendlindjen e tij Ibrik-Tepe, qoshe e izoluar, e mbyllur në trekëndëshin territorial që i ka mbetur Turqisë në Ballkan. Fan S. Noli është pinjoll i këtij mjedisi, i këtyre familjeve. Një moment vendimtar në jetën e Nolit është takimi me kolonitë shqiptare jashtë në mërgim. Noli i gjen bashkëkombësit të shpërndarë në shoqëri të ndryshme. Ai i vihet punës bashkë me Faik Konicën për bashkimin e tyre dhe vjen dita e themelimit të shoqatës "Vatra".

[faiksmajli]

Fan S. Noli – Kolos i atdhedashurisë dhe i kulturës sonë





Nga Gjekë Gjonlekaj - Nju Jork


Njeriu përjeton disa çaste në jetë të cilat nuk shlyhen kurrë nga kujtesa. Këto momente lënë mbresa të thella që nuk harrohen kurrë.
Me 14 mars të vitit 1965, një koleg imi i Gjimnazit të Gjakovës më njoftoi heret në mëngjes për vdekjen e Fan Nolit. Ai tha se këtë njoftim e kishte dëgjuar në emisionin shqip të “Zërit të Amerikës”. Lajmin për vdekjen e Fan Nolit e përjetova si një humbje personale. Nuk e di pse. Antologjitë e letërsisë shqipe të cunguara nga cenzura botonin disa poezi, një fotografi dhe biografi të shkurtër të Fan Nolit. Ato pak poezi i mësonim përmendësh dhe në biografi shkruhej se Fan Noli jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në qytetin Boston. Fotografia e tij në antologji ishte shumë tërheqëse. Ajo figurë hyjnore menjëherë të bënte për vete. Rrobet e zeza me kollare të bardhë me kujtonin priftin e vendlindjes, Dom Simon Filipaj. Noli dhe veprimtaria e tij në Shtetet e Bashkuara zgjonte për mua një interesim të veçantë. Amerika dhe Noli përfaqësonin begatinë, diturinë dhe lirinë. Si nxënës atë kohë gëzonim disa të mira materiale nga Shtetet e Bashkuara. Disa profesorë të gjuhës dhe letërsisë shqipe nuk e përfillnin shumë cenzurën dhe flisnin për Nolin me dashuri e adhurim të posaçëm. Natyrisht, ata kërkonin që shpjegimet e tyre të mos dilnin jashtë klasës. Në atë kohë njerëzit ishin shumë besnikë.
Marsi për shqiptarë është muaj shqetësues, bile në mars janë vrarë ose kanë vdekur, shumë personalitete të shquara të kombit tonë midis tyre edhe Imzot Noli. Dyzetë vjet më parë, më 13 mars u shua si meteor në qiellin e madh të Amerikës rilindasi shqiptar i fundit. Mund të thuhet lirisht figura më poliedrike e racës arbërore. Kolos i vërtetë i atdhedashurisë dhe kulturës.
Me 2 prill të këtij viti, u nda nga kjo jetë Papa Gjon Pali i Dytë.Shtypi dhe radio-televizioni botëror e përcollën me vëmendje dhe respekt këtë mort të madh. Patëm rastin dhe morëm pjesë në atë ceremoni madhështore në Vatikan. U shkrua dhe u fol shumë për jetën dhe veprimtarinë e Papës.
Nuk e di pse, por tërë kohën mendonim kush është ai shqiptar që mund të krahasohej me Papën Gjon Palin e Dytë. Ato ditë flitej veçanërisht për figurën poliedrike të Karol Vojtilës. Të gjitha krahasimet dhe analizat tona e nxirrnin Nolin më afër Papës se asnjë personalitet tjetër shqiptar. Papa teolog, Noli teolog. Papa poliglot, Noli poliglot. Papa poet, Noli poet. Papa ekumenik, Noli ekumenik. Papa aktor, Noli aktor. Papa diplomat, Noli diplomat. Papa orator, Noli orator. Papa patriot, Noli patriot e shumë e shumë tituj të tjerë që nuk po i përmendim në këtë shënim. Edhe jetëgjatësinë e patën të njëjtë. Papa 84, Noli 83 . Të dy vepruan për të mirën kombëtare dhe pushojnë në amshim jashtë atdheut.
99 vjet më parë, arriti në Tokën e Re, në moshën 23 vjeçare njeriu që do t’i printe popullit të vet në rrugën e mundimshme të lirisë dhe pavarësisë. Ky apostull i lirisë do të punojë tërë jetën për tokën e premtuar. Hyri dhe u laurua në tempujt më të lartë të dijes në Amerikë. Bashkoi shqiptarët duke themeluar institucione pan-shqiptare, që gjatë kësaj dekade do të kremtojnë 100-vjetorin e tyre, siç janë gazeta “Dielli” dhe Kisha Ortodokse Shqiptare. Nderoi racën arbërore me aftësitë e tij kulturore më shumë se asnjë shqiptar tjetër jashtë atdheut. Punoi dhe bashkëpunoi me elitën fetare kulturore dhe politike të Amerikës dhe Evropës. Koleg klase në Harvard me babain e Presidentit John F. Kennedy. U ftua në Shtëpi të Bardhë nga Presidenti Johnson të mbante ligjeratë për Shekspirin, me