Krishtërimi Roman në Shqipëri, Shek. VI – XVI
Pellumb Xhufi
Tashmë konstatimi i studiuesit të njohur të fillimeve të krishtërimit, J. Zeiller, se "fillimet e krishtërimit në Iliri datojnë që nga kohët apostolike", është pranuar nga mbarë bota shkencore. Njoftimet historike mbi bashkësitë e krishtëruara, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta të shek. III–VI), elementë të shumtë gjuhësorë, terminologjia kishtare dhe veçanërisht toponimia e krishterë, ofrojnë që të gjitha prova domethënëse mbi raportin e fesë së krishterë me popullin e ilirëve, raport që ishte aq intensiv, saqë një autor i shek. VI, Kozmas, i përfshin pamëdyshje ata në listën e popujve të krishterë.
Duke qenë në një pozicion të veçantë gjeografik, aty ku dy botë, ajo e Lindjes dhe e Perëndimit, puqeshin por edhe përplaseshin, Shqipëria u bë vendi tipik i dukurive të tilla kishtare, si apostasitë, konvertimet, proselitizmi, herezitë e në fund, vendi i dy perceptimeve të ndryshme të krishtërimit, i atij perëndimor (romano–katolik) dhe i atij lindor (bizantino – ortodoks).
Sigurisht, do të ishte e pasaktë të flitej që në shekujt e parë për një krishtërim (kishë) romano – katolik dhe krishtërim bizantino – ortodoks. Kjo ndarje, që pati një sfond të qartë politik e kulturor, erdhi e u poq me kohë si një ndarje dogmatike, duke shpërthyer së pari në shek. IX me të ashtuquajturën "skizmë e Fotiusit", për të arritur në vitin 1054 në skizmën e madhe (dhe përfundimtare), që vazhdon ende sot të ndajë botën e krishterë.
Gjithsesi, nëse jo në planin dogmatik, në planin administrativo – juridiksional, kisha e prefekturës së Ilirikut iu atashua Romës, megjithëse politikisht i përkiste Perandorisë së Lindjes, Bizantit. Letrat e papëve të parë flasin për lidhje të ngushta të tyre me mitropolitë e Dioklesë (provincës së Prevalit), të Durrësit (provinca e Epirit të Ri), të Nikopojës (provinca e Epirit të Vjetër). Perandori bizantin, Justinian, me origjinë ilire, i cili në gjysmën e 1-rë të shek. IV u bë zot i Italisë dhe i Romës, i forcoi lidhjet e selive metropolitane shqiptare me Romën. Madje, në kohën e tij mund të flitet edhe për një "rigrupim" të kishës shqiptare brenda kuadrit të kishës së Ilirikut. Në fakt, siç tregon novella e tij e 14 prillit 535 për kryepeshkopin e Justinianës I, Castellianus, si dhe ajo e mëvonshme e 18 marsit 545, Justiniani, krahas Selanikut, kishte krijuar një qendër të dytë të kishës së Ilirikut, që e kishte selinë në Justiniana Prima e që kishte nën juridiksion peshkopët e 6 provincave kishtare, mes të cilëve peshkopët e Prevalitanës e të Dardanisë (që përfshinte edhe një pjesë të Maqedonisë, të ashtuquajturën Maqedonia e Dytë). Në këto dokumente të Justinianit, kryepeshkopi i Justiniana Primas përcaktohet qartë si "përfaqësues i selisë apostolike të Romës".
Por, përtej kësaj ndarjeje skematike, qysh në atë kohë dokumentet e pakta na lejojnë të shquajmë tendenca në gjirin e kësaj kishe, që me kalimin e kohës do të bëhen shkas për zhvillime divergjente në gjirin e saj, deri në ndarjen përfundimtare midis Romës e Konstantinopojës.
