pjese nga DOSJA k

[Diabolis]

Nga Korrieri
14 Qershor 2004 **
Zbardhet Dosja e Kadarese
"Dosja K", nje liber me burime dokumentare per kontrollin politik te letersise gjate diktatures komuniste ne Shqiperi, me autor Prof. Dr. Shaban Sinanin, Drejtorin e Pergjithshem te Arkivave, pritet te dale ne qarkullim. Duke provokuar keto dite edhe nje debat per hapjen ose jo te dosjeve te shkrimtareve dhe artisteve. "Korrieri" zbardh sot per here te pare, pjese nga letrat kunder I. Kadarese, qe ndodhen ne Arkivin Qendror Shteteror. Kritikat, akuzat 30 vjecare kunder vepres se shkrimtarit dhe argumentat pse kerkohej ndalimi i botimit te romaneve dhe poezive te tij
Ne vend te hyrjes
"Atehere Pilati u tha atyre qe ishin mbledhur aty: "Cilin deshironi te liroj, Barnaba-n apo Jezuin qe quhet Krisht?". "Barnaba-n", u pergjigjen ata. E Pilati i pyeti: "C'te bej, pra, me Jezuin qe quhet Krisht?". Te gjithe u pergjigjen: "Te kryqezohet!" Dhe ai u tha: "C'te keqe ka bere?". Por ata bertiten edhe me fort: "Te kryqezohet!" (Mt. 27: 17-24).
Qe atehere thuhet proverbi: "Lau duart si Pons Pilati!".
Deshmi te njohura historike tregojne se Pilati qe shume i vemendshem ndaj te gjitha ngjarjeve tronditese qe ndodhen ne token e Jeruzalemit prej kryqezimit te Krishtit deri ne ringjalljen e tij dhe pastaj ne ditet qe vijuan. Ai pati hartuar nje raport te hollesishem drejtuar kryeqendres se perandorise, Romes, ku shpjegonte veprimet e veta dhe shperthimin e revoltes popullore. Por ai raport nuk mberriti kurre ne Rome. Anija me te cilen u nis dokumenti, fatalisht u fundos ne ujerat e Mesdheut dhe gjurme prej saj nuk mbeti.
Ndoshta, po te kishte mberritur ai raport ne kryeqender te perandorise, as Pons Pilatit nuk do t'i rendonte nder mijevjecare mekati tragjik, as "Dekreti i se dieles", dekreti i perandorit Kostandin, nuk do te ishte vonuar deri ne vitin 321.
Romani "Kronike ne gur"
Nr. 1.: Leter e nje shkrimtari te ri, me njohuri ne zhvillimet letrare moderniste, drejtuar udheheqjes se larte te PPSH. Kerkohet ndalimi i romanit "Kronike ne gur", si nje veper surrealiste. Letra eshte lexuar nga disa anetare te Byrose Politike dhe keshilltare te tyre. Mban daten 28. 06. 1971.
Lexova romanin e I. Kadarese "Kronike ne gur". Mendoj qe vepra s'eshte ngritur fare mbi tipiken, por mbi te rastesishmen e shemtuar. Pra, si veper ajo s'i takon aspak realizmit socialist. Per me teper, eshte nje veper syrrealiste. Une lexoj ne tri gjuhe te huaja dhe syrrealizmin, ne qofte se nuk e njoh shume mire, e njoh mire. I prekur thelle dhe i tronditur prej kesaj vepre, qe s'eshte aspak e zakonshme per I. Kadarene, tek i cili kemi drejtuar syte tane, si qytetar dhe si komunist i ardhshem, mendoj se ai roman te hiqet menjehere nga qarkullimi. Une kam pergatitur nje artikull, jo me qellim botimi (tani per tani sulmi kunder Kadarese mund te mos prokovohet, por gjithcka te behet pa rene ne sy, se na intereson te mos njolloset si personalitet) dhe do t'jua sjell menjehere. Pershendetje revolucionare.
Romani "Gjenerali i ushtrise se vdekur"
Nr. 2: Pjese nga informacioni zyrtar qe institucione te specializuara te "organeve te diktatures se proletariatit" i kane derguar Komitetit Qendror te Partise se Punes, ne vjeshte te vitit 1972. Theksohet se I. Kadare eshte ne qender te pakenaqesise te "te rinjve" dhe te "te vjeterve": "'Gjeneralin e ushtrise se vdekur' e botoi borgjezia"; "Tani qe me 'te vjetrit' i lame hesapet, kemi pune me I. Kadarene". Eshte nje dokument qe paralajmeron situaten e denimit te "Festivalit te 11-te ne RTSH". Ne anesoret e origjinalit mban shenimin: "E pa sh. Enver".
... te dhenat flasin se per I. Kadarene dhe krijimtarine e tij mjaft shkrimtare nuk kane simpati, madje flasin ashper. Nje kritik i njohur eshte shprehur: "Une per Ismail Kadarene nuk shkruaj, se me te jam zene. Ne krahun e tij modernist ka figura shokesh qe une nuk u kam besim te nesermen". Nje studius i ka thene burimit tone se ne kritiken tende per Ismailin (qe nuk u botua) "ti ke vene shume pak gjera, Ismaili ka nga keto nje thes me te meta". Per botimet ne gjuhe te huaj te romaneve te I. Kadarese ka mendime qe lene te kuptohet se, perderisa pelqehen dhe botohen ne vendet kapitaliste, ato kane gabime. Kur eshte perkthyer romani "Gjenerali i ushtrise se vdekur", nje tjeter shkrimtar i njohur eshte shprehur se "borgjezia e perktheu dhe e botoi kete veper". Kurse nje shkrimtar tjeter thote: "Gabim qe i cmojne veprat tona nga Franca, ato duhen cmuar nga jehona ne vatrat revolucionare te botes. Kot i bien ne qafe konservatorizimit. Asnje veper konservatore nuk eshte ndaluar, si ato, modernistet". Para pak ditesh, ne nje ambient gazetaresh te revistes "Hosteni", ne nje mjedis shkrimtaresh eshte thene se "drama e I. Kadarese "Gjenerali i ushtrise se vdekur" ka falimentuar qysh ne shfaqjen e premieres". Por aty- ketu flitet se edhe Ismail Kadare u eshte kundervene te tjereve. Nje burim thote se Ismaili, duke folur per shkrimtaret e vjeter, ka thene se ata "jane te pafuqishem ne krijimtarine e tyre, ashtu sic jane edhe ne jeten personale". Nje shkrimtar i ri i ka pohuar nje burimi se Ismaili, duke folur per nje roman me teme nga bujqesia, ka thene se "te gjithe kane mbetur ne faqen 27". Nje burim tjeter tregon se, kur eshte diskutuar ne Shkoder romani "Dasma", Ismaili, ne pergjigje te pyetjes se "si shkove andej", eshte pergjigjur se "u degjuan disa mushkonja te vogla dhe asgje me rendesi".
Romani "Dimri i vetmise se madhe"
Nr. 3: Leter e komitetit te partise te Tiranes derguar Komitetit Qendror te PPSH, Tirane 8.5.1973. Romani "Dimri i vetmise se madhe" shtremberon historine, ka ankth ekzistencialist dhe humanizem abstrakt, propagandon luften midis brezave, ka fryme deheroiste, ndihet influenca e surrealisteve dhe dekadenteve te tjere: do te ishte mire qe ky roman te hiqej nga qarkullimi.
