Theofan Stilian Noli: Jeta dhe veprat e tij

[Albo]

Theofan Stilian Noli, misioni i pamundur i “të mëdhenjve” në misionin e mundur të shtetit shqiptar

40 vjet pas vdekjes, Fan Noli akoma enigmatik për Shqipërinë

Entela Komino

Është kthyer dy herë në jetë nga vdekja e sigurtë dhe rreth një shekull pasi ai ka filluar të shkruajë dhe 40 vjet pas vdekjes provokimi i tij te lexuesit hap një botë enigmash të përafërta me dilemat e jetuara të tij. Gati të të njëjtit puls me ato të fëmijës me heronj që rikthehen ndër të gjallët. Ngaqë e “kish të shkruar” me sa duket ritin e kthimit “sa të ketë emër”.

Shtegu i çelur për të pritur vdekëtarin, që e solli trupin e tij dy herë nga e përtejmja për të “treguar” se çfarë pa “andej” dhe pse mbeti në jetë, ashtu si jo rrallë i pelqeu Nolit të vetëshpjegohej, i ka bërë lexuesit e çdo kohe dhe dëgjuesit bashkëkohës të tij të mbartin në një njëfarë mënyre përkimin me magjinë e ëndrrës - mision të shprehur prej tij. Përkim ky, i vënë jo rrallë në pikëpyetje nga muzgu i disa fakteve biografike. Të gjitha udhët e kërkimit të Nolit flasin për prirje, për bëma herojsh. Pasi ishte shtrënguar ta linte pas jetën private të Egjyptit, detyra e tij përqëndrohej në bashkimin e turmave “amorfe të shqiptarëve, të cilët ishin ndarë në tri grupe fetare... Lipsej të mblidhte të holla nga njerëz skamnore, të cilët, sikurse të gjithë shqiptarët, ishin me kursimtarë se skotlandasi i njohur koprac. Kish për detyrë të gjente një udhëheqës të volitshëm për ta, dhe udhëheqësi nuk duhej të priste një rrogë të mjaftueshme për të jetuar. Kishte për detyrë ta emanciponte kishën ortodokse shqiptare nga kthetrat e patrikanes së Stambollit, të cilët e kishin sunduar atë afro dymbëdhjetë shekuj. Kishte për detyrë të çlironte afër dy milionë shqiptare nga Perandoria Turke, e cila kishte një popullsi prej mëse gjashtëdhjete milionë banorësh, lipsej të fitonte simpatinë e fuqive të mëdha të Evropës, të cilat ishin tërësisht të krishtera, për shqiptarët, të cilët ishin në pjesën dërrmuese muslimane, dhe urreheshin dhe nga vetë turqit. Kishte për obligim të siguronte dhe fitonte përkrahjen e opinionit publik botëror, ndërsa nuk e kishte mënyrën të ndikonte në këtë opinion, veç disa revistave shqiptare të cilat i lexonin fare pak ata që nuk ishin shqiptarë, për të qenë puna dhe me pisk, ato lipsej të ndikonin në shqiptarët, kurse shqiptarët nuk dinin të lexonin shqip!” Detyra është shqyrtuar përmes tre heronjve të tij të Ibrik-Tepesë: Napoleoni, Skënderbeu dhe Krishti. “Vota ishte unanime. Kështu dhe Fan Noli eci përpara duke shpresuar atje ku s’kishte shpresë, duke pasur besim te Zoti dhe në drejtësinë e çështjes, që kishte marrë përsipër”. Një mision shenjti do të shënonte fillimin. Nolit 25-vjeçar iu kërkua autoriteti i tij i parë për t’u ushtruar: të “dorezohej” prift shqiptar. Kjo ishte “ndeshja e duhur”. Profesioni i mundur për të. Vepra e mjaftueshme për heronj... Vepra e kishës e parë me kulminacion si vepër e madhe politike edhe pse e kryer në Amerikë, është një nga çastet e shënuara me krenari për të gjithë shqiptarët me emrin e Nolit. Kisha dhe atdheu, që në këtë rast ishte i largët, ka funksionuar si një vlerë e zhvendosur mbi bazën e binomit retorikë-atdhe. Afrimi me auditorin përmes kishës është modeli me spërkatje rilindjeje sipas nje modeli që Zamputi e jep për Fishtën me “binomin Atme e fe”. Përtej ngërçit që ka kërkuar në vite justifikime për Nolin prift, kisha i ngjan veprave shqiptare edhe me kryerjen e saj jashtë kufijve. Ngjarjet e saj provuan se ajo ka qenë një nga institucionet që mund të bëhej pa patur atdheun e pushteteve civile, në raporte gati të tilla si ato që sollën dhe lëvrimi i letrave dhe publicistikës shqipe. Po ashtu të ndërtuarit e kishës shqiptare jashtë Shqipërisë është në vazhdën e realiteteve, që kryhen për të kryesisht jashtë kufijve. Titulli i tij zyrtar ishte: “Mitropolit i Durrësit, Gorës dhe Shpatës, primat dhe zëvendëspatriark i gjithë Ilirisë, detit perëndimor dhe gjithë Shqipërisë”. Mes një të përditshmeje krijuese dhe ne auditorin e kishës ai ishte publik siç dëshironte dhe mund të jetonte, si prift. Kisha, që funksiononte dhe si partnere mediatike, ose adresa ku ishte mbajtur ose demostruar çështja e javës për komunitetit shqiptar e botuar me pas dhe në gazetë, ishte atmosfera që e çoi Nolin sipas Lames në drejtimin e “Dielli”-t. “Prifti u bë gazetar; me 8 qershor 1919, prifti dorëzohet peshkop dhe peshkopi zgjidhet deputet i Vatrës në Parlamentin e Shqipërisë… mëshon në kishë, mëshon dhe në shtyp.” Kontributi për ndërtimin e këtij rrjeti mediatik të shqiptarëve të Amerikës, solli me një frymë 12 shekuj zhvillimi. Noli predikoi llojin e fundit të quajtur situativ para një auditori me “atdheun” e largët. Eshtë “pretenca” e formimit të tij që e çon kah modernia e shekullit në të cilin jetoi, modernizëm, në themel përshtatjeje me jetën civile. Manifestimi i tij tregoi se mund të tregonte Shqipërinë moderne edhe pa qenë këtu e qe aq më pak moderne. I prirur për të përqafuar misione të mëdha, ose për t’i afruar ato me rastet e jetës së tij, përveç kishës bashkë me gazetën, rruga shumë shekullore e retorikës në shoqërinë njerëzore, mësyu me veprën e Nolit drejt e në nivelin e saj bashkëkohor. Dhe për me tepër në shqip. Kjo ka ndodhur njëkohësisht me rimarrjen e pushteteve dhe administratave në gjuhën shqipe. Situata është vërtet e rëndësishme dhe kushtezuese në pikëpamje historike institucionale. Ka qenë vështirësi e madhe të punoje në një terren bosh thuajse pa atdhe si ai i Nolit, por nga ana tjetër, të ishe në një situatë të tillë luftarake të imponuar, kushtet ishin thuajse të llojit ideal për kombinimin e kapaciteteve folëse (përfshirë retorikët) me ato konfliktuale të mjedisit. Sepse vetëm atëherë, mund të luheshin skena heronjsh, qoftë dhe një Daniel në strofkullën e luanit (kupto nje parlamentar si Noli te fshehur nën karrike për t’iu shpetuar plumbave). Në marrëdhënien e të përditshmeve të Nolit, retorika ka vazhduar të fitojë terren civil, madje dhe në mjediset e kishës, ashtu siç ka udhëhequr me intuiteën e tij Noli i njësuar prej “madheëisë” së misionit. Vlerat e mbetura të gjuhës vijneë pikërisht nga këto madhësi.


Noli e Konica – Heronjt e Homerit..

Në një vepër për Nolin, Lefter Lame Dilo -shkruesi i parathënies mendon se autori ishte shoku i “pandarë të idealit të pastër” për Konicën. Konflikti kishte shpërthyer me forcë “të mëdhenjsh” mes rreshtash, si ato të Konicës për ngjarjet e ’20-’24. Drama “politike me tre akte” e Shqipërisë ishte si vijon: Akt i Parë- Ahmet, Zogu, në lidhje me marrëveshje të plotë me Fan Nolin dhe shokët, bëri një luftë të fortë për Partinë e Indipendencës të përfaqësuar nga Vatra, kundra Partisë së Kollonizimit italian të përfaqësuar prej Luigj Gurakuqit. Zogu triumfoi dhe Gurakuqi u mund.
Akt i Dytë- Gurakuqi ahere u përpoq dhe arriu të kllase Fan Nolin me shokët në qarkun e influencës së tij, organizoi një kryengritje me përkrahjen e Italianëve dhe përzuri Ahmed Zogun nga Shqipëria.
Akti i Tretë- Ahmed Zogu organizoi dhe ay një kryengritje me përkrahjen e Serbëve, përzuri Gurakuqin me Fan Nolin nga Shqipëria, çliroi njerëzit që kish burgosur Gurakuqi, vuri njerëz të tjerë në burg, dhe u bë i zoti i Shqipërisë.” Po sipas Konicës, njerëzit e Qershorit 1924 vunë Nolin në krye sepse “besimi i tyre ka qenë së Fan Noli i lirë nga intrigat lokale, i lirë nga zemërime dhe klecka malokësh, i lirë nga një të shkuar ngatërresash nënë dhe do të qeveriste me frymën e re të një njeriu me ideale të ndryshme”. Noli është larguar nga Shqipëria pas ardhjes së Zogut nëpërmjet Italisë “(Dhjetor 1924) ftuar nga Musolini”, siç dëshmon Elsi. Pas një përthyerje joheronjsh në veprën e tij politike, pasojnë dhe disa të tjera siç ishte pranimi më në fund sërish prej tij i Zogut, madje rendimin në një llogore me të, pasi i kishte kërkuar pension kur ai kishte qenë ende mbret i shqiptarëve. Konica është një nga kujtimet e Nolit në një nga përmendjet ose reagimet e fundit publike të tij dhe pikërisht në fjalimin me rastin e 50 vjetorit të gazetës “Dielli”. “Sa i përket punës së tij gazetareske, ju të gjithë dini se nuk ka qenë i shkëlqyeshëm, ngaqë ndonjëherë e zhyste penën në acidin e gurkalit të stilit të vërtetë francez…”. Ky njeriu i kishte lënë testamentin e jetës së tij Lame Kodrës e priftit Noli, që pritshëm do t’i këndonte mbi varr, por jo me rezervat e paimagjinuara të një grindjeje. Zamputi sjell Maleshoven për vleresimin që ai e sheh treskajor Konica-Noli-Fishta. Për të ata “janë fytyrat me të mëdha të Shqipërisë në fushën e kulturës”.

Noli – misioni politikan?

Roli “magjepsës dhe fatal njëkohësisht” i “korifej i popullit dhe vendit”, siç e kanë quajtur me shumë figurë kryeministrin gjashtëmuajsh të ’24-ës, ka disa referime. Duke iu afruar politikës nga pathosi i komunikatorit dhe nevoja e lindur nga mungesa e atdheut, bëhet e qartë që ky nuk mund të ishte profesioni i tij. Përveç rrethanave të tjera, mosmenaxhimi i të cilave, në njëfarë mënyre ishte përgjegjësi e postit që kishte marrë përsipër. “Një kohë më parë” se Noli të hynte në histori, atdheu i kërkuar i Nolit që jetonte në modelin-vepër “...ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, ushtroi mes kërkimeve të shumta precedentin e pushtetit të katërt- publicistikës - pa një shtet të qartë me pushtetet e tjera në Shqipëri. Në mungesë të shtetit shqiptar, vepra kulturore e shqiptarëve hynte në tregun me të çuditshëm që mund të kishte patur ndonjëherë. Për auditore që nuk mund të silleshin kurrësesi pranë: autorët shqiptarë që ishin edhe vetë në formim, i drejtoheshin popullsisë shqiptare me kufizime dhe rretheve politike me forcë vendimi mbi Shqipërinë. Realiteti (vendimmarrës) jashtë Shqipërisë, më i rëndësishëm se ai brenda saj dhe lejet për botim të drejtuara nga administrata të huaja rezultojnë sot me një inventar të thjeshtë se, shqiptarët kanë shkruar dhe botuar në disa kontinente, shtete dhe rreth e rrotull nëpër Ballkan ndoshta më shumë se brenda Shqipërisë. Në njëfarë mënyrë, të prodhoheshe personalitet shkrimi ose dhe veprimtar kombi jashtë Shqipërisë, nuk ishte e rrallë, për të mos thënë që u bë lloj zotërues. Dhe autorë të tillë si Mithat Frashëri gjejnë se “ca nga ca, në mënyrë inkoshiente, mëmëdheu mori për mua formën e një perëndie dhe kulti i tij ... vendin e një besimi fetar”. Noli veçon me shumë nga të gjithë duke na afruar çudinë e të lindurit shqiptar në një komunitet shumë të ngushtë e të kufizuar siç ishte ai i një fshati në Turqi të treguar shumë vite më pas mes përkëdhelisë së misioneve në Autobiogafi: “duket sikur misioni i Ibrik -Tepesë ishte sa për t’i dhënë një pionier si ju Rilindjes shqiptare. Pasi mbaroi atë mision, ajo u zhduk nga harta si një ngulim shqiptar në Thrakë”. Atdheu i ka munguar Nolit dhe disa autorëve të tjerë bashkëkohorë një lloj si publicistikës. Ai ndjen dukshëm nevoja identiteti profesional dhe ekzistencë materiale, ngjyra këto që i ngjajne një të përditshmeje të vështirë për t’u jetuar dhe aq me pak për të ndërtuar vizione misionesh. Ose dhe aq me shumë për të ëndërruar me lendë heronjsh mundjen e një realiteti të vështirë. Vetë ardhja ne Shqipëri drejt e nga metropolet e zhvilluara është gati në kufijtë e një perralle. Në terma të shtetit, pamundësia për të ushtruar një të tillë shqiptar solli një kontradiktë të qartë. Kur rasti i shtetit shqiptar erdhi, figurat që kishin sjellë kontribute të medha edhe pa të, nuk arriten të ushtronin as mjeshtëritë fillestare për shtetin. Noli është më tipiku për këtë, por jo i vetmi.

Autorët e kanë vërejtur pashmangshëm fondin e “misionit” dhe sipas veprash të ndryshme ose përshtypjesh të përgjithshme,kanë konkluduar për forcën e (mos)veprimit, sidomos në rastet kur kanë marrë për bazë krahasimi,heronjtë e shpallur të Nolit ose ata të përafruarit pej tyre. Përhumbja e përmasave të tij konkrete, sidomos në rastet kur nuk janë me vlerën e mitit, vijnë sipas Qoses, në një përshtypje krijimi që “Noli ka pasur qejf të madh pastaj, që si krijues, si historian t’i kapë heronjtë për fyti dhe prej piedestalit të tyre të lartë e të paprekshëm, t’i zbresë në mesin e njerëzve të thjeshtë, tek do të jetojnë, të gëzohen dhe të vuajnë, të ngadhnjejnë dhe të dështojnë bashkë me ta”. Noli dhe heronjtë frekuentojnë njeri/tjetrin, duke shkëmbyer sipas rastit përmasat mitike me ato njerëzore. “Gjatë rrethimit të rrezikshëm të Parlamentit, që zgjati afërsisht katër ore, Fan Noli për herë të parë në jetë, nuk e pyeti veten:” Si do t’ia bente Napoleoni, ose Skënderbeu, apo Jezui në një rast të tillë?” 1. Një hero i harruar apo i pamundur? Paraprakisht Noli e kishte larguar modelin e tij politik të fëmijërisë, Napoleonin, përmes shqyrtimesh që tingellojnë ndoshta naive në autobiografi, por që dukshëm nuk e lejojnë të përqaset në gjithë veprimin e tij politik me formula të njohura individësh ose ideologjish dhe që gradualisht është shndërruar në gjasë me shumë dilema. Modeli politik përmes heroit të fëmijërisë, është pjesa me pa përfaqësim gjatë gjithë jetës së Nolit, dhe për këtë arsye ajo me pa fizionomi,edhe atëherë kur mbetet mes komunitetesh e aksionesh të majta. Këtu nuk është fjala për emrin konkret të heroit, sepse për një moment heroi tjetër është gati. “Ai e dinte se kësaj pyetjeje të tij i gjendej përgjigja tek “Dhiata e Vjetër”, në episodin ku flitet për Danielin në strofkullen e luanit”2. Përtej asaj që shumë studiues e përkufizojnë si romatizëm e idealizem të tij, Noli e “pëson” nga moskonsiderimi i atyre që nuk shqyrtohen nga këto misione. Autori që ecën “Anës lumenjve” nuk është Noli, siç zgjodhi dhe siç u shfaq. Qartësisht, Noli nuk është shfaqur vendimtar për politiken ose nuk ka reflektuar sukses me aksionin e tij politik, perjashto rastet kur ishte shumë i mbështetur. Brenda konstelacionit të misionit, me të cilin shfaqet aftësia për të menaxhuar postet e karrierës, nëse do të ndaleshim tek ai vetëm si politikan, atëhere do të ishte e vështirë të zbulonim cilësi domethënëse. Jo vetëm sepse ai dështoi në kulminacionin e kësaj vepre, duke sjellë më shumë se gjithçka, mospërmbushjen e “pritjes”, që ishte ndërtuar për të edhe nga vepra politike. Njeriu luftarak i letrave, strategu i rrallë i tekstit, vrojtuesi më largpamës dhe më i hollë i shtresave të krijimit, armata më e fuqishme e prodhimit të suksesshëm e voluminoz, madje dhe vepruesi me përfundim në çështjen ortodokse shqiptare dhe atë diplomatike të pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, nuk ishte aspak i tillë si “i pari” i Shqipërisë. Brenda kuadrit të shfaqjes së tij dhe kthesave që pësoi dhe Shqipëria nga kjo shfaqje, pjesa më e debatuar e Nolit, politika, është shpërndarë në këto diskutime si vezhgim, për të vlerësuar aftësite e tij dhe përmes kësaj, rëndësinë e shtuar apo pakësuar në veprën “Atdheu”, e cila nuk ia kishte sjellë gjithashtu “pritjen” e tij të madhe, duke e nderur mes dilemash fillestari në përpjekjet për ta mbajtur brenda tij me forcën e mëparshme. Këtu nuk është fjala për emocionin e dashurisë ndaj vendit, që nuk e mundi si politikan, por për vullnetin që ndërtohet dhe nga kompetenca e përfaqësimit të komunitetit.

Por nuk duhen harruar dhe kushtëzimet si ato për të cilat bëjnë fjalë burime të sotme gojore të administratës për Shqipërinë në Departamentin Amerikan, të cilat janë shprehur publikisht se, kjo njohje nuk do të ndodhte për sa kohë Noli nuk do të provonte me zgjedhje të lira, sepse ai përfaqësonte vullnetin e vërtetë të popullit. Kurse përsa i përket programit të tij qeverisës, të njëjtat burime pohojne se ai ishte diçka e pamundur praktikisht prej Shqipërisë në atë periudhë. “Bisedonjësit të gatshëm”, i kërkohej veprim sipas detyrës politike me të cilën vinte. Teksti politik i Nolit, i dukur si “parathënia” edhe e një veprimi të suksesshëm politik, ka diferencë të dukshme me aksionin politik. Dhe kjo është mbetja e vetme nga tekstet i tij. Në kuptimin konkret politik, programi i qeverisë së Revolucionit të qershorit, kishte shumë më tepër nga ç’mundej Shqipëria në përgjithësi. Por kjo e fundit, është prova që ka ndodhur pas hartimit të tekstit. Një aksion është tashmë i sigurt: Noli vetë, është “shqipëruar” plotësisht si individ, deri në të qenurit përfaqësues politik i komunitetit, gjuhën e të cilëve pasi e mësoi e tejkaloi. - E shqipes u bëftë!


Pak fjalë për Fan Nolin

Emri i Fan Nolit, Theofan Stilian Noli, është lidhur megjithë kulturën e re shqiptare të shekullit tonë. Vendlindja, Ibrik-tepeja ose Qyteza, një fshat shqiptar në Traki, afër Adrianopojës. Pasi kreu në greqisht shkollën fillore dhe gjimnazin, në vitin 1900, në moshën 18-vjeçare, ai u largua nga vendlindja për të mos u kthyer dot më dhe shkoi në Athinë.
Në gjimnazin grek ai ishte njohur me letërsinë antike greke, me letësinë evropiane e sidomos me veprën e Shekspiri. Vetëm më 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua per arte , kurse më pas në moshën 55-vjeçare, mbaroi konservatorin, dhe në moshën 63-vjeçare mori doktoratën e filozofisë për histori. Për të siguruar jetesën, hyri në një shoqëri tramvajesh e më pas si sufler në një teatër. Më 1903 shkoi në Egjipt ku punoi për dy vjet si mësues. Më 1906 Noli u dërgua në Amerikë nga patriotët e kolonisë së Egjiptit për organizimin e lëvizjes kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Brenda një kohe të shkurtër Noli krijoi shoqërinë “Besa-besë”, që më pas u shkri në federatën “Vatra” si dhe gazetën “Dielli”.
Noli është dëgjuar ose lexuar si prift, gazetar, shkrimtar, politikan, kritik letrar, diplomat, historian, përkthyes, madje dhe si muzikant në kohën e vet. Në vite nuk ka qenë e mundur të diskutohet mbi Nolin në vetëm njërin prej këtyre “profesioneve”. Një jetë në kufijtë e legjendës ka nisur me portretet e përfytyruara të tij. Mes te cilave ngrihet:
Heroi i misionit të kryer Biri i vetëm që “duhej me doemos... të plotësonte ambiciet e... kota” të babait të drejtuara nga të qenurit prijes ishte njeriu që “i pëlqente aq shumë adhurimi i heroit sa dhe muzika”. Njeriu që 18 vjeç nuk ishte me në vendin e tij të lindjes, por në një shtet e komunitet nëse mund të thuhet “i kundërt”(në pikëpamje të fesë dhe rivalitetit rajonal për ndikim) me atë te Turqisë, Athinë, që “të gjente një punë atje dhe të vazhdonte studimet në universitetin e Athinës” - si “karrocier trolejbuzi, kopist, sufler, aktor”, kishte qenë “Fan Noli në imagjinatën e tij, duke mbajtur Dhjatën e Re të Kristoforidhit në njerën dorë”, që “kerceu mbi kalin e tij Rosinant dhe u bë kalorës i Skënderbeut si dhe misionar i Krishtit midis popullit shqiptar”. Pasi u vendos në ShBA, u mor me krijimtari letrare, me studime të ndryshme, siç ishte “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” etj dhe me organizimin e veprimtarive të kishës shqiptare në Amerikë, e cila shërbente si qendër e lidhjes së kolonisë shqiptare. Fan Noli mbeti deri në fund të jetës së tij një demokrat i shquar. Ai vdiq më 13 mars 1965 në ShBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.


