Arshi Pipa

[macia_blu]

"Besoj se Shqiperia do te jete me te vertet e lire,

vetem athere kur shqiptaret do te kene mundesi

te lexojne, te studjojne dhe vlersojne

veprat e shkrimtareve te tille te medhej

si Arshi Pipa."

Martin Camaj



FEMIJERIA DHE ADOLESHENCA

Arshiu u lind në Shkodër në 28 korrik 1920. Kjo është datëlindja që njihte ai. Them kështu, sepse kam gjetur në regjistrin e gjendjes civi]e në Shkodèr, ate të vitit 1930 (nuk kishte regjistër me të vjeter), si datëlindje 13 shkurtin e p0 atij viti. Por kësi punesh në Shqipëri nukjanë fort të rralla....

Ai ishte djalë i vetëm në krye të katër motrave te po një barku. Vëllanë me të madh gjashte vjet para tij, Muzaferin, i kishte të tillë nga babai. Kështu, ishte drita e syrit jo vetëm e prinderve, por edhe I motrave, të cilat gjithë jeten e kane adhuruar. Por kjo nuk do të thotë aspak se në familjen Pipa, per Muzaferin nuk ishte po e njejta gje. Aty nuk bëhej asnjë dallirn ndër dy djemtë e shtëpisë, si nga prindërit, ashtu edhe nga motrat. Jshte një familje me lidhje afektive shumë te theksuara, te pashlyeshme kurrë. Dhe kjo i detyrohet kryesisht nënës se tyre, zonjes se mrekullueshme Hatixhe, shkodrane e përkryer në të gjitha drejtimet, nènës së forte, të dhemshur aq edhe të drejtë den në shkallen e një modeli klasik.

Fëmi I mbarë, I shëndetshëm dhe I bukur, Arshiu ishte njëkohësisht edhe një “lojcak” I madh, si thonë në Shkodër, madjé edhe një “sherret”, domethënë që nuk linte dy gure bashke. Perveç lojrave teper të guximshme me shokët e vet të lagjes, majat e pemeve të larta në oborrin e shtepise a ne kopesht, pusi i thelle dhe kulmi i çatise ishin vendet e preferuara te tij.

Zakonisht femijet dhe adoleshientet çamaroke nuk I nenshtrohen disiplines dhe mësimeve të shkolles. Per pasojë, shpesh perpanimi në mësime ecen çale-çale. Por tek Arshiu ky fare rregulli s’kishte fare vend. Perkundrazi! Tek ai natyra e gjalle dhe dinamizmi I moshës se re harmonizohej qysh në fëmijëni mrekullisht me zellin e madh per shkollen, per rnesimin. Dhe faktet tregojnë se ai qe në kiasèn e pare e deri në mature dilte gjithnje i pari i klasës!

Filloren e kreu tek shko]la e jezuitëve në Shkodrës, e në mos gaboj edhe në vitet e para të gjimnazit. Them vitet e para, sepse gjimnazet atëhere ishin me tetë e nënte klasë, den me vonë madjé, nè kohen e regjimit komunist. Vërtetë ishin te pakte këto gjimnaze para luftès Se Dyte Boterore në Shqiperi, porishin të saktë. Ejo vetëm gjimnazet (ai i Shkodrës, Tiranës, Korces etj.) por edhe shkollat e mesme profesionale, si Normalja e Elbasanit, Norrnalja e Tiranës (vetëm per vajza) dhe Shkolla Teknike Amenikane e Fullcit në Tiranë apo ajo e Kavàjës.

Tek jezuitët Arshiu mori bazat e kultures klasike, me greqishten e vjetër e latinishten dhe per pasoje, kur shkoi të vazhdoje nè Gjimnazin shtetenor te Shkodres, qe quhej atehere Lice, si ai i Korçes dhe i Tiranes, kishte baza te forta per te dale i pari edhe ne dy gjuhet klasike qe permendem me lart. Dhe kèto dy gjuhe ai s'i ndau gjate gjithe jetes. Perkthimet e bollshme, të lena në doreshkrim e deshmojne me se miri kete fakt.

Gjate kohes se arsimimit ne shkollen e jezuitève, ku jepnin mesim klerikë të shquar, i ati, duket per një lloj “ekuilibrimi” kulturash e futi që te ndjeki njekohesisht edhe mejtepin, per te rnesiuar format e moralit islamik. Keshtu Arshiu, deri ne moshen e thyer, mbante mend akoma dhe i recitonte per bukuri shume nga syret e Kuranit arabisht, per çudine dhe admirimin e miqve shkodrane te dhene fort pas kësaj feje, por qe arabishten nuk e dinin fare, as me shkrim e as me lexim!...

Gjimnazi i Shkodres, si thame, ishte fort i dalluar nder ata pak homologet e tij të atèhershem në vendin tone. Dhe kjo pune jo vetem nga programi, por sidomos nga turpi i tij mèsimor, qe perbente ajken e inteligjences shqiptare te asaj kohe, qe te gjithe intelektuale te formuar me se miri, me prirje te theksuara perendimore, por me shpirt teresisht kombëtar. Figura te tilla si Hil Mosi, Mirash Jvanaj, Ndue Paluca, Gjergj Canco, Gjergj Kokoshi, Kolë Kamsi, Skender Luarasi, Anton Deda e tè tjerë si keta, e deshmojne qarte çfare thashe pak me lart. Dhe kjo pune sigunisht ndodhte edhe ne shkollat e tjera te mesme ne Shqiperi të cilat jepnin dije te shendoshe dhe farketonin qytetare te denje te zotet per vendin, farketonin shqiptare të vertete e te denjë, plot humanizem, drejtesi dhe dashuni, den në adhunim per kombin dhe shqiptanizmin. Ne ate kohe, den nè prak te ardhjes se pushtetit komunist në fuqi, shkolla shqiptare mund te krenohej me te drejte se nuk kishte aspak pse t’ia kishte zili shkollave me te mira e prestigjtoze europiane dhe ainerikane!

Por kete e deshmojne edhe plot reivsta arsimore a peclagoejike qe botoheshin ne Shqiperi para Iuftes se dyte boterore si “Laboremtis”, "Norma1isti” etj. Ashtu sic mund te deshmojne mesuesit e nxensit e asaj kohe qe ende jane gjalle sot, e qe po behen gjithnje e me te paket...

Familjaret dhe shoket e tij te moshes se re, me kane treguar se Arshiu, jo vetem qe ishte i pari ne mesinie, por edhe nder me të dalluarit nder lojra, ne gjimnastike e sport. Ndersa i vellai me i madh, Muzafeni, mbasi kishte lojtur futholl ne gjimnaz, kishte arnitur te behet nder asat e skuadres “Vllaznia”, Arshiti ishte efektiv i skuadres se gjimnazit, edhe pse nuk kishte talentin e shpllar Futbollistik te Muzaferit dhe nuk hyn ne skuadren e qytetit. Keto qe them ketu jane te trajtuara me gjere e me sakte tek kujtimet e mjaft sportisteve shkodrane te asaj kohe si dhe te gazetareve sportive te koheve te sotme.

Për guximin tek Arshiu do te sjell tre shembuj nga rnomente te ndryshein te jetes se tij: Kur ishte adoleshent, me tregonte ne Shkoder shoku i tij i moshës, tek vinin ne lurn per t’u lare, Arshiu, si asnje nga shoket etij, hidhej ne pellgun e lumit nga nje shkemb i larte pozicioni i te cilit ishte shumë i rrezikshem per kete pune. Ne Burgun e Burrelit Arshiu hapte sportelin e birucave dhe u hidhte shokeve te denuar atje duhan, ndopak sheqer a ç'te kishte mundur te mbledhi, me rrezik qe po ta shohin rojet, e fusnin dhe ate në biruce, mes dimnit, ne çiniento, vetem me mhathje e kanotjere ne trup, per nje muaj rresht, megjithese ai ishte I semure. Kurse rasti i trete i takon moinentit te arratisjes kur ai can kufinin, bashke me te motren Fehimen, me kobure ne dore, i vendosur te mos bijne ne dore i gjalle me tek rojet.

Me shoke Arshiu ishte, si me gjithe te tjeret i sjellur dhe shume i dashur. Ai i ndihmonte ata vazhdiinisht ne mesimet. Ne albumin e familjes, mes te tjerave ka edhe nje fotografi ku ai eshte bashke me tre shoke te tij te klases, para nje tabele te zeze, ne oborr, tek po man noun e profesonit, ne per gatitjen per provimet e matures. Ne tabele, veç disa shprehjeve algjebrike, ka ne nje ane edhe nje vjershe, me shkrimin e tij të njohur, vjershe qe tregon bukur shpirtin e preokupuar të nxënësve para “tortures” se matures:

Me studime

e numra te shkreta.

kot na shkuen

te rijt e jeta.......

Gjimnazi i kohes së tij si dhe i kohes sime ndahej, mbas semimatures, ne (Iy dege: Reale e klasike. Realja ishte e prirur me fort ndaj shkencave te natyres, me preferim matematiken e fiziken. Klasikja ishte e priru ndaj dijeve humanitare te gjuheve. E Arshiu zgjodhi me deshire ketë të fundit. Duket qe në moshë fare te re ai e kishte percaktuar rrugën e tij në jete. Dhe kjo pune duket edhe nga dy fakte te tjerë. Gazeta “Cirka” e vitit 1936’’, kur Arshiu ishte dy vjet para matures, kishte shpallur nje konkurs poetik.

Ne te mori pjese edhe studenti i klases se gjashte te Gjiinnazit shkodran, i deges klasike, Arshi Pipa. Vjersha e tij me titull “Ne Lamen e Luftes” fitoi çmimin e trete. Ishtë nje vjershe e gjate me plot 26 strofa, secila gashtevangeshe, here me rime e here pa rime. Vjersha ka karakter epiko- lirik. Tema e saj eshtë nje lloj proteste e hapur kunder luftes si nje veprim mizor. qe sjell vetem vdekje. Pra eshte te terthorazi nje hymn per paqen, rnire kuptimin, vllazerimin e njerezve e popujve. Keshtu humanizini i shpirtit te tij nis e nxjerr krye qe ne moshe fare te re, ate te nje adoleshenti gjimnazist.

Prova e tij e dyte e hotuar ne shtypin e kohës, kete here ne lemin e prozes, shifet tek tregiini me titull “Liqeni”, nje tregim lirik, botuar tek “Vatra Shqiptare’’, shtator-tetor 1941. Kjo proze, sigunisht eshte shkruar ne moshe fare te re, por u botua atehere, sic tregon data, nderkohë qe autori i saj ishte tashme pedagog ne gjimnazin e Tiranes dhe jepte filozofi. Nuk e dinie me saktesi se kur poeti Arshi Pipa ka nisur të shkruaje poezi. Por nje gje eshte e .sigurte qe kete pune ai e ka nisur qe ne bangat e gjimnazit te Shkodres. Dhe keto poezi gjimnaziale ne shumicn e tyre do te mbushin me vone faqet e librit te tij të pare me titull “Lundertare" botuar ne Tiranë me 1944.