Peshkopët e dioqezave shqiptare patën rastin të shprehin pozicionin e tyre në rivalitetin midis Romës e Konstantinopojës për hegjemoni në Ballkan, qysh gjatë të ashtuquajturës "skizma akaciane" (484–519), që shkaktoi një çarje të parë midis papës Felix III dhe Konstantinopojës. Siç dihet, me atë rast mbajtën vendosmërisht anën e papës peshkopët e Dardanisë (letrat e papëve Gelas e Symmak), të Prevalit dhe të Epirit të Vjetër (metropoliti Alkyz i Nikopojës, të cilin papa Hormisda e sillte si shembull besnikërie ndaj Romës, në kontrast me kryepeshkopin Dorothe të Selanikut, që flirtonte me Konstantinopojën). Në vitin 515, metropoliti Alkyz u vra në Konstantinopojë nga një perandor i njohur, veç të tjerash edhe pse ishte shqiptar, Anastasi I nga Durrësi, i cili ishte antiroman i bindur. Ne nuk dimë nëse perandori bizantin përcillte ndjenjat e qytetit të tij të lindjes, Durrësit, apo nëse ky i fundit i nënshtrohej vullnetit të birit të tij mbretëror. Por fakti është se ndryshe nga dioqezat e tjera shqiptare, dioqeza e Durrësit mbajti një qëndrim pro Konstantinopojës gjatë skizmës së Akacit. Në fakt, kur në vitin 519 papa Horsmida dërgoi në Shqipëri legatat e tij për të rikonfirmuar bashkimin me Romën të peshkopëve vendas, këta gjetën një pritje të vakët nga sinodi i peshkopëve të Epirit të Ri. Ndërkohë në Lyknid, në Vlorë, e sidomos në Skampa, legatët e paqes gjetën një pritje entuziaste, (tantus deogratis, tantas lacrymas, tanta gaudia difficile in alio populo vidimus), që i shtangu e që ata nuk munguan t'ia përshkruajnë papës në raportin që i dërgonin menjëherë pas vizitës.
Faktet përpara episodit të përmendur të skizmës akaciane, flasin për një lidhje të veçantë të selisë metropolitane të Durrësit me problematikën që mundonte posaçërisht Kishën Lindore. Në vitn 431, metropoliti i Durrësit, i shoqëruar nga sufraganët e tij, mori pjesë në Konçilin e Efesit, ku nënshkroi aktin final që dënonte herezinë nestoriane.
Kleri i lartë i Epirit të Ri pati rastin të konfirmojë besnikërinë e tij ndaj ortodoksisë zyrtare edhe në Konçilin IV të kishës së krishterë, atë të Kalcedonisë, më 451, i cili fiksoi përfundimisht qëndrimin zyrtar të Kishës ndaj çështjes aq të debatuar mbi natyrën e Krishtit.
Ndryshimi dramatik i situatës në Itali, me dyndjen e Longobardëve, ndikoi ndjeshëm në marrëdhëniet e Papatit me provincat e tij lindore në Ilirik. Tek këto të fundit u rrit presioni i Konstantinopojës.
Në Notitia I, Hierokli thotë se me Konstantinopojën u bashkuan edhe peshkopata që dikur i ishte nënshtruar papës, pasi ky tani ishte bërë rob i barbarëve.
Gjithsesi, në vitet që pasuan vdekjen e Justinianit, dioqeza e Epirit të Ri, me Durrësin, u shkëput nga Roma për t'u lidhur me Konstantinopojën. Mungesa e korespondencës së Papës Grigor i Madh (fundi i shek. VI) me peshkopët e Epirit të Ri, ndërkohë që ai mbante lidhje të rregullta me provincat e tjera shqiptare, provon se lidhjet e Durrësit me Romën qenë ndërprerë. Kështu, në Sinodin e vitit 879 të Konstantinopojës, i ashtuquajturi "sinodi fotian", metropoliti i Durrësit, Lukiani, i shoqëruar me dy sufraganët e tij nga Arbëri, peshkopi i Stefaniakës Kozmai, dhe nga ai i Krujës, Davidi, nënshkruan aktet që konfirmonin skizmën e vitit 863 midis Romës e Konstantinopojës. Gjithsesi, në atë kohë, shkëputja nga juridiksioni i Romës dhe bashkimi jo vetëm i kishës së Durrësit, por të mbarë Ilirikut me Konstantinopojën, ishte saksionuar me luftërat ikonoklaste. Fuqizimi i patriarkatit të Konstantinopojës, në dëm të kishës së Romës, që shkonte paralelisht me fuqizimin e Perandorisë Bizantine, solli edhe fuqizimin e pozitave të kishës së Durrësit në kuadrin e dioqezave shqiptare, gjë që u shpreh edhe me shtrirjen e jashtëzakonshme të juridiksionit të saj përtej kufijve tradicionalë. Kështu, në Notitiae e Leonit VI (901–907), koha e patriarkut Nikolla Mistikut, metropolia e Durrësit kishte si seli sufragane peshkopatat e Stefaniakës, Kunavisë, Krujës, Elison–Lezhës, Dioklesë, Shkodrës, Drishtit, Pultit, Glavinicës, Aulonës, Lyknidit, Tivarit, Cërnikut, Pulkeropolisit, Gradecit.