Konica, miku dhe armiku më i madh i Nolit

Një tjetër hero i Nolit brenda etikës që i nevojitej shqiptarëve, është ai që ka gjetur Konica: “Me rastin e kremtimit të Ditës së Flamurit, u poqa me shokun e vjetër, peshkop Fan Nolin, të cilin nuk e kisha parë disa vjet. Fan Noli, (njeriu që ka lojtur roll aqë të madh në lëvizjen t’onë dhe është aq i njohur munt t’i përmendet emëri pa ndonjë titull si një fytyre historike, pa hyrë në ndonjë pakësim nderimi në këtë mungesë titulli)…Heronjt’e Homerit ç’këmbejin fjalë t’ashpëra, pastaj bashkoheshin, si me parë. Sado që s’jemi si ata heronj, m’u kujtuan kur u poqa me një fytyrë me të cilën kam lëftuar aqë shumë kohë si shok, edhe pak kohë si kundërshtar”. Heroi tjetër i Homerit - rivali i Nolit, me sa duket nuk ka qenë thjesht armiku i pakthyeshëm i tij. Faik Konica - njeriu që e pa Nolin si oguri i bardhë, ka mbetur padrejtësisht deri vonë fajtori i konfliktit të të dy të mëdhenjve. Prifti i bërë për herë të parë i tillë në komunitetin që udhëhiqej nga Konica, i ngritur me kalimin e kohës në meshtar, peshkop e deri kryeministër, ishte vlerësuar “me plot gojën.. . nga shoku i tij Faiku, që mbeti gjithnjë Faik i thjeshtë me penë në dorë..” “Kabineti i Fan Nolit është më i miri që munt të bëhej;...”. Kështu e gjykon Faik Konica kabinetin e shokut dhe të bashkëpunëtorit të vet Theofanit. Ai që mbeti Faik, dhe në mërgim për gjithë jetën, edhe kur u shtruan, këtu meshë, u ngritën pallate, e që grumbulluan pasuri nga njerëz, që nuk e deshën kurrë Shqipërinë, e që as e dinin në kishte një komb të tyre, “nga tryeza ku punoi Fan Noli prift” jep vlerësimet maksimale për të.

[Albo]

40 vjetori i ndarjes me Nolin

Le të mos pandehin që s’kemi kapedanë për të drejtuar timonin e anijes sonë, në mes burrave energjitikë kurdoherë dalin udhëheqës të mirë. -Fan Noli

Fan Stilian Noli (1882-1965)

O flamur gjak, o flamur shkabë,
O vend e vatr’ o nën’ e babë,
Lagur me lot, djegur me flakë,
Flamur u kuq, flamur i zi.

U mbushën 40 vjet që nga vdekja e Fan Stilian Nolit, njërit nga figurat më të rëndësishme dhe më të shkëlqyeshme të letërsisë, kulturës, fesë, historisë dhe politikes të popullit shqiptar. Po e shënojmë përvjetorin e Nolit në një kohë për ne shqiptarët më të rëndë dhe tragjike se sa ishte koha në të cilën ka jetuar dhe vepruar ai, ndërmjet rreziqesh, ambiciesh, veprimesh politike dhe antipolitike. Ai lindi më 6 Janar 1882, në Ibrik-Tepi, Turqi, një fshat banuar nga shqiptarët. Noli u rrit shëndetlig e disa herë u gjet në buzë të varrit, bile një herë e kishin marrë për të vdekur dhe po e qanin për t’i dhënë lamtumirën e fundit. Në këto çaste, Noli i vogël hapi sytë e po çuditej me atë ç’ka ndodhte. Mësimet e para i morri në shkollën greke të vendlindjes dhe më vonë punoi dhe jetoi në Athinë. Në të vërtetë ai quhej Theofan Stilian Mavromati (Syziu), por ai vendosi për mbiemër emrin e gjyshit të tij Noli. Kështu u quajt gjithmonë Fan Stilian Noli.

Në vitin 1903, Noli shkon në Egjypt ku ditën punonte si mësues në një shkollë greke dhe mbrëmjeve punonte i suflar dhe aktor në teatër. Në Egjypt u njoh me disa atdhetarë shqiptar që ishin tregtar nga Shqipëria. Ata e bindën që të shkonte në Amerikë duke i paguar dhe harxhimet e udhëtimit. Nga viti 1906-1913, jetoi dhe punoi në Amerikë ku u muar me një sërë veprimtarish kombëtare shqiptare. Karrierën gazetareske e fillon në gazetën “Kombi”(1906-1907), dhe më 1907, Noli bashkoi mbarë shqiptarët e Amerikës në shoqërinë e parë politike “Besa-Besë” ku do të hapë dhe gazetën me emrin “Dielli” që u shërbente shqiptarëve në Amerikë si burim lajmesh, por edhe si një shkollë e vogël për mësimin e gjuhës shqipe. Në vitin 1908, kur Noli ishte vetëm 26 vjeç, bëhet priftë për hir të Shqipëris, ku meshën e parë e mban më 22 mars, në kishën e “Shën Gjergjit” në Boston. Me këmbëngulje Noli, në pak vite shqipëroi 6 libra fetar me gjithësej 1357 faqe, punë kjo madhështore, duke zgjidhur problemin përgjithmon të këndimit të meshës fetare në kishë në gjuhën shqipe.

Noli bashkë me Faik Konicën, më 18 prill 1912, pregatitën Federatën gjithë shqiptare në Amerikë “Vatra” që do të kishte dhe gazetën e saj “Dielli”. Federata “Vatra” dha një ndihmesë të pallogaritëshme për mërgimtarët shqiptar në Amerikë, duke lajmëruar për gjendjen e trubullt në Shqipëri atë kohë. Në vitin 1912, Noli diplomohet në Universitetin e Harvardit, dhe në nëntor të po ati viti, Noli bashkë me Faik Konicën, shkojnë në Londër, si përfaqësues të “Vatrës” për të mbrojtur interesat e çështjes shqiptare në konferencën e ambasadorëve.

Të gjithë po presim të mundim të vemi
T’i falemi Flamurit
dhe ta puthim dheun e Dashur
të Atdheut tonë.(NOLI)

Pas shpalljes së pavarsisë Noli do të punonte dhe luftonte për organizimin e politikës së brendëshme dhe të jashtme të vendit, për të vënë në jetë parimet e demokracisë së përparuar. Më 1913 është delegat në Kongresin e Triestës. Pranimi i Shqipëris në “Lidhjen e Kombeve” më 17 dhjetor 1920, ai do ta cilësonte si suksesin më të madh të karrierës së vet politike. Në dhjetor të 1921, Noli mbrin në Korçë dhe mban meshën e parë në gjuhën shqipe më 11 dhjetor të 1921. Ditën e “Shën Spiridonit”. Më 12 dhjetor, Fan Noli, mban një meshë të madhe në gjuhën shqipe në kishën e “Shën Gjergjit” dhe bën edhe kurorzimet e para të martesave në Korçë. Çifti i parë i kurrorzuar nga urat Noli ishte i Dhimitraq Çërava dhe Efigjeni Thana. Më 21 dhjetor Noli niset urgjentisht në Tiranë ku Këshilli i Lartë e ngarkoi ministër i jashtëm i qeverisë së Xhaferr Ypit.

Noli e shikonte si të domosdoshme krijimin e kishës, Ortodokse Autoqefale Shqiptare, brenda vendit, e cila do të bëhej barrierë e ndërhyrrjes politike së huaj. Kështu më 10-19 shtator të 1922, në Berat u mblodh Kongresi, i cili themeloi Kishën Autoqefale Shqiptare. Kongresi i Beratit ishte më shumë një shprehje e vullnetit politik dhe u mbështet fort nga Qeveria e Tiranës. Si qendër e Autoqefalis u caktua qyteti i Korçës, që më pas Noli u lidh ngushtë me këtë qytet, ku më vonë Korça e shpalli Fan S. Nolin, qytetar Nderi, si dhe e caktoi kanidatin e saj për deputet në Asamblenë Kushtetuese. Në vitin 1923, Fan Noli u dorëzua peshkop në Korçë dhe u emërua Mitropolit i Durrësit, Gorës e Shpatit, Primat dhe Eksark i gjithë Ilirisë, i Detit perëndimor dhe i gjithë Shqipërisë. Vetë Noli në këto çaste emërimi, do të thoshte: “Titull i madh, por pagesë e vogël, por titulli e plotëson ngushticën financiare”.

Kështu Noli do të bëhej një figurë udhëheqëse për vendosjen e rendit demokratik. Ku në qershor të 1924 do të zgjidhet kryeministër i Shqipërisë dhe për 6 muaj do të përballonte problemet ekonomike dhe politike. Por programi i tij do të rezultonte i parakohshëm për buqtë dhe feudalët që nuk njihnin demokracin e Kuvendin Popullor. Noli i rritur jashtë Shqipërisë, nuk e njihte dhe nuk mund ta njihte realitetin e vendit të tij. Në shtator të 1924, Kryeministri Fan Noli dhe me Luigj Gurakuqin do të përfaqësonin Shqipërinë në Asamblenë e pestë të “Lidhjes të Kombeve”. Ku fjalimi i mbajtur nga kryeministër Noli, pati jehonë të madhe jo vetëm në vendet antare të Lidhjes, por edhe në vendet e tjera.

E mjera Shqipni, po dergjet e po vdes
dhe neve të mallkuarit nuk e shkojmë ta shërojmë
po mundohemi ta pagëzojmë se mos na vdes pa emër,
pastajza si do ta njoh Shën Pjetri që mban hapset e parajsës.(NOLI)

Mbas rënies të Qeverisë Demokratike, Noli do të qëndronte në Europë dhe më 1925 ai zgjidhet kryetar i organizatës “Komiteti Nacional Revolucionar”(KONARE). Në vitin 1930, do të përfaqësonte Shqipërinë në Kongresin e parë antifashist në Berlin të Gjermanisë. Në vitin 1932, Noli do të rikthehet në Boston të Amerikës, i zhgënjyer nga politika, i dobët nga shëndeti, dhe shumë i varfër, ku do ti shërbente Ahmet Zogut dhe më vonë Enver Hoxhës, për hir të shqiptarëve dhe Shqipërisë. Mbas disa vitesh Noli do të thoshte për dështimin e qeverisë së tij demokratike; “Ne kishim me vete shumicën, kur vumë në programin tonë reformën agrare. Ne ishim pakica, kur erdhi puna për ta zbatuar atë”. Federata mbarë shqiptare “Vatra” e zgjedh Fan Nolin kryetar Nderi, i cili ishte figura me e fuqishme e kësaj organizate të madhe të shqiptarëve të Amerikës.

Në vitin 1937-1938, Fan Noli mbaron konservatorin e muzikës të Nju-Inglentit, dhe më 1945, Noli merr gradën “Doktor” në Historinë e Lindjes së Afërme dhe të Rusisë, në Universitetin e Bostonit. Më 13 mars të vitit 1965, në moshën 83 vjeçare vdes nga një sëmundje të rëndë, në qytetin e Launderdejl të shtetit të Floridës, Dr. Mitropoliti Fan Stilian Noli.

Se pas dimrit vjen një verë
Që do të kthehemi një herë,
Pranë vatrës, pranë punës,
Anës Vjosës, anës Bunës.(NOLI)

Rebel i lindur dhe armik i shtypjes e i padrejtësive, Noli u frymëzua me mësimet dhe parimet e Revolucionit Francez dhe të presidentit amerikan Linkoln për t’i vënë në jetë në Shqipëri. Noli ka patur bindjen se kishte lindur e i duhej të luftonte, për një Shqipëri të lirë, me kufinjë të sigurtë, të zhvilluar nga ana ekonomike e kulturore. Ai ishte i dashuruar me Shqipërin, gjuhën shqipe dhe Skënderbeun. Noli nuk pushoi së menduarit kurrë për atdheun e tij, dhe gjithmon priste rastin që të shikonte edhe një herë Shqipërinë para se të vdiste. Sa herë që gjente rastin, Noli fliste me dashuri dhe simpati për kombin dhe Shqipërin e tij. Noli e ngriti si pak kush tjetër në atë kohë figurën legjendare të shqiptarit, gjallërinë e tij nëpër shekuj. Ai e përshkoi shqiptarin si një luftëtar të paepur dhe të patrembur përmes furtunash dhe stuhish.

Fan S. Noli ky atdhetar me ndërgjegjie të lartë qytetare politike dhe demokrat i shquar, reformator i kishës, gojëtar, udhëheqës politik, kompozitor i cili luftoi për Shqipërin larg saj. Jetoi vetëm 4 vjet në mëmëdhe, zotëronte rreth 12 gjuhë të huaja, duke bërë të flasi në shqip Shekspiri, Gëte, Hygoi, Ibseni, Servantresi etj. Këto vepra Noli i përktheu në një kohë kur në gjuhën shqipe përkthehej pak, kur kushtet shoqërore dhe politike nuk ishin të përshtatshme. Ai bëri Don Kishotin të ëndërrojë shqip, bëri Otellon të zemërohet shqip, bëri Hamletin të pikëllohet shqip. Dr.Mitropoliti Fan Stilian Noli do të mbetet në Historinë e Shqipëris, si njeriu që ariti i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të lexojë zyrtarisht gjuhën shqipe në meshë në kishë. Dita që mëshoi për herë të parë, është një ogur i bardhë në udhën e përparimit të kombit shqiptar, dhe as e harrojmë as mund të lemë të tjerët ta harrojnë. Ai ishte shqiptari që foli shqipen më të pastër dhe të fuqishme, Noli u bë udhëheqësi shpirtëror i shqiptarëve, qe një arkitekt i madh i përpunimit të fjalës shqipe dhe i mendimit demokratik shqiptar.

Fan S. Noli si askush tjetër ngriti zërin për afrimin e Shqipërisë me botën, ngriti zërin për padrejtësitë historike që janë bërë kombit shqiptar. Ai ngriti zërin dhe luftoi për liritë demokratike dhe mendimin e lirë. Ishte për një demokraci të tipit perëndimor, me pluralizëm politik dhe zgjedhje të lira. Për këtë u jepte përparësi, marrëdhënieve me SH.B.A, dhe mënyrës amerikane të jetesës. Veprimtaria diplomatike përben një faqe më të ndritura në jetën e Nolit. Ai është përfaqësuesi i madh i oratorisë shqiptare, sidomos me fjalimet politike, por edhe në publicitetikë përdori një gjuhë me një shije të lartë artistike. Shpesh ai na ka dhënë pamje mjaftë prekëse të realizuara nëpërmjet një stili nga ana emocionale. Me shkrimet dhe oratorinë e tij ai krijoi një ndërtesë të lartë e të bukur që është studiuar dhe po studioet edhe sot. Jeta dhe vepra e Fan Nolit përbëjnë një thesar me vlera të mëdha kombëtare të kulturës dhe historisë sonë shqiptare. Librat e tij ribotohen dhe mbeten më populloret, emrin e tij e mban sheshi, shkolla dhe rruga në Tiranë e gjetkë.

Por eshtrat e tij janë ende në mërgim, përtej oqeanit. Ndoshta një ditë do të bëhen njësh me tokën shqiptare ashtu siç e dëshiroi dhe ëndërroi atdhetari i madh shqiptar Fan Stilian Noli. Pra le ta kujtojmë sot këtë figurë të gjithëanëshme shqiptare për ndihmesën e tij që dha në ecjen përpara të historisë dhe kulturës sonë shqiptare. Mendoj se vargjet prekse të Fan S. Nolit vlejnë edhe sot si dikur për mërgimtarët e shumtë shqiptar që gjenden në botë, si dhe për politikanët shqiptarë që më shumë po ngatërrojnë dhe trubullojnë punët e Shqipërisë.

Përgatiti Arben Llalla

4 Mars 2005

[Albo]

Eruditi Konica dhe letrari Noli, sipas kujtimeve origjinale të korçarit 104 vjeçar Peter Minnar

Po, unë jam në të vërtetë Petraq Minari, shqiptar i kulluar

nga Klajd Kapinova, Manhattan New York


Ja që ndodh edhe kështu..

Kohët e fundit kam parë një libër voluminoz, të botuar në New York, e cila për informacionin e pasur dhe shumë foto origjinale të panjohura më parë është e mirëseardhur në komunitetin amerikano-shqiptarë. Çdo libër i shkruar mirë ose keq, ka vlerën e vet dhe autori mbetet i nderuar, mbasi në vorbullën e jetës plot konkurencë e mbijetese në ShBA, ka sakrifikuar kohën e çmuar, për t'i ofruar lexuesit një informacion divulgues informativ e përshkrues. Kjo nuk do të thotë, se për përmbajtjen e librit të ndaj të njëjtat mendime, mbasi servilizimin nuk e pëlqen asnjë jetëshkrimor ose historian.

Jo titulli tërheqes me efekt komercial, por përmbatja e një pune joshkencore e historike të mirëfilltë (publicistikë), ka berë që libri më shumë t'u mbes në dorë shqiptarëve, sesa ta kërkojnë për ta pasur në blibliotekë. Dhe pse? Diferencimi i figurave kryesore të diasporës, është bërë me ose pa pëlqimin krahinor, politik, kulturor, arsimor, etj., sesa i nisur nga misioni profesional në pasqyrimin me realizëm, të kontributin e madh ose të vogël të tyre. Po marr një shembull. Në një libër jetëshkrimor për shqiptarët e Amerikës mungon jeta e një ndër profesorët më të shquar të komunitetit amerikano-shqiptarë e qarqet e perzgjedhura intelektuale universitare amerikane sikurse ishte e mbeti PROF. ARSHI PIPA. Gjithsesi të shkruash për prof. Pipen („Professor Emeritum”, titull i dhënë nga Universiteti Minnessota), duhet të kesh një njohje të gjërë, te thellë dhe për me tepër aftësi te madhe interpretative të mendimeve e studimeve me vlera, që në formë relike ia la amanet qytetit të lindjes.

Unë kam pasur fatin e nderin që të jem i pranishëm kur në Shkodër mbërritën 45 kuti me libra dhe doreshkrime, që profesori Pipa i la qytetit te vet dhe si nderim vendlindja kishte disa vite që i kishte ngritur në bronx dy portrete vëllezërve: martirit Av. Mysafer Pipa e prof. Arshi Pipës, në Muzeun Historik te Qytetit...

Kështu mund te them edhe për të tjerët, që s‚kanë punuar ndonjëherë në brumatriçe... Unë kam marrë për analizë një shqiptar nga qyteti i mirënjohur i serenatave (Korça), të patrajtuar në librin e përmendur më lart, që sikurse thotë edhe një botues i një gazete në New York, aty nuk janë përfshirë të gjithë shqiptarët. Shpesh ndodh, që titulli i bujshëm i një libri nuk e justifikon permbajtjen, suksesin e se cilës po e jep lexuesi amerikano-shqiptar.

Më ka qëlluar, që këtë libër ma la në dorë një bisnesmen, që për etikë nuk kërkon ti përmendet emri. A mund të quhet shkencor, një libër që ka shpieguesin e emrave, ku nuk ka asnjë literaturë referuese apo hulumtuese në arkivat private apo shtetërore në ShBA... Në libër mungon diversiteti i mendimeve teza dhe hipoteza, ballafaqimi me faktet e argumente të diskutueshme për një figurë me ose paemër. Monotonia e përshkrimit të njerëzve dhe vetëlavdërimi i intervistuesve të improvizuar, është shoqëruesja kryesore në disa faqe të saj. Risitë janë dhënë të prera me thikë, se kështu është dhe nuk ka ndryshe. Si nuk u gjet një dëshmi autentike në asnjë librari, arkiv shtetëror ose bibliotekë private, si fjala vjen, një certifikatë e lindjes ose të rregjistrimit të një shqiptari (në shtetin e Luizianës), që para 150 viteve paska ardhur në ShBA dhe është vendosur në shtetin e Luizianes, ku „mendohet” se është „vendosur” edhe komuniteti më i madh shqiptar, të pakonstatuar nga shtypi amerikan. Mos kemi të bëjmë edhe në këtë rast me „gjakun e shprishur”, sikurse thonë shpesh arbëreshët e Italisë!?

Në libër mungon analiza e vendosjeve të emigrantëve në grupe ose veçmas dhe dëshira ose prirja e emigrantëve për t‚u marrë më shumë me bisnesin se sa me shkollimin apo prirjet për t‚u integruar si lider shoqëror ose politik (karrirë profesionale), dukuri kjo shumë e përhapur në trojet etnike shqiptare. A nuk e tregon këtë ekzistenca e 24 perandorëve me origjinë ilirë në periudhën e Perandorisë Romake (Romë e Konstandinopojë) apo drejtimi e shërbimi me besnikëri në Perandorin Otomane të 45 kryeministrave me origjinë arbër apo shqiptar. A do të ishte më më interes për lexuesit, që të kishin lexuar një panoramë ose analizë për suksesin e fëmijëve, nipave e mbesave të emigrantëve të parë, gjurmët e tyre dje dhe sot e kontributi në jetën amerikane, se sa çfarë të ardhurash ka një bisnesmen nga bisnesi i vogël, si: pizzamen, doorman, porter, fotostudio etj. Kush nuk do të kishte dëshirë të lexonte ecurinë e integrimit të shpejtë me sukses e pavetëmburrje në universitetet amerikane të emigrantëve rinj, që janë shumë më lart shkollarisht se parardhësit bashkëatdhetar të ardhur nga Shqipëria, Kosova, Mali i Zi e Maqedonia, se sa të lexojnë për të asimiluarit „shqiptar”, që nuk din as shkrim as këndim arbërisht. Sa shumë interes do të zgjonte një shkrim brenda një libri me një analizë: pse komunizmi në Shqipëri e kishte jetën më të gjatë se në ish-vendet e kampit socialist, një pjesë e komunitetetëve (joshqiptarë) të cilët jetojnë në Amerikë e kanë bërë shumë për vëllezërit e tyre të shtypur nga diktatura e proletariatit. Sa kanë ndikuar bisnesmenët e hershëm shqiptarë antikomunistë e atdhetarë dhe cili ishte kontributi konkret për rrëzimin e komunizmit në Shqipëri? Si shpiegohet që disa bisnesmenë e organizata „atdhetare” në ShBA kanë mbijetuar nga fondet e prehri i qeverisë komuniste e „demostronin” të ashtëquajturën „atdhedashuri” me flamurin me yll!?

Ende nuk kemi lexuar në shtyp ose nga librat e botuar kohët e fundit një shkrim të studiuar me argumente, sa nga shoqatat politike, kulturore apo insitucionet e komuniteteve fetare, (bektashi, islame, orthodokse, katolike, protestane etj.) në New York, Boston, Detroit, Florida etj., mbi projektet e tyre gjatë 14 viteve të fundit, në ndihm të emigrantëve të rinj ekonomik nga trojet etnike shqiptare, që historikisht bashkatdhetarët i kanë mbajtur e mbajnë financiarisht në mbijetesën e tyre? Pse jemi kaq mbrapa në organizimin e mirëkuptimin për bashkëpunim midis njeri-tjetrit, për të ecur përkrah komuniteteve shembull, si: izraelitët, gjermanët, irlandezët, indianët, italianët, francezët, polakët, spanjollët, rusët, grekët, shtetet latine (Amerika e Jugut), kinezët, afrikanët, aziatikët etj.? Pse dhe ç‚kuptim ka gjallimi i partive e shoqatave politike (mikroskopike) me emër e paemër në ShBA, kur elektorati është joshqiptar dhe a do të ishte mirë që enërgjitë e tyre për karrierë politike t‚i kanalizonin në vendlindje?

Gjatë bisedave të lira shpesh pyesim njeri tjetrin: Cili është kontributi konkret i bisnesmenëve bashkëatdhetarë për mbështetjen e intelektualëve në shkollim gjatë 14 vjetëve, për gjuhën angleze e shkolla shqipe për fëmijët e nipërit e tyre të lindur në Amerikë, specializimin e të rinjve të talentuar, sponsorizime librash, promovime galerish artesh etj., mbasi shpesh i shohim më faqet e para të gazetave, revistave e TV të tyre me ose pameritë, duke deklaruar „mallin” që kanë për „Atdheun” si tregtarë flamujsh? Shpesh në mediat e shkruar amerikano-shqiptare si fotokopje e trojeve etnike shqiptare gjejmë artikuj që i fryjnë aktivitetet e tyre vetëmburrëse ndaj asaj që ata e quajnë mëmëdheu e harxhojnë mijëra dollarë për pritjet e përcjelljet e disa politikanëve që i kanë rënë gabimisht në qaf politikës∑ Fjalët e veprat duhet të jetë bashkëudhëtare dhe jolajkatare, domethënien e të cilave shqiptarët e dinë më mirë se askush tjetër. E sa pyetje mund të rreshtonte kushdo qe jeton e punon në komunitetin amerikano-shqiptar...

Askush nuk di në bazë të përfundimit me saktësi të hulumtimeve, a ka pasur përndjekje ndaj bashkëatdhetarëve pararendës në ShBA, për shkak të nacionit, fesë dhe kontinentitit nga vjen, sikurse ka ndodhur me komunitetet e tjera, zezakët e Afrikës, italianët, kinezët, spanjollët etj., pas periudhës së Luftës së Dytë Botërore etj. Edhe sikur të marrim rezultanten e fundit nga familjet e emigrantëve para 150 deri në vitin 2004, nuk ka për fat të keq asnjë shqiptar, që ka arrritur të integrohet në nivelet e larta të shoqërisë amerikane, duke përfaqësuar komunitetin ku jeton e punon si kongresist, senator, major, guvernant etj., por kanë preferuar të mbesin vendnumëro në angazhimin e shoqatave e partive shqiptare si kryetar ose antar të tyre.

Duke lexuar disa libra të shkruar nga paraardhësit emigrantë ose që njihen si hulumtues të jetës së emigrantëve shqiptarë, te krijohet pershtypja, se shqiptarët paskan pasur suksese e asnjëhere probleme e vështirësi ne jetë e punë. Nuk ka asnjë analizë apo shembull, pse disa shqiptarë kanë përfunduar në burgje dje dhe sot dhe fati i tyre pas kryerjes së dënimit. A kanë qenë shqiptarët të përfshirë në organizatat ose grupe jolegjitime, që me shumicë kanë vepruar në ShBA gjatë viteve të para të shek. XX dhe pas periudhës së Luftës II Botërore deri në ditët tona. A ka pasur prej tyre, që kanë bashkëpunuar me rregjimin e Enver Hoxhës, duke e përhapur propaganden e bekuar shtypjen e bashkëatdhetarëve dhe dëmi që i sollën „mëmëdheut” në vuajtje me dashurinë per diktatorin?

Po të shikosh në bibliotekat e Manhattan-it mikrofilmat e arkivave të gazetave të përditshme amerikane, ka shumë raste, kur në faqet e gazetave ka arrestime të shqiptarëve∑ Prirja për të pasqyruar të zezën si të bardhë e anasjelltas, veçse e demton çdo autor, që shkruan biografinë e një njeriu të preferuar ose të panjohur. Të rrallë janë librat biografik të shkruar në shekullin XX nga emigrantë shqiptarë. E kundërta po ndodh tani me botimet e dorëshkrimeve biografike... Analiza e tyre është në formën e lëvdatave, ku subjektiviteti i librit dhe shkrimeve (recensioneve) rreth memoareve mbartin doza të larta „realizmi”∑


Epilogu që mund të "prishë" statukuonë e historisë


Para disa kohëve, miku im Viktor Martini (Boston) më dërgoi ekzemplarë nga koleksioni i gazetës "Illyria", „Dielli” etj., ndër vite. Gjatë bisedave të herëpashershme për jetën e amerikano-shqiptarëve, ai me pasion fliste për dëshmit e emigrantit 104 vjeçar Peter Minnar, një korçar që në moshën 20 vjeç kishte ardhuar në ShBA.

Si një ndër figurat më të spikatura të diasporës, Minnar-i është njëkohësisht njohës i figurave, që bënë shumë për diasporën, mëmëdheun e kulturën. Ai njeh shumë mirë kolosin brilant Faik Konica, njohësin e 16 gjuhëve të huaja, njeriun e anatemuar gjatë diktaturës, sikurse letrarin e njohur Fan Nolin, me të cilët ka qendruar nga afër.

Në botë është bërë modë gërmimi i historisë e personaliteteve që e bënë atë. Eshtë normale e në funksion të ecjes përpara, debati i lirë dhe diversiteti i mendimeve si një kulturë e re, që për gjysëm shekulli ka munguar mes nesh.

Në fillim të shek. XXI, preokupimi i historisë është i veçantë. Shpesh historia është kontrolluar e fshehur shqiptarëve çka vijon, sa që kushdo që mund të sjellë argumente e dokumenteve arkivore të ndryshëm, vihen në shigjetat e sulmeve, që vijnë nga ata që e shkruan siç deshën atë. Në fushatën e fshehjes e falsifikimit sistematik të historisë dhe kulturës, e ka pësuar pjesa më e mirë, ngjarje e situatë, personalitete e procese, të cilat shqiptarët tash duan t'i zbulojnë e jetojnë intensivisht.

Shqiptarëve historia u është fshehur, servirur e kontrolluar në mënyrë të egër, për arsye ideologjike në të njëjtën kohë. Diktatura e proletariatit, lufta e klasave e koncepti i prolekulturës, ishin instrumente dhe mbulesë e mjaftueshme për të bërë krime ndaj njerëzve (në të gjallë të tyre e kur mbyllnin sytë), asgjësohen dokumente, falcifikohen epoka e ngjarje, jeta e aktiviteti në diasporë, likuidohen personalitete e momente të historisë e kulturës. Atdhetarizmi ishte shndërruar në fraza e etikë, që nuk thoshte asgjë, e rëndom me etiketë stoliseshin ngjarje e situata, procese e personalitete, të cilat historia sot po i harron shpejt ose po i mallkon rënd.

Procesi i vlerësimit e rivlerësimit të historisë, i njohjes e rinjohjes së ngjarjeve e personaliteteve historike e kulturore është i gjatë, i vështirë dhe asnjëherë nuk mund të jepet në mënyrë absolute: se kështu është e jo ndryshe. Historia, duhet të kuptohet jo si gjest a përcaktim patriotik, jo si zhurmë a retorikë stilistikore, por si punë e moral shkencor.


Historia e amerikano-shqiptarit Peter Minnar?

Duke shfletuar me kujdes librin e Peter Minnar-it me titull: "Për Shqipërinë", çdo njeri krijon një ide të kjart mbi personalitetin atdhetar, baletmaestron, aktivistin e çështjes nacionale, bashkohësin e Konicës, Nolit, Çekrezit, Dakos etj. Dhimitër Panajoti nga Bostoni, në vitin 1997 shkruan: "Mosha, gjallëria dhe veçanërisht kujtesa e fortë e këtij bashkatdhetari, të habisin tek dëgjon për takimet apo letërkëmbimet e tij me presidentët e ShBA-së, si: Nixon, Bush, Clinton si dhe me senatorë, kongresmenë etj. Për të ruajtur vërtetësinë e shkrimeve, preferova t'i fotokopjoj ato."
Ky është Peter Minnar, shqiptari me banim në Boston, të cilit për dekada të tëra iu privua dëshira për të vizituar vendin e tij. Arsyeja si zakonisht: Antikomunist. Ai i tillë ishte vërtetë. Dhe mjaftonte vetëm ky shkak, për ta ndarë nga gjiri i fisit të vet në Korçë. Në moshën 20 vjeçare nis një aventurë, për të shkuar si kurbetli në vendin e Bekuar të ShBA ˆ së, duke lënë vendlindjen e dashur, kundra dëshirës së nënës. Ishte i ri plot energji e ëndrra që i vlonin në gji. Asokohe, nuk kishte aq shumë dijeni për Amerikën. Midis shumë problemeve të tjera Peter-i kishte përvetësimin e gjuhës angleze, pa të cilën ishte e pamundur që të bënte hapa përpara. Ai duhej të mësonte patjetër atë. Emigranti kujton: "Në fillim nuk e dija se emri im Mina shkrujen krejt ndryshe. Më pas e mora vesht se e shkruanin Mainas. Kjo nuk më pëlqeu edhe forma Minas, që nuk tregonte origjinë shqiptare, por greke. Jo, jo thashë me vet, nuk jam i tillë. Ja kështu, duke u njohur me gjuhën angleze, e mësova se mbiemri im që të drejtshqiptohet duhej të shkruhej Minnar. Edhe ermi m'u shndërrua në Peter, por unë jam në të vërtetë Petraq Minnari, shqiptar i kulluar." Edhe pse në Amerikë, mendonte për Shqipërinë, e thënë ndryshe zemra i rrihte për Atdheun. Menjëherë nisi punën si punëtor fabrike. Më vonë hyri në një shkollë, ndërsa në vitet 1923-1929 punon si aktor në një teatër amerikan. U muar shumë me baletin klasik. Ai e kuptoi, se baleti, ishte thjeshtë një art që nuk i siguronte të ardhura financiare, mbasi asokohe nisi të duket në ekranet prej bezeje kinemaja, e cila menjëherë do të bënte që të falimentonte arti i baletit. Kështu emigranti iu fut udhës së vështirë, por të bukur të tregëtisë, zanat të preferuar nga shqiptarët që zbrisnin në "Tokën e premtuar". Në vitin 1929 shkon në Korçë, me mallin e zhuritur për mëmëdheun, familjen e fisin. Në ditët që qëndron në vendlindje njihet me një vajzë nga qyteti. Ai vendos të martohet me vajzën e Koli Asllanit. Ai kujton detajin e para 74 vjetëve, kur ka shtypur ftesat e dasmës, të shpërndarë miqve e shokëve. Ende sot funksionojnë disa pjesë (relike) të mbetura nga shtypshkronja me emrin e korçarit "Dhori Kotit", që i përkasin shekullit XIX. Kjo është Shqipëria e "kapitalizmit", që Minnar-i e krahason me vitin 1927, kur hypnin e zbrisnin qeveritë pa bërë asgjë për popullin. Me keqardhjen e thellë që ka për vendlindjen, ka shkruar në mediat amerikane.

Ai është krenar, që ka shërbyer si i pari Kryetar i Shoqërisë Letrare Amerikano-Shqiptare me qendër në Boston në bashkëpunim me Departamentin Amerikan të Shtetit, kundër komunizmit internacional dhe instalimit të degës barbare në Shqipëri. Këtë gjë e vërteton më mirë sidomos mbrojtja, punësimi dhe vlerësimi i 1615 antikomunistëve shqiptarë të arratisur nga rregjimi i Tiranës më 1952-1954. Përmes shkrimeve publicistike, denoncoi vijueshmërisht gjendjen e rëndë nën thundrën e hekurt të shtypjes së të gjithë lirive themelore të njeriut. Shkrimet e tij mbetën një dokumentacion i gjallë kundër shtrembërimeve që i janë bërë historisë. Ai ka rezervuar të drejtën e viteve që mban mbi supe duke thenë: "∑historia e Shqipërisë do të rishkruhet nga djalëria shqiptare."

Artisti, ka pasur një njohje shumë të mirë për kollosin e mendimit shqiptar, siç i pëlqen shpesh ta quaj të madhin Faik Konica. Kur Konica ishte Kryetar i Federatës Panshqiptare "VATRA" (themeluar më 1912) në Boston, baletmaestro ishte Kryetar i degës së Federatës Panshqiptare "Vatra" për qytetet Natick Massachusets. Nuk është e lehtë të ndërmarrësh inisiativën të flasësh për F. Konicën thotë shpesh Peter, tek përsërit: "∑nuk është një ndërmarrje e lehtë dhe nuk mund ta bëjë kushdo. Për t'ua bërë më të qartë këtë gjë, mund t'ju them vetëm kaq, se brenda atij kostumi kombëtar, që vishte me dëshirë Faik Konica, ishin të fshehura shkollat dhe universitetet më të dëgjuara të botës. Ja ky është Konica, krenaria e mendimit të kombit shqiptar, i lënë në harresë me qëllim nga regjimi i kaluar komunist, për të mos u bërë i njohur as nga vetë shqiptarët".

Duke shëtitur nëpër Arkiva të rëndësishme, që i disponojnë vetë shoqatat e hershme shqiptare, shteti amerikan dhe kujtimet me përvojën e njerëzve që e jetuan historinë Minnar, është ndalur në nevojën e rishkrimit të historisë, të figurave që e bënë një pjesë të saj, mbasi padrejtësitë, shtrembërimet sipas interesave komuniste e vijuesve të bindur të saj nuk mund të pranohen që të zënë vend në histori.

Minnar është njëkohësisht mik i Antoni Athanas. Të dy miq të ngushtë, ndonëse me mendime të ndryshme mbi çështjen "Noli" si klerik dhe politikan. Ai është 10 vjet më i madh në moshë se bisnesmeni i restoranteve A. Athanas, megjithatë ka rezerva për figurën e Nolit, të cilin e vlerëson në fushën e letrave si përkthyes dhe letrar i talentuar nuk mund të mohohet, çka nuk do të thotë kurrsesi që të mitizohet dhe të mos lejohet asnjë shkrim kundër tij. Shkrimet e lëvdatat pa analizë kritike të faktoshkrimeve e dokumenteve autentike, ka bërë që në Shqipëri të mos ketë objektivitet ose e thënë ndryshe shterpësia e krijuar në kohën e diktaturës, ka sjellë për pasojë fenomenin e mitizimit ose monopolin e një ose të dy studiuesve e shkrimtarëve, që flasin e shkruajnë për një figurë sipas oreksit e veshit komunist.
Edhe atdhetari Minnar nuk është lënë në heshtje, kur ka pasur mendime të kundërta ose të diskutueshme për bashkëkohësin Fan Noli. Kundër Peter-it është hedhur me fanatizëm prof. Nasho Jorgaqi e prof. Viron Koka. I pari, ka shkruar një "pamflet" në fletushkën "ZP" dhe i dyti në një tribunë demokratike si "RD", por që në vetvete të dy vijnë nga indoktrinimi dhe shërbimi që i kanë bërë komunizmit. Ndërsa i pari, qëndron në pozitat e një socialisti (konvertuar) të thekur, i dyti i kthyer në demokrat, çoroditi edhe atë pjesë të rinisë shqiptare, që pret realizëm dhe freski në analizën e figurave të nacionit. A mund të fyhet Docenti dhe Kryetari i Federatës Panshqiptare për qytetet Natick Massachusets që nga viti 1923, Peter Minnar president i "Of Albanian American Literary Society" në vitet 1954, një studiues i Nolit dhe njohës i fotografive të bashkohësve të tij!?

Si ka mundësi që z. Nasho Jorgaqi, i ftuar disa herë në ShBA ndoshta për "inerci" të së kaluarës, të mos njohë atdhetarin e "Vatrës" Peter Minnar, që sikurse shkruan një publicist në shkrimin "Historia shkruhet vetëm me dialog" (Shih: Peter Minnar "Për Shqipërinë", Boston, USA, 1995), "është padyshim një ndër kolonat më të fuqishme në diasporën shqiptare në ShBA. Me vlerë do të ishte një bisedë dyshe përballë ekranit të televizionit, për të njohur realisht "përçartjen" e moshës apo të fakteve, gjë të cilën z. Minnar e pranon me kënaqësi, pasi e ka planifikuar që sëbashku me fakte të pakontestueshme të vijë në Shqipëri për të tretën herë në verë të vitit 1994".


Toleranca dhe kultura e thellë e Dr. Minnar për historinë


Duke u futur në brendësi të librit të autorit Minnar, të shoqëruar me letra, shkrime publicistike me prëmbajtje atdhetare, për figurat qëndrore të diasporës, argumentet pse duhet rrëzuar dhe shkatërruar komunizmi në Shqipëri, që populli i tij të jetojë i lirë në demokraci sikurse shumë shtete të tjera të përparuara, më tërhoqi vëmendjen edhe një shkrim origjinal, të cilën mendoj ta dërgoi të plotë për botim, në revistën kulturore-letrare amerikano-shqiptare „KUVENDI”, që botohet në Detroit (Michigan), mbasi mund të zgjojë interes për lexuesit shqiptar dhe studiuesit, që gjërat e ngjarjet t‚i shikojë me logjikën e argumenteve.

Ai i shkruan Z. Viron Kokës dhe Z. Nasho Jorgaqit:

"Përpjekja për të nxjerrë figurën e F. Nolit të përsosur në pesë veprat e tij me të njëjtin titull, të bën përshtypje, se sot në botë nuk mund të ketë njeri pa të meta ose me kufizime në disa aftësi personale. Kjo praktikë, pa kompjutera e dallonte Shqipërinë komuniste, që të krijonte biblioteka e dosje të biografive dhe karakteristikave të të gjithë pjesëtarëve të të gjithë shqiptarëve brenda dhe veçanërisht për ata që jetonin jashtë Atdheut. Këto dosje, kishin ngjyra të ndryshme ose ngjyroseshin sipas kërkesave të politikës së etikës shqiptare dhe të komunizmës së kulluar.
Kjo gjë ka prekur sado pak edhe disa studiues të historisë që e monopolizojnë Fan Nolin, kurse të tjerët, shokë e tij dhe bashkëkohësit i harrojnë ose bëjnë sikur e harrojnë me qëllim. Megjithatë, në moshën 95 vjeçare mësova, se mund të shkosh në parajsë.
Zoti më ndihmoftë, që historianët e rinj të më marrin me sy të mirë pas debatit tim të fundit me zotëritë V. Koka dhe N. Jorgaqipër këto që po jua them më poshtë:
Në përgjigjen e artikujve tuaj, përkatësisht në "Zëri i Popullit" me 10 shtator 1993 dhe në "Rilindja Demokratike" më 19 shtator 1993, po ju theksoj, se Fan Nolin e kam çmuar si njeri me kulturë të gjerë, duke veçuar zgjuarsinë, mendjemprehtësinë, shkathtësinë, përkthyes dhe poet i shkëlqyer, por më shumë oratorinë.
Përsëri theksoj se e nënçmoj për mikpritjen, shpirtligësinë, si klerik të dështuar, egoizmin për shqiptarët e ditur të kohës së tij, si pro - komunist dhe politikan pa vlerë.
Për këto po paraqes disa të vërteta të grupuara dhe do të mënjanoj mendimet e mia, të cilat do t'i shpreh më vonë:
Së pari, Noli si pro - komunist dhe politikan i dështuar. Bazohem në "Fan Stilian Noli - Album 2", prej Qerim Panaritit, faqe 75 ku thuhet: "Në fillim të Dhjetorit, 1924, një mision Sovjetik nën kryesinë e N. Krakovietski arriu në Durrës ...Noli një me një thirri mbledhjen e Kabinetit. Shumica e shokëve të Kabinetit shprehën mejtimin, që misioni Sovjetik të mos pranohet në Tiranë (se në Shqipëri kishte hyrë?!). Noli nguli këmbë, që „kjo s'është mënyrë fisnike nga pikëpamja diplomatike, që të pështyjmë në surrat një mision diplomatik të një shteti të madh si Rusia".
Dhe më pas lexojmë në librin "Fan S. Noli "Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari", mbledhur nga Pirro Tako, faqe 33:
"Vitet e emigracionit i hapën sytë Nolit në shumë drejtime dhe e bënë atë më të vetëdijshëm në luftën e tij. Në këtë transformimi ideor ndikuan disa faktorë, siç ishin: takimet me udhëheqësit revolucionarë të popujve të ndryshëm;

njohja me shtypin komunist;

vizita në Bashkimin Sovjetik më 1927;

pjesmarrja në Kongres...

Këto pikëpamje gjetën mishërimin e tyre edhe në Deklaratën e Komitetit të Çlirimit Nacional, të shkruar nga vetë Noli (e cila u botua në "Liria Kombëtare"), me 11 maj 1927." Gjithashtu, po lexoj thirrjen drejtuar popullit shqiptar në emër të K. Ç. Nacional nga Kryetari i saj Noli, botuar në "Liria Kombëtare", me 11 shtator 1928, ku mund të dallosh lehtë fjalorin komunist:
"Shqiptarë!
Koha e gjakpirësve imperialistë ka për shkuar, ashtu si shkoi koha e hajdutëve feudalë. Punëtorët dhe katundarët revolucionarë anë e mbanë botës po gatiten e po hidhen me sulmin final, kundër tiranëve të tyre shekullorë, që t'i korrim me drapërin e t'i shtypim me çekanin, që t'i shuajnë një herë e mirë nga faqja e dheut”.

Vienë, 3 shtator 1928,
Për "Komitetin e Çlirimit Nacional"

Fan Noli



Tronditëse, është "Letra e hapur" e profesorit shkodran, Mëhill Marku, botuar në gazetën "The Albanian - American", tetor 1956, faqe 4, e shkruar shqip me titull: "Mirësisë së Tij, Fan S. Noli" (pra, kur Noli ishte gjallë), ku thuhet:
"Nuk u besova syve të mij, kur pashë telegramet që Hirësia e Juaj i ka çue herpasher qeverisë së kasapvet të Tiranës. Në këtë telegram, Hirësia Juaj, jo vetëm që aprovojnë çka bajn ata, që kanë deklarue kjartsisht se nuk besojnë në Zotin dhe kanë fut në burg e vra të tjerët... Ju i keni paraqitë komunistat e Tiranës në sytë e botës si njerëz të denjë me e qeverisë popullin shqiptar∑ Një ditë, keni me takue Skanderbegun dhe po ju thom se ka me qenë shumë i idhnuem. Shpresoj, se nuk i ka ra në dorë kopja e "Djellit",ku në të krahasohet Enver Hoxha me të".


"Për këtë dëshmojnë shumë njerëz dhe artikuj gazete të asaj kohe, ku Fan Noli në Kishë, bankete dhe piknikë krahasonte Enver Hoxhën me Shën Gjergjin dhe Skënderbeun legjendar”.
Por më domethënës është libri: "Albumi Dyzet Vjeçar në Amerikë 1906 - 1946", i Hirësisë së Tij, Peshkop F. S. Nolit, të cilin e botoj "Vatra" në Boston, më 1948, ku thuhet:
"Kryetrimave që e çliruan Shqipërinë nga fashistët, nga nazistët, nga bejlerët u dedikohet ky Album." (Pra u dedikohet komunistëve).
Po artikujt e gazetës "Pravda", datë 4 dhe 11 nëntor, 1927, ku jepet intervista e Fan S. Nolit me rastin e dhjetë vjeçarit të Revolucionit në Moskë, ku u organizua një Kongres i miqve të Bashkimi Sovjetik. Noli ishte Kryetar i Komitetit të Çlirimit Nacional dhe në Kongres mori pjesë si anëtar i delegacionit, që përfaqësonte popujt e Ballkanit.
Kjo gjë pohohet edhe në shkrim - përgjigje të Z. Viron Koka në "RD", më 19 shtator 1993, ku thuhet: "Ai (d.m.th. Noli) shpresoi se Bashkimi Sovjetik dhe forcat e tjera do t'i shpëtonin popujt, pra edhe popullin shqiptar..." Z. Koka vazhdon më tej: "Noli ishte nga të parët intelektualë të Evropës që e braktisi të majtën Evropiane... ai u largua nga „KONARE” dhe shkoi në Amerikë!"
Po, i them unë, autorit të shkrimit, Z. Viron Koka, se Noli që nga janari i vitit 1925, e deri në 1932, periudhë që jetoi në Evropë, gjeti një rehati dhe ngrohtësi financiare nga Konare në 8 vjet. Këtë gjë e kemi thënë edhe më parë, se kalimi nga klerik në politikë dhe pastaj nga politika në klerik u bë si mjet jetese. Pra, Noli i la mënjanë iluzionet e dikurshme mbi Amerikën, si një vend që gjoja ndjek politikë paqësore e të mbrojtjes së popujve të vegjël (lexo tel "Liria Kombëtare", më 20 shkurt, 1929), dhe përsëri pas një dashurie me Konarenë e lë atë më 1932, duke iu drejtuar Amerikës së Wilson - it të dikurshëm. Kësaj i thonë politikë dhe Nolit politikan!
Qerim Panariti, thekson në faqen 88 se "Gjatë 10 vjetëve 1943-1953, "Vatra" u bë për Nolin një koshere mjalti. Për nder të tij dha dy bankete madhështore për 40 dhe 50 vjeçarin e tij në Amerikë. Në këto dy ftesa, vatranët i mblodhën Nolit më tepër se $1.000 etj."
Ka edhe shembuj të tjerë, si Reforma Agrare por megjithatë...
Së dyti, Noli si klerik i dështuar dhe jo mikpritës. Për këtë problem do të vazhdoj të citoj Qerim Panaritin në faqet 89, 90, 92 simë poshtë:
"Noli ish person sekretiv. Ishte e pamundur për të që t'i hapte zemrën njeriut pa rezervë. Noli s'kish asnjë konfidencë, d.m.th. njeri që t'i hapte zemrën 100 % kurdoherë ishte i rezervuar. Ndër shqiptarët e Amerikës, Noli e kish humbur besimin krejt. "Të lënë të thosh si gunën e vjetër".
Ja dhe një përshkrim karakteristik për të: "Noli nuk ish mikpritës si Faik Konitza. Po të dilnje jashtë me të ishte e pamundur që të vinte dorën në xhep. Po ta vizitonje në shtëpi, s'të afronte asnjë kupë me ujë. Noli ish hamës i madh, kur gëzonte shëndet dhe plot humor dhe shakara."
"Ndër fshatarët e Shqipërisë kish një dashuri të madhe. Fshatari i thjeshtë thosh ka korruptuar komercializma dhe beson se s'mund të bësh dot tregti "me kryq në ballë". Për këtë Z. Qerim Panariti shton: "Këto karakteristika i gëzojnë të gjithë njerëzit e lartë nga mendimet. Por në këtë rast, del akoma e qartë se çfarë kërkonte Noli me qëndrimin e tij me gjigandin F. Konitza, Konstandin Çekrezin, Kristo Dakon dhe Dr. John Nase, kundrejt të cilëve mbodhi farën e grindjes dhe të urrejtjes, të cilat u trashëguan më pas në shumë shqiptarë të Amerikës". Nolit vetëm me Faik Konitzën i haste sharra në gozhdë, sepse ky dallohesh për karakterin, origjinën dhe kulturën e tij të gjerë. Të njëjtat qëndrime pasqyroi edhe ndaj fesë, klerikëve dhe besimeve.
Nolin të gjithë e nderojnë dhe e lartësojnë për përkthimin e liturgjisë së Shejtë në gjuhën shqipe. "Ky është shërbim i madh", thekson Konitza, „Për ortodoksët shqiptarë, por nuk duhet harruar se Liturgjia shqip i shërbeu Nolit si mjet pune për shqiptarët".
Rezultati i punës së tij si fetar del krejt ndryshe. Ai e përçau Komunitetin shqiptar të Bostonit, me qëndrimin dhe klerikët shqiptarë, duke bërë atë që përveç "kryekishës" së Shën Gjergjit u ngritnë edhe dy kisha të tjera; ajo e Shën Trinisë me 1921 dhe veçanërisht pas ardhjes së Nolit në Amerikë, u ngrit edhe kisha e Shën Johanit me 1934. Kjo ka qenë edhe çudia më e madhe për një komunitet të vogël si ky yni në Amerikë, që në 800 metra të kemi 3 kisha. Këtë gjë, na e thoshin shumë amerikanë të tjerë duke qendisur: "Ah..., Ah ju ini pak shqiptarë që kini tre kisha në Broduej (Broadway) Street".
Pra të dëgjojmë (lexojmë), se çfarë thuhet në "Albumin 2", faqe 101, 102 e 104: "Të gjitha andrallat që pati Noli gjatë administratës si udhëheqës spiritual i kishës i pësoi nga një pjesë e klerit të pabindur. Zënka midis Nolit dhe ekonom At Kris Ellisit (nga fshati Hoçishti, fshat në Korçë) hyn në tjetër kategori, të cilin pa dhënë hollësira, Noli e pushoi nga puna. Pothuajse të gjithë miqtë e Nolit morën anën e Ekonom Ellisit... . Në përgjithësi shumica e klerikëve s'ka qenë kurrë i bindur karshi Nolit".
Në këtë rast shtoj, se Fan Noli nuk kishte kryer studimet për teologji, se u vetshpall peshkop dhe se me përkthimin e "Rubahirave" të Omar Khajamit provoi atë se ai nuk mund të ishte kurrë fetar. Për këtë çështje, mund të sqarohemi edhe nga shtypi i kohës në ato vite, si gazeta "Drita e Vërtetë", "Skënderbeu", "Albanian - American Literary Society", libri i zotit Gjon McClain i vitit 1952 me titull: "Albanin Expose". Po ashtu, vetë kam shkruar në gazetën: "The Christian Sience Monitor", në një debat me Fan Nolin dhe Gjon Mech Lain që nga 14 gush 1953, deri më 17 prill 1954. Ju zotërinj studiues, mund t'i keni lexuar! Me këtë rast, po ju drejtohem vetë fjalëve të Nolit marrë nga "Albumi 2", fq. 77 ku thuhet:
"Nëqoftë se emri im do të mbahet mend në të ardhmen mund të rronjë vetëm në fushën e letrave". Pra ky është edhe konkluzioni im për këtë çështje.
Së fundi, zotërinjve Viron Koka dhe Nasho Jorgaqi, ose shkrimeve të tyre ofenduese, po ju jap disa fakte, por të shoqëruara edhe me disa pyetje:
Veprat, "Bethoveni dhe Revolucioni Francez", si dhe "Skënderbeu", janë botuar në një njëjtin vit më 1947 në New York nga F. S. Noli dhe mbajnë emrin e tij.
Këto dy vepra i dhanë F. S. Nolit gradën e beçelarit (Bachelor's Degree) dhe të Doktorit (Doctor's Degree) më 1945, pra pas vdekjes së Faik Konicës.
Faik Konitza, ka vdekur me 15 dhjetor, 1952,në Washington. Biblioteka dhe shkrimet e Konitzës vajtën në depot e Washington D.C. kundrejt një pagese mujore dhe me interesimin e Fan S. Nolit e të Qerim Panaritit erdhën në Kishën e Shën Gjergjit, në Boston ku janë edhe sot.
Këto shkrime lexoheshin, sistemoheshin, nga bashkëkohësit Fan Noli dhe Qerim Panariti në atë kohë, por më vonë studioheshin nga studiues të specializuar të regjimit të Enver Hoxhës, regjim që nuk i përmend as emrin Faik Konitzës dhe jo më të botonte shkrimet e tij.
"Bethoveni dhe Revolucioni Francez" dhe veçanërisht "Skënderbeu", kanë një stil të ndryshëm nga shkrimet e mëparshme të F. S. Nolit, bile tek "Skënderbeu" shohim që përmbajtja, mënyra e të shkruarit dhe shumë datime të ndryshojnë. Ky ndryshim ndihet aq sa ndryshon "mbreti" në "Skënderbeu" i vitit 1921 nga "kryezoti" i Shqipërisë në "Skënderbeu" i vitit 1947.
Zotërinjve u kujtoj, se jam 18 më i vogël se Noli, sot jetoj akoma (pra kur po shkruajmë këtë artikull Peter Minnar, është 104 vjeç, shënimi im K. Kapinova). Kam përfunduar gjimnazin para vitit 1920, kam studiuar dhe jam marrë me balet gjatë djalërisë time në Amerikë. Kam qenë mik me të ndjerin Qerim Panariti, sekretar personal i F. S. Nolit, të cilit i kam qëndruar pranë për më shumë se 30 vjet. Miqësia ime me Qerim Panaritin mbetet simbol i bashkimit shqiptar të sekteve myslimano - kristiane; kultura dhe arti na bashkoin.
Përfundimisht po ju drejtohem me disa pyetje, se kështu do të mirrni një përgjigje më të saktë.
Përse nuk u botua libri "Albumi 2" i Qerim Panaritit në Shqipëri ose të paktën përse nuk u ribotua?
A mund të ketë njohës më të mirë se Z. Qerim Panariti i biografisë së Fan Nolit?
Përse në "Albumi 2" nuk përmendet grada e Doktorit (Ph.D.), apo ajo e Bahçellarit? Nuk u gjenden dy rradhë në "Albumin 2", që të shkruheshin dhe dy nga veprat më të rëndësishme si "Skënderbeu" dhe "Bethoveni dhe Revolucioni Francez"?
Mos vallë mendja e studiuar në Clark University në Wochester e Qerim Panaritit ja ka harruar këto dy vepra Fan S. Nolit?
Pse në "Albumin 2" përmendet vetëm letra e shkrimtarit të famshëm Benard Show dhe pse cilësohet, që kjo letër është përkthyer nga vetë Fan S. Noli?
A mos vallë, pas vdekjes së Konitzës me 1942, nuk do të më mjaftonin tre deri në pesë vjetë për të përpunuar dy veprat dhe për të botuar ato, duke siguruar edhe titujt përkatës?
Me 1947 botohen dy libra nga i njëjti autor. Kjo është karakteristike e shkrimtarëve të veçantë, apo shfrytëzimit të gjërave të gatshme!?
Po Benard Show, mos nuk ka të drejtë kur thotë: "U gabuat në zanatin kur u dorëzuat klerik"?
Po, Qerim Panariti a mund të shkruante kundër Fan S. Nolit në atë kohë? Kjo nuk mund të ndodhë kurrë, ndryshe humbiste gjithshka! Po e la amanet disa miqve të tij të vërtetën.
Kjo gjë më takon mua në gjyqin (e rekomanduar nga Dr; Viron Koka) ta bëjë bashkë me Faik Konitzën në Forest Hills Cemetery pas vdekjes sime.

Peter L. Minnar
Firma
Quincy Mass.
Janar 1995"




* * *

Kjo ishte letra më e rëndësishme, si përgjigje drejtuar dy përfaqësuesve më të lartë të historisë komuniste prof.dr. Viron Koka e Nasho Jorgaqit, të botuar në librin e autorit Peter Minnar me titull kuptimplotë: "Për Shqipërinë", botuar në Boston 1995. Le të gjykojë lexuesi më mirë, mbasi ende sot historiografia komuniste, që mbizotëron në të gjithë instancat e „shkencës” shqiptare shkruan dhe vulos në tekstet shkollore.


Burime të reja nga jeta e atdhetarit Dr. Minnar


Është i ri, ndonëse e ka kaluar shekullin me vitet mbi supe. Gëzon shëndet të mirë dhe për te sekreti I jetëgjatësisë është një fjalë filozofike: "Të duash veten, ta respektosh atë". Gjithnjë ka qenë i kujdesshëm me alkoolin dhe cigaren nuk e ka konsumuar. Mish ha fare pak, kurse tre ditë në javë ushqehet me peshk dhe dy ditë mish pule, kryesisht zoga të vogla. Mbi të gjitha i pëlqen të lëvizë dhe këtu padyshim është edhe sekreti tjetër i sfidës që ai i bën moshës së tij. Ai punon sikurse ka punuar sistematikisht gjatë gjithë jetës. Përmes punës njeriu mund të bëhet i pasur në Amerikë, mbasi Amerika nuk është filantropike. Kështu njeriu i huaj që vjen aty është gjithnjë në rolin e atyre heronjve të Xhek Londonit, që ishin në kërkim të etheve të arit. Drama e tyre është refren i ditëve të sotme. Njëkohësisht gjatë bisedave të lira e duke vënë buzën në gaz, për të mos demoralizuar njerëzit shton: "Mos harroni se duhet edhe pak fat", të shoqëruar me një shprehje të njohur angleze, që thotë: "Të ndodhesh në kohën e duhur, në vendin e duhur".
Gjatë jetës së tij ka pasur fat në jetë, një histori të pasur dhe një përvoje të mbushur me ngjarje, personalitete, senatorë, kongresmenë amerikanë, njerëz të thjeshtë e politikanë amerikanë. Ai bën çdo ditë një jetë normale, siç mund të jetohet në Amerikë.
Piter Minnar ka lindur në shekullin XIX, pra, i ngjarjes historike, kur Shqipëri ekzistonte ende pushtimi i natës së gjatë otomane dhe në pushtet ishte Sulltan Hamiti. Nëna e babai i tij kanë lindur në qytetin e Korçës. Familja kishte një gjendje ekonomike të mirë dhe se në familje jetonin katër vetë, Piteri, motra dhe nëna e babai. Pas 20 vjetëve ai merr udhën e emigrimit në Amerikë, ndonëse nuk kishte nevojë ekonomike, mbasi ishte djalë i vetëm në familje. Fati e hodhi në një shtet të zhvilluar. Pas disa viteve e kishte të vështirë që të rikthehet në Korçën e tij të dashur, mbasi Amerika e kishte bërë bir të saj. Falë interesimit hyri një shkollë nate, ku mësonin edhe 18 korçarë të tjerë. Për fat të mirë, Peter-i i ri ishte i vetmi që dinte alfabetin latin. Atë e ndihmoi shumë edhe gjuha frënge dhe kultura e marrë në gjimnazin e Korçës. Gjatë Luftës së Parë Botërore punoi si përkthyes (terxhuman) me disa tregtarë dhe mësoi shumë përvojë nga kontaktet me ushtarë francezë. Më pas integrohet falë pasionit në një shkollë baleti, ku iu krijua mundësia të mësonte anglishten. Shpesh është pyetur nga vetë amerikanët dhe pas viteve '90 nga gazetarët dhe studiuesit që hulumtojnë rreth jetës së tij 104 vjeçare, se duke qenë djalosh i pashëm, pse nuk u martua me një amerikane. Ai gjithnjë me dashuri për shqiptarët, gjuhën dhe vajzat e bukura që ka Shqipëria është përgjigjur se: "Kjo është çudia e ime dhe jo vetëm e imja, por edhe shumë miqve të mi që më njihnin asokohe. Kur shkova në Amerikë si zura punë, vajta edhe në shkollë baleti dhe më pas formova një grup baleti me 5 vajza amerikane. Vetëm unë isha djalë. Dhamë shfaqje në shumë shtete të Amerikës. Ishin vajza të bukura, të pasura e megjithatë kur erdhi koha për t'u martuar zgjodha nga qyteti im i lindjes Korça”.

Gjatë 84 viteve që qëndron në Amerikë, ka hulumtuar e skeduar për emigracionin shqiptar, duke gjurmuar në biblioteka dhe arkiva. Ai ka mundur të zbulojë se shqiptarët e vjetër të vendosur në Amerikë para Luftës II Botërore, kanë qenë patriotë e kanë punuar për Shqipërinë. Kështu "Shoqëria më e vjetër e diasporës Federata Panshqiptare "VATRA" (sepse shqiptarët për njëri - tjetrin ishin një vatër mikpritje e bujarie, duke përjashtuar rastet e veçuara, kur shqiptari i ka kthyer shpinën shqiptarit) me Kryetar Faik Konicën është historia e vërtetë e kësaj diaspore”. Ai përmend kontributin e tij në fushën e letrave, duke qenë i kujdesshëm në vlerësimin e tij për disa aspekte të tjera të aktivitetit si klerik etj. Ai ishte një njeri i zgjuar dhe ka merita. Kur flitet për letrarin thekson: "Ju vazhdimisht flisni për Fan Nolin. Bukur ishte njeri i zgjuar dhe ka meritat e tij. Por historinë e diasporës nuk e bëri një njeri. Noli ka bërë shumë të mira, po ka edhe gabime. Faik Konica e Shahin Kolonja u hapnin sytë shqiptarëve. Asokohe shqiptarët nuk dinin të lexonin shqip. Konica e Shahin Kolonja i mësuan të lexonin me anën e një korçari tjetër, Kristo Dakos, i cili udhëtonte në rrethinat e Bostonit, që t'i mësonte shqiptarët të këndonin shqip e anglisht".