Pjesa eshte marre nga libri:

ARSHI PIPA njeriu dhe vepra

Shkrimtari: Uran Kalakulla




v.o- Duke mos qene e sigurt nese ka teme te hapur ketu tek elita , per Arshi Pipen... e solla kete shkrim .Nese ekziston nje teme e tille, mund , dikush ta kaloj posten time aty ku duhet. Pershendetje, macia_blu!

[Kryeplaku]

Nga Hektor ÇIFTJA
Master në Kritike Letrare dhe pedagog letërsie në Universitetin A. Xhuvani të Elbasanit


Shumë shqiptarë të brezit të viteve ’80-të nuk do ta kishin idenë se kush ishte Arshi Pipa sikur të mos kishte folur vetë udhëheqësi në një kontekst tragjik që lidhej me vetëvrasjen misterioze dhe mbretërore të ish-kryeministrit.


Ardhja e parë si diversant
Shqipëria, gjatë 50 vjetëve, jo vetëm ishte shteti ku mungonin plotësisht liritë e të drejtat e njeriut, por ishte edhe vendi më i mbyllur në mënyrën më fantazmagorike, ku shqiptarët nuk dinin absolutisht asgjë se çfarë ndodhte përtej kufijve shtetërorë. Aq sa nëpër shkolla nxënësit i përfytyronin piramidat e kufirit jo si gurë shënjues, por si vende ku bëheshin luftime midis atyre që vinin nga jashtë, agresorëve, e që ishin domosdoshmërisht armiqtë e atyre që ishin brenda e që mbroheshin deri në vetësakrifikim. I tërë kufiri u rrethua me tela me gjemba, kryesisht për të mos lejuar arratisjen e shqiptarëve. Nëse dikush, me leje të studiuar mirë nga organet kompetente do të kapërcente kufirin për të shkuar qoftë deri në Kosovë, bie fjala për ndonjë ndeshje sportive, jo më shumë se sa një javë, ai njeri quhej “i shëtitur”: një bluzë e blerë atje do të ruhej si fetish, simbol që tregonte epërsinë e tij ndaj çdo shqiptari tjetër. Ndërsa i huaji më i famshëm e për të cilin shqiptarët kishin dëgjuar më shumë ishte ndoshta Zhoa Amazona, i cili financohej nga ambasada shqiptare për të shpërndarë librat e diktatorit në Brazil. Ndërsa në familje burri ndjehej “më burrë” në qoftë se arrinte të ndërtonte një paisje të veçantë për televizorin, në mënyrë gjysëm klandestine, për të shmangur zhurmuesit e instaluar nga qeveria, e për të arritur të shikonte në orët e vona të natës ndonjë program në kanalet televizive në gjuhë të huaj të shteteve fqinj. Për shkak të luftës së egër në çdo drejtim ndaj institucioneve dhe besimeve fetare, shumica e shqiptarëve filluan ta shoqërizojnë në mendje figurën e priftit jo si njeri që merret me punët e fesë, por si një agjent sekret, me veladon të zi, që punonte vetëm për të shkaktuar kryengritje të armatosura. Një nga librat zyrtarë të detyrueshëm për t’u lexuar nga të gjithë shqiptaret ishte libri i diktatorit “Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë”, ku midis të tjerash i lihej porosi të gjithë udhëheqësve të ardhshëm të mos lejonin që në Shqipëri të hynte asnjë i huaj me mjekër, sepse aty agjentët anglo-amerikanë mund të fshihnin paisjet e tyre (“Comrade Lolou and the Fun Factory”, nga Cali Ruschala).
Mehmet Shehu ishte ushtarak i lartë me shkollim perëndimor, marksist nga ata që shkuan vullnetarë në Spanjë në vitet ’30-të, bashkëpunëtor i diktatorit në të gjitha nismat e mëdha, (kupto edhe krimet e mëdha), deri në shkëputjen banditeske nga Bashkimi Sovjetik, i mbijetuari i të gjitha spastrimeve në parti e shtet, dhe kandidati i vetëm për vendin e diktatorit pas vdekjes së tij, si pasojë kjo e lidhjeve të fuqishme familjare në kupolën e partisë. Kur diktatori e rrëzon këtë njeri deri në vetëvrasje, një nga akuzat e mëdha që i bën ishte që lejoi që djali i tij të fejohej me mbesën e Arshi Pipës. Për shqiptarët e mbyllur e të izoluar ishte vegimtar fakti që A. Pipa jetonte në Amerikën e fortë dhe antikomuniste nga ku vinin vetëm diversantë. Aq më tepër që përderisa kryeministri rrëzohet nga pushteti vetëm sepse djali fejohet me mbesën e Pipës, patjetër që ky Pipa duhej të qe shumë i rrezikshëm. Në shkolla, televizion, shtyp, e në mbledhjet e përjavshme, çdo shqiptari, sa herë që flitej për kryeministrin e rrëzuar, aq herë, në një mënyre apo tjetër do t’i përmendej Pipa. Ky kontakt i panatyrshëm që shqiptari krijoi me figurën e Pipës, është ajo që unë po e quaj këtu si ardhja e Pipës si “diversant” në Shqipëri, sepse i një natyre të përafërt ishte imazhi i rremë psikologjik që u krijua për të brenda kufijve, sidomos për shkak të izolimit të vendit dhe fushatave të vazhdueshme të “shpëlarjes së trurit”.



Ardhja e dytë si diversant
Ndoshta askush nga brezi i 30-vjeçarëve e lart në ditët e sotme nuk do ta kishte mësuar se kush ishte Arshi Pipa po qe se për të nuk do të kishte shkruar Ismail Kadareja tek “Ftesë në Studio”. Një libër i çuditshëm ky, pa formë, i botuar pas “arratisjes” së Kadaresë, por i shkruar përpara rënies së diktaturës. Një libër në të cilin autori i ngjan atij marangozit apo artizanit që pas ‘90-ës, meqë në treg dolën teknologji të reja, vendos të shesë të gjithë punishten me çmim shumice se e di se nuk do ta përdorë dot më, dhe ngutet të heqë gjithçka që ka në bodrumin ku punon, përpara se të jetë shumë vonë. Dhe kur një shkrimtar nxjerr në treg bodrumin e tij, me fjalë të tjera copa ditaresh, apo shënimesh personale që janë aq personale sa vetëm për shkak të delirit se është njeri i madh, ai kërkon t’i shesë për art, faktikisht ai nxjerr në public copa mllefesh të hershme, copa fantazish prej të sëmuri, paragrafë që ka dashur t’i botojë po nuk do t’i përmblidhte dot asnjë lloj libri e kështu me rradhë. Pikërisht në këtë libër Kadareja merr pozicionin psikopatologjik të viktimës, jo prej rregjimit, por të viktimës prej kolegëve të vet të letrave, e fillon e fantazon historira sikur ai është Moxarti e të tjerët Salieri e kështu me rradhë.
Ishte në këtë libër, që si çdo libër i Kadaresë jepej me detyrim nëpër shkolla, që shqiptarët dëgjuan përsëri për Arshi Pipën. Këtu Kadareja, me mllefin e tij psikopatik, të pahijshëm e aspak artistik, shkon deri aty sa nuk shkojnë ndoshta as dy të pirë që grinden në kafe: tallet me emrin e Pipës, duke e deformuar në “Pipiç”, gjë që nënkupton një sharje shumë të rëndë. Profesor Pipa atje portretizohet si njeriu që në botën tjetër-perëndimi dhe Sh.B.A. kanë qenë për shqiptarët gjithmonë bota andej, ose bota matanë”, pra bota e mistershme, e ndaluar- pra shkruante dhe botonte “letra anonime” kundër Kadaresë, që regjimi komunist, pasi të lexonte këto “letra”, ta dënonte Kadarenë si “armik”. Këto gjëra, Pipa, sipas Kadaresë, i bënte sepse e kishte zili këtë të fundit si shkrimtar dhe donte që ta “fundoste” përfundimisht.
Se si kishin qenë këto “letra anonime”, pra se çfarë kishte shkruar e thënë Pipa që të meritonte këto sharje, kjo u mor vesh pas -90-ës, kur gazetat i ribotuan disa nga këto shkrime kaq shqetësuese të profesorit shqiptaro-amerikan. Bëhej fjalë për një studim “Subversioni përkundrejt konformizmit- fenomeni Kadare”, botuar në vitet ‘70-të në Sh.B.A. në një revistë në gjuhën shqipe dhe që Pipa me fare pak ndryshime e ka përfshirë në “Albanian Contemporary literature”. Shkrimi në vetvete, me argumenta studiuesi e kritiku letërsie, e në një frymë krejtësisht të re shkencore arrin në tezën se në veprën e Kadaresë, për shkak se shkrimtari i përket fizikisht regjimit komunist, pamja e jashtme është konformiste me ideologjinë zyrtare, ndërsa për shkak të talentit të lindur dhe gjenialitetit, veprat përmbajnë një subversion ideologjik, që nuk është antikomunizëm i mirëfilltë, por një lloj herezie e cila nuk vjen për shkak sepse shkrimtari është disident apo rebel, si bie fjala Jevtushenko apo Pasternaku, por sepse talenti i madh nuk i shpëton dot frymës së realizmit artistik. Pra së pari bëhet fjalë për një studim shkencor, dhe së dyti bëhet fjalë për elementët letrarë të natyrës subversive në raport me kohën në veprën e Kadaresë. Kjo e inatos Kadarenë e “Madh”, dhe bën që pikërisht në fund të viteve 90-të, kur regjimi kishte marrë tatatëpjetën, ai ta akuzojë Pipën për “mëkatin” se kishte gjetur në veprën e tij elementë që binin në kundërshtim me realizmin socialist. Sot, Kadareja i ka harruar këto, dhe po bën çmos të proklamohet si shkrimtar disident e antikomunist, duke paguar shuma të mëdha për materiale propagandistike si “Dialog me Allen Bosquet”, apo si librat socrealistë të Maks Velos, Shaban Sinanit e Alfred Ucit, apo duke provokuar debate e fushata të panevojshme mediatike si ai mbi “Pashallarët e kuq”, një poemë fundekrye socrealiste, biles më konformiste sesa romani “Dasma”. Të gjitha këto do të ishin të panevojshme, dhe jo kaq qesharake dhe groteske, sikur njerëzit, në vend që të merreshin me “Pashallarët e kuq”, të lexonin studimet e Pipës, ku Kadareja del shumë tepër e më seriozisht i lavdëruar.