Të njëjtën gjë konfirmojnë edhe Notitiae e Jan Cimishit (969–976), sipas të cilave metropolia e Durrësit shtrihej nga Tivari në Vlorë, me 15 seli peshkopate: Tivar, Lyknid, Shkodër, Drisht, Dioklé, Pult, Lezhë, Krujë, Stefaniakë, Kunaví, Cërnik. Ky është zenithi i kishës së Konstantinopojës në Shqipëri.
Në shek. XI, kronisti bizantin, Mihal Ataliati, do të deklaronte se Arbërit ndanin të njëjtën fe me Bizantinët. Por duhet thënë që nën këtë mbulesë bizantine, në trevat shqiptare, ekzistonin enklava që vazhdonin të ishin të lidhura me Romën, dhe që skizma definitive e vitit 1054 i nxori qartazi në pah. Fjala është, në radhë të parë, për të njohurin "trekëndëshi katolik i Shqipërisë", provinca e dikurshme kishtare e Prevalit, me qytetet e Shkodrës, Drishtit, Danjës, Shasit, Tivarit, Ulqinit Kjo trevë edhe politikisht u shkëput atë kohë nga Perandoria Bizantine dhe sundimtarët e saj, si Bodini e Mikeli, në funksion edhe të afirmimit të pavarësisë nga Bizanti dhe nga bota sllave që i rrethonte, e lidhën përfundimisht kishën e tyre me Romën.
Jo rastësisht kjo apostasi nga Konstantinopoja, e para pas rreth 3 shekujsh, ndodhi në këtë vend të viseve shqiptare. Duket se krishtërimi pati në këtë trevë një nga vatrat më të hershme të përhapjes së tij. Duket gjithashtu se feja e re u perceptua dhe u mbrujt këtu në formën romano-dalmatine. Ne na duket se si njëri dhe tjetri pohim gjejnë mbështetje, veç të tjerash (p.sh. terminologjisë kishtare) edhe tek një nga shprehjet më të hershme e më genuine të besimit të krishterë, tek kulti i martirëve. Në zonën që puqet me provincën kishtare të Prevalit provohet përhapja e kultit të martirëve të parë, si: Tekla, Sergji e Baku (shek. III).
Një sërë toponimesh që lidhen me emrin dhe me legjendën e tyre, ruhen ende sot në zonën e Shkodrës: kështu Shirgji (shën Sergji), Shubaku (shën Baku), Rozafa (emri i kodrës në Siri ku u martirizuan Sergji dhe Baku), Barbullushi (vendi po në Siri ku u varrosën dy martirët).
Në shek. VI në Shirgj u ngrit manastiri i parë benediktin, i cili bashkë me manastirë të tjerë iu dedikuan urdhërit të shën Benediktit, si: Shëlbuemi (Rubik), shën Lleshi në Orosh (San Alexandro in Monte), Shën Mëria e Ndërfandës e Shën Kollit në Mat, që u bënë vatrat ku u mbajtën gjallë lidhjet me kishën romane.
Gjithsesi ne jemi të sigurt se kisha e provincës së hershme të Prevalit, në kapërcim të shek. X–XI, ishte riorganizuar në arqipeshkvinë tashmë katolike të Tivarit, që nga ana e saj u vendos nën varësinë e metropolisë së Raguzës (varësi që arqipeshkvët shqiptarë të Tivarit nuk e njohën kurrë, deri sa në shek. XII Selia e Shenjtë u detyrua ta ngrejë Tivarin në nivel metropolie).