/Ne romanin "Dimri i vetmise se madhe"/ autori shtremberon te verteten historike kur si fillim te divergjencave te PPSH me revizionistet hrushoviane, vendos vitin 1960 dhe kur keto divergjenca i redukton vetem per problemin e grurit dhe per ceshtjet nacionale ne pergjithesi. Atmosfera eshte dhene e zymte dhe romanin e pershkon nje lloj ankthi ekzistencialist. Por dihet se kjo situate, qe kerkoi sakrifica te medha nga populli yne, nuk krijoi tek ne nje ankth te tille. Levizjen revolucionare per kursimin autori pa te drejte e ironizon. Ndersa patriotizmin e masave, gatishmerine per mbrojtjen e atdheut, autori i jep si patriotizem te tradites e jo si patriotizem socialist. Lufta e klasave pasqyrohet pa vertetesi dhe nga pozitat e humanizmit abstrakt. Autori pa te drejte dhe ne kundershtim me mesimet e marksizem- leninizmit e quan si luften me te eger (me tej se lufta e klasave) luften midis te afteve dhe te paafteve ne socializem dhe aq me keq kur shpreh idene se konsekuente dhe triumfatore jane te paaftet. Ne veper propagandohet lufta midis brezave. Komunistet e rinj u kundervihen te vjeterve sepse keta jane deklasuar sipas autorit. Per sa u perket heronjve, ndihet fryma e deheroizmit. Personazhet negative jane me te shumte dhe paraqitja e tyre ze vendin kryesor. Perfaqesuesit e brezit te luftes jane dhene ne pergjithesi ne dekadence shpirterore. Ndersa ata qe do te marrin stafeten te lekundur apo te degjeneruar. Vecanerisht ndihet ne roman influencimi i autorit nga teoria e sotme borgjeze e "revolucionit seksual" dhe nga filozofia ekzistencialiste. Propagandohet deideologjizimi, per te cilin flitet ne Perendim. Po keshtu edhe ne stil, vecanerisht tek pershkrimet, ndihet influenca e surrealisteve dhe dekadenteve te tjere. Do te ishte mire qe ky roman te hiqet nga qarkullimi.
Nr. 4: Leter e komitetit te partise te Elbasanit, me ane te se ciles kerkohet heqja nga qarkullimi e romanit "Dimri i vetmise se madhe", per shkak te gabimeve dhe shkarjeve ne permbajtjen ideore: kundervenie e brezave, shturja morale e rinise, dorezim dhe corganizim ndaj bllokades. "Kane qarkulluar mendime te papjekura se kete roman e ka lexuar dhe aprovuar sh. Enver". Letra mban daten 09. 05. 1973, si dhe shenimin qe "u pa nga sh. Enver". Ka dhe nenshkrimet e dy anetareve te tjere te Byrose Politike.
Ne romanin "Dimri i vetmise se madhe" paraqitet nje jete e zymte, shqetesim i madh, pasiguri pas prishjes se marredhenieve me partine komuniste te Bashkimit Sovjetik. Nuk del i plote realiteti yne, entuziazmi i masave, iniciativat e levizjet e tyre per realizimin e detyrave te medha qe shtroi Partia ne ate periudhe dhe qartesia politike e masave per keto ngjarje. Ne roman jepet ideja sikur ka nje kundervenie per disa kuadro te vjeter, qe shprehet permes personazheve, si shefi i kuadrit, veterani Struga, prinderit e Zanes etj. Bllokada dhe presioni i revizionisteve sovjetike minimizohen vetem ne mosdergimin e nje sasie gruri per vendin tone dhe nuk shtrihen ne te gjithe sektoret e jetes. Nuk del i plote shkaku i ndarjes sone, nuk dalin kontradiktat parimore ne fushen ideologjike. Ne kantierin e madh te ndertimit, qe e kane penguar revizionistet sovjetike, paraqitet ideja e nje corganizimi nga kuadrot drejtues (drejtore te hallakatur etj.). Ne roman ka pjese, bile dhe shume, qe tregojne shthurje morale te rinise, tendenca feministe. Nuk eshte ndertuar drejt linja e marredhenieve midis Besnikut dhe Zanes. Pse shkaterrohet kjo familje, mos ndoshta behet aluzion se dimri i vetmise se madhe ka arritur edhe ne familjet tona? Akoma me keq, shkrimtari, kete vajze me prejardhje dhe me qendrim te mire politik, e katandis ne marredhenie me nje familje te deklasuar dhe per Besnikun jepet ideja se shkon pas fustaneve. Ne marredheniet intime midis personazheve behen disa krahasime me vend e pa vend, duke perdorur shprehje te tilla si: "mos je nena e Maksim Gorkit", "filmi korean", "mos je Mao Ce Duni qe i di te gjitha", "kriza e pergjithshme kapitaliste" etj. Per t'i rritur vleren ketij romani kane qarkulluar mendime te papjekura se kete roman e ka lexuar dhe e ka aprovuar sh. Enver. Rastet qe jane paraqitur ne kete drejtim i kemi sqaruar. Keto jane disa te dhena fillestare dhe te shkeputura per vleren e ketij romani. Mendojme te analizohet thelle permbajtja ideore e tij, sepse kemi mendimin se nuk e ka vleren e duhur edukative dhe nuk i pergjigjet realitetit ne shume pjese. Propozojme te hiqet nga qarkullimi ky roman.
Romani "Dimri i madh"
Nr. 5: Nje grup specialistesh te letersise vleresojne shkallen e permiresimeve qe i jane bere romanit "Dimri i vetmise se madhe" ne procesin e pergatitjeve per ribotim (viti 1974) dhe ne fund konkludojne se vepra nuk eshte e gatshme per t'iu dhene lexuesit. Ky perfundim i percillet me shkrim udheheqjes se larte Partise se Punes te Shqiperise.
... Romanit /"Dimri i madh"/ i jane bere edhe mjaft korregjime, te cilat, sigurisht, dicka ndryshojne, por jane shtesa te vogla, retushe e detale te atilla qe nuk ngrene peshe dhe nuk zhdukin dobesite e vepres. Keshtu, p.sh., nuk eshte marre si duhet parasysh nga autori verejtja me rendesi per te pershkruar me gjere veprimtarine e masave ne mbeshtetje te vijes se Partise, unitetin Parti- popull ne pergjigje te bllokades ushtarake te revizionisteve. Sic thame me siper, ka bere disa shtesa, por ato nuk e ndryshojne gjendjen dhe e lene te hapur hendekun qe ekziston midis veprimeve te udheheqjes se Partise dhe njefare pasiviteti te masave. Keshtu qe mbetet dobesia qe kish edhe varianti i pare lidhur me nderthurjen e ngjarjeve ne nje ambient shoqeror revolucionar, ku te dilte me qartesi qendresa, uniteti, vendosmeria, guximi dhe besimi ne fitore i komunisteve dhe masave te popullit ne ate kohe. Edhe linja e te rinjve te rruges se Dibres te le pergjithesisht pershtypjet e variantit te pare, me gjithe diferencimin qe i behet Benit dhe perpjekjeve per t'i justifikuar sjelljet dhe konceptet e tyre mbi jeten dhe dashurine me ndikimet revizioniste te jashtme. Linja nuk i shton asgje vepres, perkundrazi, e demton, sepse dobeson shtratin shoqeror dhe nuk i pergjigjet realitetit ne ate shkalle qe pershkruhet ne roman. Ka mbetur perseri theksimi i njeanshem i fenomenit te burokratizmit dhe konservatorizmit brenda e jashte Partise, ekzagjerimi lidhur me ndarjen e komunisteve ne "ne" dhe "ata", ne "te besuar" dhe "te pabesuar"; disa nota denigruese ne pershkrimin e disa personazheve (si p.sh. te partizanit epileptik, te kryetarit te shtabit te permbytjes etj. etj.). Gjithashtu kane mbetur te pandryshuara ekzagjerimet ne lidhje me lekundjet dhe filorusizmin e intelektualeve, mjaft skena licensioze, aludime per disa shkrimtare e kritike reale, toni ironik per realizmin socialist, si dhe mjaft shprehje neper faqe te romanit, qe krijojne keqkuptime e keqinterpretime. Perfundimisht mendojme se nuk eshte arritur shkalla e duhur e ripunimit per t'u ribotuar. Do te jete e nevojshme te vazhdohet puna me durim me autorin per ta bindur per dobesite e vepres.