Ardhja e tretë si diversant
Për herë të tretë si diversant, Pipa do të hyjë në Shqipëri në vitin...2004. Citat: “Eshtë për të ardhur keq që Robert Elsie, i cili edhe një herë duhet përgëzuar për atë ndihmesë të paçmuar që ka bërë duke e njohur letersinë shqipe në botë, me këtë studim të gjatë e me të tjera si ky, të krijojë një opinion të shtrembër, ashtu si Pipa, për shkrimtarin tonë të madh në botën perëndimore. Nuk është çudi që këto konsiderata të kenë ndikuar dhe të ndikojnë te "senatorët e akullt" të Akademisë së Shkencave të Suedisë që Ismail Kadaresë të mos i jepet për të gjashtën kandidaturë çmimi Nobel, me kërkesën e Akademisë Franceze. (Nën.im.-H.Ç.)
Do të doja që kjo kërkesë të vinte të paktën edhe nga disa organizma jo zyrtare shqiptare, të Kosovës dhe të diasporës shqiptare, të vetë shtypit tonë, i cili nuk duhet të mjaftohet vetëm me një lajm, ku të shprehet keqardhja që Kadaresë ende padrejtësisht nuk po i jepet ky titull, por t'i kthjejë faqet e tij, dhe këtë ta bëjë që këta muaj, në kolona ku ne nëpërmjet zërit te intelektualëve tanë më të shquar, madje edhe të huaj qe e duan atë sa e duam edhe ne, të shprehet kjo dëshirë që ky çmim të vijë më së fundi në atdheun tonë, në vendlindjen e shkrimtarit tonë me famë botërore.
Sepse, kur Kadareja të fitojë këtë titull të merituar, atë e ka fituar cdo shqiptar, e ka fituar Shqipëria, imazhi i së cilës sot, fatkeqësisht është errësuar dukshëm në botë. (nën.im.-H.Ç) (Skifter Këlliçi; Edhe Elsie si Pipa në disa gjykime për Kadarenë “Koha Jonë”- E Hënë, 23 Shkurt 2004).
Ky shkrim vjen pas një tjetri i cili i kushtohet terësisht Pipës. Eshtë një tjetër dëshmi se si në shekullin 21, në media moderne, profesori i vdekur shqiptaro-amerikan perceptohet akoma si “diversanti” i përrallave me sigurimsa të revistës “Në shërbim të popullit”. Sot llogjika e këtyre njerëzve është se Shqipëria ka një imazh negativ, që të rregullohet ky imazh negativ duhet që Kadareja të marrë çmimin “Nobël”, dhe ata që shkruajnë se Kadareja në veprën e vet i ka shërbyer regjimit komunist pa tjetër që me siguri nuk duan që ai të marrë çmimin “Nobel”, pra si rrjedhojë duan të shkatërrojnë Shqipërinë që ajo të ketë imazh të keq. Por përballë këtyre diversantëve anti-shqiptarë, duhet të mobilizohet i gjithë populli “ushtar” grusht-bashkuar rreth Kadaresë, që ai të marrë çmimin “Nobel”. Edhe këtë herë, njeriu i thjeshtë shqiptar dëgjon për Pipën, jo si për studiuesin e qindra faqeve studime si bie fjala “Trilogia Albanica”, apo “Albanian Contemporary Literature”, por si për diversantin që bashkë me ca diversantë të tjerë si Elsie, po prish imazhin e Shqipërisë.

Dy fjalë për jetën e “diversantit”
Arshi Pipa është lindur në Shkodër, Shqipëri, në 1920. Pas diplomimit në liceun shtetëror të Shkodrës, (Ndarje Klasike) në 1938 studioi filozofi në Universitetin e Firences. Disertacioni i tij, “Morali dhe feja në Bergson” (E. P. Lamanna, kosultant), mbaroi në 1942 dhe mori gradën e doktorit në filozofi. Në 1941-shin, u emërua mësues filosofie në liceun shtetëror të Tiranës. Në atë kohë jepte mësim në licetë shtetërorë të Shkodrës dhe Tiranës, 1942-44. Pas luftës, ishte mësues i italishtes dhe shqipes në kolegjin e mësueseve në Tiranë. Në Prill 1946, u arrestua, për shkak të kundërshtimit të tij për të vepruar në përputhje me politikën e regjimit shqiptar. Dokumentimi i dhjetë viteve (1946-56), i kaluar në burgjet dhe në kampet e punës së detyruar, gjendet në “Libri i burgut” (Prison notebook,1959). Në 1957-ën u arratis për në Jugosllavi, ku jetoi si refugjat për vite. Gjatë asaj periudhe, përktheu në shqip përzgjedhje nga poezia lirike latine (250 faqe), me përkthime, me kapituj mbi metrikat dhe shënime). Emigroi në Shtetet e Bashkuara në 1958-ën. Emërimi i tij i parë ishte në kolegjin, Philander Smith, Little Rock, Arkansas, ku jepte mësim filozofinë (1960). Gjatë vitit akademik pasues, drejtoi departamentin e gjuhës italiane në universitetin e qytetit të Xhorxhias, shkolla e gjuhëve dhe gjuhësisë dhe gjithashtu jepte mësim filozofi, në kolegjin e arteve të lira (verë, ’61, dhe ’62). Ishte pedagog i gjuhës italiane në universitetin Kolumbias në vitet 1961-62, dhe profesor asistent i gjuhës italiane në universitetin e Delfit, Garden City, vitet pasuese gjatë të cilave ai gjithashtu jepte mësim tema filozofike në kolegjin Adelphi Suffolk. Nga viti 1963-66, ishte profesor asistent (Profesor asistent i përkohshëm në vitet 1963-64 ), në departamentin e gjuhës italiane në universitetin Kalifornisë, Berkli. Atje jepte mësim kurseve të letërsisë moderne italiane dhe seminaret e kritikës letrare, (De Sanctis, 1963, Croce, 1964, Vico,1965 ), aq mirë sa dhe në gjuhën shqipe, letërsi dhe folklor, (1965), Në vitin 1966, drejtoi disertacionet PhD. Nga viti 1966, ka qenë në fakultetin e Universitetit të Minesotës dhe Mineapolis, në fillim si profesor shoqërues (1966-69), dhe më pas si profesor i gjuhës Italiane, në departamentin e gjuhëve frënge dhe italiane, (Departamenti i gjuhëve Romane gjatë vitit 1968). U bë pjestar i UM, si anëtar i zotuar, dhe shërbente si mbështetës në ndarjen e diplomave të studimeve të gjuhës italiane. Programi për gradat e Master-it u themelua në vitin 1968, ndërkohë ai ishte drejtues i gradimeve studimore në gjuhën italiane. Temë-diplomat për master dhe disertacionet e PhD, u shkruan nën drejtimin e tij. I ka dhënë mësim kurseve të padiplomuara të gjuhëve, të ndara në kurse të ulët dhe të larta, kurseve të qytetërimit dhe kulturës (gjithashtu në Anglisht) dhe, në veçanti, kurseve të padiplomuara për shkrimtarët e mëdhenj, (Dante, Boccaccio, Manzoni, Leopardi), zhanre (Poezinë kalorsiake, Letërsinë Utopike), dhe temat krahasuese (Marksizmi dhe Ekzistencializmi në tregim dhe dramë), përfshi seminaret (Ungaretti dhe Montale, Vico dhe Croce). U ka dhënë gjithashtu mësim kurseve të diplomuara të gjuhëve Frënge dhe Italiane, (Simbolizmi Francez dhe Hermetizmi Italian, Romantizmi në Francë dhe në Letërsinë Italiane), duke pasuar me themelimin e programeve të Master-it në gjuhët Frënge dhe Italiane (1970), të ndërtuar përmes nismës së tij. Publikimet dhe referatet e tij shkencore (në Anglisht, Italisht, Frëngjisht dhe Shqip), janë në: (a) poezi; (b) estetikë dhe filozofi; (c) kritikë letrare. Në poezi kemi katër volume me vjersha në Shqip: Lundëtarë (Sailors, 1944), Libri i burgut (Prison Notebook, 1959), Rusha (1968), dhe Meridiana (1959); Në Estetikë dhe Filozofi kemi artikuj të ndryshëm dhe shumë referate shkencore, (disa prej tyre janë mbajtur në konferenca të huaja dhe kongrese ndërkombëtare në Amsterdam, Londër, Uppsala, Palermo, Venecia; Në kritikë letrare puna e tij ka lidhje me letërsinë Italiane, po aq sa dhe me atë Italo-Shqiptare dhe me letërsinë dhe kulturën Shqiptare. Shkrimet e tij në letërsinë italiane janë më shumë në fushën e specializimit të tij, letërsi bashkëkohore (Montale dhe Ungaretti në veçanti). Ka botuar gjithashtu artikuj mbi Danten, De Sanctis, Manzoni dhe Moravia. Monografia e tij “Montale dhe Dante” (1968 ), ka patur dhe një botim në italishte, “Montale e Dante” (1975 ). Artikujt, reçencat dhe kritikat e tij janë botuar në “Italica”, “Italian Quarterly”, “The Romanic Review”, “Comparative Literature”, “Books Abroad”, “Belfagor”, “Le ragioni critiche”; “Revue de litterature comparée”, “Revue des études italiennes”. Artikuj dhe revista mbi Italo- Shqiptarët si edhe letërsinë dhe kulturën Shqiptare, i ka botuar në: “Südost- Forschungen”, “Zeitschrift für Balkanologie”; “Comparative literature studies”, “Books Abroad”, “Rivista di letterature moderne e comparate”, “Mondo operaio”, “Revue des études sud-est européennes”. Rezultati i kërkimeve të tij mbi Italo- Shqiptarët si edhe kulturën dhe letërsinë Shqiptare janë “Trilogia Albanica (1978)”, e cila përbëhet nga tre libra: "Vargu popullor shqiptar: Struktura dhe zhanri i tij", "Jeronim De Rada”, "Letërsia Shqiptare: Perspektivat sociale."
Informacioni i mësipërm, i cili është kortezi e Robert Elsie-së sipas burimeve autentike nga vetë Pipa, flet shumë për këtë shkencëtar të madh, tregon potencialin e tij intelektual, i cili ka kaluar nepër një “filtër” të rrallë, siç është ai i universiteteve amerikane. Pra A. Pipa nuk ka qenë aspak autori i dështuar e xheloz, përkundrazi. Së dyti, interesimet studimore e botuese të Pipës kanë qenë shumë më tepër sesa thjesht një konflikt imagjinar me Kadarenë, apo zhbërja e “kongresit të Drejtshkrimit” siç kanë folur disa. Interesimet e tij janë prej studiuesi shqiptaro-amerikan, dhe që të kuptohen shkrimet e tij, qoftë edhe ato për Kadarenë apo për gjuhën e njësuar duhet marrë parasysh patjetër konteksti kulturor i studimeve letrare filozofike të kohës, si edhe shkollimi i tij i mirëfilltë klasik. Qe të lexohen si duhen ato që ka shkruar Pipa duhen marrë parasysh se me çfarë merreshin profesorët amerikane të filozofisë dhe letërsisë ato vite, si edhe baza e shëndoshë, por e huaj për shqiptarët e realizmit socialist siç ishte shkollimi klasik.
Të gjitha kërkimet tregojnë se Pipa ishte pak i interesuar për fatin personal të Ismail Kadaresë, dhe studimi i tij për Camajn, mikun dhe kolegun e ngushtë është i vetmi studim ku Camaj përkufizohet si i dështuar e i pazoti në shumë nga krijimet e tija letrare. Megjithatë midis Camajt e Pipës nuk pati asnjë lloj konflikti.
Sot Pipa nuk jeton më: Atij iu bënë vite që nuk është më me të gjallët (pavarësisht se S.Këlliçi e vdes atë 20 vite para vdekjes së qënë). Ne duhet të kuptojmë se prof. Pipa nuk ka patur, dhe nuk ka më nevojë për ne, as që ta lavërojmë e as që ta shajmë. Ai ishte një profesor i disa universiteteve prestigjoze amerikane, ku për studimet dhe kërkimet shkencore i mori shpërblimet, që kanë qenë vetëm ato akademike, siç ishin titulli Profesor Emeritus, i dhënë nga universiteti i Minesotas, si edhe vendin e punës në universitet. Sot, ne e dimë mirë se sa nuk është e lehtë të meritosh një vend të tillë në Sh.B.A. Studimet e tij kanë kaluar nëpër “filtra” shkencorë të një natyre krejtësisht tjetër, me “filtrat” ideologjikë, me të cilët i shohim gjërat ne shqiptarët, edhe sot e kësaj dite në shekullin 21.
Sot jemi ne që kemi nevojë për Pipën.
-Sepse u themi albanologëve të huaj që gjatë një gjysëm shekulli shqiptarët nuk nxorrën vetëm diktatorë, por edhe studiues letërsie, që ishin dinjitozë në mjediset kërkimore-shkencore në Amerikë dhe Europën Perëndimore;
-Sepse, duke përdorur studimet e Pipës, studentët shqiptarë në gjithë universitetet në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e gjithandej, si edhe mësuesit e gimnazeve anembanë, nuk janë të detyruar ta bëjnë studimin e 500 vjetëve letërsi duke ju referuar vetëm kritikëve të realizmit socialist, qoftë të Shqipërisë apo të Kosovës, po kanë në dorë edhe një burim shkencor i cili të paktën është me natyrë alternative;
-Sepse edhe njerëzve si Kadareja u bëhet më shumë nder kur i lavdëron ai që di dhe ka mundësi të kritikojë si Arshi Pipa, ashtu si për mbretin kanë më shumë rëndësi lëvdadat e kundërshtarit, sesa ato të lakejve apo palaçove të oborrit të tij letrar.