Tivari u bë vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren në drejtim të trevave të tjera shqiptare, deri atëherë nën ritin ortodoks. Kjo vlen në radhë të parë për Kosovën, ku pushtimi serb i viteve 1198 e gjeti këtë me një bashkësi katolike të konsiderueshme. Në vitin 1204 ne kemi njoftimin e parë për një peshkop katolik të Prizrenit, ndërkohë që të tillë do të sinjalizohen më vonë në Trepçe, Novobendë, Graçanicë, etj. Në aktet e mbretërve serbë të shek. XIII–XIV (Kodi i Dushanit), përveçse në dokumentet e shumta papale, bëhet fjalë për "fenë latine", "besimtarë latinë", e "priftërinj latinë", deri edhe në fshatra të thella të Kosovës, tregues ky i një pranie të konsiderueshme të ritit roman në ato treva.
Politika e represionit dhe e konvertimit me dhunë të katolikëve shqiptarë në Mal të Zi e Kosovë nga ana e Nemanjiçve serbë (saksionuar edhe në 10 kapitujt e famshëm "antiherezi" të Kodit të S. Dushanit), u bë shkas për organizimin e kryqëzatave antiserbe nga Papati dhe Evropa katolike në shek. XIII-XIV.
Drejtim tjetër nga ku riti katoliko–roman fitoi dora–dorës terren, ishte treva që përputhej me shtrirjen e Arbërit historik. Ashtu si në Dioklenë e shek. XI, edhe në Arbër, orientimi nga Roma lidhet me një moment të veçantë të emancipimit politik në Bizanti. Njoftimi i parë historik për këtë zhvillim vjen nga viti 1166, kur gjatë shugurimit të kishës së Shën Trifonit në Kotorr, midis peshkopëve dhe abatëve katolikë shqiptarë të dioqezës së Tivarit pjesëmarrës në ceremoni, citohet edhe Llazari, peshkop i Arbërit. Fakti që në këtë ceremoni katolike qe i pranishëm edhe i pari i Arbërit, Andrea (prior Arbanensis), flet për atë që edhe autoriteti laik vendas po i bashkohej autoritetit kishtar në këtë zhvendosje shpirtërore nga Lindja në Perëndim.
Duhet vënë në dukje se ky proces po zhvillohej në një rrethanë të përshtatshme, të karakterizuar nga marrëdhëniet e afërta të vendosura nga perandori Manuel Kommen (1147–1180) me Papatin, marrëdhënie të përcaktuara nga konflikti i këtij të fundit me kurorën e Siçilisë dhe Perandorin gjerman Barbarosa. Perandori bizantin qe i gatshëm deri të ndërmerrte hapin vendimtar, atë të bashkimit të Kishës së Lindjes dhe asaj të Perëndimit, duke mos denjuar protestat e ashpra të klerit bizantin
Gjithsesi, më 1188, statusi i ri i kishës së Arbërit është fiksuar në "Provintiale Vetus", ku peshkopi i Arbërit figuron mes drejtuesve të tjerë katolike të kishës shqiptare–dalmatine, dhe ç'është më e rëndësishmja, me lidhje direkte me Selinë e Shenjtë (ad consacrationem Romani Pontificis pertinens). Ai nuk ishte në varësi të askujt tjetër, veç Papës së Romës (nulli prelato fuit unquam aut esse debet de iure subiectus… prćterquam Romano pontifici). (a.. 1250)