Djemtë shqiptarë e patriotë në emigracion mësonin bashkvëllezërit e një gjaku e gjuhë që të flisnin, të shkruanin e lexonin gjuhën e të parëve të tyre. Kështu p.sh.; Kristo Dako foli për çështjen shqiptare me filantropistin e dëgjuar amerikan Charles Grey, i cili ishte mik i presidentit të dëgjuar amerikan Wilson. Ishte Grey, që i mbushi mendjen presidentit Wilson për të ndihmuar Shqipërinë, mbasi asokohe Evropa ishte progrekëve e prosllavë e prosllavëve në drejtim të çështjes shqiptare. Për rolin e filantropistit amerikan, mund të mësojmë shumë po të lexojmë artikullin e Faik Konicës botuar tek "Dielli", më 1921. Aktivisti e atdhetari Peter Minnar flet dhe ka dokumenta të shkruara në shtypin e kohës, që i ruan me fanatizëm si vlera atdhetare e kulture se asnjëherë nuk janë cituar. Asnjë kronist i ndonjë gazete të „komunitetit” amerikano-shqiptar në New York, nuk ka shkuar për ta takuar në Boston.

Me orë të tëra të rrëfen për intelektualin e mirënjohur Kristo Kirka, Kryetarin e Shoqatës kuptimplote "Besa - Besë" një nga figurat më të shquara korçare. I tillë është atdhetari Eftim Naçi, ku vëllai i tij hapi të parën shkollë shqipe, por që nga historia komuniste është lënë në harresë. Me qetësinë që e karakterizon nënvizon:

"E megjithatë për këta patriotë është folur fare pak. Ku e kemi Themistokli Gërmenjin? E dini si vdiq T. Gërmenji? Kini edhe një statujë të tij në Korçë. Ku e kini Bellkamenin, Tromarën? Natyrisht historia ju shfajëson disi pasi në kohën e Enver Hoxhës nuk e zije dot në gojë emrin e Faik Konicës dhe të patriotëve të tjerë...”
Roli i diasporës ka qenë dhe mbetet i madh.

[Albo]

Jeta jashtë rrasës së peshkopit e poliedrikut dhe politikanit të parakohshëm, udhëheqësit klerik të lëvizjes kombëtare e demokratike


"Ju tregoj njeriun Theofan Stilian Noli"

“Fjala “shqiptar” tregon qartë se kush ishte ai, ç’farë ishte dhe kë përfaqësonte”


Mark Kristo

Në shkrimet dhe kujtimet për Fan Nolin është hedhur dritë përgjithësisht mbi personalitetin e tij poliedrik, duke zbuluar atë si udhëheqës të lëvizjes kombëtare e demokratike, klerik dhe shtetar, artist dhe dijetar, por pak është bërë për ta njohur si njeri. Edhe pse ai jetoi shumë gjatë dhe qe protagonist, ose pjesëmarrës i shquar në ngjarje që vendosën fatin e Shqipërisë dhe të shoqërisë shqiptare, edhe pse bashkëpunoi duke u lidhur me qindra njerëz në atdhe e në diasporë, kujtimet për të merren kryesisht me rolet e tij, që ai luajti pra kryesisht me figurën e tij historike. Figura e tij si njeri ose njeriu Nol, gjithmonë ka mbetur në plan të dytë, apo është dhënë me informacion të varfër. Në fakt, siç del nga të gjithë ata që e kanë njohur njeriun me personalitet tek Noli, kishin gjetur njëri-tjetrin, plotësonin njëri-tjetrin, rrezatonin te njëri-tjetri. Emri i tij nderon jo vetëm atdhetarin dhe demokratin, jo vetëm poetin dhe shkrimtarin, jo vetëm një nga etërit e shquar të qytetërimit shqiptar, por edhe njeriun si njeri, njeriun me gërma të mëdha, që pa dyshim se ai përfaqëson dhe mishëron më së miri njeriun dhe nga kjo pikëpamje mbetet një prej shëmbëlltyrave më të ndritura të botës shqiptare. Atdhedashës dhe humanist, mendje e hapur dhe e ditur, zemërgjerë dhe i guximshëm, punëtor dhe pasionant, sfidues dhe tolerant, këto cilësi e të tjera përbënin mozaikun e tij shpirtëror dhe lartësonin shtatin e tij njerëzor. Sigurisht, ai s´ishte qenie e përkryer, u takonte vdekatarëve të kësaj bote dhe bëhej i barabartë me ta, jo vetëm me vlerat, por edhe me dobësitë njerëzore. Miku dhe biografi i tij i parë gazetari, Qerim Panariti do ta karakterizonte Nolin njeri, me këto fjalë: “Një person kompleks që gëzonte të gjitha të metat e njeriut, plus të metat e tij si individ”. Dhe kjo është e vërtetë, ai nuk ishte kurrsesi njeri pa të meta, por këto të meta nuk arrinin deri atje sa të cënonin vlerat shpirtërore dhe zemrën e madhe, karakterin dhe mendjen e tij të pamposhtur. Hijet tek ai ekzistojnë për të dalluar më qartë, dritën që buron nga natyra tepër njerëzore. Për Nolin, ashtu siç ndodh me shumë njerëz të shquar janë krijuar mite dhe mitet e errësojnë të vërtetën. Vetë ai do të tregohej armik i miteve dhe kjo del qartë në kryeveprën që shkroi për Bethovenin, ku figurën e tij u përpoq ta japë me dritë-hijet e një konteksti social e psikologjik. Këtë shembull duhet të ndjekin edhe ata që do të merren me studimin e Nolit njeri. Një punë e tillë për fat të keq, për vështirësitë që paraqet nuk ka dhënë akoma frytet e duhura. Brezi i tij tashmë ka ikur, njerëzit që e kanë njohur kanë lënë kujtime të pamjaftueshme që ta fokusojnë Nolin nga afër. Hulumtimet e mëtejshme mund të zbulojnë të dhëna të panjohura. Ndoshta, mungesa e tyre mund të zëvendësojë studimin e jetës me metoda psikanalitike. Por përpjekjet për të mbledhur kujtime nga bashkëkohësit që hedhin dritë mbi Nolin njeri, nuk kanë munguar. Ato i gjejmë në komunitetin shqiptar në SHBA, ku studiues dhe njerëz të zellshëm, sado të pakët, kanë kryer hulumtime dhe kanë arritur rezultate. Një ndërmarrje e tillë shumë e çmuar është puna e Marko Kristos, që bëri dy dekada më parë, me rastin e Njëqind vjetorit të lindjes së F. Nolit. Ai mori përsipër dhe ja doli në krye të mblidhte kujtime nga bashkëkohësit për Nolin me një përkushtim dhe seriozitet të admirueshëm. Këto kujtime, po ja japim lexuesit me dëshirën se e ndihmojmë për ta njohur akoma më nga afër Nolin njeri, në një kohë kur nuk kanë munguar përpjekje mjerane për të hedhur baltë mbi të. Nasho Jorgaqi



I kisha vënë vetes si qëllim të mbledh sa më shumë të dhëna, duke pyetur disa njerëz të zgjedhur që kanë pasur lidhje personale me Theofan Stilian Nolin, gjatë një periudhe të jetës së tyre. Së bashku jemi marrë nga pak me këto kujtime, me shpresë që të krijojmë me kujdes një portret “unik” të Fan Nolit njeri.

Ç’nënkupton fjala “unik”? Kjo do të thotë se kam dëshirë të paraqes një imazh të Nolit që ndryshon brenda llojit, po aq sa ndryshonte edhe ai si karakter. Kështu që mendoj se edhe titulli i kësaj kumtese: “Fan Stilian Noli, Njeriu”, është i përshtatshëm. Për ironi, viti 1982 shënon 100 vjetorin e lindjes së këtij shqiptari.
Përse nuk e quaj peshkop, studiues ose diplomat?

Kryesisht, sepse mendoj që vetëm fjala “shqiptar” tregon qartë se kush ishte ai, ç’farë ishte dhe kë përfaqësonte.
Meqenëse në kohën kur Noli vdiq unë isha vetëm tre vjeç, e vetmja mbresë që kisha prej tij, ishte ajo e një kryepeshkopi që me siguri duhet të kishte qenë një individ i veçantë për të marrë kaq lëvdata nga bashkësia shqiptare. Por, kur pashë aq shumë fotografi të tij, portretin plot ngjyra, por pretencioz në Katedrale, pamfletet, artikujt e lajmet etj, fillova të dyshoj nëse e meritonte gjithë atë respekt që kishin treguar njerëzit, që nga vdekja e tij. Gjithashtu, fillova të dyshoj se lëvdatat kishin çuar në portretizim një dimensional të Fan Stilian Nolit. A mos shqiptarët i kanë thurur lavde deri në atë shkallë ngaqë grupet e vogla nacionale i kanë të rrallë njerëzit si ai?

Me këtë pyetje në kokë hartova një listë të gjatë pyetjesh. Ato ishin nënpyetje që të çonin te pyetja kryesore “Ç’farë shikoni te Fan Noli - njeri?” dhe akoma më gjerë: “Ç’mendoni ju se gjente Noli te vetja si njeri?” Më lejoni të vë theksin mbi elementin e hamendjes. Kam qenë me shumë fat që munda të takoj tre persona, që kishin shumë dëshirë dhe asnjë interes personal të më tregonin gjithçka dinin, me qëllim që të mund ta kuptoja më mirë Fan S. Nolin. E kuptoj se vetëm tre intervista, mund të krijojnë një mendim të njëanshëm për Nolin. Për këtë arsye i paralajmëroj të tjerët të marrin nismën e të bisedojnë me brezin e vjetër, me ata që shoqërohej Noli dhe që mund të shoqërohemi edhe ne, para se të jetë shumë vonë. Për ata që kanë mendime të kundërta me atë që paraqitet këtu, unë mund t’ju sugjeroj vetëm që të shprehin mendimet ose zbulimet e tyre për Fan Nolin, që të mund t’i kuptojmë më mirë dhe të mos ngatërrohen nga mendimet tona.


Jeta

Theofan Stilian Noli lindi, më 6 janar 1882 dhe ishte i dyti nga trembëdhjetë fëmijët e Stilian dhe Maria Nolit, prej të cilëve vetëm gjashtë patën fatin të arrinin moshën e pjekurisë. Prindërit e tij ishin blegtorë shqiptarë. Familja jetonte në Ibrik-Tepe, një vendbanim shqiptar në Turqi. I rritur nga gjyshja e tij Sumba, Fan Noli ishte një djalë i dobët dhe delikat. Kur ishte tetë vjeç e çonin në shkollë të futur në një thes, ngaqë s’kishte qejf, (kështu tregojnë). Që nga kjo kohë e tutje Fan Noli u zhvillua, lulëzoi dhe ka punuar shumë dhe me dëshirë gjatë viteve të shkollës; atëherë bëri shumë punë në vende të huaja, deri sa u vendos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, më 1906. Përshtypjet e tij të para për Shtetet e Bashkuara nuk ishin shumë emocionuese, siç mund të pritej. Me të arritur në Jamestown u angazhua në shoqatën e parë shqiptare në Shtetet e Bashkuara, “Malli i Mëmëdheut”. Në vetvete ky ëshë një paralajmërim pozitiv i devocionit politik, që do të tregonte Noli dhe të tjerët për atdheun e tyre, Shqipërinë.


Noli në Boston

Nga fundi i vitit 1906, Noli u gjend në Boston, i cili do të bëhej shtëpia e tij për pjesën më të madhe të jetës. Duke ndihmuar në gjetjen e një shtegu kulturor, patriotët e rinj i hapën rrugën Rilindjes Shqiptare. Me ndihmën e Kishës Ortodokse Ruse, Noli u dorëzua prift, më 8 mars 1908; viti 1912 solli diplomimin e Nolit popullor, i cili ishte përpjekur të ruante pozita shoqërore të lavdërueshme në Harvard. Që nga kjo kohë e më pas Noli kreu disa detyra, që mund të përcaktohen si efekti “top i dëborës”. Ndoqi një sërë shkollash: Konservatoin e Muzikës në New England, mori gradën Ph.D. në Universitetin e Bostonit, studioi aramenishten dhe hebraishten në Harvard. Noli përfaqësoi gjithashtu, Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, Zvicër; mori përsipër postin e Kryeministrit të Shqipërisë; u shenjtërua kryepeshkop në Korçë, Shqipëri më 1912 dhe së fundi, themeloi Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Unë e kuptoj që ky është një përvijim i shkurtër historik i Fan S. Nolit, por më duket një fond i mjaftueshëm për të trajtuar Nolin - njeri. Për ata që dëshirojnë diçka më shumë, i këshilloj të lexojnë autobiografinë prej 111 faqesh, e përfshirë në librin “Pesëdhjetëvjetori i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë” (Fiftieth Anniversary of the Albanian Orthodox Church in America).


Tri vlerësime

Në vazhdim, po japim tre vlerësime të veçanta nga tre anëtarë të bashkësisë së Nolit. Do të desha të falenderoj çdo njërin prej tyre për ndihmesën individuale, lidhur me raportin tim. Çarli Stavre, Pandi Kirka dhe Sarah Panariti, ju falemnderit. E pranoj sesa më poshtë mund të jetë një përcaktim i njëanshëm i Nolit, jo vetëm nga ana e burimeve të mia, por ndoshta në një masë të madhe nga interpretimet e mia. Edhe pse ky mund të mos jetë një vështrim tërësisht realist dhe i plotë i Nolit, është megjithatë një vështrim për Nolin. Ja pra, ku po ju shërbej me gjithë zemër kujtimet me të cilat jam ushqyer. Shijojini!

Charles Stavre u takua për herë të parë me Nolin, më 1930. Zotit Stavre i bëri përshtypje karakteri fetar dhe politik i Nolit. Si njeri i shkolluar, njohuritë e Nolit për probleme të ndryshme ishin të gjera. Ai ishte liberal në shumë aspekte; dëshirat e tij ishin pasqyrë e një ideologjie liberale. Gjatë viteve të hershme të shkollës, ai kishte qenë rebel, kishte protestuar për pushimin nga puna të një prej mësuesëve të tij të gjimnazit; jo se autorietet nuk kishin të drejtë të pushonin mësuesin, por Noli nuk mund të lejonte ta bënin këtë pa dhënë asnjë arsye.

Theofani besonte gjithmonë në barazinë dhe lirinë për të gjithë njerëzit. Ai besonte në barazinë, në kuptimin që askush nuk mund të kishte të drejta mbi një individ tjetër. Kjo nuk do të thotë se nuk do të kishte ndryshime klasore; sigurisht që disa njerëz do të ishin më të pasur, disa më inteligjentë, disa më të aftë se të tjerët; megjithatë të gjithë duhet të kishin mundësi të njëjta. Noli besonte te Krishti, si tek profeti më i lartë. Ai kishte shumë humor. I donte fëmijët dhe muzikën, e donte edhe kishën. Ai nuk ishte thjeshtë anëtar i bashkësisë fetare, por ishte njeriu më i rëndësishëm i saj. Aftësitë e tij intelektuale ishin të mahnitshme. Fliste disa gjuhë, përktheu Shekspirin dhe Dhiatën e Re. Studioi muzikë, e dashuronte muzikën. Politika ishte një tjetër tipar i karakterit të tij.

Pikësynimi më i madh i Nolit ishte të çlironte popullin shqiptar. Përmes përpjekjesh të palodhura, Noli arriti të siguronte ndihmën e presidentit Woodrow Wilson, në çështjen e pavarësisë. Mbasi u takua me të në Washington, D.C., Wilsoni i tha Nolit se ai kishte vetëm një zë në Konferencën e Paqes në Versajë dhe do ta përdorte në interes të Shqipërisë.
Më lejoni të theksoj se marrëdhëniet e zotit Stavre me Fan Nolin u zhvilluan si rezultat i ngjarjeve që lidheshin me kishën. Si anëtar i katedrales së Shën Gjergjit, ai mori pjesë aktive në punët e saj; ishte ndihmëssekretar i Peshkopatës dhe këndonte në korin e kishës. Gjatë vitit 1936 u botua nga Noli libri i parë i korit në gjuhën shqipe (Hymnore).
Sikurse edhe peshkop Noli, shumica e shqiptarëve në Amerikë ishin kundër mbretit Zog të Shqipërisë. Noli i kishte vënë atij shumë lloj emrash, sepse Zogu e kishte përzënë nga vendi, ditën e Krishtlindjeve të vitit 1924. Megjithatë, kur në vitin 1933 Noli u sëmur, qëndrimi i tij armiqësor ndaj Zogut u zbut.

Shqiptarët e Amerikës u fyen, kur Noli ju tha se kishte kërkuar dhe kishte marrë nga Zogu 825 $ (3000 franga) për arsye shëndetësore. Më pas Fan Noli bëri kërkesë për një pension, por nuk e mori kurrë.
Z. Stavre do të takohej shpesh me Nolin në Bibliotekën Publike të Bostonit në Copley Sq. [Sheshin Koplei]. Ato qenë takime shumë formale. Ne bisedonim për ngjarjet në bashkësinë tonë etj. Ai më thërriste me emrin tim shqiptar “Koçi”. E kishte zakon t’u drejtohej shumë njerëzve në emër. Ishte një njeri shumë i çiltër. Nuk kujdesej shumë për pamjen e jashtme. Edhe pse ishte figurë e rëndësishme, Noli nuk bënte veprime që e distanconin nga të tjerët. Kjo është shumë egocentrike. Noli nuk ishte egocentrik. “A ju ka mbetur ndonjë gjë në mendje nga karakteri i tij?” Po, besoj se ai ishte njeri shumë i ndershëm. Çdo fjalë që thoshte kishte kuptim. Të gjitha bisedat që bënim, për mua ishin shumë të vlefshme. Prej tij kam mësuar shumë. “A mendoni se këto biseda ishin të vlefshme edhe për të?” Ai gjithmonë u rikthehej çështjeve për t’i diskutuar më gjerë. Në të vërtetë, ai donte të ndihmonte popullin e tij, vëllezërit e tij. A ishin apo jo këto në të mirën e tij, unë këtë nuk e di. Jam i sigurt, se nuk i shikonte me këtë sy. Unë e ndjeja se bënte vërtetë diçka, duke biseduar me njerëzit, duke i ndihmuar etj, kështu kënaqej vërtetë. “A qëllonte t’u kthente krahët të tjerëve, të largohej nga mbledhjet kur nuk binte dakord?” Jo, ai i dëgjonte gjithmonë me dëshirë mendimet e njerëzve, pavarësisht, nëse mendonte se kishin apo jo ndonjë vlerë të madhe. Mendoj se Noli mësonte shumë, duke dëgjuar të tjerët. Në qoftë se ndonjëri thoshte diçka që Nolit nuk i pëlqente, ai do t’i mbronte pikëpamjet e veta. Tërhiqej vetëm kur nuk kishte zgjidhje tjetër. Dukej se Noli i kishte gjithmonë përgjigjet gati. Po të mos i pëlqente ajo që dëgjonte, ai do të të thoshte: kaq ishte kjo punë. Ai përpiqej gjithmonë t’u përgjigjej sa më mirë pyetjeve me ato që dinte; kurrë nuk i mbulonte gjërat. Mendoj se këmbëngulja e tij tregonte besimin në vetvete dhe në mendimet e tij. Fakti që nuk ndikohej lehtë nga të tjerët, tregon se nuk kishte frikë të mbronte bindjet e tij, madje edhe kur kjo do të thoshte, që do t’i duhej t’i mbronte i vetëm. Madje, dhe kur njerëzit i largoheshin ose e linin kauzën e tij për një farë kohe, ai i mirëpriste kur ktheheshin prapë. Të gjithë kundërshtarët mirëpriteshin, kur ktheheshin në kishën e Nolit. Ai besonte te ndjesa. Noli nuk ju mbante kurrë mëri të tjerëve, edhe kur mund të kishte shumë keqkuptime. Ai vërtetë që nuk kishte asgjë kundër njerëzve të veçantë në planin personal, por edhe po të kishte përpiqej të mos e bënte veten. Megjithatë politikisht, ai e zotëronte opozitën. Noli ishte shumë dashamirës, si miq, ne e respektonim, por nuk e kemi parë kurrë si mbinjeri. Ai ishte njeri i sjellshëm. Neve na konsideronte si të barabartë. Prandaj njerëzit e respektonin jo vetëm për kompetencën, por madje më shumë për thjeshtësinë e tij.

Intervistova Barney D. Kirkën, një i moshuar shumë i respektuar i bashkësisë shqiptare dhe ish-president i shoqërisë “Vatra”, zoti Kirka emigroi në Shtetet e Bashkuara në vitin 1906, në të njëjtin vit me mbërritjen e Fan Nolit këtu nga Egjipti. Zoti Kirka kishte kryer tre nga gjashtë vjet shkollë, në gjimnazin e Korçës. Fan Noli ishte diplomuar në gjimnazin e Adrianopojës. Ky gjimnaz ishte i njëjtë me një kolegj për të rinjtë dhe kushdo që diplomohej në atë shkollë, konsiderohej se kishte marrë arsimim shumë të mirë. Zoti Kirka vazhdon: Fan Noli erdhi në këtë vend nga Egjipti. Thanas Tashko dhe Jani Vruho qenë ata që e kuptuan se Noli ishte njeri shumë inteligjent dhe nacionalist, prandaj edhe i paguan udhëtimin për në Shtetet e Bashkuara. Ata mendonin se këtu, ai do të gjente “fushë të hapur”. Fillimisht, Fan Noli shkoi në Jamestown, në New York dhe u mirëprit nga anëtarët e shoqërisë patriotike “Malli i Mëmëdheut”. Ata e trajtuan shumë mirë. I gjetën punë në një fabrikë lëndësh drusore. Ai punonte natën dhe kjo qe një punë e përkohshme për Nolin e ri. Ndërkohë, Sotir Peci nga Dardha, një i diplomuar në Universitetin e Athinës, kishte ardhur në Shtetet e Bashkuara në vitin 1905. Më 1906, ai filloi botimin e gazetës “Kombi”. Më pas Noli erdhi në Boston dhe u bë zëvendësredaktor i “Kombit”. “A paguhej shumë për këtë punë?” Ndoshta katër ose pesë dollarë në javë. “A mjaftonin për të jetuar?”. Ishin të mjaftueshëm. Atëherë tregonin, se Sotir Peci dhe Fan Noli kishin të dy një pallto të madhe dhe e vishnin me radhë. Kjo histori nuk ishte e vërtetë, sepse që të dy kishin ardhur nga klima të ngrohta, ku nuk ishte e nevojshme palltoja.

Ishte e pamundur të mos e doje Nolin. Ai ishte njeri shumë i mirë dhe kishte personalitet tërheqës. Po ta kishit takuar ndonjëherë Fan Nolin, do ta kuptonit se përse e kam fjalën. Ai nuk fliste shumë; dëgjonte çdo fjalë që thuhej. Ne e kishim zakon t’i shprehnim mendimet tona dhe të debatonim me njëri- tjetrin. “Për ç’farë debatonit veçanërisht?” Natyrisht, për çështjen kombëtare shqiptare, si dhe për të ardhmen e rinisë shqiptare në Amerikë. Ju e dini se populli shqiptar ka qenë nën sundimin turk për 500 vjet. Ka patur konflikte për kufijtë territorialë të atdheut tonë dhe, natyrisht, ne kemi qenë kundër copëtimit të disa krahinave shqiptare. Për të ruajtur moralin mes nesh, këndonim psalme me disa radhë ku theksonim se çfardo kërcënimesh që të bënte Greqia dhe Bullgaria, Shqipëria kishte qenë dhe do të mbetej gjithmonë Shqipëri.

Në fillimet e viteve 1900, kam bashkëpunuar shumë me Nolin. Gjatë kësaj periudhe takohesha me të pothuaje çdo ditë. Posta e Nolit vinte në adresën e dyqanit tim, në 469 Columbus Avenue. Ju do të pyesni përse; ja u them unë. Fan Noli lëvizte shpesh. Në atë kohë, ai merrte me qira vetëm një dhomë, zakonisht në një zonë të Bostonit që quhej Copley/Castle Square. Prandaj i duhej një adresë e përhershme. Meqenëse dyqani im ishte vend takimi për shumë emigrantë shqiptarë, adresa ime u bë edhe e tija. Dhe mbeti e tillë deri kur më në fund, ai u vendos në adresën 26 Blagden Street.

Dallimi i Nolit nga të tjerët

Do t’ju tregoj një histori interesante dhe zbavitëse përmes së cilës mund të dalloni më mirë Nolin njeri nga disa bashkëkohës të tjerë si, të themi, Faik Konica. Një mbasdite një grup shqiptarësh ishin mbledhur në dyqanin tim; në mes tyre ndodhej Fan Noli dhe Faik Konica. Ne po diskutonim për mjeshtërinë letrare të poetit shqiptar Naim Frashëri. Me të dëgjuar emrin e Frashërit, Konica u tërbua. Ai nuk mund ta duronte respektin që tregohej për Naim Frashërin. S’ka dyshim që ishte xheloz për aftësitë e tij intelektuale.


Nesër do të lexoni

* Intelekti, përse Noli e linte prapa Konicën
* Fan Noli në Harvard për të krijuar një bazë të mirë në anglisht
* Peshkopi kishte qenë notar i shkëlqyer dhe shumë i fuqishëm

Gazeta Panorama
14 Mars 2004

[Albo]

* Si shkoi në Harvard për të krijuar një bazë të mirë në anglisht.
* Noli në Shtëpinë e Bardhë në moshën 81-vjeçare

Me mbërritjen për herë të dytë në Shtetet e Bashkuara më 1933, mbas nëntë vjet mërgimi në Evropë, Noli u bë redaktor i gazetës “Republika”. “Zoti Kirka, pse kishte kaq shumë botime në një komunitet të vogël?”

Sepse ato botime – THE ADRIATIC REVIEW, DIELLI, KOMBI dhe tani, REPUBLIKA, shërbenin për të nxitur çështjen shqiptare. Gazetat nuk ishin gjë tjetër veçse një fushë garash. Ju duhet të kuptoni se në atë kohë, burrat bënin punë të rëndomta dhe fitonin katër ose pesë dollarë në javë. Megjithatë ne, aktivistët shqiptarë, qemë në gjendje të mblidhnim mijëra dollarë për çështjen tonë, sidomos për botimet. Kjo ishte një shumë astronomike. Madje, edhe sot kjo do të ishte gati një arritje e përsosur. “A nuk mbeteshin njerëzit të zhgënjyer?” Nuk e di; nuk besoj; të paktën shpresoj që jo. Ndoshta pak prej tyre, por ne ishim shumë të suksesshëm. Për shembull, gazeta “Republika” u krijua për të kundërshtuar pikëpamjet dhe ideologjitë e diletantit, Faik Konica dhe eprorit të tij, mbretit Zog. A mund ta besoni se në një nga piknikët e shqiptarëve ne mblodhëm 300$? Kjo qe një nxitje e madhe për popullin tonë. Sa më e dukshme bëhej çarja me Faik Konicën, aq më të vendosur bëheshim ne, në lëvizjen për bashkimin e Shqipërisë dhe për krijimin e kishës shqiptare dhe të kulturës shqiptare. “Si mendonte Noli të merrte hak? A kishte ndonjë plan për të çuar përpara lëvizjen kombëtare shqiptare?” Së pari, duhet të themi se nuk ishte në të mirën e Shqipërisë të lejohej ndërhyrja e një fuqie të huaj, si për të penguar Greqinë dhe Bullgarinë që të copëtonin tokat tona, ashtu edhe për të përzënë mbretin Zog. Ka shumë mundësi që fuqitë e huaja, të organizuara dhe agresive në sytë e shqiptarëve, të rrëzonin qeverinë dhe të nënshtronin shqiptarët. Vënia e brylit Nolit si Kryeministër i Shqipërisë, qe rezultat i koalicionit të përbashkët ndërmjet Zogut dhe Jugosllavisë. Megjithatë, pak kohë pas kësaj, Zogu hoqi dorë nga ndërhyrja jugosllave për hir të mbështetjes financiare që donte t'i ofronte Italia. Aktivi u bë pasiv dhe më 1939 Italia nën drejtimin e Musolinit pushtoi Shqipërinë dhe Viktor Emanueli, mbreti i Italisë, u shpall mbret i Shqipërisë.


Historia interesante

Do t'ju tregoj një histori interesante dhe zbavitëse, përmes së cilës mund të dalloni më mirë Nolin njeri nga disa bashkëkohës të tjerë si, të themi, Faik Konica. Një mbasdite një grup shqiptarësh ishin mbledhur në dyqanin tim; në mes tyre ndodhej Fan Noli dhe Faik Konica. Ne, po diskutonim për mjeshtërinë letrare të poetit shqiptar Naim Frashëri. Me të dëgjuar emrin e Frashërit, Konica u tërbua. Ai nuk mund ta duronte respektin që tregohej për Naim Frashërin. S'ka dyshim që ishte xheloz për aftësitë e tij intelektuale. E pra, një nga admiruesit e Konicës, në një shpërthim zemërimi, thirri se poemat e Frashërit ishin shumë të përcipta, nuk kishin kuptim dhe deklaroi se Konica mund të shkruante 200 poema të tilla brenda një ore. Më pas, ai do të pohonte devotshmërinë ndaj Konicës, duke thënë se ai mund të bënte barin të rritej në trotuarin prej çimentoje që rrethonte dyqanin tim. I habitur nga ky shpërthim armiqësor prej këtij të ashtuquajturi “zotëri”, unë e këshillova të shkonte e të mblidhte për ne një koleksion të këtyre poemave, të cilat shqiptarët me siguri do t'i vlerësonin.


Fiziku

“Më përshkruani pamjen fizike të Fan Nolit”. Noli nuk ishte trupmadh; madje ishte i shkurtër dhe kishte çehre të vrarë. Një herë, duke e krahasuar veten me Faik Konicën të gjatë dhe bukurosh, Noli tha, “Unë dukem si Sanço Panço, ndërsa Konica duket si Don Kishoti.” Konica kujdesej gjithmonë për veten dhe vishte zakonisht roba të çelura. Ai shfaqej shpesh me kostumin shqiptar “fustanella”. Noli vishte petkun e errët të klerikut. Megjithatë, po të marim intelektin si masë për krahasim, Noli e linte Konicën mbrapa. Në përgjigje të librit të Nolit “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” George Bernard Shou i shkruante: “Ju keni ngatërruar vokacionin, kur hytë në Urdhrin e Shenjtë. Ky libri juaj nuk është as lutje e priftit, as hagjiografi [literaturë mbi jetën dhe legjendat e shenjtëve]; është vepra e një kritiku dhe biografi të dorës së parë. E lexova deri në fund me kënaqësinë më të madhe, duke qenë vetë njohës i muzikës, kritik dhe artist-filozof nga profesioni. Ndoshta ju e dini se njerëzit nuk lexojnë kurrë librat që jua dërgojmë, siç i kam unë me shumicë…” Është me pikëpyetje nëse Noli e ka menduar se do të ishte më mirë të qe bërë shkrimtar, sesa prift. Unë mendoj, se po të arrish të kuptosh se shqiptarët në Amerikë, përballeshin me nevojën për të kryer pagëzimet, martesat dhe ritet e varrimit, se ishin privuar nga kremtimi i liturgjisë në gjuhën e tyre, në kishën e tyre ortodokse shqiptare për më shumë se 500 vjet, ndoshta mund të kuptosh edhe pse një patriot shqiptar si Theofan S. Noli, ndjeu detyrim të madh ta vinte jetën e vet në shërbim të bashkëatdhetarëve.
Unë besoj se zhgënjimin më të madh, Noli e ka ndjerë kur dështoi në themelimin e shtetit demokratik shqiptar. Kur vdiq, më 1965, Noli nuk kishte fituar…, qëkurse ishin ndërmarrë hapat fillestare më shumë se para pesëdhjetë vjetësh. Unë mendoj se Theofan Stilian Noli ishte, në radhë të parë, nacionalist.
Intervistova Sara Panaritin, të venë e Qerim Panaritit, një ish-botues i gazetës më të vjetër shqiptare në botë, “DIELLI” dhe mbështetës i fuqishëm i shoqërisë “Vatra”.

Më poshtë po jap përshtypjet e saj për peshkop Nolin.

“Përshkruani, nëse dëshironi, marrëdhëniet që kishit me Fan. S. Nolin.” Nuk e njihja peshkop Nolin deri sa u martova. Nuk e kisha takuar kurrë më parë. Burri im ishte mik shumë i mirë i tij dhe ata kishin lidhje të ngushta. Zyra e “Vatrës” ndodhej në 25 & 30 Huntington Avenue në Boston dhe apartamenti i peshkopit ishte pranë saj në Blagden Street, kështu që ai e vizitonte shpesh Fan Nolin. “Si ishte apartamenti i tij?” Apartamenti ishte shumë i hallakatur dhe i mobiluar thjeshtë, shumë pak mobilje, por shumë libra.
Peshkop Noli na vizitonte dy herë në vit. Ai e kishte të vështirë të ngjiste shkallët, sepse çalonte pak dhe e kishte akoma më të vështirë të zbriste. Fakti që ai dhe burri im ishin aq miq, ishte shumë i çuditshëm sepse burri im ishte mysliman, megjithatë, ai ishte shumë i afërt dhe i devotshëm ndaj peshkopit. Ai e çmonte aq shumë peshkopin sa, edhe pse ishte mysliman, shkonte shpesh në kishë. “A mendoni se dallimi fetar u lejonte të kishin marrëdhënie madje më të afërta?” Mendoj se po. Peshkop Noli kishte sens të shkëlqyer humori. Duke e ngacmuar burrin tim i thoshte, “Pse nuk bëhesh prift? Do të ishe prift i mirë dhe gruaja jote ka karakter të këndshëm, kështu që do të bëhej priftëreshë e mirë.” Ai qeshte edhe me veten. Nuk ishte aspak pedant. Ata kishin shumë gjëra të përbashkta. Qëllimi i tyre mbizotërues ishte përkushtimi ndaj çështjes shqiptare, nacionalizmit shqiptar dhe kulturës shqiptare. Që të dy ishin të interesuar për shtimin e koleksionit të literaturës shqiptare, sepse kur erdhën shqiptarët në fillim në Amerikë, nuk kishte asgjë. Peshkop Noli përktheu shumë libra, mes të tjerësh Shekspirin dhe “Rubaitë” e Omar Khajamit. Ai shkroi “Historinë e Skënderbeut” në shqip dhe në anglisht dhe përktheu shumë poezi origjinale; shkroi edhe shumë pjesë liturgjike.
Përmes përpjekjeve të burrit tim dhe të shoqërisë “Vatra” u organizua një banket dhe të ardhurat ju dhanë peshkopit, që t'i përdorte për botimin e librit “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”. Libri për Skënderbeun u botua nga “Vatra” kur burri im ishte botues i “Diellit”.


Fan Noli në Harvard

Në artikujt që ka shkruar burri im, theksonte se Noli vajti në Harvard, sepse vendosi të krijonte një bazë të mirë në anglisht me qëllim, që të kryente atë punë që donte të bënte. Fan Noli mund t'ja dilte në të dy botët. Shumë herë anëtarë të klerit të huaj ose gazeta të huaja mund të funksionojnë vetëm në gjuhën e tyre, por peshkop Noli dhe burri im mund t'ja dilnin po aq mirë në botën amerikane, sa edhe në botën shqiptare.
Fan Noli kishte aftësi dramatike dhe ndoshta mund të ishte bërë aktor shumë i mirë. Grupi teatral ku kishte marrë pjesë u shpërnda, pasi mbeti në mes të katër rrugëve në Egjipt, pa para. Ai duhet të ketë pasur aftësi dramatike, ndryshe nuk do të mund të mbante të mbërthyer për një kohë aq të gjatë ata që e dëgjonin. Ishte shumë tërheqës, kur fliste ai, ti e dëgjoje. Disa herë kam ndjekur shërbesat e kishës vetëm për të dëgjuar zërin e tij, sepse duke mos qenë shqiptare, nuk e kuptoja gjuhën. Ai shprehej bukur. Ai ishte në formën e tij më të mirë, kur fliste para auditorit. Bënte që çdo gjë të dukej e gjallë. Kishte një zë të mrekullueshëm, të fortë dhe kumbues (tingëllues). “A kishte ndonjë gjë të veçantë për të cilën bisedonin peshkopi dhe burri juaj?” Kur flisnin me njëri- tjetrin, bisedat e tyre kalonin nga filozofia te letërsia, nga arti te historia, por subjekti për të cilin flisnin më shumë ishin Shqipëria dhe problemet shqiptare. Fan Noli ishte ishte i orientuar politikisht dhe i interesuar për nacionalizmin shqiptar dhe krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. “A flisnin ndonjëherë për sportin?” Oh, jo. Edhe pse burri im më thoshte se peshkop Noli kishte qenë notar i shkëlqyer dhe shumë i fuqishëm. Megjithatë, ai nuk kishte shumë kohë për gjëra si kjo, sepse vazhdimisht lexonte, studionte dhe krijonte diçka. Kjo ishte e mrekullueshme!


Noli kënaqej me piknikët

Peshkopi kënaqej kur shkonte në piknikët e shqiptarëve, ku do të ulej e të rrinte me anëtarët e rëndësishëm të kishës. Ai ishte vegjetarian dhe pëlqente frutat, kështu që në këto piknike do të gjendej gjithmonë një shportë me fruta për të. “Çfarë shihnin te Noli si njeri?” Kur shihja peshkop Nolin, ndjeja gjithmonë se ndodhesha në praninë e një njeriu të madh. Ai ishte shumë tërheqës. Kishte diçka në zërin e tij dhe në mënyrën se si fliste. Është një cilësi që jo gjithmonë mund ta përcaktosh; mund ta ndjesh, por jo ta analizosh gjithmonë. Thjeshtë e ndjeje se po flisje me një njeri me aftësi të mëdha, me njohuri të thella dhe shumë i përkushtuar. Nga ana tjetër, ai rrallë zbulonte ndonjë gjë për veten e tij. Bisedat e tij ishin gjithmonë për kauzat e për të tjerët. Nuk besoj se mund t'i afroheshe shumë në planin personal. Në themel, Fan Noli ishte njeri i ndrojtur. Ai ishte paksa vetmitar. Jetonte vetëm dhe këtu nuk kishte familje. Në jetën personale nuk interesohej për gjërat materiale. “A mendoni se i vinte ndonjëherë keq që nuk ishte martuar?” Nuk e di. Im shoq më ka treguar, sesi një herë ai dhe peshkop Noli shkuan në varrimin e dy vllezërve të rinj shqiptarë, që ishin vrarë në një aksident automobilistik. Mbas varrimit, burri im e çoi Nolin me makinë në apartamentin e tij në Blagden Street. Gjatë rrugës së kthimit Fan Noli i tha pak a shumë tim shoqi. “A e di, ne nuk e patëm kurrë kënaqësinë e fëmijëve, por nuk do të kemi kurrë as tragjedinë e tyre.”


Peshkop Noli ishte njeri shumë i respektuar jashtë bashkësisë shqiptare. Ai linte përshtypje të mahnitshme. Dr. Carleton Coon, antropolog në Harvard, kishte shkuar në Shqipëri për të drejtuar një sërë studimesh antropologjike. Ai botoi një libër me titull “Mali i gjigantëve” (“The Mountain of the Giants”) dhe i kishte kërkuar si peshkop Nolit, ashtu edhe burrit tim të lexonin dorëshkrimin për t'u siguaruar që materiali historik ishte i saktë. Një mbrëmje na ftoi të treve për darkë. Mysafirë të tij ishin disa njerëz shumë të shquar që kishin lidhje me Harvardin si dhe një anëtar i rëndësishëm i Departamentit të Shtetit në Uashington. Vëmendja e gjithsecilit atë mbrëmje ishte përqendruar te peshkop Noli. Të gjithëve u bënë shumë përshtypje njohuritë e tij për historinë e Ballkanit. Ai ishte në qendër të vëmendjes. Ajo qe një mbrëmje e mahnitshme dhe ai një tregimtar shumë i mirë.
Një histori shumë zbavitëse ishte ajo, kur e kishim ftuar peshkop Nolin për darkë, një të shtunë mbrëma. Ndoshta ishte 81 vjeç dhe ishte duke mësuar aramaishten në Harvard. Një ditë më telefonoi për të më pyetur nëse do të më vinte keq, po të ndryshonte ditën, sepse i kishte dalë diçka tjetër. I thashë se nuk më vinte keq dhe ai mu përgjigj, “Kam provime dhe më duhet të mësoj.” “Kjo ndodhi kur ishte 81 vjeç?” Po, kështu që nuk është kurrë vonë të mësosh për provime. “Vërtetë zbavitëse! Duhet të ketë qeshur, kur ja u ka thënë këtë.” Po, qeshi. Qeshi.


Një herë tjetër kur ishte i ftuar për darkë, mori në telefon për të na thënë se i kishte ndodhur diçka me protezën e dhëmbëve, kështu që nuk do të ishte në gjendje të përtypte asgjë. Mu desh të përgatisja diçka të bollshme që mund ta hante. Ai hëngri supë me zarzavate dhe më pas hëngrëm tortë me luleshtrydhe, që ai e shijoi plotësisht.Peshkop Noli e dashuronte muzikën. Ai e kishte bërë zakon të shkonte çdo të premte mbasdite në koncert simfonik. Ato pak herë kur nuk mund të shkonte, ma jepte mua biletën e tij. Kishte një vend të hatashëm; ishte në llozhën e parë mbi skenë. Kur kisha vajtur në koncert përpara se të martohesha, isha ulur në llozhën e dytë nga nuk shihej asgjë.


Studiuesit e Shekspirit në Shtëpinë e Bardhë

Në qershor 1964, lexuam në gazetën New York Times se në përkujtim të 400 vjetorit të lindjes së Shekspirit, presidenti Lyndon Johnson kishte organizuar një mbrëmje në Shtëpinë e Bardhë për studiuesit e Shekspirit. Megjithatë, jo shumë njerëz kishin dijeni për përkthimet e peshkop Nolit në shqip të Shekspirit. Peshkop Noli i tha burrit tim se do të dëshironte të shkonte. Atëherë, ai i shkroi një letër shumë të këndshme presidentit Johnson, ku i thoshte se edhe peshkop Noli ishte studiues i Shekspirit, se ai ishte 81 vjeç dhe nuk e kishte parë kurrë nga brenda Shtëpinë e Bardhë. Ai mendonte se peshkop Noli do të kënaqej shumë po ta ftonin edhe atë. Mbas një jave peshkopi mori një ftesë. “Duhet të jetë tronditur!” Po, u trondit, sepse atje ishin të gjithë studiuesit e Shekspirit nga Anglia dhe nga ky vend. Kur u kthye, peshkop Noli i telefonoi burrit tim për t'i thënë se presidenti Johnson i dërgonte të fala. I tillë ishte humori i tij.

Burri im e admmironte shumë peshkopin. S'kish gjë që të mos e bënte për të. Ai filloi fushatën për të mbledhur para që t'i blinte peshkop Nolit një shtëpi në Florida, ku ai të shpëtonte nga muajt e hidhur e të ftohtë të dimrit. Të gjithë mendonin se ajo ishte një marrëzi, se nuk do të mblidheshin kurrë aq para sa duheshin. Por i mblodhën.

Poezitë e peshkop Nolit u botuan te “Dielli” në kohë të ndryshme. Ai përktheu shumë nga poezitë e Victor Hugo-it, që do të thotë se e njihte mirë frëngjishten. Përktheu gjithashtu, edhe disa poezi elizabetiane. Duke e kuptuar se ishte njeri shumë i sëmurë, peshkopi i tha burrit tim se dëshironte që ato poezi të botoheshin si libër, ndryshe do të humbisnin po të varroseshin në faqet e “Diellit”. Mbas vdekjes së peshkopit, im shoq u takua me disa shqiptarë adhurues të Fan Nolit, që kontribuan për shtypjen e librit. Padyshim që peshkopi nuk e pa kurrë librin.
Peshkop Noli kish dashur që mbas vdekjes librat e bibliotekës së tij t'ia dhuronte Bibliotekës Publike të Bostonit. Në atë kohë, për disa arsye, biblioteka e Bostonit nuk i mori librat. Atëherë, sekretarja e tij Mary Johns, i dërgoi ato në Shqipëri. Qenë volume të tëra dhe u desh të bëheshin arka druri për transportimin e tyre. “Si nuk i pranoi Biblioteka Publike e Bostonit? A nuk ishte kjo një marrëzi?” Po, kështu ishte. Tani ata do të ishin shumë të kënaqur t'i kishin ato libra.
Si përfundim, të tre njerëzit që intervistova më informuan jo vetëm për aspektet intelektuale të Nolit njeri, por më futën në brendësi të aspektit njerëzor, madje humoristik të këtij personazhi të respektuar, të këtij shqiptari. Në të vërtetë flitet më shumë për njeriun, sesa për figurën e rëndësishme publike që e kanë njohur shumë prej nesh. Nga anekdotat personale që lidhen me këta individë, shohim se ka ekzistuar një anë tjetër e Theofan Stilian Nolit si person, si qenie njerëzore.
Gjatë kërkimeve të mia për këtë projekt, kam bërë një zbulim interesant. Kur u krijua shoqëria “Besa Besën”, në Boston më 1907, Noli qe kryetari i saj i parë dhe arkëtar ishte gjyshja ime nga nëna, Gelo Goni Stephenson (Katundi). Gjyshi im kishte emigruar në Amerikë me grupin e parë të shqiptarëve para se të mbyllej shekulli, të prirë nga kunati i tij Kole Christopher (At Kole), i cili njihet si shqiptari i parë që ka ardhur në Amerikë.

Maj, 1982

Shkruar nga Mark Kristo
Publikuar tek gazeta Panorama Mars 2004

[tani_26]

Noli ka qene nje njeri gjeni, pasi kishte shume talente, profesione, ishte shqiptari me me kulture i kohes se tij, por ne te njejten kohe, ishte deshtaku me i madh i kohes se tij. Ai deshtoi gati ne gjithcka qe nisi si ne arenen politike edhe ate shoqerore brenda komunitetit shqiptar ne Amerike. Ai ishte prift qe bente politike. Ai ishte prift qe bente thirrje per revolucion. Ai ishte prift qe i pelqente te merrte persiper se kish cliruar kombin dhe bere Kishen Orthodhokse Shqiptare Autoqefale. Ai ishte prift qe i mbante merri edhe shoket te tij me te ngushte, Faik Konices, nje tjeter shqiptar i madh i asaj kohe.

Nuk eshte rastesi qe komunistet shqiptare dhe te gjithe shqiptaret me bindje te majta e shohin Nolin si nje histori suksesi, kur ne fakt nuk eshte aspak e tille. Noli nuk ka patur kundershtare vetem ne Shqiperi por dhe brenda komunitetit shqiptaro-amerikan, kundershti qe linden pikerisht kur Noli mbrojti moralisht qeverine komuniste te Tiranes ne 1945 me fjalet: "Eshte me mire qe vendi te kete nje qeveri se sa te mos kete fare qeveri e te jete ne kaos". Bindjet komuniste dhe me vone te majta te Nolit ishin te mirenjohura si nga shqiptaro-amerikanet qe e denoncuan dhe izoluan ate, edhe nga Edhit Durrham qe e kish pike te dobet Nolin.

E verteta historike eshte qe Noli me qendrimet e tija e izoloi vetveten dhe ne fund te jetes se tij, koha e provoi se ai kish qendruar gjithmone ne kahun e gabuar te historise. Deshperimi i tij me i madh ka qene se ai jetoi shume pak ne Shqiperi, dhe ne vitet e pasluftes, edhe pse ai pati korrespondenca me rregjimin komunist, ai nuk denjoi qe te shkonte te vizitonte Shqiperine.

Figura e Nolit eshte nje figure madheshtore kur peshon kontributin e tij ne shume fusha te jetes shqiptare, por me e madhe se vepra e tij, ka qene pikerisht, egoja e tij e semure. Shqiperia nuk kish nevoje vetem per Nolin, por per te gjithe djemte e saj te asaj kohe. Shqiptaret duhet te marrin shembull perkushtimin por jo qendrimet e Nolit.

Albo

Noli pesoi deshtime ne politike, ndersa ne fushat e tjera mund te them se eshte i paarritshem.....

Por mund te na thuhet ketu se cili patriot i kohes se atehershme nuk pesoi deshtime?
Cilet nga patriotet dhe pjesmarresit ne ngritjen e Flamurit paten sukses ne karrrieren politike ne Shqiperine e mevoneshme? Cilet nga ata qendruan ne Shqiperi?

Vetem Zogu i cili edhe pse mund te mos krahasohej me Nolin por historia na tregoi se ishte politikan me i zoti....

Nejse mendimi im personal eshte se Noli ishte shume per popullin shqiptar ose e thene ndryshe populli shqiptar ishte pak per Nolin, prandaj dhe Noli deshtoi nga ana politike....Populli shqiptar nuk ishte i afte te "thithte" idete e Nolit pasi ky popull atehere ishte ne nje prapambetje te thelle turko-feudale dhe i "pelqente" ky sistem.......

Per mendimin tim personal si dhe duke u nisur nga pervoja historike e shteteve fqinje te Ballkanit ishte gabim historik "ikja" e Vidit nga Shqiperia....

Te gjitha shtetet e Ballkanit pasi fituan pavarsine pranuan princat e huaj per qeverrisje, kryesisht ishin gjermane, ndersa ne Shqiperi kjo praktike nuk pati sukses....

Po te kishim nje princ te huaj do te kishim dhe mbeshtetje me te madhe nga Fuqite e Medha, gje te cilen e paten Bullgaria dhe Greqia qe kishin mbreter gjermane....

Nejse qe te rikthehem prape tek Noli mund te them se deshtimet ne krahasim me arritjet e kesaj figure jane te paperfilleshme.....


Albo, eshte per tu falenderuar kujdesi yt per botimin e ketyre postimeve persa i perket Nolit.....

[tani_26]

Ashtu eshte vertet Albo shume bukur e ke thene deshtaku me i madh i kohes se tij, prift qe bente politike. Nje liber te tij Noli ia dedikon prinderve te tij duke thene:... kete liber ia dedikoj babait tim si shperblim per keqardhjen e tij qe me pa prift. Shume egoist Noli duket ne keto rreshta. Po te sjell nje shembull te ngjashem te nje njeriu te madh qe me ngjason shume me Nolin dhe eshte Kryepeshkopi qipriot Makarios, nqs nuk e di kush eshte po te them se ai e cliroi Qipron nga zgjedha Angleze duke e shpallur per here te pare shtet te pavarur. Nuk vleresohet shume nga qipriotet sot dhe a e di pse? Sepse donte te lidhej me te paanshmit Titon me shoke qe te ishin jashte luftes se ftohte, te mos mbanin as anen e amerikanit as anen e ruseve. Budallek me te madh nuk mund te bente ra nga pushteti sepse nuk lejoi amerikanet qe te kishin nje baze detare ne ishullin e Qipros!
NUK ISHTE E DREJTE TE KISHIN AMERIKANET BAZE NE QIPRO! Kjo i kushtoi rende humbi gjysmen e ishullit qe e zaptuan turqit.
Ah kjo bote e keqe vertet qe njerezit me te mire i vret!

Nuk eshte i drejte paralelizmi qe behet midis Qipros dhe Shqiperise dhe per pasoje midis Nolit dhe Makarios....

Nuk eshte aspak e vertete gjithashtu shprehja se qipriotet nuk e vleresojne shume Makarion....perkundrazi me sa di une ata e konsiderojne si "ethnarkis" ose e thene shqip patriot apo burre shteti....

[Kryeplaku]

DOSSIER

"Gabimet ase në datsh të thuesh fajet që Fan Noli ka mujt me ba, nuk ja zbresin vlerën tri veprave të pashoqe që ai kreu: Autoqefalinë e Kishës, fletoren "Dielli" dhe futjen e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve"

"Si e gdhendi Fan Noli veprën e Gurakuqit e Bajram Currit"


--------------------------------------------------------------------------------

Ernest Koliqi u lind në qytetin e Shkodrës në vitin 1897. Gjatë periudhës së pushtimit të Shqipërisë nga Italia, ai mbajti për disa kohë postin e Ministrit të Arsimit e Kulturës. Në vitin 1944 ai u arratis nga Shqipëria e u vendos në Itali ku për shumë vjet ishte Drejtor i Institutit të Studimeve Shqiptare pranë Universitetit të Romës. Po kështu Koliqi drejtoi edhe Katedrën e Gjuhës Shqipe pranë atij Universiteti. Gjatë asaj periudhe, për afro 20-vjet me rradhë ai drejtoi edhe revistën letraro-politike "Shenjzat", ku botuan shkrimet e tyre shumë nga personalitetet më të njohura të diasporës shqiptare në Perëndim. Ernest Koliqi vdiq në mesin e viteve 1970 në Romë. Nga krijimtaria e tij ne zgjodhëm shkrimin që botohet më poshtë në formë studimi, i cili bën fjalë për vëndin që zënë në veprën e Fan Nolit, Skënderbeu, Bajram Curri dhe Luigj Gurakuqi, ku dy prej tyre Gurakuqin e Currin, Koliqi i pat njohur nga afër kur ai shërbeu në administratën e Qeverisë së Nolit në vitin 1924.



Nga Ernest Koliqi
Përgatiti Dashnor Kaloçi

Stefan Stiljan Noli, një ndër pesonalitetet ma të spikatuna qi shprehi nga gjini i vet kombi shqiptar, paraqitet posi një fytyrë poliedrike, d.m.th. e shumëanëshme, e cila gja lodhë menden e kujtodo kur vjen momenti me dhanë një gjykim synthetik mbi rrolin që ai lujti në botën shqiptare.

Kush jeton si i ndodhi atij ma se tetëdhet vjet dhe në një periudhë historike ma të stuhishmet qi njofti njerzimi, lehtaz bahet objek kritikash sepse një jetë kaq e gjatë rrethohet me fazat e ndryshme të saj, me dritat e me hije të cilat ndoshta shkaktohen nga rrethinat, nëpër të cilat u përshkue, ma se një vullnet i prem dhe i paravendosun m' u sjell ashtu si u suell. Si të gjithë njerzit me një vlerë të veçantë edhe Fan Noli nderohet e përçmohet me ngulmim qi shpesh herë arrin në parosizëm ndër lëvduesa e prozhmuesa të tij.

Tri veprat e pavdekshme të Nolit
E vërteta asht se veprimtarija e një njeriu që, qi gjatë tetëdhet vjetëve rresht gjallese në kët shekull u dha me mish e me shpirt mbas sendërtimit të një ideali, i cili synthetizonte ne vete qëllime fetare e kombtare, shoqnore e kulturore, duhet vu në një kandar të drejtë. Gabimet ase në datsh të thuesh fajet e qi Fan Noli ka mujt me ba, nuk ia zbresin vlerën tri veprave të pashoqe që ai kreu, pasojat e mira të të cilave edhe sot ndihen në rrjedhë të historisë shqiptare e janë: themelimi më 1909 i fletores "Dielli", praleludim i themelimit të Shoqatës pan-shqiptare "Vatra" në Boston., më 1912 në bashkëpunim me Faik Konicën, pranimi shpëtues i shtetit shqiptar në Lidhjen e Kombeve me 17 dhetuer 1920 e krijimi i Kishës orthodokse autoqefale shqiptare shqiptare. Edhe po të pranojmë se për hypotezë se Fan Noli pat njolla, këto tri vepra të shkëlqyeshme krejt ia shlyejnë. Natyrisht këtyne meritave kombtare e patriotike u shtohen ato shum shum të mëdhja asi shkrimtar qi i a skalisin emnin me shkrola arit në historinë e letërsis shqipe. Por këtu duem të vëm në dukje shkurtazi burimin e frymëzimit të tij ndër shprehje ma të nalta lyrike qi ai na dhuroi dhe me theksue se si at burim frymëzuese e gjet në jetën reale të Shqipnis, në burimin njerzor shqiptar qi ai hetoi e njofti n' ato tepër të pakta vjetë ndejes në dheun e zanafillës. Edhe Fan Noli asht bir i diasporës: u lind e u rrit jashta vëndit të të Parëve. Kjo gja reflektohet mbi të gjithë veprimatrin e tij letrare. Ndër tetëdhetë vjetët e jetës së tij, vetëm tri a katër i kaloi në dheun shqiptar. E se ai kuptonte e ndiente nevojën sidomos si poet e krijues bukurije letrare me thithë në vënd frymën e tokës shqiptare na dyshmon myti i Anteut përmëndë në lyrikën kushtue Bajram Currit: "As je vrar' e as po vritesh, / Legjendar Ante po rritesh". Kush ishte Anteu e ç' përfaqsonte në mythologjinë klasike të Heladës? Anteu bir i Tokës (Gjea), vigan i madh e i stërfortë mirte fuqin qi kurkush nuk mujte të mposhte, tue prekun tokën (vëndin e vet) me shputa të këmbëve. Herakli nuk gjet mënyrë tjetër për t'a kënirrë, d.m.th. për t'ia marrë frymën e mbytë, veç tue mbajt pezull me një dorë pa e lanë me prek dhen me kambë. Vështrimi symbolik i mytit t'Anteut asht i qartë: dheu i lindjes, d.m.th. vendi ku gjallnon njerzia prej një gjaku e prej nji gjuhe, i ep njeriut forcën morale, pertrin në në të herë mbas herit fuqit shpirtit. Fan Noli prirjen e rrallë krijuese, zotsin e jashtzakonshme shprehse e shkrini në përkthime (të cilat jesin shembullore në fushën e letrave t'ona) ma tepër se në krijimet origjinale në poezi e në gjini tregimtare. Nuk e njifte sa duhet jetën e popullit shqiptar. Përvojën e tij ndër rrethet e ndryshme shqiptare të diasporës nuk e njehi, tue marrë parasysh fuqit e veta krijuese, aq të mjaftueshme sa me ia hy njaj vepre origjinale, poem a rromanx, ku të dilte pasqyrë jeta e gjindjes, prej gjakut shqiptar përshkue nëpër dritën e bokuptimit të tij. Dy vjershat epiko-lyrike, kushtue Luigj Gurakuqit e Bajram Currit, ku ai gdhen mjeshtrisht, me vija të përflakta, përshtypjet qi i lanë këta burra, takue e njoftë gjatë banesës së tij të shkurtër n'atdheun shqiptar, dishmojnë se sa të çmueshme do të kishin qenë veprat e tija letrare, po të kishte dhanë fati mundësi me depërtue ma mirë e ma thellë në palc të jetës së popullit tonë.

Vështrim mbi dy vjersha të Nolit
T'i analizojmë shkurtazi në përmbajtje këto dy vjersha qi në Parnaz shqiptar arrijn majat ma vezuullore të lumnis poetike. Në katundin shqiptar të Thrakjes, Ibrik Tepe, ku ai lindi qysh në moshën ma të mitun, Fan Noli tregoi aftësin e hollë vëzhguese me të cilën kishte pajisë natyra. Lëshonte shikimet e veta rreth e rrotull dhe përpiqej të kuptonte mbrendin e shfaqjeve të jetës qi zhvillohej përpara. Sidomos tue u rritun përpiqej me i a spjegue vetes shkaset e përmbrendshme qi shkaktojn sjelljen e mirë të veseve njerzore, do të shfaqet thekunisht ma vonë në satyrat që na la. Asokohe me siguri nji pyetje vizatohej në mënden e njomë të kalamnait veshtak: "Pse flasim na një gjuhë tjetër e pse jemi ndryshej nga banorët e katundeve fqinje?" Të cillën pyetje, sa marrin mënd e shqise, i a sjellin vetes edhe Arbreshët e Italis: "Jemi shqiptarë! Po ç'ashtë Shqipnia". Ç'farë vetish e lejojnë Shqiptarin me pohue, tue u mburrë, se asht bir i një kombi fisnik? Fytyra që në kohën e fmijnis la mbresa të pashlyeshme në kujtim të Fan Nolit, qe Gjergj Kapedani, komandar mbas Nol Kapidanit, gjyshit të tij, i repartit ushtarak qi delte Sulltanit n'ushtri në rasa lufte. Gjergj Kapidani tregonte trimnit e veta dhe të Shqiptarëve ndër luftime përkrah ushtrisë osmane. Edhe i jati i Fan Nolit, Stiljani, ushqente bashkë me pasionin e muzikës kishtare, atë të kultit të heronjve. Admironte pa masë, i jati i Napoljon Bonapartin e Skandërvbegun. Admirimi i t'et Stiljan për Gjergj Kastrijotin kaloi të birin Stefan, qi ma vonë, bani kërkesa ndër arkive e biblijoteka më dokumente gjansisht e imtisht mbi te dhe mbi kohën e tij për të mëshiruar burrnin shqiptare në Kryetrimin e Krujës n' at vepër të madhe historike qi të gjith njofim. Në një djalosh mendesquet e zemërndieshëm, të prirun kah analyza e shkaseve të ndryshme qi burojnë nga thellësytë e shpirtit të vet e të tjerëve edhe nga valvitja misterioze e gjakut që sejcilit i rreh ndër dej, asht i natyrshëm të dij psehin e rrethanave qi cilsojn kushtet e tij njerzore të veçanta. Gjergj Kapidani i flitte për trimni shqiptare, i ati, Stiljan Noli, çonte në qiell veprimet e Kastrjotit. Ç'themel në të vërtetë kishin ato lavde ato mburrje? Ç'farë tharmesh leviteshin në gjak shqiptar? Cilat ishin vetit e veçanta njerzore të Shqiptarit? Fan Noli në zhvillimet e jetës së tij endacake e plot peripetina si ato të Odiseut homerik, njofti burra shqiptarë që i a vërtetojshin pohimet e Gjergj Kapetanit dhe të t'et mbi fisnikin shqiptare. Me 1903 fati e hodhi n' Egjypt e ndër tri vjet kalue aty pat mardhanije me burra të vlefshëm si Spiro Dinen, Nikolla Naçon, Thanas Tashkon e Jani Vruhon. Preku me dorëthjeshtësinë e natyrës idealistike të këtyne pishtarve të Rilindjes s'onë, por mund të mendonte se ata ishin përjashtime. Paisej vërtet Kombi shqiptar me vetinat e andrrueme prej patriotave? Përgjigjien kësaj pyetje e kërkoi, si thamë, në historinë e qindresës shqiptare të pesqind vjet në epopenë e Gjergj Kastriotit. E fletët e historis i a vërtetuan pohimet e t' et dhe të Gjergj Kapedanit. Ligjnuen enthujzazmin me të cilin patriotët përmëndshin emnin mbrekullbas, plot frymzim rilindës, të Skanderbegut. Por, qi vetit e lulëzueme mrekusllisht në Skandërbegun, vlojshin prap se prap në zëmrën e madhe të kombit shqiptar, ay e pa me sy kur më 1921 erdh në dheun e të Parëvet dhe qindroi aty deri më 1924. Brumi njerzuer prej të cilit doli Skanderbegu dhe breznija e çelnikët qi atë e ndoq ndër luftime për liri, vrumuliste ende i gjallë e gjithënji i aftë me shprehë vetje t'adimirueshme për dobi të kombit.