marre nga :
PRESTIGE-Gjithcka Qe I Mungon Shqiptarit Ne Emigracion (Vellimi 40)

[martin_iden2001]

"Koha jone" 6 korrik


Nga Hektor Ciftja

Letërsia përkundrejt politikes dhe politika e letërsisë

kumtese e mbajtur ne simpoziumin shkencor me rastin e botimit te veprës se Arshi Pipës, 20 korrik, 2007

“ E mertisun, por jo e harrueme, fetyra e Arshi Pipes po merr ne kohen tone, mas sa vjet heshtje te pamertiueme, shkëlqimin e saj te denje. Ngjet me te, afërisht si me ndonji shtatore, kryeveper arti te lashte, qi mbet e ndryme ne nji skaj te erret per vjet a shekuj, e mshehun, gati e panjohun nen pluhin e kohnave qi grumbullohet ne trajtat e saj, tue ja veshe, tue ja mashtrue. Po arti i madh asht i pavdekshëm. E vjen nji dite qi nji dore e dashtun e dlire shtatoren nga pluhni e dheu; e nga errsina ku kish humbun dhe e qet ne drite te djellit. Ç’pamje e mallengjyeshme atehere! Shkëlqen mermeri ma i bukur, ma krenar. Koha nuk e ka prishe: përkundrazi, e ka hijeshue ma teper, i ka shtue fisniki e hir. Pse gjanat qi i qindrojne kohes jane fisnike, te denja per adhurim. E lavdija ma e sigurte asht ajo e vonshmja”. Këto fjale qe unë përmenda mbi prof Arshi Pipën, janë fjalët e nje studiuesi te ri ne te njëzetat, ne vitet ’40-te te shekullit te kaluar, këto jane fjalët me te cilat Arshi Pipa shprehej për Nolin tek “Bariu i Popullit”. Po a nuk vlejnë këto fjale edhe ne ketë dite, por tashme për vete Arshi Pipën? Patjetër qe po

Titulli i kësaj kumtese eshte marre nga titull i paragrafit me te njëjtin emër botuar ne veprën madhore te prof Pipes, “Trilogia albanica”. përmendja e politikes ne nje takim si ky i sotmi me se pari ta çon mendjen tek nje nga ata elemente qe e kane bere Pipën te hase nje rezistence ne receptimin e veprës se tij ne dheun mëmë, dhe këto jane pikërisht pikëpamjet e tij politike, jo majtizmi, mbasi ne thelb ai eshte je personalitet me bindje te majta, sic kemi pasur Nolin dhe te tjerë. Ajo çka krijon nje trazim te veçante ne perceptimin shqisor te disa njerëzve këtu eshte antistalinizmi i tij.
Po me shume sesa pikëpamjet politike te Pipes, objekt i kësaj kumtese do te jete koncepti i Pipes për marrëdhëniet e letërsisë me politiken dhe zbatimi i këtyre koncepteve ne kritiken praktike te tij ndaj letërsisë shqiptare.



Vepra e Arshi Pipes e ka pasur te vështire te hyje ne nje komunikim te gjere me lexuesin shqipfolës brenda kufijve. Kjo ka ndodhur për shume arsye, por nder me kryesoret duhet përmendur paragjykimi për pikëpamjet politike te Pipes. Këtu shtrohet pyetja: A ka bërë Pipa politike ne studimet e veta e veta dhe çfarë lloj politike? . Patjetër qe ka bere, por nuk ka qene politika e nje aktivisti mesatar, e nje njeriu te cilin pasioni i erret apo ndjenja e hakmarrjes e ka dominuar me shume sesa arsyeja. Po te gjykohet vëllimi i veprës se tij te botuar mbas burgut, poezitë, studimet referencat e kështu me radhe kupton se koha dhe mendimet e tij kane qene te angazhuara me gjera shume me te mëdha sesa hakmarrja individuale: ka qene pasioni për studimin, për kulturën, për artin e madh, për estetiken, për italinistiken ai qe ka dominuar mbi pasionet e natyrshme te nje ish te burgosuri. Qofte dhe e marre me vete, kjo cilësi meriton te çmohet. Me fjale te tjera, Pipa ka bere politike pa qene politikan, por nje studiues i politikes, i cili me kalimin e moshës fillon e behet me analitik dhe përgjithësues, fillon dhe i integron dijenitë dhe përvojën e vet studimore ne përgjithësime edhe filozofike. Fryt i kësaj kane qene veprat e tij te mëdha “trilogjia albanica” dhe “Contemporary albanian literature.

Jeta e tij studimore ka ecur me nje hap me zhvillimet bashkëkohore te epokës kur ai jetoi. Dhe te ecësh ne nje hap me kohen botërore eshte nje merite e veçante kur behet fjale për nje shqiptar, dhe sidomos për nje shqiptar te dale nga nje periudhe 10 vjeçare burgimi dhe vuajtjesh fizike. Kur ai filloi te merret me “Studies on Kosovo” dhe “Stalinizmi shqiptar” dhe me vone me “trilogia albania”, frymëzimi tij kryesor ishin idetë dhe lëvizjet universitare ne kolegjet amerikane ne vitet ’60-te, lëvizje qe sollën nje konceptim te ri për vlerat e sistemit social dhe moral. këto ai na e thotë me shume sinqeritet ne parathënien e nje prej veprave te tij.

Dhe ishte pikërisht ne këto vite qe ne universitetet dhe kolegjet amerikane mori nj zhvillim dhe njohu nje interes te madh fusha e studimeve akademike e quajtur “studime kulturore”. Ne frymën e tyre e gjeti dhe Pipa mënyrën sesi te kombinonte njohuritë e tij te gjera politike dhe ti shite ato ne marrëdhënie me letërsinë dhe ti zbatonte ne kritiken letrare. Ne fazën e dyte te veprës se tij studimore mund të shihen paralele të qarta midis disiplinës akademike të studimeve kulturore dhe publikimeve të Pipës kryesisht “Trilogia Albanica” dhe “Contemporary Albanian Literature”. Studimet kulturore jane një disipline akademike e cila është shumë e përhapur në një numër të madh dhe divers studiuesish. Ajo kombinon ekonominë politike, sociologjinë, teorinë sociale, teorinë e letërsisë, teoritë e medieve, studimet e filmave, antropologjinë kulturore, filozofinë, studimet e muzeve dhe historinë dhe kritikën e artit për të studiuar fenomenet kulturore në shoqëri të ndryshme. Studiuesit e studimeve kulturore shpesh përqendrohen në atë se si një fenomen i caktuar lidhet me çështjet e ideologjisë, kombësisë, etnicitetit, klasës shoqërore, apo gjinisë.

Fraza “studime kulturore” shpeshherë përdoret edhe në termin “studime rajonale” (Area studies) si një term i përgjithshëm qe i referohet studimit akademik te kulturave te caktuara ne departamentet e universiteteve. Me fjale të tjera studimet kulturore mund të përmblidhen në pesë karakteristika themelore sipas Siaudin Sardar në librin e tij “Introducing cultural studies”.

Studimet kulturore synojnë të egazminojnë një subjekt në termat e praktikave kulturore dhe në marrëdhëniet me pushtetin. Sa i përket marrëdhënieve me praktikat kulturore libri i parë i “Trilogia Albanica” “Albanian Folk Verse” është një rast tipik. Sa i përket marrëdhënieve të subjektit, në rastin tonë të letërsisë, marrëdhëniet me pushtetin janë në fokus të disa paragrafëve, kur flitet për ngritjen kanonit të letërsisë shqipe tek “Albanian literature: Social Perpectives” dhe tek “Contemproary Albanian Literature”.

Studimet kulturore kanë si objektiv të kuptojnë kulturën në të gjitha format e saj komplekse dhe që të analizojnë kontekstin social dhe politik në të cilën kjo kulture e manifeston veten. Kujtojmë këtu konsideratat e Arshi Pipës në paragrafët mbi “barinjtë dhe fshataret ne letërsinë shqipe”


Studimet kulturore janë jo vetëm objekt i studimit, por edhe lokalizim i kritikës dhe aksionit politik. Për shembull, një studiues i frymës së studimeve kulturore, jo vetëm do të studionte një objekt, por edhe do ta lidhte studimin e tij me një politikë progresive të një rrafshi më të gjerë. Në rastin e Pipës kjo është fare e dukshme në angazhimin e tij të shprehur qoftë në studime, qoftë në publicistikë, si kundërshtues i sistemit politik të vendosur në Shqipëri mbas luftës se dytë botërore

Studimet kulturore kanë tendencën të ekspozojnë dhe përziejnë ndarjen e njohurive, të kapërcejnë ndarjen midis formave të heshtura (njohurive kulturore) dhe formave objektive (universale) të njohurisë. Në dy veprat e përmendura te Pipës, kjo është fare e dukshme, ai e ka fare të lehte të kalojë në një monografi nga përshtypjet personale, në të dhënat e marra nga studiuesit

Dhe se fundi, studiuesi i studimeve kulturore ka një angazhim për një vlerësim etik të shoqërisë moderne (gjë që duket qartë sidomos në analizën që i bëhet veprës së Camajt nga Pipa) si edhe një linjë radikale të qëndrimit politik. Në rastin e Arshi Pipës, sidomos vepra e tij “Contemprary Albanian Literature” e ka fare te spikatur linjën radikale politike


Personalisht mendoj se një pjesë e vërejtjeve, mospranimeve apo qortimeve, që i janë bere Arshi Pipës, sidomos ne debatin lidhur me Kadarenë, Migjenin, etj, janë vërejtje dhe kundërshtime që teoricienët i kanë bërë vete disiplinës së studimeve kulturore. Kështu për shembull kritiku i njohur Harold Bloom i kritikon autorët e kësaj fushe studimi, duke shkuar deri në mohimin e kësaj fushe, me argumentin se fokusimi në studimet kulturore, në një mase të madhe nuk i shërben interesit publik, mbasi ajo që ka rendësi të diskutojmë në rastin e çdo shkrimtari, qoftë ky Kadareja, Migjeni, apo Camaj, është të zbulojmë dhe të studiojmë elementet, apo format që e bëjnë një vepër letrare të jetë e bukur estetikisht. Bloom e pohoi qëndrimin e tij në një konference në vitin 2000, kur me fjalë të tjera thotë se “...bota njeh sot dy armiq ndaj te lexuarit...njeri prej tyre është shkatërrimi i studimit te letërsisë...dhe zëvendësimi i tij nga ajo që sot në të gjithë botën quhet studim kulturor.