Ashtu siç kishte ndodhur me Dioklenë, pothuaj dy shekuj më parë, edhe në Arbër, procesi i ngjizjes politike u mbështet edhe nga një apostasi fetare nga Bizanti. S'ka dyshim që klasa e aristokracisë vendase ishte protagonistja e këtij emancipimi të dyfishtë. Në fund të shek. XII familja fisnike e Skurrajve të Tiranës kishte hedhur një hap vendimtar drejt bashkimit të saj me Kishën e Romës. Varri monumental i sebastit, Mihal Skurra, i vitit 1201, që krahas mbishkrimit në greqishten bizantine, ka dhe versionin e tij në latinisht, në kishën e Shën Mërisë së Brarit, me afreske të stilit roman e mbishkrime latine, është një provë e gjallë e këtij orientimi perëndimor kulturoro–fetar të Arbërit e të fisnikërisë së tij. Por në vitin 1208 princi i Arbërit, Dhimitri, bëri hapin vendimtar në këtë drejtim, duke i kërkuar papës Inocenti III ta pranonte atë dhe popullin e tij në gjirin e kishës së Romës. Arqidhjaku katolik i Durrësit pati një rol të veçantë në "përpunimin" e krerëve të Arbërit, shenjë kjo që Durrësi, krahas Tivarit nga veriu, u bë propolsor i besimit katolik në ato anë. Toleranca e pazakontë e Perandorit "filoperëndimor" Manuel I Konnen (1147–1180) ndaj katoliçizmit në zotërimet e tij, ndryshimet që solli Kryqëzata IV me sundimin venecian (1204–1210) e më tej atë Anzhuin (1272–1371), në Durrës e ndikimin e tyre në Arbër, krijuan kushtet për vendosjen dhe forcimin e bazave të katolicizmit në trevën e Arbërit.
Deri në pushtimin osman të kësaj treve, qoftë kisha katolike e qoftë ajo ortodokse, nuk duket të kenë mbizotëruar në mënyrë vendimtare mbi njëra–tjetrën. Deri në shek. XV aty gjeje klerikë, edhe të lartë, që njihnin sa dogmën katolike, edhe atë ortodokse (ose asnjërën e as tjetrën në mënyrë të mjaftueshme), që shkruanin e lexonin sa në greqisht aq edhe në latinisht, ndërkohë që nuk pushonin ankesat e papëve të Romës mbi ritet dhe praktikat "skizmatike", që mbijetonin tek besimtarët vendas, të cilët një udhëtar i huaj, në vitin 1308, do t'i karakterizonte si "as katolikë e as ortodoksë të vërtetë" (ne pure latini, neque pure scismatici).
Nuk ka dyshim që faktori politik, i paqëndrueshëm në këto treva, ndikonte fort në orientimet kishtare të tyre. Gjithsesi faktori politik vazhdoi të jetë i paqëndrueshëm dhe, një rikthim i Bizantit, pas vitit 1281, nën hegjemoninë e carit serb, Stefan Dushan (1345–1355), mjaftuan për të ringjallur thëngjijtë e ortodoksisë aty. Manastiri i shën Gjon Vladimirit, me mbishkrimin ktitorial të Karl Topisë në tre gjuhë (latinisht, greqisht e sllavisht) është, në proliksitetin e tij, një manastir ortodoks.
Vetëm pas tërheqjes përfundimtare të Bizantit nga Shqipëria dhe pas shëmbjes së Perandorisë bizantine e asaj sërbe, ortodoksia humbte mbështetjen politike dhe njëkohësisht me shfaqjen në Lindje të një faktori të ri të fuqishëm e jo të krishterë, Perandorisë Osmane, për shekuj të tërë në Arbër e në krejt Shqipërinë, u krijuan rrethana politike të qëndrueshme, të cilat ndikuan në zhdukjen e ekuivokëve fetare të së shkuarës. Tashmë alternativë e vetme mbetej të zgjidhej midis islamit që ofronte pushteti i ri osman dhe katolicizmit, që mbështetej nga Papa dhe mbretërit e princërit evropianë. Në këtë mënyrë, Karl Topia apo Gjon Kastrioti duket se qenë princërit e fundit shqiptarë të Arbërit, që mbajtën një profil të papërcaktuar fetar. Nga momenti që Shqipëria pushonte së qeni objekt rivaliteti mes këtyre të fundit dhe një fuqie të re lindore, tashmë jo të krishterë siç qe Perandoria osmane, debati "katolicizëm – ortodoksi" humbte çdo kuptim në Shqipëri: për ata që donin të ruanin pavarësinë dhe fenë e krishterë, pika e vetme e referimit mbetej Perëndimi katolik.