rastin e 400-vjetorit të lindjes, bile Peshkopi ynë bëri edhe lutjet fetare të rastit. U takua dhe bisedoi me Presidentin Wilson për shpëtimin e Shqipërisë. Mori pjesë në konferencat më të rëndësishme ndërkombëtare për çështjen shqiptare. U shqua edhe në fushën diplomatike dhe politike. Ngriti fonde financiare me vlerë të sotme miliona dollarësh për shpëtimin e Shqipërisë. Në kohën kur po bënte këtë fushatë shkroi vargjet poetike që ishin thirrje biblike “Mbahu Nëno mos ki frikë se ke djemtë në Amerikë”. Kreu detyrat më të larta në atdhe. Themeloi Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Shkroi shqip dhe anglisht historinë e Skënderebut. Shkroi vepra të mëdha të letërsisë dhe muzikës, kryevepra këto që u komentuan nga elita botërore e kulturës. Ngriti 13 kisha ortodokse shqiptare në Amerikë. Përktheu shqip dhe anglisht libra me karakter kombëtar e fetar. Ne moshen 80-vjeçare mësoi gjuhën aramaike të Jesu Krishtit. Shkroi dhe botoi 40 vepra kulturore të fushave të ndryshme. U shqua në fushën e gazetarisë. Profesor Martin Camaj thotë se publicistika shqiptare arriti kulmin me Nolin e Konicën , mbasi sollën në gazetarinë shqiptare përvojën e shkollës amerikane. Shqipëroi vepra të mëdha të kulturës botërore. Udhëzoi dhe inkurajoi klerikët myslimanë, katolikë e bektashinj për themelimin e institucioneve të tyre fetare në Amerikë. Idenë e Monsinjor Zef Oroshit për afrimin dhe e mundësisht bashkimin e Kishës Orotodokse dhe Katolike Shqiptare e priti mirë. Por mosha nuk premtoi që kjo vepër të shkonte drejt realizimit. Nderoi të gjithë ata shqiptarë dhe të huaj që punuan për Shqipërinë. Ua njohu zotësitë dhe meritat edhe kundërshtarëve më të mëdhenj. Zhgënjimet më të mëdha i pësoi në jetën politike. Në jetën fetare shoqërore dhe kombëtare të shqiptarëve të Amerikës, Imzot Noli gëzonte respekt të jashtëzakonshëm. Shqiptaro-amerikanët e moshuar tregojne shumë për Peshkopin e tyre të dashur.. Ata thonë se Noli i paralajmëronte famullitë shiptaro-amerikane për vizita baritore dhe ata lajmin e vizitës së Uratës e prisnin me gëzim. Në meshët e Nolit merrnin pjesë të gjithë. Ai predikonte ungjillin shqip dhe anglisht. Para ose pas meshës tregonte shumë barcoleta. Besimtarët shkonin në kishë shumë të gëzuar, sepse atë ditë do të dëgjonin edhe humorin e tij të shkëlqyeshëm. Bile, për të qenë sa më origjinal, ai vetë bëhej objekt humori. Shumica e sukseseve të shqiptarëve të vjetër të Amerikës lidhën me Fan Nolin. Dukej si një patrik.
Sipas shkrimeve të shenjta, dyzet ditët dhe dyzet vjetët e vdekjes shënohen dhe kujtohen. Me sa dijmë, 40-vjetori i vdekjes së Imzot Nolit kaloi pa asnjë përkujtim serioz. Bota shqiptare brenda e jashtë atdheut e injoroi dyzetvjetorin e humbjes së këtij Mojsiu shqiptar. Shtypi shqiptar ka shkruar se atje në Evropë e këtu në Amerikë janë bërë ceremoni përkujtimesh për disa njerëz që në krahasim me Nolin nuk kanë asnjë meritë. Vitin që vjen është 100-vjetori i zbarkimit të Nolit në Tokën e Re, që për shqiptarët e Amerikës është një Kristofor Kolombo i dytë. Ata që përgatiten për të hyrë në Evropë dhe në Amerikë me ikonën e Nolit do të jenë më të besueshëm dhe më të pranueshëm. Bota e qytetëruar investon shumë për të nxjerrë në dritë personalitetet e mëdha, siç ishte Fan Noli. Ky injorim u bë për inate politike e ndoshta edhe për diçka tjetër. Të harrohet dhe lihet në terr një figurë e ndritur me permasa ndërkombëtare tregon edhe mosrespektin për Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku gjetëm shpëtimin. Dyftyrësia me Amerikën pas katastrofës së 11 shtatorit nuk do të pranohet në shoqërinë amerikane të lënduar.
Eshtë detyrë e Sinodit të Shenjtë të Shqipërisë në bashkëpunim me institucionet e tjera fetare shqiptare të fillojë procedurën e shenjtërimit të këtij prelati shqiptar. Kjo figurë gjeniale dhe e shenjtë meriton të gdhendet në Malin e Dajtit ose në Malin e Tomorrit, ashtu siç është gdhendur figura e Thomas Jeffersonit në Malin Rushmore. Në udhën tonë të gjatë dhe të errët, Noli ishte dhe mbetet për ne si një Yll Drite.


___________________________________________