Në fakt ne vetëm sa mund të heqim paralele midis veprave studimore të Pipës dhe disiplinës akademike të studimeve kulturore, mbasi nuk mendoj se Pipa i përket tërësisht kësaj shkolle mendimi, ai thjesht përdor elemente, apo metoda të saj. Ai ka po aq shumë gjëra që e ndajnë nga disiplina akademike e studimeve kulturore sa dhe elemente të përbashkëta.

Konkluzioni më i drejtë për të gjykuar se cilës shkollë mendimi, apo praktike letrare i përkiste Pipa mendoj se është shprehur shumë qartë në fjalët e një studiuesi amerikan në Universitetin e Minesotës, të cilin e kemi përmendur edhe në fillim të këtij punimi:

“ Metoda e tij analitike nuk mund të etiketohet, dhe nuk ka nevoje të etiketohet. Ajo lindi nga inteligjenca, arsimimi dhe pasioni tij për poezinë, kritika e tij ishte e ashpër, e thellë dhe mbetet e vlefshme edhe sot e kësaj dite”

Ne përmbyllje do te doja te rimarr edhe nje here idenë se je nga pengesat për receptimin masiv te Pipes ne nga lexuesi shqipfolës brenda kufijve ka qenë edhe paragjykimi për pikëpamjet e tij politike duk cituar nje paragraf nga “Bariu i popullit” qe vlen shume mire edhe për vete Pipën:

“Bota nuk asht edukue ende aq sa ta kuptoje politikensi nje funksion te etikes. Dhe derisa makiavelizmi i pabese do te vijoje me drejtue jeten e shteteve asht e kote, asht e dhimbshme, qi njerezit e paster te perzihen ne politike. Hipokrizia politike ka talle e mashtrue gjithmone idealet ma te nalta njerezore. Ata qi ma teper e kane dashte njerezin, ata jane kryqezue prej saj”

Faleminderit

[martin_iden2001]

“Contemporary Albanian Literature” Nga Arshi Pipa



NJË LIBËR QË I JEP PËRGJIGJE SHUMË PIKËPYETJEVE PËR REALIZMIN SOCIALIST SHQIPTAR

Nga Hektor Çiftja
Marre nga Gazeta "Metropol"


Është interesante që megjithëse jetojmë në shekullin 21, shekullin e informacionit dhe të teknologjisë, akoma në medie vazhdon dhe diskutohet, merret e rimerret letërsia e diktaturës, a thua së është një problem të cilit j ka dhënë përgjigjen vetë koha.
Por kur i kthehemi kësaj teme, nuk mund të mos vemë re se i pari që e trajtoi atë në mënyrë shkencore por edhe në kohën më të përshtatshme ishte prof. Arshi Pipa.
Ai në vitin 1991botoi “Letërsia Bashkëkohore Shqiptare” në kolanën “East Europian monographs”. Libri ka 164 faqe dhe referencat dhe është një trajtesë mbi letërsinë shqipe pas vitit ’45 brenda kufijve. Në parathënie (forward) Pipa parashtron faktorët dhe fenomenet që ndikuan në zhvillimet letrare pas Luftës së Dytë Botërore dhe veçon sundimin komunist, i cili imponoi një letërsi të modeluar sipas realizmit socialist të Zhdanovit, krijimin e një gjuhe zyrtare, me bazë dialektin tosk, i cili e deprivoi letërsinë shqipe nga gjysma e potencialit të saj intelektual, si dhe të menduarit e letërsisë sipas konceptit të Stalinit mbi shkrimtarët si “inxhinierë të shpirtit njerëzor”. Veprat e realizmit socialist janë fare të pavlera, por Pipa shpall në parathënie se do të merret në trajtesën e tij me shumë prej tyre, se “duhet mësuar nga shembujt e këqij që të mos përsëriten”. Ai thotë më tej: “Në këtë libër kam analizuar më shumë se një tekst të dobët, “pikërisht ashtu si një laborant analizon kampionët e jashtëqitjes së njeriut për të hetuar praninë e virusit”. Gjithsesi ai, në prodhimtarinë letrare të pasluftës, gjen edhe vepra që i kanë shpëtuar realizmit socialist, jo nëpërmjet kundërshtimit të hapur, gjë që do të ndëshkohej me vdekje intelektuale dhe me eliminimin fizik, por nëpërmjet adaptimit të mënyrave të veçanta të shprehjes, të pranueshme për ata që janë në pushtet. Kryeshembulli i këtij fenomeni është Ismail Kadare, të cilin reputacioni ndërkombëtar, pas botimit të “Gjeneralit” në Francë, në 1970, dhe glorifikimi i figurës së E. Hoxhës te “Dimri”, e shpëtuan nga burgu. Pavarësisht nga kjo e fundit, Kadareja është i vetmi, sipas Pipës, i cili nga autorët e pasluftës brenda kufijve meriton vëmendje.

Prodhimi letrar pas vitit ’45 jep edhe një figurë tjetër të përmasave të Kadaresë, por kësaj radhe jashtë kufijve. Është fjala për M. Camajn, autorin e Dranjës, një vepër kjo, mbi mbijetesën dhe përunjësinë, në kuptimin e modestisë dhe përsosmërisë. Ajo është kompozuar mbi elemente kulturore klasike dhe moderne. Vepra është poetizim i të përsosurës. Prodhimi letrar i diasporës shpërfillet qëllimisht në trajtesë, nisur nga konsiderata se me adoptimin e gjuhës standarde, mbështetur në variantin toskë, mundësitë shprehëse të autorëve kosovarë u varfëruan dhe veprat e mira letrare të kësaj periudhe mungojnë në këtë hapësirë.

Vepra “Letërsia bashkëkohore shqiptare” përbëhet nga dy pjesë:
në pjesën e parë trajtohet realizmi socialist shqiptar, si doktrinë dhe prodhimtari letrare, ndërsa pjesa e dytë merret me veprën e Camajt. Kapitulli i parë i pjesës së parë “Modeli”, është një trajtesë mbi modelin e realizmit socialist, ashtu siç u adoptua ai në Shqipëri. Autori bën një përqasje të koncepteve të realizmit, pasqyrimit, tendencës, si dhe ndikimin e qëllimshmërisë politike në formulimin dhe evoluimin e tyre tek Marksi, Engelsi, Lenini dhe Zhdanovi. Po në raport me situatën social-politike dhe për të ilustruar konceptin e doktrinës në fjalë, autori përmend edhe ndikimin që ky realizëm i tipit te Stalinit dhe Zhdanovit pati në jetën kulturore të ish Bashkimit Sovjetik, deri në periudhën e Brezhnjevit.

“Origjinat” është titulli i kapitullit të dytë,i cili merret me prezantimin e realizmit socialist në Shqipëri. Në parantezë përmendim se lidhur me çështjen në fjalë ekzistojnë dy mendime. Sipas të parit, realizmi socialist fillon para vitit ’45, me vendosjen e sistemit totalitar. Sipas mendimit tjetër, origjinat e kësaj doktrine u shfaqën qysh herët, në letërsinë e periudhës së Pavarësisë. Pipa nuk merr të diskutojë apo të mbështesë ndonjë nga këto qëndrime. Sipas tij, letërsia sovjetike u prezantua nëpërmjet përkthimeve prej veprimtarëve komunistë dhe studentëve të arsimuar në perëndim (Francë, Gjermani, etj). Autori disaprovon tezën se fillimet e realizmit socialist duhen parë tek Migjeni,i cili trajton tema të socializmit humanitar dhe në përgjithësi nuk ka një portret të përcaktuar. Është Noli ai, të cilin Pipa e konsideron si autorin, më saktë studiuesin pararendës të realizmit socialist, sidomos me introduktet dhe esetë ku ai për herë të parë prezantoi në Shqipëri, midis të tjerash, një tip të kritikës që në botë njihet si sociologjia e letërsisë (Evidentimi i këtij fakti bëhet për herë të parë nga Pipa).

Autori disaprovon dhe diskuton disa konsiderata dhe analiza të Nolit lidhur me figura si ajo e Hamletit, dr. Stokmanit, don Kishotit, Skënderbeut, etj.,duke i qortuar analizat e tij të pasakta. S.Malëshova, publicist dhe veprimtar politik i përgatitur në BS, do të konsiderohet si autor i realizmit socialist, me poezitë e tij shumë të përhapura, përpara se të përmblidheshin në një botim të vetëm. Jeta kulturore e kohës kur Malëshova është ministër do të pasqyrohet dhe përmes disa episodeve nga vetë jeta e Pipës, ku midis të tjerash, autori rishpall hapur pozicionin e tij të hershëm antidiktatorial. Ajo jepet si një atmosferë letrare ku dominonte spiunimi ordiner dhe goditja në mënyrën më arbitrare e autorëve katolikë, si dhe mohimi i traditës. Pipa nuk heziton që në monografinë e vet, të cilë e mendon që të jetë një studim, të ingranojë natyrshëm akuza të drejtpërdrejta të natyrës publicistike ndaj figurave në zë të politikës dhe të letrave të kohës. Presioni politik dhe dhuna ndaj shkrimtarëve do të jetë një temë e këtij kapitulli dhe e atyre që do të pasojnë. Kapitujt 3,4,5,6 janë trajtesa mbi një pjesë të autorëve dhe veprave që teksti zyrtar i “Historisë shqiptare të realizmit socialist”.(1978) i ka mbajtur si vepra kanonike të kësaj doktrine te ne. Nëpërmjet kësaj bëhet përpjekja e parë serioze për risistemimin e hierarkisë së veprave kanonike, fenomen që pason dhe presupozon prishjen e sistemit ekzistues. Duke marrë në shqyrtim veprat që kritika zyrtare i ka mbajtur si përfaqësimtare për periudhën në fjalë, hetohen vlerat e njëmendta, nëse ka, bëhen rilexime nga pikëvështrime të reja dhe i jepet goditja e fundit në mënyrë serioze dhe shkencore miteve false. Esetë ndjekin formalisht periodizimin e ofruar nga H.SH.P.S, por, nëse në kritikën e instrumentalizuar të periudhës së totalitarizmit, periudhat emetohen dhe klasifikohen, bazuar në parimin e “ecurisë së socializmit”, për Pipën këto janë periudha që shënojnë gjendjen dhe pozicionin politik të vendit. Kështu, periudha 1948-1960 është periudha që shënon tutelën dhe patronazhin përkatësisht jugosllav dhe sovjetik. 1960-1973 është periudha e goditjes që shkrimtarët dhe inteligjenca morën personalisht nga E.Hoxha, si dhe periudha e aleancës me Kinën maoiste. 1973-1978, koha kur edhe u shkrua libri në fjalë, i referohet izolimit politik të vendit. Në periudhën e parë, që autori e emërton “Hapat e parë”, ai nuk gjen asnjë vepër me vlerë e që mund të merret në konsideratë. Poetët e talentuar të paraçlirimit, apo dhe ata të afirmuarit, si Poradeci, nuk mund të krijonin vepra të arrira, sidomos për shkak të imponimit politik. Në prozë përmendet Shuteriqi, Spasse dhe Gjata, nga të cilët, i fundit konsiderohet disi më i mirë si romancier. Nga ana tjetër, Pipa vërteton me dëshmi nga përvoja vetjake se romani i tij “Këneta” nuk është fare realist, fsheh realitetin e vërtetë dhe spekulon.

Në fillim të viteve ’60, nxitur nga prishja me B.S dhe nga influenca e ideve maoiste të “lulëzimit të njëqind luleve”, shkrimtarët shqiptarë morën frymë disi më lirisht. Kësaj periudhe i përkasin poezitë e para të mëdha të Agollit, si “Devoll,Devoll” dhe “Baballarët”. “Me poezitë e Agollit, poezia shqiptare e realizmit socialist e merr veten pas një periudhe të gjatë heshtjeje, gjatë së cilës ajo ishte një preokupim politik më tepër, sesa letrar”.

“Vitet ’60 dhe revolucioni kulturor” është titulli i kapitullit 4, i cili merr në shqyrtim periudhën në fjalë. Përveç poezive të Agollit, të kësaj periudhe janë “Muzgu i perëndive të stepës”, “Gjenerali” dhe veprat dramatike të Paçramit, “Lumi i vdekur”, “Tuneli” dhe “Përsëri në këmbë” të Xhuvanit. Vitet e para të periudhës në fjalë njohën një lloj lirie, shteti ishte i zënë me probleme të tjera, kryesisht të mbijetesës. Në Kongresin e 5-të të P.P.SH, (nëntor ’66) Shqipëria adapton revolucionin kulturor të Maos. Në këtë Kongres, Hoxha e bën të detyrueshme për letërsinë dhe artet që “të bëhen një armë e fuqishme në duart e Partisë”. Në Plenumin e 15-të, të PPSH, që i paraprin Kongresit, në letrat shqipe brenda kufijve, instalohet përfundimisht realizmi socialist. Rënia e letërsisë shqipe zë të duket në mënyrë më të spikatur në dramë. Konsiderimi i dramës si mjet edukimi dhe që i shtohej specifikave të këtij zhanri, si edhe mungesa e traditës, bëri që prodhimtaria në këtë fushë të jetë shumë e dobët. Në këtë kapitull merren në shqyrtim pjesërisht dramat e Paçramit, veçoritë e tyre, mënyra e kompozimit të personazheve etj. Konkluzioni është se Paçrami është shkrimtari më i madh ideologjik shqiptar, merita e të cilit qëndron në kurajon dhe aftësinë për të dramatizuar problemet e Partisë.

Në vitin 1965 botohet “Lumi i vdekur” i Jakov Xoxës. Analiza e romanit e gjen atë si një përzierje të romantizmit, folklorizmit dhe sentimentalizmit, ku përfshihen dhe disa faqe lirike. Krejtësisht ndryshe nga kritika zyrtare, Pipa e gjen atë si një vepër aspak realiste: “të kërkosh aty realizmin, është si të kërkosh gjilpërën në kashtë”.

Në trajtesën mbi “Juga e bardhë” veçohen disa momente: aspekti artistik formal gjuhësor, i cili nga njëra anë shpreh frazeologji të pasur dhe imagjinatë të freskët, por që nga ana tjetër dëmtohet prej mënyrës së atypëratyshme të të shkruarit të Jakov Xoxës. Vepra dominohet nga flirtet dhe marrëdhëniet dashurore, vendosur në kuadrin e temave të ditës, si kooperativat bujqësore, sakrifica për punën, etj. Vetëm përsa i përket përmbajtjes, romani ka pak gjëra që ta justifikojnë atë si vepër përfaqësuese të realizmit socialist, si e shpall teksti zyrtar. Autori, shprehet me fjalë të tjera Pipa, është fare i painteresuar pas politikës, deri aq sa episodet skematike, si ai i mbledhjes për punën e fletërrufeve në derën e kryetarit të kooperativës, dalin fare false e të pavërteta.

Analiza dhe leximi që i bëhet romanit “Përsëri në këmbë” të Dhimitër Xhuvanit është fare befasuese. Ai e gjen atë një vepër simbolike, që mund të interpretohet duke ditur biografinë e autorit dhe kontekstin historik të veprës. “Romani është hakmarrja e autorit. Mund të imagjinohet kënaqësia e tij, kur shikon romanin e vet të montuar si një karikaturë e realizmit socialist, të çmohet lart si model i tij pikërisht nga ata që e patën përbuzur”. Ky është konkluzioni. Pipa, së pari, ka analizuar “Tunelin” si një vepër që e bëri autorin ndër viktimat e para të revolucionit kulturor shqiptar e, pastaj, kërkon e gjen simbolizmin në librin “Përsëri në këmbë”. Për të qenë më të qartë po citojmë paragrafin:
“Le të merremi tani me simbolizmin e “Përsëri në këmbë” të Xhuvanit. Rënia e autorit nga kredibiliteti i Partisë jepet me rënien e protagonistit nga treni, një tren që është metaforë e përhershme për një parti të tillë, siç është partia staliniste shqiptare, e cila funksionon si një lokomotivë që tërheq popullin shqiptar si vagonët. Prerja e këmbëve të autorit prej trenit metaforizon shkatërrimin që Partia i bëri jetës së shkrimtarit . “Me i pre kambët kuj” është shprehje idomatike, që do të thotë “të paralizosh”. “Përsëri në këmbë” është një manifest që shpreh hakmarrjen e autorit. Disidentët e goditur shpesh quhen “plehrat e historisë” në gjuhën e përditshme, analogjia është e dukshme me protagonistin e heshtur në ofiçinë. Duke punuar atje, ai shpik një pompë pneumatike, duke mbledhur mbeturina. Romani i Xhuvanit është një përmbledhje e klisheve të realizmit socialist shqiptar. Edhe H.SH.R.S flet për një farë monotonie, duke specifikuar se mjetet artistike janë të rralla. Në fakt ato nuk ekzistojnë fare. Autori e ka reduktuar protagonistin në një kukull, i cili lëviz kur i tërheqin fijet. Partia e do heroin 100 përqind pozitiv. Këtu kemi një hero 200 përqind pozitiv.


Kapitulli 6 i pjesës së parë mban titullin “Goditja ideologjike dhe pasojat e saj”. Lirisë relative intelektuale, në 1973, në Plenumin IV të Komitetit Qendror, Hoxha i trembet faktit që revolta hungareze e vitit ’56 qe paraprirë nga një frymë kritike në letërsi dhe arte dhe nga lëvizje letrare, si “klubi letrar Petëf”. Fjalimi i tij (Hoxhës) i 14 Qershorit 1973 ishte Magna Karta e stalinizmit shqiptar. Censura, e formuluar me terma nga “çanta e Zhdanovit”, eci paralel me goditjet konkrete ndaj intelektualëve. Me këto zhvillime shkrimtarët shqiptarë iu nënshtruan tërësisht vijës së Partisë. “Në këtë klimë terroriste letërsia s’mund të bënte gjë tjetër veç të degjeneronte në apologji për Partinë dhe për shefin e saj”. Më poshtë vazhdon një përqasje midis Agollit dhe Majakovskit, si edhe një përfolje e librit të të parit “Fjala gdhend gurin”. Kësaj periudhe i përkasin edhe “Përballimi” i T.Laços, “Dimri i madh” i Kadaresë, të cilat Pipa i analizon sa i përket vërtetësisë së përmbajtjes dhe modulimit artistik. (Lidhur me analizën e bërë “Dimrit të madh” shih më poshtë).

Në analizën dhe trajtesën që i bën periudhave 1973-1985 dhe 1985-1990, Pipa do të hyjë në studimet mbi letërsinë bashkëkohore edhe në konkretizimin që jep në periodizimin e letërsisë shqipe, duke shtuar dy ndarjet e sipërpërmëndura. Periudha ‘78-’85 është periudha e stanjacionit. Nga prodhimi letrar i saj merret në konsideratë “Pashallëqet e mëdha” dhe “Muzgu” të Kadaresë. Pas vdekjes së E.Hoxhës (1985), letërsia shqipe do të shfaqë disa tipare të reja. Rizbulohet natyra, bota e brendshme e njeriut, lihet disi mënjanë politika. Nga ana tjetër, do të shfaqen të meta të mëdha artistike, që vinë si pasojë e mosnjohjes së traditës botërore dhe të mospasjes së një tradite të brendshme si model. Në këtë periudhë bien në sy tekste të mira të Koçi Petritit, Petrit Rukës, Rudolf Markut, Mimoza Ahmetit, Lazër Stanit, Koço Kostës, etj. Koçi Petriti ka botuar dy perla “Atdheu” dhe “Ëndërr sfilitëse”, Rudolf Marku tekste subversive si “Kali i Kaligules”, etj. Kapitulli vazhdon me analizën dhe komentin ndaj romanit “Thikat” të N.Tozajt e “Koncert në fund të dimrit” të Kadaresë, si dhe me zbërthimin e nëntekstit politik disident të “Ata të dy e të tjerë” te Koço Kostës dhe “Njeriu në dosje” të Lazër Stanit. Tek i fundit, Pipa gjen një përkim midis dosjes për të cilën flitet në vepër dhe dosjeve të sigurimit të shtetit.

“Kritika dhe teoria e Letërsisë” është kapitulli i fundit i pjesës së parë, i cili merret me veçoritë dhe ecurinë e kritikës letrare pas vitit ’45 brenda kufijve: pohohet fuqishëm se tek ne kritikë të vërtetë nuk ka pasur. Ajo çka është quajtur kritikë, ka qenë veçse hetimi, diagnostikimi, testimi i tekstit letrar, për të parë se sa zbatohen aty parimet e realizmit socialist. Dështimin e kritikës së vërtetë e provon dhe mungesa e një periodiku te mirëfilltë mbi kritikën, si dhe mungesa e trajtimeve serioze mbi autorët bashkëkohorë. Veçoritë e kritikës zyrtare shihen qartë dhe hetohen në librin “Historia e Letërsisë shqiptare të realizmit socialist”. Duke e marrë librin si model të politizimit të letërsisë e shfrytëzimit të kritikës letrare, Pipa gjithsesi mundohet të gjejë aty-këtu në tekst elemente të mirëfillta letrare në autorët e kapitujve të ndryshëm.

Për herë të parë në monografinë mbi historinë e letërsisë, përkatësisht të kritikës letrare tek ne, është Pipa që do të marrë në konsideratë zhvillimet dhe evoluimin e mendimit mbi letërsinë deri në vitin 1991. Në këtë kuptim,rëndësi të veçantë merr plenumi i Lidhjes së Shkrimtareve dhe Artistëve (L.SH.A) mbledhur në 1989, ku u diskutua hopi cilësor në letërsi dhe arte. Nga mënyra se si u fol aty dhe nga debati që u bë, mund të kuptosh se ç’kish ndodhur e ç’po ndodhte me letrat shqipe, mungesën e cilësisë, mungesën e klimës së debatit, etj. Një zhvillim tjetër është konferenca “Letërsia, koha dhe shkenca letrare”, organizuar më 1990 nga Akademia e Shkencave dhe LSHA. Aty Kadareja do ta vërë dhe një herë theksin në letërsinë e vjetër shqipe, si një letërsi elitare, si dhe do të kritikojë shkrimtarët për mungesë kurajoje dhe talenti për të përballuar sfidat e jetës letrare.

Punimi “Letërsia bashkëkohore shqipe” është i veçantë në këto aspekte;
Për herë të parë ne rrafshin kronologjik kemi një punim studimor, i cili mundohet t’i japë përgjigje debatit të pasviteve '90-të mbi ruajtjen, mohimin, apo rishikimin e hierarkisë së vlerave që përbëjnë traditën e 50 vjetëve të fundit. Pipa, në mënyrë studimore, pavarësisht se me gjykime personale dhe të diskutueshme, çmonton sistemin e vjetër të vlerave dhe propozon një sistem të ri nëpërmjet shkrimit të kanonit. Shembjen e hierarkisë tradicionale ai e bën sa në aspektin e përmbajtjes, aq dhe aspektin artistik.

Në studimet shqiptare pothuajse ka munguar kritika e leximit të imët (close reading). Fare rrallë letrat shqipe kanë njohur interpretim, gjetje nëntekstesh, lexime duke futur në punë informacionin biografik dhe historik. Edhe kur ka ndodhur, ka ndodhur në mënyrë fare arbitrare. Me Pipën, teknikat e leximit të imët dhe ato teknikat kulturaliste kanë një përfaqësues dinjitoz. Tekstet e Pipës mund të vlejnë si modele praktike të “të lexuarit midis rreshtave”,

“Letërsia bashkëkohore shqiptare” është interesante edhe në drejtim të periodizimit të letërsisë shqipe pas Luftës së Dytë Botërore. Megjithëse nuk e ka qëllim të tijin, Pipa nga njëra anë diskuton periodizimin tradicional dhe nga ana tjetër ofron një periodizim të ri.

Përveçse një vepër studimore, aty-këtu ajo ka natyrë publicistike-utilitare, sidomos në pasazhet ku rrëfehen episodet personale. Kjo edhe si rrjedhojë e faktit që për Pipën kjo vepër duhet të ketë qenë, midis të tjerash, nevojë e vetëshprehjes në kushtet e mjedisit të huaj.

Nuk duhet harruar se gjykimet e paraqitura në libër janë gjykimet e një shqiptaro-amerikani me formim letrar klasik dhe me temperament të rrëmbyer, farkëtuar nga vuajtjet. Si shqiptaro-amerikan, ai është në një linjë me studiuesit perëndimorë, të cilët kishin një kuadër të caktuar të menduari dhe në vendet e lindjes kërkonin patjetër bie fjala disidencë dhe mospajtim me regjimin (shiko kapitullin mbi studimet kulturore). Si studiues i një formimi klasik, ai beson tek ekzistenca e modeleve të së bukurës dhe qartësisë, dhe do t’i kërkojë ato në çdo tekst që merr në shqyrtim (dhe këtu është plotësisht ne përputhje me frymën e studiuesve te Idealizmit Italian qe fillonin me Kroçen, por qe vazhduan deri vone mbas Luftës së Dyte Botërore)

[hoteli]

Gjuha Shqipe,Gjuha shqipe lype nji studim te madhe Zotni A Pipa ja ka arite suksesit ne gjuhe shqipe,mirepo ,te themi se shumica prej gjuhetareve tone e kane nji problem,dhe ai problem ashte se Gjuha Shqipe,nuk e ka Zhvillimin dhe procesin e vet,dhe ateher hasin ne probleme te medhaja,te cilat ndeshen ne konfuzion te vertet,te gjuhes sone,zhvillimi dhe procesi nuk dihet mirepo as fillimi...

[Brari]

o temhaps..

mbasi shqip po din.. hidhi nje sy forumit.. shiko se si eshte i organizuar..
shiko se sa rubrika ka.. qe qarte jan etiketuar se per cfar temash sherbejne..e aty do vesh re..se paska vende te vecanta.. dhe per histori..dhe per letersi e per cka te duash..


keshtu djalo..

[Xhuxhumaku]

Pipa në diksionerin francez/ Mitologjia shqiptare me zana e djaj, por pa zota

Arshi Pipa 02/10/2010 14:55:00


Letërsi/ Arshi Pipa për mitologjinë shqiptare në Diksionerin francez të Mitologjive botuar në vitin 1981 në Paris.



Për herë të parë botojmë të përkthyer në shqip studimin e Arshi Pipës për mitologjinë shqiptare shkruar për Diksionerin francez të Mitologjive të botuar në vitin 1981 në Paris nga Y. Bonnefoy, vol. I f. 5-7. Atëherë, çfarë paraqet si fizionomi të vetën, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare? - pyet Pipa pjesën e mëposhtme, pasi hedh vështrimin mbi disa mite që janë të njohura dhe për disa popuj të Ballkanit, duke dhënë përgjigjen se mitologjia shqiptare dallon se nuk ka zota dhe hyjnitë janë të dorës së dytë



Mitologjia shqiptare nuk përbën ende objektin e një monografie, por subjekti është trajtuar në shumë ese dhe artikuj të gjuhësisë, folklorit dhe etnografisë. Mund të thuhet se kjo mitologji është e tipit pagan ballkanik. Fetë monoteiste që i janë mbivendosur – katolike në Veri, ortodokse në Jug, islamike në mbarë vendin – pak e kanë prekur natyrën e saj. Historia e shqiptarëve, origjina e të cilëve fillon që nga migrimet e para indoevropiane në Ballkan, është një vazhdimësi pushtimesh nga ana e popujve që i rrethojnë: romakë, gjatë Lashtësisë, sllavë, grekë e italianë në Mesjetë, turq, në fillim të erës moderne. Prandaj, pritet që mitologjia shqiptare të jetë mjaft sinkretike. Mund të flitet për shtresa alogjene përgjatë boshtit të një konstanteje lehtësisht të identifikueshme që është: kulti i karakterit (gjenit) të racës.

Hyjnitë e kësaj mitologjie janë thuajse të gjitha pagane. Aty janë nuset e malit dhe këshetat, por edhe shtojzavallet dhe zanat. Gjenden gjigantë të kobshëm balozët, katallajt, por edhe thopçat (xhuxhat që argëtohen duke shpotitur njerëzit). Ndeshen edhe karkanxholët dhe një variant i kacilmicit. “Përbindëshat janë me shumicë: gogolët, kuçedrat, lubitë. Metamorfozat janë të shpeshta: burri shndërrohet në dre, ujk, hut; gruaja në nuse lale, qyqe, turtulleshë. Hyjnitë e shtëpisë mund të kenë një formë njerëzore si nana e votrës ose shtazore (vitore, një lloj gjarpri). Flijohen kafshët (dikur femrat) mbi themelet e një ndërtese; Bëhen magjira (p.sh. për ta bërë mashkullin impotent). Ka këngë namatisjeje, të tjera për të sjellë shiun. Gjuhet me gurë hëna e eklipsuar për të trembur ujqërit që e sulmojnë. Objektet magjike – pasqyrat, nuskat, unazat – luajnë një rol të madh. I besohet syrit të keq, ëndrrave paralajmëruese. I besohet fuqisë së gurëve, bimëve. Por kryesisht i besohet fuqisë së heroit.

Kulti i heroit, i dëshmuar nga një traditë e gjatë kombëtare që pasqyrohet në epopenë popullore si dhe në të drejtën zakonore, ka ruajtur një karakter mitik në disa krahina të Shqipërisë së Veriut. Të mbrojtur nga male të thepisura, banorët e tyre kanë mundur t’u rezistojnë kolonizimeve romake dhe sllave dhe madje kanë mundur të ruajnë një lloj autonomie gjatë sundimit turk. Barinjtë e Veriut, në pjesën më të madhe katolikë, vazhdojnë të quhen Ukë, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojnë zjarrin (ta pështysh është tabu), betohen për Qiell e për Tokë, vajtojnë të vdekurit e tyre duke gërvishtur fytyrën sipas një rituali që është mbeturinë e një valleje; u besojnë orëve të vendit, shpirtrave, djajve, magjistareve, vampirëve. Totemizmi dhe animizmi përzihen me mitet klasike dhe me legjendat mesjetare. Uliksi e Perseu i kanë ekuivalentët e tyre. Polifemi shqiptar (KK5) quhet katallâ, në kujtim të mizorive të mercenarëve katalanas të shek. XIV. Zana, mbrojtësja e heroit, është deri etimologjikisht e afërt me Dianën (perëndesha romake shoqërohet nga një drenushë, kafsha e hyjnisë shqiptare është dhia e egër), kurse për funksionet e saj ajo merr nga zana sllave, Vila. Vetë emri shtojzovalle është një rast sinkretizimi pagano–kristian: Shtoji, Zo(t), vallet.

Shumë nga këto besime pagane janë të njëllojta për më shumë se një popull ballkanik, ndërsa të tjera janë me origjinë latine e ndoshta kelte. Atëherë çfarë paraqet si fizionomi të vetën, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare?

Kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnitë janë të dorës së dytë dhe nuk kanë emra të përveçëm ose emri i tyre është kolektiv. Betohet për qiell e për tokë, thërritet dielli e hëna. Por janë vetëm personifikime elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Ndërmjet elementeve toka është mbizotëruese. Cilësia sipërore e heroit ose i heroinës të çon tek ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja me gur është solemne. (Gjeçov $ 534). Kush betohet mbi gur, do të ngurtësohet nëse e shkel betimin e tij (zanat e kanë fuqinë e vështrimit që ngurtëson). Gjenden murana aty ku dikush ka qenë vrarë për gjakmarrje (Çabej 360). Dhe hidhen gurë për të lehtësuar lodhjen – (me lanë pritesën).

Një tjetër tipar dallues është mungesa e një jete përtej varrit. Qielli nuk ka asgjë qiellore, nuk ekziston ferri. Besimi te kukuthët, lugetërit, vurkullakët është i përhapur; por këta janë shpirtra të munduar që toka i flak jashtë për shkak të ndonjë keqbërjeje të rëndë. Ky shpirt është një hie ose një abe një mbështjellje trupore e pajisur me një mbeturinë materialiteti (ai mund të ngrejë pesha).