Poezia "Ne mesdite Byroja Politike u mblodh"
Nr. 6: Verbal (fragment) i nje takimi ne KQ te PPSH per arsyet e denimit te poezise "Ne mesdite Byroja Politike u mblodh" (1975), me pjesemarrjen e perfaqesuesve te shoqates se shkrimtareve dhe te punonjesve te aparatit te KQ. Poezia cilesohet armiqesore dhe kunder- revolucionare, kunder diktatures se proletariatit.
E tere poezia eshte konceptuar me nje fryme armiqesore, kunder- revolucionare, kunder vijes se Partise dhe diktatures se proletariatit. Qe nga kreu deri ne fund kjo poezi ka sulme kunder regjimit socialist; ndersa komplotistet, kunder te cileve Kadare pretendon se drejtohet, as nuk zihen ne goje. Thelbin e poezise e perben mendimi se regjimi socialist eshte i krimbur qe nga lart e deri poshte. Ne themelet e shtetit e te shoqerise sone, Kadare e thote shprehimisht, "rritet ngadale tumori i zi", i cili e ka perfshire regjimin. Nga ana tjeter ne poezi i meshohet idese se ky regjim eshte nje regjim burokratik, i cili i ka duart te lyera me gjak. Pankartat dhe heronjte e punes, gazetat e telegramet e urimit, "jane te gjitha blof". Bile Kadare revoltohet e proteston: "Mjaft me kete qeshje dashamirese", sepse ai i sheh "te kobshem, me duar te pergjakura gjer ne berryle" njerezit ne fuqi. Por kush jane me duar te pergjakura? Mund te mendohet se ata jane komplotistet. Po cili nga ata vrau? Ata nuk vrane njeri, bile ishin per liberalizim. Ka vrare diktatura e proletariatit armiqte e klases. Pra, me gjakun e armiqve te klases i ka diktatura te pergjakura duart. Pashallaret e kuq, boset e naftes etj., qe permenden ne poezi nuk ia nderrojne adresen sulmit kunder sistemit socialist. Dihet se Hrushovi e gjithe armiqte revizioniste e borgjeze na akuzojne per regjim stalinian, qe mbahet me terror e me gjak. Poezia i ben jehone ketij koncepti reaksionar e armiqesor. Kjo lidhet me nje teze antimarksiste, qe Kadare e ka si baze ne kete poezi: "Shtetet s'prishen kurre nga catite, por nga themelet. Ketij ligji i bindet edhe shteti socialist". Si perfundim te te gjitha ketyre, poezia eshte armiqesore e kunder- revolucionare. Edhe romani i fundit, "Nentori i nje kryeqyteti", ka mjaft gjera qe jane jehone e menyrave te te shkruarit te te tjereve, qe mund t'i pelqejne kujtdo, por jo publikut tone. Ka skenat makabre. Kujtoni vrasjen e komisarit ne barrikade, koka qe hidhet ne ate ane, gjymtyre qe fluturojne, nje dore qe varet e qe behet si lajtmotiv etj; kurverite e shkrimtarit apo te spikeres se radios. Keto jane koncesione qe i behen ideologjise borgjeze e revizioniste.
Romani "Dimri i madh"
Nr. 8: Leter e redaktorit te romanit "Dimri i vetmise se madhe" (ka dhe disa nenshkrues te tjere), sapo dale nga botimi, me ane te se ciles i kerkohet udheheqjes se larte te Partise se Punes qe ky roman te mos ndalohet, sic eshte propozuar nga Komiteti i Partise i kryeqytetit, vetem per shkak te nje fjalie te paqarte.
Romani "Dimri i madh" ("Dimri i vetmise se madhe") i shkrimtarit Ismail Kadare, pas shume ndryshimeve e rregullimeve qe i jane bere nga autori, ne bashkepunim me redaktorin, eshte shtypur i teri ne 25 mije kopje. Por ditet e fundit nga ana e komitetit te partise te Tiranes ka ardhur nje verejtje per dy rreshta dhe insistohet qe keto te hiqen patjeter. Konkretisht flitet per dy rreshta te faqes 51: "E pse te merzitesh, - nderhyri Clirimi, - atje ne Vancesllav une dhe shoket e mi ceke ia merrnim e ia jepnim vajzat njeri- tjetrit cdo jave" ("Dimri ...", f. 51). Keto rreshta merren krejt te shkeputur nga teksti para ketyre rreshtave dhe fill pas tyre. Vazhdimi i tekstit eshte ky: "Beni beri nje gjest padurimi: - Na merzite me ate Vancesllavin tend,- tha.- S'ke ndonje bisede tjeter?" Clirimi prishi buzet, por nuk u pergjigj" ("Dimri ...", f. 51-52). Mendojme se kjo pergjigje e atyperatyshme jep nje sqarim per lexonjesin. Aq me teper kur, pak me pare, dhe pikerisht ne faqen 47, jepet nje sqarim i plote per figuren negative te Clirimit, si nje bartes i nje menyre jetese revizioniste: "Clirimi, qe ata e therrisnin Vancesllav, buzeqeshi qe larg. Ai kishte studiuar nje vit per gjeologji ne Prage, por e kishin kthyer mbrapsht, ngaqe kishte ngelur. Ne te vertete Clirimit i kishte lindur te parit ideja qe ata te dilnin e te rrinin me ore te tera ne Rrugen e Dibres. Ai u tregonte se keshtu kishte qendruar me shoket e tij ne sheshin Vancesllav ne Prage" ("Dimri ...", f. 47). Keshtu qe ne bashkohemi me mendimin e autorit, qe rreshtat e mesiperm te mbeten ne roman. Tirane, 17.02.1977.
Romani "Gjakftohtesia"
Nr. 8: Verbal (fragment) i nje diskutimi ne sektorin e letersise dhe kultures ne aparatin e KQ te PPSH, me ane te te cilit informohet udheheqja e larte e PPSH per arsyet pse duhet te ndalohet romani "Gjakftohtesia" (i cili nderkaq kishte fituar cmimin e pare ne nje konkurs kombetar jubilar). Romani vleresohet se eshte "perqeshje me socializmin", ideologet kineze ironizohen si "armiq te mendimit europian ne teresi".
Romani "Gjakftohtesia" eshte nje satire dhe perqeshje me socializmin, me parimet dhe idete e tij. Kjo satire dhe tallje fshihet nen idene e goditjes se "socializmit" kinez dhe te "majtizmit" te tij. Gjer ketu eshte disi e fshehte. Por ajo shfaqet haptazi ne faqet e romanit, permes ideve dhe frazave te dykuptimta, me te cilat eshte mbushur gjithe vepra. Le te marrim, fjala, vjen, qendrimin e autorit ndaj pucisteve, ne kohen kur ata bejne autokritike. E gjithe kjo eshte nje tallje, nje ironi, nje ekuivok. Bashke me ironine perzihet edhe zymtia e gjendjes: shkarkime, arrestime, burgosje, kritika dhe autokritika. Per mbledhje te zhvilluara sipas porosive te Komitetit Qendror e te Sekretarit te Pare autori shkruan me tallje se si zgjasin gjer ne mesnate dhe njerezit i zinte gjumi. Ne roman eshte e qarte ideja e shkaterrimit te njeriut, e frikes, e etheve, e pasigurise qe krijon lufta e klasave ne socializem, sipas autorit. Bile, sipas tij, edhe arti vritet ne kete situate te luftes se klasave. Ai ve ne gojen e shkrimtarit Skender Bermema keto fjale: "Ju te gjithe se bashku ma vrate romanin". Kritika ndaj Mao Ce Dunit dhe Cu En Lait i kapercen te gjithe kufijte. Mao Ce Duni eshte vizatuar si nje njeri i fantaksur, qe rri jashte cdo realiteti dhe qe nuk ka asnje merite. Ai eshte kultivues i marihuanes dhe i urrejtjes per artin dhe letersine. Armik i mendimit njerezor dhe ne menyre te vecante i europianeve ne teresi. Te kesaj natyre jane edhe Cu En Lai, Hua Kuo Fen dhe Lin Biao. Per autorin gjithe problemi eshte qe Shqiperia te ruaje "rezervat e europianizmit" dhe te mos "aziatizohet". "Per te trullosur trurin e Europes", Mao Ce Duni, sipas autorit, shpik idete e tij dhe marihuanen. "Trullos nje here Europen, i kishte thene para ca kohesh Cian Cini, dhe zere se ke trullosur boten. Truri i Europes eshte me i keqi nga te gjithe". Ne romanin "Gjakftohtesia" shprehet ideja e gabuar se populli yne nuk i donte kinezet dhe miqesine me ta, por kete ia ka imponuar Partia dhe shteti yne. Sipas autorit, kush fliste keq per kinezet e pesonte, hiqej nga puna ose qarkullohej. Per te bazuar kete ide ai ka krijuar edhe nje personazh te fantaksur, Viktor Hilen, edhe nje personazh kinez jo me pak te fantaksur. Njerezit mezi presin qe te prishen me Kinen. Dhe, kur marredheniet prishen, padurimi shkon gjer atje sa punetoret ngjiten ne antenen e agjencise kineze "Hsinhua" qe ta prishin!
Arshi Pipa per Kadarene
Nr. 9: Iliri dhe shoku i tij /rrefimtari, shkrimtari/ tek "Kronike ne gur" jane modele te partizanit dhe ballistit. "Shaftra kallamashaftra" do te thote "Vdekje tradhetareve", kurse "Xhundra bullundra" do te thote "Vdekje fashizmit". Fragment nga "Subversion drejt konformizmit", artikull i A. Pipes, botuar ne "Telos", Nee York 1987, perkthim i vitit 1991.
Thyerja e ushtrise italiane prej ushtrise greke, e cila e solli luften ne jug te Shqiperise, ka qene nje faktor nxites per nisjen e levizjes nacionalclirimtare. Partia Komuniste u formua ne fund te vitit 1941. Episodi i pare politik ne "Kronike ne gur" gjendet ne kapitullin e 14-te. Ky nis me nje skene qe tregon dy kamione te mbushur plot me antifashiste, te cilet do t'i internojne. Arsyeja, sipas pergjigjes qe i jepet nje kalimtari, eshte se "kane folur kundra". Diten tjeter narratori dhe shoku i tij vendosin qe edhe ata te dy "te flasin kundra" nga maja e catise: "Xhundra- bullundra!", thashe. "Shaftra- kallamashaftra!"- tha Iliri. Nje cope here u menduam. "Rrofte Shqiperia, - tha Iliri. - Poshte Italia!". "Rrofte populli shqiptar!", "Poshte populli italian!". Heshtje. Kete here Iliri u mendua: "Gabim, - tha, - Isai ka thene se populli italian s'eshte i keq". "Jo, - ngula kembe une, - gjersa jane te keqij aeroplanet, si mund te jete i mire populli?" Iliri u hutua. Sic dukej mund t'i kthehej mendja. Por tamam ne kohen qe po i kthehej mendja, tha me kokefortesi: "Jo! Ti je tradhtar! Poshte tradhtaret! Poshte vellavrasja!" - tha Iliri, dhe beri gati grushtin". Dialogu paraqet tamam efektin e sloganeve politike tek femijet. Indiferente per politikat, ata luajne me to, sic bejne me gjuhen ne pergjithesi, duke imituar tingujt dhe duke ngaterruar kuptimet e tyre. Ketu "Rrofte Shqiperia!" dhe "Poshte Italia!" paraprihen nga dokrra femijesh. Ne te njejten kohe narratori ngaterron fashizmin italian me popullin italian. Shoku i tij e korregjon: ka degjuar nga i vellai, nje student komunist, se populli dhe shtetet nuk jane e njejta gje. Narratori i pergjigjet me nje silogjizem tipik feminor, me te cilin nuk arrin t'i mbushe mendjen shokut. Narratori zemerohet dhe e quan tradhtar. Shoku i tij pergjigjet me sloganin ballist "Poshte vellavrasja!". Ne fundin e kapitullit pararadhes nje kryetar balli i ben thirrje popullit kunder luftes vellavrasese. Tashme eshte derdhur gjaku i pare ndermjet partizaneve dhe nacionalisteve. Komunistet akuzojne ballistet per kompromis me fashizmin, duke tradhtuar keshtu ceshtjen e clirimit kombetar. Ballistet i quajne komunistet tradhtare, qe bejne lojen e partise komuniste jugosllave per te realizuar qellimet e tyre revolucionare finale. Shkembimi i dy sloganeve te fundit i ngre femijet ne shkallen e dy kampioneve te dy partive politike opozitare, ku narratori perfaqeson pozicionin e partise komuniste dhe shoku i tij te ballisteve. Cili eshte qendrimi i Kadarese ne kete pike? Pozicioni i narratorit, qe nuk eshte as per partine komuniste, as per Ballin, del nepermjet rimes se dokrrave feminore: "Xhundra-bullundra!" dhe "Shaftra-kallamashaftra!". I pari eshte peserrokeshi, slogani komunist ("Vdekje fashizmit!"), ndersa i dyti, "Shaftra- kallamashaftra!", imiton rimen e sloganit ballist "Shqiperi e shqipetareve!", slogani ballist per Shqiperine etnike sipas kufijve te vet gjuhesore.
Ne vend te mbylljes
Gabime te renda ideologjike. (Fillim novele). Qe ne qytetin e vogel N. kishin ndodhur gabime te renda ideologjike, kjo ndihej menjehere edhe sikur te mos kishe degjuar asgje per to. S'ishte nevoja te zbrisje nga autobusi interurban, as te hyje ne kafenene e vetme, ku ndjenja e fajit spikaste menjehere ne menyren si kamerieri te thoshte se makina e ekspresit nuk punon. Ajo ndihej qysh me pare, te stacioni i autobuseve interurbane, ku siper barakes se biletarise me germa te medha te kuqe qene shkruar fjalet: "Te forcojme luften e klasave". Por, po te ishe i vemendshem, s'kishte pse te te bente pershtypje as kjo parulle, sepse shume kohe me pare, ndane udhes automobilistike, ti kishe vene re nderkaq parulla te ngjashme te stacionet e benzines. Nje e tille, "sa me e forte te jete diktatura e proletariatit, aq me e madhe eshte demokracia e masave", ishte vetem disa metra larg tabeles rrugore ku qe shkruar: "N. Kufizim shpejtesie!". Me tutje ishte nje tjeter: "Ne do te hame edhe bar po te jete nevoja, por parimet e marksizem- leninizmit nuk i shkelim. Enver Hoxha. "Gabime te renda ideologjike" tha ai me vete. Ai e perseriti frazen, por kete here, kushedi pse, ndoshta per shkak te zhurmes se zhavorrit, ne frengjisht: "Graves erreures ideologiques".
I. Kadare, "Ftese ne studio", f. 162-163, Tirane, vere 1990.

[Shiu]

DD, përse i ke shkronjat kaq të mëdha?

[Diabolis]

për arsye që them se dihen:
- ndryshe nga "analizat" pafund nëpër media, këtu është ajo që përgojohet apo "analizohet" po u shkruar kund
- kemi për fat të keq dhe antarë forumi që nuk lexojnë mirë nga sytë
- dhe për ti dhënë "rëndësi"; mendoj se në një dyqan qelqurinash duhet të ruhemi nga elefanti, e jo nga miushat e miushet.

[Brari]

Dd ..pergezime per ate qe po e hedh ne forum vepren e Shaban sinanit "Dosja K"..

Shabani sharron me sharre.. Sharra ben sh sh sh.. thote Abetarja..lol.

Pra Shabani mire i di punet..

I ka ditur dhe me pare kur punonte per ish Birone e Enver ramizit e i ka mundesite dhe sot si Drejtor Arkivi te qemtoje mbi te kaluaren e te godase per te sotmen..

dosja K eshte ne fakt Dosja per Rënë dhe E-në pra Dosje per ...se sa i mire ka qene Enver ramizi o il kadarja ..me ty.. kur shqotat e armiqve rrihnin te te godisnin e te te hanin te gjalle por ti..si lis ndan udhes ku rrahin shtrengatat ..u vadite e u mbrojte nga Babai ine Enver ramizi..pra i joni ke qene e vazhdo behu i joni..dhe nashtithi..

Ky eshte Mesazhi i shaban KëQë-se per Kadare mavrine..


sikur Shabani te ish qellim-mire ne arsyet e botimit te kesaj dosjeje athere do kishim pare dhe nje Shaban qe miqve te tije ne kosove do u sugjeronte te mos perserisin terrorin enveristo-Ramizian te llojit 1942-92 ne kosoven e viteve 2000..


perkundrazi.. ai eshte prej me se nje dekade nje burim i pashtershem idesh e strategjish qe me aq zell zbatohen nga enveristo-ramizianet e Kosoves..e qe kan shkaktuar e shkaktojne aq vuajtje ..varre e gjak ne kosoven e sotme..

kudo ne Dosje dalin ca shkrimtare qe godasin kadarene kurse babaxhanja Byro e ramoEnverit(ku punonte xhaxhi shaban me sharre..) e do dhe e mbron kadarene..

cna ban me kesh ky fe-m-ut..

fund e krye hipokrizi eshte dhe kjo dosje e Shabanit ashtu sikurse hipokrizi ka qene cdo fjale e shkruar nga ky njeri i mistershem i ish zyrave te KëQë te Ramiz enverave..

Jo me kot ai eshte vene aty ku eshte vene..Pra ne ARKIV..
qe PPSH dhe sot te perpunoje endrra ne "pallatin e Endrrave" ne te mire te kauzes se saje makabre tashme 60 vjecare..1941-2004..e tujte..

qashtu..

[Dita]

E ardhme e shkruar me germa te vogla

Kritiku B.B. kish marre ne dore vepren me te re te shkrimtarit te perfolur I.K. Ishte ne nje ankth te madh. A do te arrinte t’i gjente dhe t’i denonte sic duhej te gjithe gabimet ideologjike brenda saj? I kish lexuar dhe sterlexuar teorite mbi surrealizmin, ekzistencializmin e gjithe rrymat e tjera, ne te cilat ky shkrimtar perflitej se notonte, madje kish nisur te shihte endrra me trajta te pashquara qe shpreheshin ne figura letrare, ku ai ish i detyruar te nderhynte ne cdo rast dhe te gjente, se ciles rryme i perkiste cila figure dhe se cili duhet te ishte qendrimi me i rrepte ideologjik ndaj seciles prej tyre. Zgjohej dhe cante erresiren me fjale qe tmerronin te shoqen qe i rrinte shtrire perbri. Ajo zgjohej duke uleritur dhe cohej pastaj te fliste me te. "Do te behem i madh, do te behem i madh. Do te kene fund nje dite keto endrra.” Por nuk guxonte t'i thoshte te shoqes, se per cfare endrrash behej fjale. Babai i saj ishte kuader i larte i komitetit ekzekutiv dhe ai dyshonte, se ajo do te shkonte t'i tregonte gjithcka, me deshiren ndoshta per ta hequr qafe. Ajo nuk e kish dashur ndonjehere, martesa e tyre kishte ndodhur si pasoje e nje marreveshjeje mes familjeve te te dyve dhe pikerisht nga kjo mungese dashurie ai kishte frike se ajo do ta spiunonte dhe kushedi se si do te shkonin punet me pas. Ishte i lumtur qe nuk fliste ne gjume. Ia kishte thene ajo dhe miq te vet ne kohen, kur ishte student e jetonte ne konvikt. Te pakten keshtu nuk e tradhetonte veten. Nderkohe qe e shoqja ish ngritur dhe kish ndezur driten e abazhurit, ai qendronte ulur, i mbuluar me kuverten e rende qe ia kishte sjelle i vjehrri nga jashte dhe i ish kthyer ankthit te vet, a do te arrinte t’i gjente dhe t’i denonte sic duhej te gjithe gabimet ideologjike brenda vepres me te re te I.K. Perpara i qendronte e ardhmja dhe suksesi qe do te kishte ne cdo drejtim, ndonje specializim jashte shtetit dhe femra perqark qe do te punonin me te. Do te kishte mundesine te kompensonte dhe te ftohtin qe ndjente per cdo here qe gjendej vetem ne pranine e bashkeshortes se vet. Iu kujtua urrejtja e percjelle nga I.K. ne faqet e romanit "Dimri" per punen e kritikut ne shtetin socialist shqiptar. „Ke per ta pare o I.K.! Do ma degjosh emrin!“, tha me vete, nderkohe qe e shoqja pasi e kish pare te qetesohej disi ne fytyre, mbylli serish abazhurin dhe u shtri prane tij pa zhurme.


(duke u nisur nga shkrimi me germa te medha qe solli DD)

[Diabolis]

Intervistë me z. Shaban Sinani, Drejtor i Përgjithshëm i Arkivave -

Presione për dosjen "Kadare"


Shekulli

Pyetje: Eshtë rihapur, madje mjaft ashpër, debati për “Dosjen K”. Vazhdoni të mendoni se me të vërtetë duhet ta botoni këtë libër?

Përgjigje: Ky libër tashmë është një realitet, jo një ide. Gjatë një periudhe afro-njëvjeçare janë botuar në shtyp rreth 20 dokumente. Në një pikëpamje, pjesa tjetër e dokumenteve pasuron kryesisht galerinë e faktorëve dhe subjekteve që kanë marrë pjesë në mbikëqyrjen e fshehtë politike të veprës së I. Kadaresë. Nga pikëpamja e përmbajtjes, pjesa e pabotuar e tyre është thuajse homogjene me atë të botuar.

Pyetje: Keni pohuar se janë ushtruar presione ndaj jush për të penguar botimin e këtij libri?

Përgjigje: Presione janë ushtruar dhe unë nuk kam pritur të ndodhë ndryshe. Ky është një libër që ka të bëjë me ndërgjegjen intelektuale të krijuesve dhe për këtë arsye vazhdimisht shprehen ndjesi të papritura. Format e presionit kanë qenë: prej “këshillave miqësore” për të mos u marrë me këtë çështje, deri tek thirrjet “në emër të ligjit“. Një shkrimtar që rron ka kohë në mërgim më shkruante para disa muajsh se, megjithëse ishte mik i I. Kadaresë dhe megjithëse shumë herë e kishte mbrojtur atë publikisht, mbi të gjitha ishte “për virtytin” dhe për këtë arsye detyrimisht ishte kundër librit! Të tjerë shkruajnë a pohojnë se ky “është një shërbim vetëm për Kadarenë“, madje “një shërbim që ai nuk e meriton“. Më të pabesueshmit janë ata që ngulin këmbë se një libër për mbikëqyrjen politike të letërsisë në periudhën ideokratike është mirë të shkruhet, por ky pikë së pari nuk duhet të jetë një libër për Kadarenë dhe mbi të gjitha nuk duhet të shkruhet nga Sh. Sinani! Shpesh më duhet të humb kohë në përpjekje të dështuara për të kuptuar zëdhënës të tillë të botës së letrave, të cilët, si pashallarët e qëmoçëm, kujtojnë se njerëzit duhet t’u marrin leje për çdo gjë! E çuditshme, vërtet, por kjo mendësi totalitariste dhe mbikontrolluese rron fisnikërisht në larmi formash nga më të papërfytyrueshmet. Përfundimi i këtyre presioneve është që burimet të rrinë mbyllur.

Pyetje: A mund të përcaktoni për lexuesin e “Shekulli-t” grupimet më të përveçuar të kundërshtarëve të kësaj nisme?

Përgjigje: Unë i kam ndjekur me shumë vëmendje paravlerësimet që janë bërë për këtë nismë. Sido që e kam pritur të ketë kundërshtime, nuk e kam imagjinuar të ketë kaq shumë frikë nga hapja dhe kaq shumë sajime për të vënë mure të rinj midis burimeve dhe publikut. Ajo që kam arritur të kuptoj unë është se ka më shumë mure në kokat e njerëzve, madje edhe tek ata që janë vetëpërcaktuar si “mendimtarë të lirë”. Frika nga hapja është frikë nga e shkuara. Unë përpiqem t’i mirëkuptoj kundërshtimet e disa përfaqësuesve të “letërsisë së burgjeve”. Mbase nuk është faji i tyre që nuk kanë arritur të shkruajnë vepra antologjike apo kryevepra. Eshtë fakt gjithashtu se në Shqipërinë e viteve 1990 e këndej u ngulit mendimi se përndjekja është një meritë mbi meritat. Mirëpo me kalimin e viteve mendësia shqiptare filloi të ndryshojë. Më në fund është arritur të kuptohet se përndjekja është një fatkeqësi, që meriton ndjesë dhe ofrim mundësish për të fituar kohën e humbur, por nuk është as privilegj, as epërsi. Përfaqësues të “letërsisë së burgjeve” gjithashtu po e kuptojnë se në art mbi të gjitha vlen talenti dhe jo vuajtja. Por një pjesë e tyre nuk duan ta pranojnë humbjen e këtij “privilegji”. Prandaj e kanë të vështirë të pajtohen me realitetin që përmban “Dosja K”, ku dëshmohet kontrolli i fshehtë politik i përfaqësuesit më të rëndësishëm të letërsisë shqipe të gjysmëshekullit të fundmë. Një grupim tjetër përbëhet prej disa shkrimtarëve të brezit që pasoi Kadarenë e Agollin dhe që prej kohësh e kanë parë veten jashtë konkurrencës, por si rregull janë ngushëlluar me arsyetimin se “Kadarenë e ka ngritur lart shteti”, prandaj nuk ishte faji i tyre që nuk e arrinin dot. Edhe këta nuk do të donin që “Dosja K” të botohej, sepse kështu do të shembej argumenti i gënjeshtërt i “fatit” të konkurrencës. Natyrisht që ka edhe shkrimtarë që e kundërshtojnë këtë libër sepse kanë kontribuuar edhe vetë për të mbikëqyrur letërsinë e Kadaresë apo letërsinë në përgjithësi, por këta janë më të paktë. Sigurisht ka fatkeqë që nuk e dinë se një dosje arkivore nuk do të thotë dosje sigurimi dhe se në Arkivin Qendror Shtetëror nuk ka asnjë të këtij lloji. Një takëm kundërshtarësh mund të cilësohen të tillët që e çmojnë veten të vetëmjaftueshëm dhe parimisht janë kundër çdo iniciative që nuk u ka shkuar ndërmend atyre vetë. Këta thonë, për shembull, që një libër për rindërtimin hipotetik të poezisë “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” dhe të fatit të saj tragjik mund të sjellë ndikime pozitive për të kuptuar zhvillimin e letërsisë në periudhën komuniste, por njëherësh janë kategorisht kundër që për këtë çështje të flitet përmes dokumenteve. Së fundmi, është grupimi i njerëzve të politikës, që flasin për “Dosjen K” duke pasur në mendje qëllime krejt të tjera. Më e çuditshmja është se nuk kam vënë re të reagojë ndokush kur iniciatorë shqiptarë kanë depozituar me shumë zell pranë komisonit “Nobel” ose në institucione të tjera ndërkombëtare dosje me shpifje nga më histeriket kundër Kadaresë. Heshtja ndaj këtyre akteve dhe shpifjet e çfarëdollojshme kanë bërë që gazetarë naivë të Perëndimit, padyshim të nxitur prej ligësisë vendëse, të pyesin seriozisht I. Kadarenë nëse “ka qenë për një farë kohe drejtor i burgut të Spaçit“! Ekzistenca e dy standardeve: një në parim dhe një tjetër për personat konkretë; një për ata që e nxijnë figurën e Kadaresë dhe një tjetër për ata që duan të certifikojnë në mënyrë të dokumentuar një proces shumë të vështirë, që do të ndikonte edhe për një kuptim më të vërtetë të letërsisë së kohës së re, përbën një dyshim të madh për qëllimet e mbara dhe “të virtytshme” të kundërshtimit. Aleanca e mesataristëve të realizmit socialist me të dëshpëruarit e “letërsisë së burgjeve”, që tani po e kuptojnë se mund të humbin edhe të vetmen “epërsi” të trashëguar, përndjekjen, e bën më të fortë presionin.