Frymëzimi për Gurakuqin e Bajram Currin
Në Luigj Gurakuqin e në Bajram Currin hetoi esencën e fisniknis shqitare, burrnin, e cila asht nji shkrimje e trimnis me urti, d.m.th. syntheza e nji hovi guximtar plot vetmohim bashkue me nji përftim a koncepcjon të jetës që ka shtyllë themelore nderin dhe shprehet me një matuni fjalësh e sjelljesh e cila mbështetet në ndiesi të së drejtës e të njerzis së ndërgjegjëshme. Trimnija ka vlerë kur përdoret me vënd e me kohë për të nxjerrë soje frytet e dobishme. Thotë Fishta: "Por i urti kurr nuk ngutet / prej burrnis e jo prej tutet". Në Luigj Gurakuqin, Fan Noli njofti burrnin që rrjedh nga vetit shqiptare trashigue nga të Parët dhe të zdrituna shkëlqimisht në rrezet e nji kulture së gjanë. Në Bajram Currin njofti e përlavdoi instiktet e shëndosha burrnore qi me gjarpënim vetimash e shungllim bubullimash shfaqen papritmas në përpjekje për ideal, pa dalë nga vijat e urtis dhe pa u shkoq nga trashigimi stërgjyshnuer i nderit e i drejtësis. Këta dy burra të paharrueshëm i a frymzuen Fan Nolit vjershat e pavdekshme ku ai naltsoi me një hov lyrik flatër-vervitës burrnin, veti qensore e jetsore kryekkrejet e fisit arbnuer. Ju kujtohen vargjet e thekshme kushtue Luigjit? "…Nëno moj, mbaj zi për vllan, / Me tre plumba na i ran…/ …Se të deshte kur s' të deshnin, / Se të qante kur të qeshnin / Se të veshte kur të çveshnin. / Nëno moj të ra dëshmor…/ Nëno moj ç'është përpjekur, / Gojë mjalt' e zëmër- hekur, / Syrgjyn gjall' e syrgjyn-vdekur, / Ky vigan liberator". E ato për Bajram Currin? "…O Bajram bajrak i gjallë, / More nam me gjak në ballë, / Te një shpell' e Dragobis. / Yll i rrall' i burrëris…/ Me zjarr Shenjt u ndrit kjo shpell, / Gjer në qiell u ngrit Kështjell / Për çlirimin e Shqipëris / Katakomb i Dragobis". Le të vëhet re fati i mjerë i njajtë i tre heronjve këndue nga Fan Noli: Skandërbegu, Luigj Gurakuqi, e Bajram Curri, të tre shkrinë jetën për ideal dhe mbaruen pa i pa realizimete e dishrueme. Poeti qan me lot burrnin orzezë shqiptare. Unë i kam njoftë dy Burrat, këndue nga Noli, të dy nderë e Kombit, shtylla të ndritshme t' idealit dje, sot e n'ardhëmëni ma të largët edhe kam pasë fatin me qenë në mardhënie të ngushta me ta. Luigji më nxiti m'u marrë me letërsi dhe më hodhi në fushën politike më 1923, Bajrami qi banoi me familje në një shtëpi t'onë në Shkodër mirsisht bisedoi shpesh me mue mbi çashtje kombtare. Si nëpunës i vogël por besnik, edhe unë kjesh pjestar në Qeverinë e kryesume prej Fan Nolit më 1924 dhe, kur ajo Qeveri u përmbys, nëpër rrethina të njoftuna, si fanolist mora udhat e mërgimit e ndeja pesë vjet larg atdheut. Prandaj në përkujtim të dy burrave të mëdhenj, që jesin në vënd të parë në Olymp të heronjve të Kombit dhe të Poetit qi u a përlevdoi vetit e pashoqe arbnore e ndiej, për arsye dhe vetjake. Detyrën të përuli kryet në shënj të një nderimi të pamasë"

[Kryeplaku]

Nese disa Shqiptare te shquar dhe te fuqishem, per te cilet akoma kombi eshte ndare ne gjysem, i vrisnin njerezit e shquar te ketij dheu "per qellime te larta", Noli diti t'i nderoje te gjalle dhe te vdekur! Problemi i madh i Nolit, sic e preku edhe z. Koliqi, per mendimin tim ishte se kishte lindur per te udhehequr nje komb te madh por populli shqiptar i kohes se Nolit ishte shume mbrapa nivelit shpirteror/mendor te ketij personi. Akoma edhe sot duket se shume Shqiptare nuk kane inteligjencen e duhur per ta kuptuar Nolin! Ne qeverisje deshtoi sepse nuk mendonte si nje Shqiptar i asaj kohe ("ishte ne autobuz" me pak fjale) por vepra e tij vazhdon te shembellej edhe sot. Noli mire beri qe nuk zbriti nga "autobuzi" ne te cilin gjendej -sepse ndodhej gjithmone shume hapa perpara Shqiptareve te tjere- por Shqiptaret kur do i hypin "autobuzit" te Nolit?

[Kryeplaku]

Nasho Jorgaqi: Përse akuzohet Fan Noli

ALKETA SINO

Peter Minar duke pasur privilegjin të jetë bashkohës i Fan Nolit, godet dhe trondit vitet e fundit kulturën dhe historinë shqiptare.

Sipas profesor Nasho Jorgaqit, njerit prej njohësve më të mirë të veprimtarisë dhe krijimtarisë së Nolit, Peter Minar e bën këtë për arsye politike dhe shumë personale. Në librin me titull "Për Shqipërinë", Peter Minar e akuzon Nolin si vjedhës të veprës së Konicës. Profesor Nasho Jorgaqi rrefen fakte dhe argumente mbi figurën e njohur të Fan Nolit.

Profesor Jorgaqi, kohët e fundit në shtyp janë botuar mendime dhe të dhëna të zotit Peter Minar dërguar nga SHBA-ja, që duket se thyejnë disa teza tabu për Fan Nolin. Ju, si një nga studiuesit e njohur të Nolit, si i gjykoni këto?
Fillimisht dua të them se këto mendime nuk janë të reja. Për herë të parë, zoti Peter Minar i ka shfaqur ato dhjetë vjet të shkuara (1994) dhe i ka përsëritur para pesë vjetëve, më 1999. Siç është e natyrshme, ato ngjallën reaksion në opinionin shqiptar. Goditja që i bëhej Nolit ishte një goditje që i bëhej njërës prej shtyllave të kulturës dhe historisë moderne shqiptare. Në të vërtetë, mendimet dhe faktet sensacionale që sillte Minari qenë dhe mbeten më shumë një kronikë thashethemesh e trillimesh dashakeqe, se sa një gjykim serioz apo përpjekje e ndershme për të zbardhur të vërtetën. Edhe pse u bënë në emër të thyerjes së tabuve dhe të rishikimit objektiv të historisë, ato nuk i shërbyen gjykimit dhe vlerësimit shkencor. Unë dhe kolegë të mi historianë, duke u bërë zëdhënës të shqetësimit të opinionit shqiptar iu përgjigjëm zotit Minar. Përpara përrallave të tij ne sollëm fakte dhe dokumente të pakundërshtueshme. Megjithatë, ai vazhdoi të shkruajë, duke shpifur, duke falsifikuar, i ndezur nga pasioni politik dhe inate personale. Dhe jo vetëm kaq, por pa u dhënë asnjë përgjigje mendimeve tona dhe duke mos u hequr asnjë presje shkrimeve të veta, i botoi ato kohët e fundit në librin "Për Shqipërinë". Pra, publikut i serviren rishtazi të njëjtat përralla të mbrapshta.

Mund të na thoni se ku konsistojnë këto mendime të mbrapshta dhe trillime, sipas jush?
Zoti Minar, që ka privilegjin të ketë qenë bashkëkohës i Nolit dhe mik i Konicës e që, sidoqoftë, duhet respektuar për moshën, pasi tani i ka kaluar të njëqindat, ka hedhur në publik një varg falsifikimesh nga më monstruozet e më flagrantet që mund të jenë thurur në historinë e kulturës shqiptare, për një nga etërit e saj shpirtërorë. Ato paraqiten si akuza ordinere përmes "rrëfimesh" ordinere, me arsyetime e gjuhë ordinere. Them kështu, sepse kur merr përsipër të gjykosh për vepra kapitale të kulturës sonë kombëtare, jo vetëm që duhet të karakterizohesh nga ndjenja e përgjegjësisë qytetare e atdhetare, por lipset të ruash edhe etikën, si dhe të kesh njëfarë përgatitjeje elementare shkencore. Fatkeqësisht, zotit Minar këto i mungojnë plotësisht. Ai e akuzon Nolin se dy veprat shkencore të jetës së tij "Gjergj Kastrioti Skënderbeu" e "Bethoveni dhe revolucioni francez", ia ka vjedhur Faik Konicës. Për t'i bërë të besueshme akuzat e tij, ai nuk merret me shqyrtimin shkencor të këtyre dy veprave, por flet për fakte periferike, duke u marrë me fatin e arkivit të dorëshkrimeve të Konicës, duke përzier në këtë mes edhe gazetarin Qerim Panariti, një nga njerëzit më të afërt të Nolit.

Si qëndron e vërteta atëherë?
Dihet se me figurën e Skënderbeut janë marrë si Konica, ashtu edhe Noli. Konica pati nisur të shkruajë në fillim të shekullit të kaluar një histori popullarizuese për heroin tonë kombëtar, të cilën, si dhe vepra të tjera të tij të gjata, asnjëherë nuk arriti t'i përfundojë. Botoi vetëm kapitujt e parë te "Dielli". Krejt ndryshe qëndron puna me Nolin. Ai botoi një histori të letrarizuar për Skënderbeun, që u botua më 1921 dhe që nuk i ngjante fare asaj të mikut të tij. Në vitet që erdhën, Konica nuk u mor më me Skënderbeun, kurse për Nolin figura e tij mbeti dashuria dhe pasioni i përjetshëm. Në vitet '30 - '40, ai iu rikthye seriozisht studimit të Skënderbeut dhe kreu kërkime shkencore, madje, për këtë pati dhe letra të vetë Konicës, me anë të të cilave ai e informon Nolin për vepra të autorëve të huaj mbi Skënderbeun. Studimet e tij në këtë fushë zgjatën disa vjet dhe fryt i kësaj pune të madhe e cilësore prej shkencëtari të vërtetë është vepra "Gjergj Kastrioti Skënderbeu", që ai e mbrojti si tezë doktorature (Doctor's Degree) me udhëheqës shkencor, prof F. Novak, më 1945. Nga kjo punë kolosale e Nolit kanë mbetur si dëshmi autentike dorëshkrimet studimore, një pasuri e tërë materialesh, të cilat gjenden në Arkivin e Shtetit. Janë mijëra faqe, konspekte dhe ekstrate nga vepra të studiuara prej tij, të hedhura në dhjetëra blloqe të mëdha, të vjela nga dora e Nolit nga gjuhë të ndryshme, mbi të cilat ai ngriti më pas veprën monumentale. Është kjo një dëshmi e rrallë, që pret të njihet e të studiohet e që flet veç të tjerash dhe për metodikën e punës shkencore të Nolit historian. Unë kam pasur fatin të njihem me këtë dokumetacion.

E vërteta për monografinë tjetër shkencore të Nolit "Bethoveni dhe revolucioni francez" është edhe më transparente. Ajo u shkrua në gjallje të Konicës dhe u mbrojt prej Nolit më 1939, në Universitetin e Bostonit, në Degën e Kërkimeve Muzikore, nën udhëheqjen e prof. A. Majerit, me të cilin ai mori gradën "Bachelor's Degree". Pra, kjo vepër u bë publike kur jetonte Konica. Madje, siç ishte e natyrshme, Noli u përgëzua nga miku i tij.

Më 1947 të dyja këto monografi, për vlerat e padiskutueshme që kishin, u botuan me rekomandimet e komisioneve shkencore nga "Internacional Univesity Press" në Nju-Jork me ndihmën financiare të "Vatrës" dhe patën jehonë në shtypin e specializuar dhe në opinionin publik. Por "vjedhjet" e Nolit nga veprat e F. Konicës, sipas Minarit, nuk mbarojnë me kaq. Noli tërë jetën paska bërë emër si njeri i kulturës shqiptare duke vjedhur e kopjuar tinëz, veprat e mikut të vet. Madje, kjo punë paska qenë e hershme. Kështu, del që edhe librin e parë të shërbesave të shenjta e paska përkthyer Konica, "meqë Noli nuk e fliste shqipen aq mirë"! Por dihet botërisht se librin "Shërbesat e javës së madhe" Noli e përktheu dhe e botoi në Boston më 1908, kurse të dytin, "Libra e shërbesave të shenjta" e përktheu po ai dhe e botoi nën përkujdesjen e Konicës në Bruksel. Për ta Konica do të shkruante me entuziazëm tek "Albania: "Po ç'përkthim! Ç'gjuhë e fortë, e lidhur, nervoze dhe e gjallë. Literatura shqipe do të kishte arsye t'i mbante mëri kishës që na vodhi një shkronjë të lindur. Po, për fat të mirë, miku ynë duke hyrë në kishë, nuk doli nga letrat".

Por zoti Minar e akuzon Nolin dhe në planin politik…
Kjo është e vërtetë. Madje, kjo është fusha ku zoti Minar si antikomunist shfren dufet e tij. Nuk ka dyshim se Noli ishte dhe mbeti tërë jetën një demokrat i majtë, por asnjëherë nuk qe komunist. Të qenit i majtë nuk e pengoi asnjëherë përkushtimin e tij si atdhetar. Përkundrazi, demokratizimi i Shqipërisë ishte ideali i tij i përjetshëm. Në qoftë se pati simpati dhe përshëndeti LANÇ-in dhe reformat që varrosën feudalizmin pas lufte në Shqipëri, kjo nuk do të thotë se ishte komunist. Këtë nuk do t'ia falë zoti Minar. Dhe kjo është e drejta e tij. Por, pandershmëria e Minarit shfaqet qartazi kur ai fillon të trillojë, kur shpif pa prova të dokumentauara. Kështu, ai e akuzon Nolin se kur është kthyer në SHBA, në vitet '30, është vënë në shërbim të konsullit italian në Boston. Ka marrë dhe para, me kusht që të heshtë për politikën italane në Shqipëri. Një pohim i tillë nuk është veçse një shpifje nga më të ulëtat e më absurdet, po ta njohësh nga afër jetën dhe veprimtarinë e Nolit atdhetar e demokrat.

Si është e mundur të thuhet kjo gjë, kur Noli ka qenë një nga udheheqësit e lëvizjes antifashiste evropiane, në krah të A. Ajnshtajnit e të H. Barbysit, me të cilët kishte drejtuar dy kongreset botërore kundër fashizmit dhe kishte shkruar një mal me publicistikë antifashiste, si është e mundur pra që një antifashist i këtyre përmasave të dorëzohej para një konsulli fashist për një grusht para?
Edhe më e ulët është shpifja tjetër e Minarit, kur e akuzon atë se ka qëndruar pasiv në ditët e para të pushtimit fashist të Shqipërisë. Dhe kush? Noli që pushtimin e atdheut të tij nga fashizmi e kishte parashikuar në mënyrë profetike që dhjetë vjet përpara me sa e sa artikuj e thirrje publike! E vërteta është se Noli u trondit aq shumë nga pushtimi i Shqipërisë, sa vendosi të rikthehet menjëherë në politikë. Më 8 prill 1939 ai i dërgoi një telegram proteste Lidhjes së Kombeve dhe qeverive amerikane, franceze e angleze. Pa u shpërndarë në dokumente dhe faktet të tjera, mjafton të përmendim fjalën që mbajti Noli fill pas pushtimit në kishën e Shëngjergjit, në Boston, ku lavdëron qëndrimin e shqiptarëve kundër fashistëve që "i treguan botës se italianët hynë në Shqipëri me forcë e duke derdhur gjak". Me këtë rast, Noli e përshkruan situatën me nota sarkastike, kur thotë se" "Musolini është një bretkosë e fryrë në erë dhe kur shikohet në pasqyrë i duket vetja luan. Po sikur ta shpojë njeri me gjilpërë, i del era dhe mbetet prapë bretkosë". Tani lind pyetja: Si mund të fliste kështu një rrogëtar i fashizmit, siç e quan zoti Minar, në një kohë kur fashizmi po i vinte zjarrin botës? Është e qartë se fanatizmi politik dhe mllefet e Minarit ndaj Nolit nuk marrin parasysh të vërtetën konkrete në kontekstin historiko-politik të kohës, por e zëvëndësojnë atë me sajime banale të neveritshme.

Atëherë ç'mund të na thoni për marrëdhëniet e ndërsjellta mes Nolit dhe Minarit?
Peter Minari njihet si një nga kundërshtarët e vjetër të Nolit për arsye që nuk e nderojnë, bile vënë në dyshim edhe patriotizmin e tij. Mjafton të përmendim ngjarjen e rëndë që ndodhi në fillim të viteve '50, në komunitetin shqiptar ortodoks të SHBA-së, kur Patriarkana e Stambollit, duke përfituar nga rrethanat famëkeqe të makartizmit deshi ta hiqte qafe Nolin si kryepeshkop dhe të shkatërronte Kishën Ortodokse Shqiptare. Ajo dërgoi për ta zëvëndësuar peshkopin renegat M. Lipe dhe atëherë të gjithë shqiptarët patriotë u ngritën më këmbë kundër tij. Minari ishte nga të paktët që mori anën e të dërguarit grekoman dhe këtë e shpalli publikisht. Ai botoi në revistën "Cristian sciece monitor" artikullin "Kryepeshkopi i ri shqiptar" kundër Nolit dhe kishës së kryesuar prej tij. Noli, iu përgjigj menjëherë në të njëjtën revistë, me tone të forta kritike dhe zemërim, duke i quajtur të gjitha sa shkruante Minari "shpifje, akuza false, shtrembërime, akuza gjysmake etj". Minari, jo vetëm që mori anën e peshkopit renegat, duke iu kundërvënë gjithë komunitetit shqiptar, por u përpoq tinëzisht të minojë pozitën qytetare të Nolit, duke e akuzuar për komunist në kohën e "gjuetisë së shtrigave" të Makartit. E, megjithatë, nuk ia arriti qëllimit. Autoriteti dhe emri i çmuar i Nolit do të sfidonin çdo lloj përpjekjeje liliputësh për ta njollosur e denigruar. Minari nuk do t'i harronte këto dhe sapo filluan proceset demokratike në Shqipëri, tentoi të hakmerret kundër tij, duke dërguar nga përtej Atlantikut përralla diskredituese në adresë të Nolit. Mendoj se nuk ia vlen të zgjatemi më tej, pasi, normalisht, Noli nuk ka nevojë për mbrojtje, aq më tepër kur sulmohet nga njerëz të dyshimtë për patriotizmin e moralin e tyre, aq më tepër kur këta fatkeqë nuk kanë as përgatitjen më elementare për të gjykuar mbi çështjet madhore që ngre trashëgimia e savantit shqiptar.

Si kanë reaguar shqiptarët e Amerikës ndaj mendimeve e gjykimeve të Minarit?
Sigurisht, nuk e kanë pritur mirë. Dhe me këtë kam parasysh rrethet intelektuale e patriotike, për të cilat Noli është shëmbëlltyrë e atdhetarizmit, e demokratit dhe e intelektualit. Këtë qëndrim e pasqyrojnë edhe dy letra të shkruara e të botuara nga dy personalitete. Njëra është e Anton Athanasit, biznesmen i njohur, dhe një figurë qëndrore e diasporës shqiptare në SHBA. Tjetra është e zonjës Sarah Panariti, gruaja e gazetarit dhe e patriotit Qerim Panariti, ish-profesoreshë në Harvard dhe mikeshë e Nolit.

Zoti Minar ju cilëson ju si një historian komunist. Cili është komenti juaj?
Nuk e di se çfarë ka parasysh zoti Minar me këtë cilësim, por nuk druhem të them se unë jam historian marksist, që do të thotë se mbështetem në parimet e materializmit historik dhe në metodologjinë shkencore të K. Marksit. Dhe kjo më nderon, jo vetëm se Marksi ka qenë dhe mbetet një nga filozofët e mëdhenj që me idetë e tij tronditi botën dhe i hapi shtigje të reja shoqërisë njerëzore, por dhe për faktin e njohur se shumë studiues amerikanë sot punojnë mbi bazën e metodologjisë së tij, duke përfshirë këtu dhe profesorë të Universitetit të Harvardit, që gjendet afër Bostonit, ku jeton zoti Minar.


Fan Stilian Noli, jeta e një njeriu të gjithanshëm

Të gjithë e njohin figurën dhe emrin e tij. Fan Noli ose, Theofan Stilian Noli, është lidhur me gjithë kulturën e re shqiptare të shekullit tonë. Vendlindja, Ibrik-Tepeja ose Qyteza, një fshat shqiptar në Traki, afër Adrianopojës. Pasi kreu në greqisht shkollën fillore dhe gjimnazin, në vitin 1900, në moshën 18- vjeçare, ai u largua nga vendlindja. Më 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua për arte, kurse më pas, në moshën 55-vjeçare, mbaroi konservatorin, dhe në moshën 63-vjeçare mori doktoratën e filozofisë për histori. Më 1906 Noli u dërgua në Amerikë nga patriotët e kolonisë së Egjiptit për organizimin e lëvizjes kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Brenda një kohe të shkurtër Noli krijoi shoqërinë "Besa-Besë", që më pas u shkri në federatën "Vatra", si dhe gazetën "Dielli". Në jetën politike të Nolit është e rëndësishme shkëputja e Kishës Ortodokse Shqiptare dhe lufta kundër propagandës shoviniste greke. Për këtë qëllim, më 1908 ai u dorëzua prift dhe, duke vazhduar traditën e nisur nga Kristoforidhi, përktheu shumë libra të ndryshëm të kishës në gjuhën shqipe. Më 1921 ai botoi edhe veprën e rëndësishme "Historia e Skënderbeut". Më 1932, kur Zogu arriti të forconte mjaft pushtetin e tij despotik, ai e humbi shpresën dhe u largua për në Amerikë. Përveç veprimtarisë shumë të rëndësishme politike, poetike e publiçistike, gjatë këtij dhjetëvjeçari Noli përktheu tragjeditë e Shekspirit, Rubairat e Omar Khajamit, Don Kishotin e Servantesit etj. Pasi u vendos në SHBA, u mor me krijimtari letrare, me studime të ndryshme, siç ishte "Bethoveni dhe revolucioni francez" etj dhe me organizimin e veprimtarive të kishës shqiptare në Amerikë, e cila shërbente si qendër e lidhjes së kolonisë shqiptare. Fan Noli mbeti deri në fund të jetës së tij një demokrat i shquar. Ai vdiq më 13 mars 1965 në SHBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.





koha Jonë ,
18-10-2004