Në shek. XV princër, deri atëherë ortodoksë, shqiptarë nga Zahariajt e Danjës e deri tek Zenebishët e Çamërisë, që nuk pranuan të konvertohen në fenë islame, u bashkuan me ritin katolik, që i lidhte ata me koalicionin e fuqishëm antiosman të Evropës katolike.
Kjo aleancë politiko–fetare me Papatin, Mbretërinë e Napolit apo atë të Spanjës, vazhdoi edhe pas vdekjes së Skënderbeut, më 1468. Dhe në kushtet kur frymëzuesit e saj, princërit shqiptarë ose u konvertuan në islam ose braktisën vendin, shprehës të saj u bënë dinjitarët e krishterë, të cilët nga shek. XVI i shohim në rolin e prijësve të kryengritjeve antiosmane. Ky është momenti kur prelatë ortodoksë të Shqipërisë së Poshtme, të tillë si: Athanasi, Kryepeshkop i Ohrit, apo Dionisi, peshkop i Paramithisë, u vunë në krye të kryengritjeve antiosmane. Por, para se të ndërmerrnin këtë hap, ata kishin shpallur shkëputjen e tyre nga Patrikana e Stambollit, skllave e pushtetit të Sulltanit, dhe kishin bërë komunionin me Romën. Ideja e Papës Grigor XIII për të krijuar Kolegjin ortodoks të Shën Athanasit, më 1577, me siguri, mori shtysë nga veprimtaria spontane e këtyre prelatëve–luftëtarë të Shqipërisë së Poshtme, të cilët ishin të bindur se lufta e tyre për fitimin e lirisë dhe për ruajtjen e fesë mund të gjente mbështetje vetëm në qendrat e interesuara të Perëndimit katolik.
Për një fakt, pra, në dukje paradoksal, pushtimi osman i Shqipërisë përkoi me shtrirjen maksimale të katolicizmit në trevat shqiptare. Por, duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XVII, të paktën tre faktorë ndikuan që të ndërpritej ky proces i romanizimit të ortodoksisë shqiptare. Së pari, mosinteresimi gjithnjë e më i madh i Perëndimit katolik ndaj lëvizjeve çlirimtare të shqiptarëve. Së dyti, intensifikimi i paparë në këtë kohë i procesit të islamizimit, veçanërisht në krahinat–bazë të kryengritjeve çlirimtare. Dhe faktori i tretë ishte padyshim mbështetja e fuqishme që Porta e Lartë i dha Patrikanës së Stambollit, duke i njohur asaj pushtet e privilegje të veçanta mbi të krishterët e Perandorisë.
Dihen tashmë se cilat qenë rrjedhojat immediate dhe afatgjata të këtij "kthimi" të Patrikanës, të sponsorizuar nga pushteti i Sulltanit, në trevat e Shqipërisë së Poshtme. Fashitja e vullnetit kryengritës ndër popullsitë e krishtera, ekzaltimi i pushtetit "providencial" të Sulltanit dhe i bindjes ndaj tij, përhapën një frymë antiperëndimore. Rrjedhojë jo e paktë ishte fillimi i një procesi helenizimi i popullsive të krishtera të Shqipërisë së Poshtme, tek të cilat propaganda e identifikimit të fesë me kombësinë u shoqërua nga një veprimtari e ethshme e klerit dhe e shkollave greke, të hapura me shumicë nën hijen sovrane të Sulltanit.
Kjo bashkëjetesë antishqiptare e Patrikanës, gjithnjë e më pak "ekumenike" e gjithnjë e më shumë greke, me Portën e Lartë, e zhvleftësoi atë në sytë e shqiptarëve ortodoksë dhe jo rastësisht, lufta kundër Patrikanës dhe klerit grek, për një kishë ortodokse autoqefale shqiptare, u bë një nga përbërësit kryesorë të Rilindjes kombëtare shqiptare.
Summary
Roman Christianity in Albania from the 6th to the 16th Centuries
Albania's particular geographical position, at the place where the two worlds of East and West both embraced and clashed, provided the backdrop against which were played out ecclesial phenomena such as apostasies, conversions, proselytism and heresies. Albania also became the place where Christianity was perceived in two different ways, the western (Roman-Catholic) way, and the eastern (Byzantine-Orthodox) one.