Pyetje: Eshtë thënë publikisht për ju se po shfrytëzoni detyrën për të përgatitur “Dosjen K“, apo, më saktë, “keni privatizuar” funksionin për qëllime vetjake?

Përgjigje: Po, e kam dëgjuar me çudi këtë pohim, të nyjëtuar tani së fundmi edhe nga z. Lubonja (junior). Më është dukur një pohim nën nivelin e formimit të tij. Sot ka shumë njerëz, në Shqipëri e në botë, që tremben me arsye nga të drejtat përjashtimore, monopolet dhe lehtësirat e përveçme, që funksionarë të pushtetit i krijojnë herë-herë vetes. Ky është një shqetësim krejt me vend për pronësinë ekonomike. Por në punët e letrave dhe në pronësinë intelektuale nuk mund të ketë as privatizim, as monopole. Imagjinoni çfarë lajthitjeje globale do të ishte që dikush të pretendonte “privatizimin” e kërkimeve arkeologjike, për shembull! Unë kam vënë re se njerëz të tillë, që ankohen pse drejtori i arkivave e ka marrë këtë iniciativë dhe pastaj thonë se ky po e privatizon iniciativën, nuk kanë shkelur kurrë ndonjëherë në mjediset e arkivave, për të kërkuar një dëshmi a një burim. Pra, këta as e shkojnë ndërmend për të bërë kërkime, as duan të bëjnë kërkime të tjerët. Dhe në rastin kur dikush i hyn një kërkimi, ata duan të përcaktojnë radhën. Dhe në rast se ky i fundit radhën nuk ua pranon, atëherë thonë se ky është privatizim i institucionit. Zotin Lubonja me kohë e kam këshilluar miqësisht që, në mos për tjetër, të paktën të interesohet në arkivat përkatës, konkretisht në arkivin e ministrisë së rendit, për dorëshkrimet që mund të jenë ruajtur pasi ia konfiskonte policia kur ishte në burgjet e komunizmit. Ai nuk ka treguar ndonjë interes as për këtë. Unë gjithsesi arrij ta kuptoj nënçmimin e tij ndaj burimeve të shkruara, por nuk mund ta gjej dot kuadrin logjik të alarmeve të tij se drejtori i arkivave po bën “privatizimin” e një pasurie, që është jomateriale. Pasuria e letrave është e paprivatizueshme. Për mua çështja është shumë e thjeshtë: ata që e shohin pa vend këtë nismë le të urdhërojnë të bëjnë diçka tjetër më të mirë dhe mbase kështu ia arrijnë që “Dosja K” të dështojë! Mirëpo deri tani nuk është ndërmarrë asnjë iniciativë, qoftë dhe një e vetme, për të bërë diçka të ngjashme, natyrisht jo për Kadarenë dhe natyrisht jo si drejtori i arkivave.

Pyetje: Eshtë shkruar se “Dosja K” nuk mund të sjellë asgjë të re përderisa në shtypin e kohës kanë qenë botuar shkrime mjaft kritike për veprat e Kadaresë. Rasti më i njohur është ai i fushatës gati njëvjeçare kundër “Dimrit të vetmisë së madhe”. Cili është mendimi juaj?

Përgjigje: Eshtë e vërtetë se për veprat e I. Kadaresë janë botuar thuajse vijimisht shkrime kritike. Disa prej tyre kanë qenë kryeartikuj. Të tjerë kanë pasur emra të përveçëm. Por ka një dallim të madh, etik në radhë të parë, pastaj edhe intelektual. Gjërat e fshehta asnjëherë nuk janë njësoj si gjërat e hapura. Edhe artikulli më i keq i publikuar është me një status tjetër në krahasim me kritikën e pabotuar.

Pyetje: Ju vetë kenë qenë recenzent i disa librave që u paraqiteshin shtëpive botuese në periudhën komuniste. Nuk ju tremb kjo pjesë e së shkuarës suaj?

Përgjigje: Po, kam qenë recensues për disa libra, madje për disa libra problematikë. Se cila ka qenë sjellja ime me shkrimtarët në atë kohë, duke përfshirë rolin tim si recensues, kushdo mund t’u drejtohet autorëve të veprave që kam recensionuar, të cilët, në fakt - kështu ka qëlluar - në atë kohë jo vetëm nuk shiheshin me sy të mirë, por kishin edhe ndonjë problem me pushtetet, si: Prof. Ramadan Sokoli, Zija Çela, Fahri Balliu, Arben Imami, Petraq Kolevica dhe të tjerë.

Pyetje: Do të jetë në përbërje të librit tuaj edhe çfarë është trashëguar nga “ekspertimet” e Kadaresë për letërsinë e autorëve të tjerë?

Përgjigje: Në fondet e AQSH nuk është gjendur ndonjë “akt ekspertimi” nga I. Kadare. Unë nuk mund të krijoj dokumente për trille të njërit a tjetrit. Besoj se po të kishte pasur “viktima” të ekspertimeve prej I. Kadaresë, këto tashmë do të kishin gjetur mënyrën për të “marrë meritat”. I vetmi rast që kam arritur të njoh përsa i takon këtij roli të paramenduar të I. Kadaresë lidhet me një hetim kundër një poeti të ardhur nga klasa punëtore diku nga viti 1987. Ky rast më është bërë i njohur nga avokat Ferdinand Doja, i cili në atë kohë ka qenë hetues i çështjes. Për shkak të një poezie të dobët, me një frymë humanizmi mbiklasor, të kopjuar nga një revistë fetare e viteve 1930, ky shkrimtar qe akuzuar për “krime kundër shtetit”. Juristi Doja, duke mos pasur bindje se ky njeri përfaqësonte një rrezik për shtetin, iu drejtua shkrimtarit I. Kadare për të marrë prej tij një vlerësim me shkrim rreth poezisë. Në këtë vlerësim të Kadaresë thuhet se poezia është vulgare, pa ndonjë vlerë, dhe, mbi të gjitha, pa asnjë shenjë rreziku politik. Pas depozitimit të këtij ekspertimi, çështja u pushua dhe poeti minator u la i lirë. E gjithë kjo është një histori interesante, për të cilën juristi Doja dhe shkrimtari I. Kadare mund të ofrojnë shumë më tepër informacion dhe madje edhe dokumente.

Pyetje: Edhe një herë për të drejtën ligjore për botimin e këtij libri?

Përgjigje: Do të iahte, padyshim, një “shenjë e keqe” që drejtori i arkivave t’i japë më shumë të drejta vetes se të drejtat ligjore të parashikuara për qytetarin. Por është tejet e pakuptimtë që të kërkohet që drejtori i arkivave të ketë më pak të drejta se qytetarët. Në fakt, në të kundërtën, ekziston një normë ndërkombëtare e pranuar prej të gjithëve, “droite de derrogation”, e drejta e përjashtimit, që u njihet disa autoriteteve publike me ligj, sepse arkivi nuk mund të mendohet si një burg dokumentesh. Ndër këta autoritete është dhe drejtori i arkivave. Por fatmirësisht nuk më ka lindur nevoja dhe nuk do ta përdor këtë të drejtë.

Pyetje: Kohët e fundit gjithnjë e më shumë flitet se ka “dy Kadare“. A nuk ju shqetëson fakti se ju mund t’i vini në ndihmë Kadaresë pikërisht në një çast të tillë?

Përgjigje: Mendimi im është se nuk ka “dy Kadare“, por ka dy periudha politike që Shqipëria i përjetoi në fundshekullin e kaluar. Pjesëmarrja e Kadaresë në jetën politike ka qenë një pjesëmarrje qytetare. Ai nuk u bë asnjëherë veprimtar i politikës aktive. Pra, nëse flitet për “dy Kadare“, një gjykim i drejtë mund të jepet duke iu referuar shkrimtarit Kadare. Në këtë rast pyetja do të ishte më me vend të shtrohej në formën: A e ka ndërruar lexuesin I. Kadare? Pra, a e ka nxjerrë ai në plan të dytë lexuesin shqiptar për t‘iu drejtuar një lexuesi tjetër, për shembull, lexuesit francez? Unë mendoj se në të dyja periudhat lexues i parë i Kadaresë mbetet lexuesi shqiptar. Në veprat e botuara pas vitit 1990 sundon po ai etnografizëm tipik i letërsisë së mëhershme të shkrimtarit, forcohet ndjeshmëria gjuhësore e tij dhe rritet roli pasurues i fondit leksikor shqip, spikatet etnotipi shqiptar, me virtytet dhe cenet e tij, me psikozat masive dhe komplekset etnike. I. Kadare i riktheu letërsisë së botës shqiptare atë përmasë ndërkombëtare që i pati dhënë Marin Barleti pesë shekuj më parë. Përpjekjet “për të çmontuar“ veprën letrare të Kadaresë duke e ndarë në “pjesë të ndërrueshme“ në një farë mënyre përbëjnë një atentat ndaj letërsisë së gjysmëshekullit të fundit dhe përmasës ndërkombëtare të saj. Në traditën botërore ka dy lloje identifikimesh të letërsisë: përmes personazheve dhe përmes autorëve. Pakkush kujtohet për Cervantesin, por të gjithë e njohin Don Kishotin. Pakkush kujtohet për Hashekun, por të gjithë e njohin Shvejkun. E kundërta ndodh me një letërsi tjetër, e cila identifikohet me emrat e shkrimtarëve. Kështu, flitet për Danten, për Shekspirin, për Dostojevskin, për Ibsenin, për Heminguejin, duke u kujtuar rrallë, bie fjala, për “plakun e detit“. Letërsia shqipe e kohërave moderne shumë shpejt do të ndodhet para një pyetjeje të rrezikshme: cilët janë heronjtë e saj, njerëzit e saj, modelet e saj. Përpara kësaj pyetjeje letërsia shqipe do të gjendet në kushte shumë të vështira. Atëherë duhet të ruajmë atë mundësi që Kemi për identifikimin e letërsisë shqipe, si letërsi e lidhur me emrat e personaliteteve të saj.

Pyetje: Vërejmë se diskutimi për “Dosjen K” rregullisht hapet sa herë që ka nisma politike për të ndryshuar ligjet për dosjet e sigurimit të shtetit. Ju çfarë mendoni për këtë?

Përgjigje: Jam njohur me nismën më të fundme të një grupi deputetësh për hartimin e një ligji të ri për verifikimin e pastërtisë së figurës së njerëzve të zgjedhur. Po ashtu kam studiuar edhe projekt-ligjin. Si drejtues i arkivave të Shqipërisë mund të them se jam indiferent ndaj kësaj niste, sepse në pasurinë dokumentare që administrohet nga Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave nuk ka qoftë dhe një dosje të ish-sigurimit të shtetit, nuk ka asnjë dosje hetimore apo gjyqësore. Këto dokumente ruhen në arkivat e sistemit, që varen drejtpërsëdrejti nga ministritë. Si qytetar ja i shqetësuar për abuzimet që kanë bërë me detyrën përfaqësues të dy komisioneve të mëparshme, të cilët kanë pasur për detyrë të verifikojnë të dhënat për pretendentët për t’u zgjedhur, t’ua raportojnë ato institucioneve gjegjës dhe të heshtin. Në fakt ata kanë bërë të kundërtën, duke mbushur Shqipërinë me pseudonime dhe duke u bërë organizëm dhune mbi vetë politikën aktive. Kjo është çështje e pjekurisë qytetare të njerëzve të zgjedhur, që detyra u jep të drejta më shumë se të tjerëve, por kur detyra del në publik kjo bën efektin e kundërt.

Pyetje: Nuk mendoni se ka një analogji edhe “Dosja K” me këto raste?

Përgjigje: “Dosja K” nuk është një dosje, por një titull libri, të cilin, për hir të së vërtetës, e quajti kështu për herë të parë gazeta “Shekulli”. “Dosja K” mund të quhej edhe “Kadareja dhe kritika e fshehtë”, dhe një pjesë e mirë e kundërshtuesve, e atyre që kanë frikë thjesht nga termi “dosje”, mbase do të kishin heshtur. “Dosjen K” nuk e ka bërë ish-sigurimi i shtetit, por administrata e lartë partiake dhe institucionet e saj. Në një kuptim, “Dosja K” është një dëshmi e luftës së ftohtë në Shqipëri në plan të brendshëm. Prandaj çdo ngjashmëri është e paqenë.