Mitologjia shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vetë konceptimi i shpirtit është plotësisht negativ, është pra, krejtësisht tokësor. Ajo është organizuar rreth bipolaritetit etik të së mirës dhe së keqes. Nga njëra anë ka një monstër - kulçedra ose kuçedra, mamadraga - e përfytyruar si një gjarpër me shtatë koka që than ujërat dhe helmon ajrin. Në anën tjetër ka një hero mitik që e përball në shpellën e tij dhe e mbyt. Në Jug, ku pushteti i sulltanit zëvendësoi atë të perandorit bizantin, shpesh ky hero është fisnik (djali i mbretit), ndërsa në Veri ai është një bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangue ka flatra nën krahë, ai mund të fluturojë. Këtu njihet miti i Herkulit që lufton Hidrën, që u bë pastaj ai i Shën Gjergjit që mbyt dragoin. Shën Gjergji është shumë popullor në Shqipëri dhe festa e tij përket me ardhjen e pranverës. Gjergj është gjithashtu emri i një heroi që çliron vendin e vet nga një monstër i zi i dalur nga deti, n’atë që është, ndoshta, rapsodia më e bukur shqiptare.

Mitologjia shqiptare, monumenti i së cilës është cikli i rapsodive të Veriut, ekzalton një konceptim të jetës heroike tepër etnike. Heronjtë kryesorë të këtij cikli, Muji e Halili, kanë emra myslimanë, të huazuar nga këngët epike boshnjake, nga të cilat huazojnë edhe metrikën (rapsoditë këndohen nën tingujt e lahutës). Por këto elemente alogjene nuk e prishin aspak substratin autokton të këngëve mitike. Muji është një bari që zanat e maleve, në këmbim të një shërbimi që ai u ka bërë, e kanë pajisur me një fuqi mbinjerëzore – ai mund të shkulë me rrënjë lisat (KK7). Një rapsodi tjetër ia atribuon këtë fuqi talentit të tij prej gjahtari: ai ka mundur të kapë tri dhitë me brirë ari, ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqtë e tij, sllavët, por jo pa pësuar dhe ai vetë. Një rapsodi e tregon të plagosur rëndë, të shoqëruar nga shpirti i tij mbrojtës, ora, mes një gjarpri që i kujdeset dhe një ujku që e ruan (KK23). Kur ai vdes, armiku vjen ta provokojë në varrin e tij. Ai zgjohet dhe thërret, me ndërmjetësinë e një zogu, ndihmën e Halilit, që vret sllavin dhe zhvarros vëllain e vet (KK32). Muji kthehet në jetë. Një ditë ai bën mbi dorën e vet provën e plumbit. Kur e sheh dorën e shpuar, ai e di që koha e tij ka mbaruar. Ai zhduket atëherë nën tokë, si Edipi në Kolonë, për të pritur, me durim, kthimin mbi tokë të erës heroike (KK Parathënie).

Vico e konceptoi historinë e njerëzimit si një proces ciklik që kalon nëpërmjet tri fazave: teologjike, historike dhe njerëzore. Mendësia mitologjike shqiptare e ka zbehur të parën, për t’u ndier e kënaqur në të dytën, duke refuzuar të dalë jashtë saj. Muji nuk është i vetmi përfaqësues i kësaj mendësie. Një shembull tjetër është ai i vetë heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skënderbe (1405- 1468). Humanisti shqiptar, Marin Barleti, që ka shkruar të parën histori në formë romani të heroit (v. 1510), tregon se nëna e tij ëndërroi se po lindte një dragua, trupi i të cilit mbulonte gjithë Shqipërinë, dhe që goja e tij shqyente turqit. Populli e ka përpunuar këtë mit, duke e bërë Skënderbeun një titan që mund të shtrijë përtokë “pesëdhjetë burra” dhe mustaqet e të cilit janë “katër pëllëmbë”. Ai hedh kundër armiqve që e rrethojnë shkëmbinj “të mëdhenj sa një shtëpi” dhe ndalon me “një të rënë të këmbës” ujërat e një lumi për të mos i lënë armiqtë të kalojnë. Ai është i pacenueshëm, mbasi “ka lindur me këmishë” (d.m.th. i mbështjellë me placentën). Kali i tij fluturon nga një shkrep te tjetri, duke lënë, kur prek tokën, gjurmët e patkonjve të tij – që shihen edhe sot. Dhe kur Skënderbeu vdes, populli e zhvarros për të bërë me kockat e tij nuska (Ska. 113, 116, 113, 24,25, 127, 206).

Përktheu nga origjinali (në frëngjisht): Nedret Kalakulla





BIBLIOGRAFI



HAHN, J. VON. Albanesiche Studien 1-3, Iena, 1854; Griechische und albanische Märshen I-II, Leipsig, 1864. PEDERSEN, HOLGER : Zur albanesischen Volkskunde, Copenhague, 1898. LAMBERTZ, MAXIMILIAN, Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde, Vienne, 1922. JOLK, NORBERT, Linguistisch- kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin-Leipzig. 1923 Visaret e Kombit II; Kangë kreshnikësh e legjenda, “Le Trésor de la Nation II ; Chants épiques et légendes” (B. PALAJ, D. KURTI) Tirana 1937 (shkur. KK) . GJEÇOV, SHTJEFËN, Codice di Lek Dukagjini ossia diritto consuetudinario delle montagne d’Albania (përk. P. DODAJ) Romë 1941. ÇABEJ, EQREM, “Albanische Volkskunde “ te Südost-Forschungen XXV (1996): 333-87 ( përmban një listë pothuajse të plotë të hyjnive dhe të monstrave). Tregime dhe këngë popullore për Skënderbeun, (Q. HAXHIHASANI, Z.SAKO) Tirana 1967 ( shkur. Sca)

PIPA. A. Rusha, Munich 1968 (poemë epike që përmban elemente mitike). CAMAJ, M. Legjenda, Romë 1964 ( poema lirike të bazuara mbi legjenda e mite)

standart

[Brari]

THx Kat per artikuj interesante qe sjell..

[2043]

Shume interesante dhe teper e vonuar ne kohe per tu studiuar me me imtesi ky studim

[Duaje Siveten]

balkanweb.com

Arshi Pipa, Nuk e kujtuam datën kur vdiq, por as ditëlindjen e tij...

Visar Zhiti

Çuditërisht nuk u përkujtua poeti, eseisti dhe filozofi Arshi Pipa në 20 korrik, në ditëvdekjen e tij. Mbase do të kujtohej datëlindja e tij, mendova, pas një jave, po në korrik, më 27. Se njerëzit e shquar kanë datëlindje, thuhet. Të dy datat u kaluan në heshtje dhe nga mediat, që po kujtojnë me hollësi sundimtarët e kuq, gjyqet e tyre, kur ata asgjësonin njëri-tjetrin, tamam "larje hesapesh mes vrasësish", ndërkaq Atdheun e kishin rrënuar.

Gati çdo ditë po rilexojmë në gazeta për Ministrin e Brendshëm të diktaturës dhe Kryeministrin e (vetë)vrarë, nga që do të ndëshkohej, se një djalë i tij u fejua me një vajzë të bukur, por që kishte dajë kundërshtarin e madh, armikun e diktaturës, Arshi Pipën. Absurd i tmerrshëm, i pabesueshëm sot.

Po dhe heshtja ndaj Arshi Pipës e tillë është...
...
...u lindi më 28 korrik 1920 në Shkodër. Ndoqi studimet në Kolegjin Severian në Shkodër e tij të lindjes dhe më pas studioi filozofi në Universitetin e Firences, ku në 1942 mori titullin dottore në filozofi, me një punim për konceptin e moralit në filozofinë e Henri Bergson. Pas pushtimit fashist të Shqipërisë kthehet nga Italia bashkë me vëllanë e tij, Myzafer Pipën. Punoi si mësues në Tiranë dhe Shkodër dhe redaktor i revistës letrare Kritika. Mbas Luftës së Dytë Botërore, pas ekzekutimit të vëllait të tij, Muzaferit, nga fitimtarët, Arshi Pipa, në prill 1946 u arrestua me akuzat për veprimtari kundër shtetit dhe u dënua me 10 vjet burg. Dënimin e vuajti në kampet e punës në Durrës , në kënetën e vdekjes në Vloçisht , në kalanë e Gjirokastrës dhe në ferrin e Burrelit. Me t'u liruar, arratiset në Jugosllavi dhe në 1958 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Fillimisht punoi në Universitetin e Georgetown, Berkeley dhe pastaj në Universitetin e Minesotës në Mineapolis. Në vitin '90 viziton Shqipërinë. Pritet me kërshëri, moskuptim, distancë dhe adhurim. Poezitë e para që shkroi në fund të viteve '30 përfshihen në një ksomblël që do të pasohej dhe nga të tjerë. Veçanërisht të vlefshme, lartësi e mendimit shqiptar janë veprat e tij në kritikën letrare, historinë e kulturës shqiptare dhe politikën e gjuhës në Shqipëri gjatë sundimit diktatorial të Enver Hoxhës. Vitet e fundit të jetës së tij i kaloi në Uashington DC, ku dhe mbylli sytë më 20 korrik 1997 në Uashington DC.
...
Poeti, eseisti dhe filozofi Arshi Pipa do të ishte ai që do të realizonte ëndrrën e të gjithë të burgosurve politikë shqiptarë në diktaturë: ikjen. Të ikje dhe të tregoje nëpër botë burgjet e tmerrshme, vuajtjen e një populli pa liri. Se dilnin shkrimtarë jashtë shtetit, por ata s'e hapin gojën. Turp! 1000 herë turp! Fill pas burgut, Arshi Pipa do të arratisej, do të mbërrinte në Itali duke pasur me vete dhe poezitë e shkruara fshehurazi mbi letra të holla cigaresh. Gati sa një kuti shkrepësesh bëhej sasia e tyre dhe do t'i botonte në Romë në përmbledhjen gri të zymtë: "Libri i burgut", një hata e vërtetë, ku Sonetet e Kanalit të asaj kënete të tmerrshme do të ishin, sipas meje, "Ferri" i poezisë shqipe. Pra Profesor Arshi Pipa kishte shkuar në SHBA, ku dha leksione në universitete të njohura, pa e shkëputur vëmendjen nga letërsia e dheut amë, madje dhe do të përkthente prej andej, siç do të sillte në shqip në të dyja dialektet poetë të mëdhenj klasikë nga bota. Profesori do të shkruante në anglisht dhe një studim "Montale dhe Dante", me lejen e vetë Montales, që do të ishte, në një farë mënyre, paraprirës i çmimit "Nobel" që do t'i jepej poetit gjenovez. Korpusi i Veprës së Arshi Pipës po vazhdon të botohet pas vdekjes në atdhe në kujdesin e familjarëve, duke përfshirë dhe dorëshkrimet që i ruajtën përmes rreziqesh motra e tij Bukuria dhe i ndjeri kunati, shkrimtari tjetër i burgjeve, Uran Kalakulla. Le të jenë këto fjalë si një trandafil për datëlindjen e Tij dhe si një qiri në ditëvdekjen e tij.
...
Arshi Pipa i ndaluar, i anatemuar, djall i rrezikshëm, tani është ndër autorët më interesantë, emblematik dhe i shumëplantë. Mendimi i tij shpalos kumte të fuqishme të së vërtetës dhe të angazhimit të pa kompromis.