The divide between these two perceptions had a clear politico-cultural background. It matured in the form of a dogmatic separation long ago. In the 9th century, it exploded for the first time with the so-called "Photian schism", and in 1054 it climaxed in the great and conclusive schism which continues to divide the Christian world even today.
While politically it pertained to the Eastern Empire, the Church of the Illyrian prefecture was attached to Rome on the administrative-juridical plane, even if not on the dogmatic one. Letters of the first popes give evidence of their close relations with the metropolises of Doclea, Dyrrachium and Nikopolis. The emperor of Illyrian origin, Justinian (527-565), strengthened the relations of the Albanian metropolitan sees with Rome.
Bishops of Albanian dioceses had the opportunity to express their position in the rivalry between Rome and Constantinople concerning hegemonies in the Balkans during the so-called "Acacian schism" (484-519). On that occasion the bishops of Dardania, Praevalitana and Epirus Vetus firmly took the side of the Pope.
The dramatic change of situation in Italy on account of the ravages of the Longobards deeply affected the Papacy's relations with its eastern provinces in Illyria. Pressure on the latter from Constantinople increased. The strengthening of the Patriarchate of Constantinople at the expense of the Church of Rome also brought about the strengthening the position of the Church of Dyrrachium in the framework of the Albanian dioceses. This situation is confirmed for us by the Notitiae of Leo VI (901-907) and by Jan Cimishi (969-976). In the 9th century the Byzantine chronicler Mihail Ataliati declared that the Arberi professed a common religion together with the Byzantines.
Under this Byzantine disguise, the local Church in the ancient province of Praevalitana -- which, with the cities of Shkodra, Drisht, Danjë, Shas, Tivar and Ulqin constituted the well-known "Albanian Catholic triangle" - was conclusively linked with Rome. It seems that it was here that the new religion began to be discerned and cultivated in its Romano-Dalmatian form. In the 12th century, Tivar became the principal seed-ground from whence Roman Catholicism expanded into other Albanian areas which until that time had been predominantly Orthodox. This is conspicuously verified in the case of Kosovo, where the Serbian invasion of 1198 discovered a sizeable Catholic community.
Another direction in which the Roman-Catholic rite gained ground was in the area circumscribed by the ancient boundaries of Arberia. The emergence of a new political order in Arberia was also supported by a religious apostasy from Byzantium. In the 12th century the noble Skuraj family from Tirana had made a definite move in the direction of communion with Rome. In 1208 the Arberian prince Dhimitri took the final and decisive step in this direction.
In all events, the political factor continued to be inconsistent. A Byzantine revival after 1281 under the hegemony of the Serbian tzar Stefan Dushan (1345-1355) sufficed to fan the embers of Orthodoxy into flame again.
Only after the collapse of the Byzantine Empire and the Serbian Empire did Orthodoxy lose its political support. In the East a new and powerful non-Christian factor, the Ottoman Empire, appeared. The only remaining alternative was to choose either Islam, offered by the new Ottoman power, or Catholicism, supported by the Pope and the European kings and princes. The Catholic West was the sole point of reference for those who wanted to safeguard independence and the Christian faith. This situation led to a seemingly paradoxical fact, namely that the Ottoman invasion of Albania coincided with the maximal expansion of Catholicism in Albanian territories.
Beginning with the second half of the 17th century, certain factors appeared which led to the interruption of the process of Romanization of Albanian Orthodox churches and believers. The immediate and long-term consequences of the return of the influence of the Patriarchate of Constantinople, sponsored by the power of the Sultan in areas of lower Albania, are by now well-known.
This Anti-Albanian collaboration of the Patriarchate with the Sultanate became ever less "ecumenical" and ever more Greek in character - tipified by its use of the symbolic 'High Gate' of the Sultan's court -- and it devalued the Patriarchate in the eyes of Orthodox Albanians. It was not by chance that it was at this time that the struggle, led by the principal constructors of the Albanian National Renaissance, began against the Patriarchate and the Greek clergy for an autocephalous Albanian Orthodox Church.
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt