Odhise Paskali

[dodoni]

Odhise Paskali, një nga themeluesit e skulpturës shqiptare


Stilian Adhami*

Artisti i Popullit, Odhise Paskali mund të cilësohet pa frikë si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar. Odhisea lindi në vitin 1903 në Përmet. Ai u rrit dhe u edukua në një mjedis arsimdashës. Që në rini spikati zgjuarësia, shkathtësia dhe vullneti i tij për studime, aftësi që i bënë të mundur fitimin e së të drejtës së studimit të shkollës së mesme në Itali, ku u shqua si një ndër studentët më të mirë. Po kështu, përfundon me rezultate të mira edhe Fakultetin e Letërsisë e Filozofisë në Torino dhe më pas studion edhe për histori arti.
Që në vitet e hershme, Odhisea dallohet për shpirtin e iniciativës. Ai u bë nismëtar për krijimin e shoqërisë “Studenti shqiptar” në Torino dhe për botimin e revistës së studentëve shqiptarë të atjeshëm në vitet ‘20. Ndërsa në vitet ‘30 e shohim nismëtar të shoqatës “Miqt e Arbrit”; si organizator të së parës ekspozitë të arteve figurative dhe të çeljes së Shkollës së Vizatimit në Tiranë.
Hapat e para të karrierës së Odhisesë janë në fushën e publicistikës. Ai u shqua në estetikë dhe kritikë arti. Shkroi artikuj të ndryshëm me mendime e meditime për artin në mjaft organe shtypi të vendit apo të huaja. Nëse mund t’u hedhësh një sy artikujve të tij të viteve ‘20, mund të vësh re aktualitetin e tyre edhe sot. Sikur këto shkrime të autorit të mblidheshin, mund të bëhej një botim i veçantë mbi publicistikën e tij.
Odhisea dinte t’u përshtatej me shumë zgjuarsi situatave në çdo kohë. Duke gjykuar se vendi në vitet ‘20-‘30 kishte mungesë skulptorësh, me të mbaruar fakultetin dhe studimet për artin, i përvishet punimeve plastike, pra artit të skulpturës pranë ateliesë së një skuptori italian realist e monumentalist të Torinos. Kështu ai bëhet skulptori i parë profesionist shqiptar.
Me pushtimin fashist të vendit, Odhisea si erudit në fushën e artit, caktohet anëtar i Institutit të Studimeve të atëhershme, por në mungesë edhe të porosive të mjaftueshme, për ngritje shtatoresh, detyrohet të çelë një punishte për përgatitje shkumësash për nevojat e shkollave të vendit. Me çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit nazifashistë, krahas vazhdimit të krijimeve skulpturore për figurat e rilindasve, në tematikën e punimeve të tij zënë vend edhe heronjtë e popullit dhe dëshmorët e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.
Edhe pse Odhisea jetoi në Përmet vetëm 14 vjet dhe shumicën e jetës 82-vjeçare e kaloi në Itali dhe në Tiranë, ai ishte i lidhur me vendlindjen. Përveç ecejakeve të herëpashershme pranë familjes në periudha të ndryshme para djegies së shtëpisë së tij në korrik të vitit 1943 nga fashistët, ai krijoi në vendlindje një sërë veprash, midis të cilave skulpturën e “Partizantit Çlirimtar”, punën e grupit skulpturor “Shokët” në varrezat e dëshmorëve të Përmetit; bustin e Naimit; të Nonda Bulkës dhe të Fanjo Çiçakos në qytet; bustet e vëllezërve Frashëri në sheshin para Shtëpisë Muze në Frashër, bustin e dr. Refat Frashërit, etj. Kompleksin e varrezave të dëshmorëve të Përmetit, ai e plotësoi me tri figura për të përjetësuar edhe tre kushërinjtë e tij të parë (Harallamb Papa, Gaqi Vinjau e Foti Adhami). Në shtëpinë e piktorit të merituar Aristotel Papa, që ka më shumë se një vit që është ndarë nga jeta, ndodhet edhe një bust i vëllait të tij, dëshmorit Harallamb Papa, punuar e dhuruar nga Odhisea vite më parë. Ndoshta ky bust mund të mos jetë evidentuar nga Galeria Kombëtare e Arteve Figurative.
Odhisea, duke iu kushtuar kryekëput krijimtarisë së tij, nuk ishte i prerë për çështje administrative. Kur u emërua drejtor i Galerisë së Arteve aty nga vitet ‘60, ai nuk kishte dëshirë as t’i vinin telefon në zyrë, pasi zilja e tij e shqetësonte dhe nuk e linte të punonte.
Përveç punimeve konkrete, ai mbante shpesh shënime në formë ditari, qoftë për meditime mbi artin qoftë edhe kujtime historike, gjë që bëri të mundur, që një vit pas vdekjes së tij më 1986, të botohej libri “Gjurmë jete”, një material në fakt i shkurtuar e i cunguar.
Ndërsa janë ngritur mjaft shtëpi muze për figura të shquara të vendit tonë që nga Mic Sokoli e Luigj Gurakuqi në veri dhe të Vangjush Mio e Hasan Tahsini në jug ( pavarësisht se disa prej tyre janë shkatërruar nga varrmihësit e kombit) do të ishte mirë që këtij rrjeti muzeor t’i shtohet edhe shtëpia –muze e Odhise Paskalit. Ministria e Kulturës, Rinisë e Sporteve ndoshta duhet të marrë një vendim për të rindërtuar shtëpinë e tij në qytetin e Përmetit - një shtëpi dykatëshe me pak dhoma - dhe në një kohë të përshtatshme ajo të kthehet në shtëpi muze (ndoshta për të dy skulptorët e popullit, përfshi dhe Janaq Pacon - të dy përmetarë dhe bashkëpunëtorë në themelimin e skulpturës shqiptare). Krijimi i një shtëpie të tillë muze do të kishte më shumë vlerë të bëhej tani që jetojnë njerëz nga brezi i vjetër dhe njohin strukturën e dikurshme të asaj shtëpie, aktualisht e rrafshuar. Në këtë mënyrë do të plotësohej edhe një dëshirë e Odhisesë, të cilën e ka shprehur aty nga vitet ‘60 në mjediset e Ministrisë së Arsimit e Kulturës. Ai shfaqi dëshirën që në oborrin e shtëpisë së tij në Përmet, të vendosej autoportreti i tij, të cilin e kishte gati. Por kjo ishte e pamundur në atë kohë, pasi nomenklatura moniste lejonte që vetëm për udhëheqësin kryesor të vendoseshin buste e shtatore për së gjalli. Sot Odhisea kujtohet nga veprat e tij skulpturore, të cilat flasin vetë dhe kuvendojnë përditë me kalimtarët. Ndoshta një shtëpi muze, ku të tregohej historia e jetës dhe veprave të tij do të përjetësonte për brezat e ardhshëm imazhin e plotë të këtij personaliteti të madh të artit shqiptar.

Prof. Dr. Stilian Adhami
Anëtar i kryesisë së shoqatës atdhetaro-kulturore “Përmeti”




24/05/2004

[Albo]

Përkujtohet sot në Galerinë Kombëtare të Arteve skulptori i njohur


Një shekull në daltën e Odhise Paskalit

Admirina Peçi

Ai kurrë nuk kreu studime për skulpturë në jetën e tij. Por kjo nuk e pengoi që ai të ishte ndër më të mëdhenjtë e skulpturës shqiptare.

Odhise Paskali së bashku me famën e artit të tij ka mbërritur në kufirin e moshës ku shënohet shifra 100. Një përvjetor i veçantë që përkujtohet në Galerinë Kombëtare të Arteve me një miniekspozitë skulpture me 8 vepra të ndodhura në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve. Ishte menduar që për artistin e madh nën këtë 100-vjetor të akordohej nga Presidenti i Shqipërisë edhe titulli "Nderi i Kombit". Por ky titull do t'i akordohet vetëm në muajin janar pas vdekjes, skulptorit të sa e sa monumenteve kombëtare, të shpërndara në të gjithë Shqipërinë, Odhise Paskalit. Sipas drejtorit të Galerisë Kombëtare, Abaz Hado, atë ditë do të zhvillohet edhe një simpozium shkencor mbi figurën e artistit. Ndërsa sot paradite në përvjetorin e lindjes së tij, pranë këtij institucioni, përveç një pasqyrimi të shkurtër të kontributit që Paskali ka dhënë në kulturën tonë, do të ekspozohen edhe disa punë të tij, të ndodhura në fondin e galerisë. "Janë 8 skulptura që autori i ka punuar në periudha të ndryshme të jetës së tij, që do të ekspozohen për publikun, mes të cilave figura e një malësori e derdhur në bronz, një miniskulpturë luftëtari, figura e ish-diktatorit Enver Hoxha në rini të tij", thotë drejtori i Galerisë Kombëtare të Arteve, Abaz Hado, sipas të cilit, vepra më interesante që do të paraqitet në këtë ekspozitë përkujtimore është boceti i statujës "Fundi i Nazizmit", e cila ndodhet në oborrin e njërit prej kampeve të përqendrimit "Mathauzen".

E megjithëse, Paskali nuk studioi për skulpturë, ai mbetet më i madhi skulptor shqiptar i të gjitha kohërave. Odhise Paskali ishte shkrimtar, gazetar, përkthyes, piktor, skulptor. Kishte mbaruar studimet e larta për filozofi dhe letërsi në Torino, por deri në vitin 1927 ende nuk e dinte se çfarë drejtimi do të merrte jeta e tij. Ai krijonte në shumë gjini dhe të gjitha ishin të arrira. Ndërsa botonte mendimet e tij në shtypin e kohës, realizonte edhe skulpturë. Vepra e tij e vitit 1924, "I urituri", do të bëhej e njohur për të gjithë shqiptarët brenda dhe jashtë vendit dhe ky ishte momenti kur u dallua më së shumti si skulptor. Një ndër kryeveprat e tij mbetet figura e Skënderbeut, e cila ndryshe nga të gjitha realizimet e deritanishme, duket se i shkon më për shtat heroit kombëtar. Për të ai ka punuar për një kohë të gjatë, ndërsa janë edhe vepra të tjera të tij shumë të njohura si "Flamurtari", "Luftëtari Kombëtar", "Malësori", "Jeronim De Rada", "Naim Frashëri" etj. Por në jetën e tij artistike skulptorit Paskali i humbën shumë vepra. Mendohet se një numër i madh veprash që i përkasin viteve ´30-të gjenden në Itali, Gjenevë, Maqedoni etj. Shumë janë marrë si plaçkë lufte gjatë pushtimit. Në vitin 1925, kur sapo kishte përfunduar kryeveprën e tij "I urituri", Odise Paskali, kërkonte mundësitë për të studiuar në Akademinë e Arteve të Bukura në Itali, dëshirë të cilën mund t'ia realizonte vetëm mbreti. Ai dërgon në Pallatin Presidencial dy veprat e tij të fundit "I urituri" dhe "Fytyrë vajze", vepra që më pas mbetën në pallatin e Zogut, e më pas u nisën për në Itali.



Jeta e skulptorit të madh

Odhise Paskali lindi në Përmet në vitin 1903. Studioi për Letërsi dhe Filozofi në Torino të Italisë, ku më pas vazhdoi studimet për histori arti në vitin 1927. Vite më vonë, në 1931-shin krijoi shoqërinë "Miqtë e artit". Në periudhën 1932-1937, në disa qytete të Shqipërisë, u ngritën disa monumente skulpturore, punime të autorit. Skulptori i Popullit është i njohur për shumë nga punimet e tij, por mbi të gjitha në krijimtarinë e vet të larmishme janë të njohura veprat: "I urituri", "Lufëtari Kombëtar", "Themistokli Gërmenji", në Korçë; "Ushtari i panjohur", "Partizani fitimtar" (Mathauzen, Austri) 1968; Monumenti i Skënderbeut në Tiranë me bashkautorë; Bustet: Naim Frashëri, Jeronim De Rada, Vojo Kushi e shumë vepra të tjera. Për të gjithë ata që e kanë vlerësuar, vepra e tij mbetet një shkollë e vërtetë arti.

30 dhjetor 2003

[Kliti1]

historia e paskalit
intervista

E bija: Jeta e panjohur me italianen Keti


Odise Paskali, 20 vjet me zemrën e gruas në studio

Si i shpëtoi një operacioni të Sigurimit


AFRIM IMAJ

“Zemrën që ke dashuruar nuk bën ta lësh ta tresë dheu”.

I bindur deri në amshim ndaj kësaj filozofie të veçantë, gjeniu i skulpturës shqiptare, Odise Paskali, pas vdekjes së bashkëshortes, ka ruajtur zemrën e saj për 20 vjet me radhë. Kur e ndjera ka ndërruar jetë, ia ka shkëputur atë nga kraharori dhe, pasi e ka përpunuar mirë e mirë, e ka vendosur në vendin më të dukshëm të studios së tij. Për herë të parë ngjarja e rrallë zbulohet nga e bija e artistit të madh, e cila gjatë një interviste për gazetën “Panorama”, zbardh misterin e aktit të pazakontë, që Paskali në gjallje e ruajti me fanatizëm në privatësinë e tij. Eshtë një epilog dashurie i padëgjuar dhe në baladat e hershme. Fati do t’i rezervonte këtë fund historisë interesante të dashurisë së skulptorit më të shquar shqiptar me italianen Keti. E lindur diku nga mesi i viteve ‘20, në auditorët e Universitetit të Torinos, dashuria e pastër mes dy të rinjve të kombësive të ndryshme do të mbyllej një ditë vjeshte të vitit 1947, në një strehë modeste në Tiranë. Në çastet fatale me trupin e pajetë të së shoqes në shtëpi, Odise Paskali do të bënte atë që besonte. Teksa përgatiste për ta përcjellë drejt banesës së fundit trupin e asaj që kishte dashur më shumë në jetën e vet, do të ruante për kujtim zemrën e saj. E bija, Floriana, duke ndriçuar jetën e panjohur të të atit, thotë se zemrën e Ketit e mbajti për 20 vjet në ballin e studios së tij dhe çdo ditë sa futej e dilte prej aty përshëndetej me të në një mënyrë të veçantë. Në emër të dashurisë së këputur në mes, Paskali kishte daltuar ndërkaq edhe bustin e Ketit, që e ruante në krah të zemrës. Për të, thotë Floriana, këndi në të cilën e kishte vendosur ishte diçka i shenjtë dhe hyjnor. Po kush ishte vajza nga Torino që mori zemrën e gjeniut të artit shqiptar? Pse nuk është njohur në opinion kjo pjesë e jetës së Paskalit? Kush ishin njerëzit me të cilët ai ndau dhimbjen për humbjen e Ketit, bashkëshortes që donte sa edhe jetën e vet...


Zonja Floriana! Në librin për babanë tuaj që keni botuar së fundmi përmendni një personazh të panjohur deri tani. Italiania Keti, për të cilin flisni në këtë monografi, shfaqet për herë të parë si një nga bashkëpunëtoret e afërta dhe njeriu i zemrës së mjeshtrit Paskali...
Ka qenë një marrëdhënie e veçantë e babait tim me Ketin, vajzën me të cilën u lidh kur studionte në Torino. U dashuruan aty dhe ngritën srehëzën në Tiranë, ku jetuan bashkë për vite me radhë. Krijuan një familje model me një harmoni të shkëlqyer, e cila do të shkonte kështu deri në vitin 1946. Deri në çastin fatal, ku Keti do të ndërronte jetë papritur në duart e babait. Ka qenë kjo një nga dhimbjet më të mëdha që ka përjetuar ai. Por gjeti forca dhe e mori veten. Gjithsesi, kujtimeve të Ketit asnjëherë nuk iu ktheu krahët. As atëherë kur u martua me nënën tonë, as kur u bë baba, as atëherë kur i thirrën gjysh...
Pra, Keti ka qenë gruaja e parë e babait tuaj. Si ka mundësi që për të nuk është folur kurrë?
Babai e ka pasur të shenjtë privatësinë dhe çdo gjë që kishte të bënte me të kishte dëshirë të mbetej pronë e tij. Ai asnjëherë nuk e pa të arsyeshme për t’u treguar të tjerëve për talentin dhe fisnikërinë e rrallë të saj. Në asnjë rast nuk ka bërë të njohur për opinionin kujtimet intime që kishte me të. Po kështu edhe dhimbjen për humbjen e parakohshme të saj u mundua ta manifestojë brenda vetvetes. Në këtë mes mendoj se, përveç principit të shenjtërisë së marrëdhënieve me Ketin, kishte edhe një arsye tjetër, që e bënte babanë ta mbante çdo gjë brenda vetes dhe mos t’i kushtonte shumë publicitet familjes.
Cila mendoni se ka qenë arsyeja tjetër që Odiseja e ka ruajtur disi në fshehtësi bashkëjetesën me Ketin?
Kjo gjykoj se ka të bëjë me kontekstin e kohës kur ata krijuan familjen në Tiranë. Jemi menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe triumfi i komunistëve do t’u jepte një lloj sensibiliteti marrëdhënieve me të huajt, sidomos me ata italianë, për vet aktivitetin e ushtrisë së Duçes gjatë okupimit fashist të Shqipërisë. Ndjeshmëria e njerëzve menjëherë pas luftës, për më shumë ideologjizmi i marrëdhënieve me të huajt, padyshim do të ishte një rrethanë shtrënguese për familjen e babait, i cili kishte zgjedhur shoqe të zemrës një vajzë italiane nga një familje aristokrate.
Si ua përshkruante babai historinë e njohjes me Ketin dhe çfarë mbani mend nga kujtimet e tij për të?
Historia e dashurisë së tyre zë fill në vitet ’20, kur të dy studionin në Torino. Ajo, një vajzë nga një oborr aristokrat, dhe Odiseja, një djalë i talentuar që studionte në Torino për Histori Arti dhe Filozofi. Pas një njohjeje spontane, të dy kanë gjetur njeriun e zemrës te njëri-tjetri dhe kanë krijuar familjen, fillimisht në Itali e më vonë në Tiranë. Nga shoqet e Ketit dhe të babait të viteve të shkollës kam pasur rast të lexoj shumë kujtime, në të cilat bëhet fjalë për një dashuri të pastër e të mbështetur mbi motive të qenësishme.
Pas kësaj njohjeje të dy do të vinin të jetonin në Shqipëri.
Nuk kishin mundësi për t’u sistemuar në Torino, ca më tepër kur familja e Ketit kishte kushtet komode dhe një pozicion të favorshëm shoqëror atje?
Për këtë kam folur gjatë me babanë. E kam pyetur herë pas here, madje në ndonjë rast e kam quajtur edhe aventurë vendimin e tyre për të lënë Italinë e për t’u kthyer në Shqipërinë e shkatërruar të asaj periudhe. Po çuditërisht ai në asnjë rast nuk ndjente pendesë për atë që kishte bërë, madje shpesh thoshte se njëqind herë të gjendej përpara kësaj dileme, të njëqinda herët do të vepronte njësoj. Ishte idealist dhe çdo gjë nga kënaqësitë e veta e lidhte me fatet e atdheut. Një lloj rilindësi i lindur. Këtë ia kishte kuptuar me sa duket edhe Keti, që në asnjë rrethanë nuk e vuri në diskutim vendimin e tij për ta kthyer talentin e tyre në pronë të vendit tonë.
Pas vdekjes së Ketit, Paskalit i duhej të krijonte të tjera marrëdhënie. Një martesë tjetër me nënën tuaj, një familje të re në të tjera rrethana. A u fashitën kujtimet e tij për dashurinë e parë dhe çfarë përfaqësonte për të vajza nga Torino, që i fitoi zemrën gjatë viteve të shkollës?
Për babanë kujtimet për Ketin ishin pjesë e shpirtit të tij. Unë vërtet kam ardhur në jetë shumë më vonë nga vdekja e saj, por qysh fëmijë më ka ndjekur imazhi që më kishte rrënjosur babai për të. Pastaj, nga mënyra se si e kishte vendosur ai profilin e familjes, Keti do të mbetej gjithnjë në ballin e vendit. Gjithnjë e re, energjike, e brishtë, e dashur...
Kur thoni në ballin e vendit, kini parasysh nderimin e Odisesë për kujtimin e Ketit?
Kur them në ballin e vendit, kam parasysh shumë më tepër se kaq. Mjafton të kujtoj që babai deri ditën e fundit të jetës e pati në ballin e studios së tij bustin dhe zemrën e Ketit. Për të prania e tyre në vendin më të dukshëm ishte mjaft domethënëse. Dhe po t’i vije re mënyrës së veçantë si komunikonte me to sa herë futej e delte nga studioja, patjetër që do të emocionoheshe e do të bije në mendime. Ishte një ritual i përditshëm. E niste ditën e punës me pastrimin e bustit dhe ledhatimin e enës së qelqtë ku ishte zemra e Ketit dhe pas disa çasteve mbërthyer mbi to, fillonte nga projekti që kishte lënë në mes. Për të këto momente ishin të shenjta, diçka intime e hyjnore njëherazi. Askënd nuk pranonte ta shkëpuste sadopak nga ky komunikim i heshtur dhe asnjërin nuk preferonte ta sqaronte për atë që bënte.
Me siguri që bustin e kishte bërë vetë apo jo?
Bustin e Ketit e kishte bërë vet, siç thoshte, jo me thonj e me daltë, po me shpirt. Madje jo vetëm kaq, por e mbante veprën më të mirë të tij. E kanë pohuar këtë edhe mjaft nga kolegët dhe njerëzit e shquar të artit. “Keti” ka qenë një vepër e rrallë që vështirë se përsëritet...
Pse thoni ka qenë, a nuk është ruajtur kjo vepër e rrallë?
Si gjendje inventari është, po e denatyruar. E denatyruar në një mënyrë profesionale, që nuk mund të restaurohet më. Ka vënë dorë mbi të një dorë e fëlliqur, pikërisht atëherë kur në studion e babait vërshuan si talebanët disa pseudoartistë, në kohën që babai kishte ndërruar jetë.
Po kjo “zemra” që mbante në studio Paskali, ishte ndonjë punim tjetër?
Ishte zemra e vërtetë e Ketit...
Zemra e Ketit? Si ka mundësi?
Po, po, zemra e saj! Atë e pati ruajtur babai të balsamosur në një enë qelqi. Sa herë futej në studio atij i dukej se dëgjonte tik-takun e saj. Kur isha e vogël nuk mund ta kuptoja domethënien e këtij rituali, po më vonë do ta merrja vesh.
Në çfarë kushtesh e ruajti Paskali zemrën e Ketit?
Kjo është një histori më vete, me të cilën ai na njohu kur ishim rritur. Vetëm atëherë na ka rrëfyer misterin që fshihej pas saj. Qysh nga ajo kohë e deri sot nuk kam dëgjuar një ngjarje të tillë. Gjithsesi, babai dëshironte që kjo të mbetej në privatësinë e familjes dhe të dashamirësve të tij. Ishte një zgjidhje e tij në emër të një dashurie dhe të përjetësisë së saj. Nejse, të flasim për kushtet në të cilat babai duhej të prodhonte këtë histori...
Si mundi ta ruajë zemrën e Ketit?
Kur morën fund përpjekjet e jashtëzakonshme të babait për t’i shëruar sëmundjen në vesh, që më vonë do t’i depërtonte në tru, duhej ti bënte përcjelljen e lamtumirës. Keti po ikte, por zemrën e saj që rrahu kurdoherë me zemrën e tij ai nuk donte që ta treste dheu. E dashura e tij që la çdo gjë në vendlindjen e saj për t’i qëndruar pranë, tashmë duhej të tretej në tokën e huaj. “Të paktën t’i ruaj zemrën”, mendoi babai dhe me mënyrën e tij realizoi atë që i tha zemra e vet. Në kuzhinën e vogël të banesës dy-katëshe në bulevardin “Zogu i Parë”, në katin e parë të së cilës ishte atelia e tij e punës, ngriti laboratorin që i duhej. Mbylli derën dhe filloi të operojë vet mbi trupin e të dashurës pa jetë. Hapi kraharorin e saj dhe i mori zemrën. Pasi e përpunoi me formalinë, të cilën e kishte siguruar më parë, e futi në një enë qelqi të porositur enkas për këtë punë. Pastaj e vuri në ballin e studios.
Dhe e ruajti aty për shumë vite...
Për gati 20 vjet e ruajti në studion e tij, si një gjë të shtrenjtë. Përpara saj ndjehej i qetë dhe i ngazëllyer njëherazi. Nuk kishte dëshirë që këtë ta bënte publike. Mjafton ta dinim ne, fëmijët dhe të dashurit e tij. Ishte dashuria e tij e këputur në mes. Zemra e Ketit ishte imazhi i saj.
A kishte njeri që e ndihmoi për balcamosjen e zemrës?
Jo. Unë thashë që ai u mbyll i vetëm në kuzhinë dhe aty manipuloi vet me trupin e Ketit. E kishte mësuar më parë fatin e keq të saj dhe kishte marrë të gjitha masat e nevojshme për të përpunuar zemrën, që do t’ia ruante si kujtim të përjetshëm. Po të njëjtën gjë bëri edhe me trupin e saj. E balcamosi vet me merak dhe e veshi me rrobat që i kishte lënë amanet Keti. Me një përkujdesje të veçantë përgatiti edhe banesën e fundit të saj. Kishte përgatitur dy arkivolë që futeshin te njëri-tjetri. I pari që mbante trupin e saj ishte metalik. I dyti, brenda të cilit futej i pari, ishte prej druri. Të dy arkivolët në të katër cepat, kishin katër gypa ajrosje. Po kështu edhe në katër cepat e varrit të madh që i bëri, kishte katër gypa ajrimi që komunikonin me vrimat e dy arkivoleve. Për shumë vite kjo banesë e veçantë e Ketit hijeshonte varrezat publike të “Varrit të Bamit”. Kur do të zgjerohej qyteti i Tiranës bëmë transferimin e saj prej aty në Sharrë, aty ku prehet edhe babai...
Përveç bashkëjetesës me Ketin, për të cilën nuk është folur më parë, ka pasur ngjarje të tjera që nuk njihen për Odise Paskalin?
Është edhe një ngjarje tjetër me të cilën jemi njohur shumë vonë. Një ndodhi që ka të bëjë me misterin e një operacioni të fshehtë të Sigurimit të Shtetit, për ta futur në burg si element antiparti. Dikush kishte përgjuar në jetën e tij, dikush kishte hulumtuar në dorëshkrimet e tij dhe e kishte denoncuar te operativi i Sigurimit. Që këtej kompetenti do të ndërtonte skemën e një operacioni në të cilën do të angazhohej edhe ministri i Brendshëm për ta prangosur tim atë si tradhtar dhe njeri që ruante nostalgji për jetën në metropolet borgjeze të Italisë. Procedura për të goditur Odisenë arriti deri te Enver Hoxha. Për këtë unë di fare pak. Di që ende janë gjallë protagonistët e këtij operacioni. Ashtu siç është ende gjallë edhe njeriu që e këshilloi. Me sa di ka qenë Xhelil Gjoni, që e ka mbyllur këtë histori me një qortim në zyrën e sekretarit të Komitetit të Partisë së Tiranës.
...vijon nesër



Mjeshtri i skulpturës: 60 vjet, 600 vepra

Në 60 vjet, “Skulptori i Popullit”, Odise Paskali, ka bërë rreth 600 vepra. Më shumë se galerinë e gjerë të personazheve, mjeshtri i shquar ka gdhendur në bronz historinë e Shqipërisë, duke bërë monumentet e të gjitha figurave të kombit, që nga rilindja, pavarësia, monarkia, Lufta Nacionalçlirimtare e deri te regjimi komunist. “Luftëtari Kombëtar”, “Skënderbeu”, “Fan Noli”, “Onufri”, “Ahmet Zogu”, “Enver Hoxha”, “Naim Frashëri”, “Flamurtari i Vlorës”, “Çerçiz Topulli”, “De Rada”, “Pashko Vasa”, “Migjeni”, “Isa Boletini”, “Idriz Seferi” etj. janë vetëm një pjesë e monumenteve që ka bërë Odise Paskali



Esseja e lamtumirës

“Esseja nr.425” Kështu e ka cilësuar në librin e kujtimeve Odise Paskali njërën prej krijimeve spontane, që është njohur ndryshe si eseja e lamtumirës. Në pak radhë mjeshtri i shquar i skulpturës ka hedhur një mesazh interesant, që sa herë e lexon të vë në mendime. Ja ç’thotë ai: “Lavdia shpesh ndrin kur protagonisti ka vdekur. Njeriu që luajti një rol të nderuar për shoqërinë, i lë asaj trashëgim veprën, mundin, shpirtin që shkëlqen i rrethuar me aureole. “Si trashëgim ju lëmë shpirtin tonë” këndoi Asdreni ynë. Kjo është lavdia që lë vlerat e vërteta të shkrira në jetën e pavdekshme të kombit”.



Varrmihësi Shkreta: Mjeshtri me papion, çdo të diel vinte te “Varri i Bamit” me pajton

“Ai vinte çdo të diel, gjithnjë në orën 10:00 dhe rrinte gati gjysmë ore te varri i së shoqes. Ndizte nga një qiri te katër qoshet e tij, vendoste një tufë të madhe me lule dhe ikte i përlotur”. Kështu e nis rrëfimin e tij 80-vjeçari Xhem Shkreta, njeriu që ka bërë varrmihësin e Komunales në fillimin e viteve ‘50. Ai është njohur me mjeshtrin e skulpturës krejt rastësisht, teksa i ka tërhequr vëmendjen rituali i veçantë i homazhit të tij.
“Mëngjesin e çdo të diele, te hyrja e varrezës do të shfaqej pajtoni me të cilin vinte përherë”, kujton Shkreta. “Si gjithnjë i veshur ‘shik’ me një kostum të zi dhe papion te fyti. Mbante kurora me lule të bukura në dorë dhe shpesh më kërkonte ta ndihmoja për ta shoqëruar te varri i Ketit. Pastaj ecte më ngadalë. Ngadalë dhe i përlotur. Shkonte te strehëza e së shoqes dhe përulej në gjunjë. Ishin çastet kur ai nuk donte t’i rrinte njeri pranë. Rrinte gati gjysmë ore ashtu. Kush e di çfarë bënte. Si çohej në këmbë, fillonte të pastronte varrin dhe rregullonte kurorat me lule, që rrallëkush i kishte atëherë...”.
Për vite të tëra, sipas varrmihësit Shkreta, Odise Paskali do t’i nënshtrohej këtij rituali në një mënyrë gati të çuditshme. Kështu deri në ditën kur “Varreza e Bamit” do të çpopullohej, për të ndërruar destinacion. Pikërisht atëherë mjeshtri do të paraqitej nga të parët, madje me një staf të tërë. Ndër njerëzit që ka marrë pjesë në zhvarrimin e Ketit ka qenë edhe Xhem Shkreta. I ka të paharruara mbresat e asaj dite 70-vjeçari që ka bërë varrëmihësin në vitet ‘50. “Atë ditë profesori ishte tërësisht i hutuar, po e mbante veten. Çdo gjë e bëri me përkujdesjen e tij, ashtu siç drejtoi nga afër edhe rivarrimin në zonën e Sharrës”, shton Xhem Shkreta, që e ka përjetuar nga afër këtë ritual të trishtë të mjeshtrit të madh të skulpturës shqiptare.



neser do te lexoni

Rrëfimi i Adriatik Kallullit, studiuesit që Paskali i besoi redaktimin e librit të kujtimeve
Si u penalizua mjeshtri i skulpturës shqiptare për shkelje të moralit komunist dhe ideologjisë proletare në krijimtari
Nostalgjia e artistit për idealistin Bled Paskali dhe hulumtimet e ekspertëve të besuar të Partisë mbi shfaqjet dekadente në librin “Gjurmë jete”
Odiseja e veprës së Paskalit gjatë kontrollit të fshehtë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”
Kush ishin njerëzit që censuruan kujtimet e gjeniut të skulpturës dhe çfarë mbeti në librin e botuar nga dorëshkrimi i tij


Panorama

[Albo]

Rrëfimi i redaktorit të dorëshkrimit të kujtimeve

Kallulli: Si nisën prapaskenat me librin e Paskalit


“Njerëzit e shtëpisë botuese e çuan dosjen e dorëshkrimit në zyrat e Sigurimit”


“Kur priste botimin e librit me kujtime, do të përballej me Sigurimin e Shtetit.

Gjatë leximit të dorëshkrimit, dikush kishte dalluar devijimin nga vija e Partisë dhe kishte adresuar autorin në bankën e të akuzuarve”. Për studiuesin e njohur, Adriatik Kallulli, kjo ka qenë një nga momentet më të vështira të mjeshtrit të skulpturës shqiptare, për të cilën ai nuk foli asnjëherë në ngjallje. Gjatë një interviste për gazetën “Panorama”, duke kujtuar miqësinë e hershme me Paskalin e madh, ai sqaron për herë të parë lidhjen e veçantë me procesin e librit-legjendë, për të cilin për pak nuk u prangos gjeniu i daltës. “Ishte në dëshirën e tij, - rrëfen Kallulli, - që unë të isha redaktor i dorëshkrimit me kujtime, të cilin kishte vendosur për ta botuar në fundin e jetës. Kishte në të përjetimet e 60 viteve, që i kishte hedhur në letër me një mjeshtëri të rrallë. Pasi e lexova, u takova me Paskalin, ramë dakord për ndonjë ndryshim të pjesshëm dhe e dorëzuam veprën në shtëpinë botuese. Aty, të tjerë “studiues” e kishin parë atë në një optikë tjetër dhe e kishin denoncuar pas krahëve Odise Paskalin. Që këtej, jeta e tij do të futej në të tjera hulli e andralla, për të qartësuar jo vetëm pozicionin si krijues, por edhe për t’u mbushur mendjen “vigjilentëve” se nuk e lidhte asgjë me veprimtarinë antikombëtare për të cilën akuzohej”. Gjithsesi, odiseja me librin që mund t’i kushtonte shtrenjtë njeriut të skulpturës do të vazhdonte gjatë, duke përshkruar tërë hierarkinë e strukturave të shtetit komunist, madje deri në zyrën e Enver Hoxhës. Gjatë rrëfimit të këtij fakti të panjohur, studiuesi Kallulli thotë se vetëm një rrethanë sporadike mundi ta shpëtojë Odise Paskalin nga prangat dhe ferri i Burrelit. Po si u procedua me dorëshkrimin që penalizoi mjeshtrin e daltës shqiptare? Kush ishin njerëzit që e bënë objekt të Sigurimit të Shtetit skulptorin e papërsëritshëm? Si e përjetoi gjeniu i skulpturës shqiptare lojën e njerëzve hije, që ngritën prapaskenat monstruoze dhe kërkuan ta bënin banor të ferrit të Burrelit?

Zoti Adriatik, ju jeni redaktor i librit të vetëm të “Skulptorit të Popullit”, Odise Paskali. Çfarë mbani mend nga marrëdhëniet me autorin gjatë kohës që përgatitej botimi i tij?

Bashkë me shumë skulptura të ndryshme që kanë “pushtuar” sheshet e qyteteve shqiptare, Odise Paskali na ka lënë edhe një libër që titullohet “Gjurmë jete”. Në pasaportën e tij është shënuar emri im si redaktor letrar. Po e vërteta nuk është tërësisht kështu...

Pse nuk jeni marrë ju me redaktimin e librit “Gjurmë jete”?

Mua më është besuar redaktimi i dorëshkrimit nga mjeshtri Paskali, por të tjerë vunë dorë fshehtas dhe bënë jo thjesht redaktimin, po censurimin e librit. Me këtë mekanizëm tinzar u retushuan mjaft nga vlerat e vërteta të tij. Janë hequr e përqethur nga lënda origjinale gjërat më të bukura, frymëmarrja e përjetimeve dhe janë lënë disa nga ngjarjet e meditimet që nuk zgjojnë ndonjë interes të veçantë. Për ironi të fatit ka mbetur aty edhe emri im si redaktor, që edhe sot nuk e di në cilat kushte censuruesit e tij e kanë vendosur në pasaportën e librit “Gjurmë jete”.

A ju kujtohet çfarë është retushuar në dorëshkrimin e autorit?

Kanë kaluar shumë vite që nga ajo kohë dhe detajet nuk mund t’i mbaj mend me hollësi. Ajo që kam parasysh nga censurimi i librit të Paskalit është pjesa e përjetimeve nga bota studentore në Torino të Italisë, si dhe përqasjet filozofike nga optika e idealistit, Bled Paskali. Mbi të gjitha veprës i është hequr nervi i rrëfimit, çka e bënte atë interesante dhe shumë të veçantë në llojin e vet.

Në cilat rrethana jua besoi Paskali redaktimin e librit të kujtimeve?

Ka qenë një mbrëmje pranvere e vitit ‘83, në mos gaboj, kur më telefonoi Odise Paskali në shtëpi. Pas përshëndetjeve të rastit më tha se kërkonte të takoheshim për të biseduar për një problem që kishte të bënte me botimin e kujtimeve të tij. Të nesërmen, aty nga ora 17:00 u takuam te kafe “Flora” në rrugën e “Durrësit”. Qysh në fillim më njohu me angazhimin për sistemimin e kujtimeve, me qëllim botimin e tyre. Aty për aty më zgjati bllokun e zverdhur dhe nisi të më sqarojë për përmbajtjen e lëndës që kishte hedhur prej vitesh në të. “Kam shkruar aty, më shpjegoi, meditime të ndryshme, fragmente autobiografie, ngjarje të veçanta, kronika në formë ditari, ese, pikëpamje, gjykime, vlerësime, opinione, rrëfime intime, si dhe mjaft shpërthime të momentit, të cilat kam menduar se, pavarësisht privatësisë së përjetimit, kanë vlera edhe për të tjerët”. Si më orientoi me këtë, më tha se më kishte besuar redaktimin e tyre për t’i përmbledhur në një libër të vetëm. Dhe të them të drejtën oferta më gëzoi jashtë mase, kur kisha parasysh emrin e madh që kishte krijuar me daltën e famshme. Sa i shpreha gatishmërinë për t’iu përgjigjur me kënaqësi, ai u çua nga karrigia dhe u largua, duke më marrë leje vetëm për dy minuta. Shkoi në shtëpinë e tij që e kishte aty pranë dhe mori një album të veprave të tij të porsabotuar dhe ma fali me një autograf të veçantë. Pimë kafen e porositur dhe u çuam. Unë mora me vete dorëshkrimet, me premtimin se brenda një jave do t’i ktheja mendimet e mia. Ai më përqafoi me përzemërsi dhe u largua.

Pastaj ju filluat me studimin e dosjes, ku Paskali kishte mbledhur materialin që kërkonte të botonte...

Që ditën e parë fillova ta lexoja me shumë kërshëri dorëshkrimin e mjeshtrit të skulpturës. Ishin rreth 500 faqe. Iu ktheva dy herë lëndës së ngjeshur hedhur në letër me shumë pasion e çiltërsi. Pastaj nisa të hedh shënime, për të cilat do të komunikoja me autorin. Më kishte qëlluar të redaktoja me dhjetëra libra, po në rastin konkret kisha të bëja me një vepër të një lloji të veçantë. Ca më tepër kur bëhej fjalë për autorin e saj, gjeniun e artit shqiptar, që përpara se të shkëlqente si skulptor, kishte demonstruar dimensionin e një dijetari dhe filozofi që lexonte në disa gjuhë të huaja. Dorëshkrimi që më kishte besuar kishte brenda lëndën e 60 viteve që e kishte qëmtuar me kujdes. Pasi krijova një perceptim timin rreth tij, sipas premtimit i ktheva përgjigje profesorit. U takuam sërish te kafe “Flora”. I dhashë dosjen e dorëshkrimit, në të cilën kisha edhe shënimet e mbajtura. Duke pirë kafen, i shpreha konsideratën për veprën e bukur që kishte fjetur për dekada të tëra në studion e tij. Ai u lumturua dhe më përqafoi me përzemërsi, duke u hedhur aty për aty një sy atyre pak sugjerimeve që kisha hedhur unë në fund të materialit.

Çfarë ndodhi më tej me dorëshkrimin e Paskalit?

Ai e çoi menjëherë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, madje këmbënguli pranë autoriteteve të institucionit që redaktor të isha unë. E vërteta është se librin ia pranuan, ndërkohë që mirëpritën edhe propozimin e tij për redaktorin. (Unë kisha punuar prej vitesh si redaktor i jashtëm i shtëpisë botuese). Por gjërat u komplikuan më tej. Njohja me lëndën, mesa kam marrë vesh më vonë, kishte zbuluar përmbajtjet delikate të përsiatjeve të Paskalit. “Njerëzit e besuar” që kishin lexuar veprën me vigjilencë, kishin mbajtur shënim e kishin raportuar tinëz për aspektet që penalizonin librit e mjeshtrit të shquar. Në argumentet e goditjes, kishin nënvizuar teprinë e intimitetit, ndikimet nga vepra e idealistit Bled Paskalit, cenimin e filozofisë marksiste në trajtimin e subjekteve të veçanta, si dhe një lloj nostalgjie për metropolet italiane.

Ndërkaq, ju ishit redaktor i librit, a u njohën me këto defekte të veprës gjatë procesit të përgatitjes për botim?

Libri “Gjurmë jete” gjatë procesit pati shumë probleme, me të cilat ballafaqohej një grup i vogël i besuar i elitës politike. Ishin nga ato ngjarje që përshtjellohen prapa kuintave. Duart që operonin fund e krye mbeteshin anonime. Kuptohet që për mua, njërin nga redaktorët e zgjedhur nga autori, gjithçka e kontestuar për veprën nuk mund të më bëhej prezente. Nga mënyra si ishte pozicionuar kritika politike e veprës, gjërat e kishin kapërcyer çështjen e botimit dhe ishin përqendruar në penalizmin e autorit të saj, pavarësisht një rrethane sporadike që do ta shpëtonte nga prangosja.

Kur e morët vesh se autori i librit që ju kishit në proces botimi rrezikohej nga prangosja?

Këtë do ma tregonte vetë Paskali, që me sa dukej e kishte ndjerë se ndiqej nga njerëzit e Sigurimit. Ishte koha kur ishte mbyllur historia e librit, madje disa muaj më vonë. Pikërisht në një nga ato mëngjese kur pinim kafen te “Pallati i Kulturës” ai më la të kuptoja se me të diçka nuk shkonte. Kur e pyeta përse e kishte fjalën, pasi pa rreth e rrotull, më tha se dikush përpiqej për të përbaltur veprën dhe emrin e tij me probleme të karakterit politik. Vetëm kaq më shpjegoi. Me thënë të drejtën mendova ndonjë ndjenjë vetëpersekucioni që ndodh shpesh me njerëzit e mëdhenj të artit dhe pasi e qetësova ndërrova drejtimin e bisedës.

Në kohën që merreshit me redaktimin e librit, a i konstatuat përpjekjet që bëheshin për penalizmin e autorit?

Unë nuk bëja pjesë në shpurën e njerëzve të besuar, që shpesh procedurën e botimit të librave e bënin “lëndë të parë” për punonjësit e Sigurimit. Për këtë arsye nuk kisha si të njihesha me atë që ndodhte jashtë procedurave krijuese që kishin të bënin me botimin e librit. Kjo është një histori, të cilën e kam mësuar shumë më vonë. Kritikët e besuar të shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, pasi kishin konkluduar mbi përmbajtjen e dyshimtë të veprës, e adresuan atë te organet e Sigurimit, të cilat do të operonin me prangosjen e Paskalit. Pikërisht gjatë kësaj kohe mua më vdiq babai dhe u shkëputa për disa ditë nga puna. Për javë të tëra u shkëputa edhe nga fati i dorëshkrimit të Paskalit. Atë, gati çdo natë gjatë periudhës mortore, e kisha mysafir në shtëpi, bashkë me miqtë e tij, Sterio Spase e Andrea Varfi. Asnjëherë gjatë kësaj periudhe ai nuk ma zuri në gojë punën e librit. Gjithsesi, pak kohë më vonë, profesor Paskali më mori në telefon dhe më dha lajmin se ishte botuar “Gjurmë jete”. Ishte një lloj hibridi i përqethur në mënyrën më të keqe i dorëshkrimit të tij. Megjithatë, autori, që më në fund ishte ballafaquar me të gjitha prapaskenat që desh i kushtuan shtrenjtë, kishte rënë në një lloj qetësie.

Deri ku shkoi ndëshkimi i Odise Paskalit për çështjet politike të librit?

Problemet që kishin të bënin me përmbajtjen e dyshimtë të librit të tij “Gjurmë jete” ishin vetëm njëra nga arsyet, shtysa e procesit që e vuri emrin e mjeshtrit të skulpturës në objektivin e një operacioni special të Sigurimit të Shtetit. “Kompetentët” kishin hulumtuar mandej në tërë jetën dhe komunikimin e përditshëm të tij dhe kishin plotësuar një dosje të tërë me fakte e dëshmi që e kryqëzonin Paskalin e madh si njeri me mentalitet borgjez dhe me prirje dekadente. Pritej vetëm verdikti i kreut të shtetit komunist për ta dënuar “Për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”. Për fatin e tij të mirë, skema nuk funksionoi deri në fund, sipas regjisë antinjerëzore. Përfundimisht, gjeniu i daltës do ta mbyllte këtë kalvar të papriturash me një qortim në zyrën e sekretarit të Parë të Komitetit të Partisë të rrethit të Tiranës.

E mbani mend kur ju ka njohur me këtë fakt?

Unë diçka kisha marrë vesh nga të tjerët dhe një ditë e pyeta spontanisht për atë që kishte ndodhur me të. “Të shkuara të harruara” më tha me një qetësi të brishtë pas atij makthi të jashtëzakonshëm që kishte përjetuar.

Afrim Imaj



vijon nesër...


neser do te lexoni

Odiseja e dorëshkrimit të Paskalit nga shtëpia botuese në zyrat e Sigurimit të Shtetit
Si u fotografua në laboratorin e Kriminalistikës të Ministrisë së Brendshme vepra e skulptorit të shquar
Rrëfimi i Neshat Tozës: Spiunët e vegjël nuk mund ta kryqëzonin mjeshtrin e madh
Dosja e fshehtë e Sigurimit të Shtetit për Sekretariatin e KQ, ku kërkohej leja për prangosjen e Paskalit
Angazhimi i Ramiz Alisë me procedurën që kërkonte lejen e Enverit për arrestimin e gjeniut të skulpturës


Historia e veprës “I urituri”, punuar fillimisht në argjil

Paskali: Si e bëra skulpturën e parë

“Në vitin 1914, në moshën 11-vjeçare, plasën trazira e turbullira. Ishte pragu i Luftës së Parë Botërore. Asgjë nuk zinte vend. Në atë rrebesh politik, shumë fshatarë përmetarë shtrëngohen të braktisin vatrat e kasollet, e të zdirgjen si refugjatë në Ullishtet e Vlorës. Shumë nga ata u borën dhe u rraskapitën. Pati edhe momente tragjike. Në ato rrethana të vështira mungonte buka dhe uji. Shumë pleq e fëmijë vdiqën. Këto ngjarje të llahtarshme më kujtoheshin kur isha student në Itali. Në atë moshë njëzetvjeçare kujtoja ato peizazhe të djegies së kasolleve prej kashte dhe fieri të përmetarëve. Mora lapsin, shkrova poezi. Por m’u duk pak. Më lindi një ide tjetër. Nga ai det fytyrash të vuajtura veçoja më markanten. Ishte vepra ime e parë në argjil. Skulptura ime e parë. Guximi i fjetur në damarët e mi.
E dyta skulpturë që kam bërë pas kësaj ka qenë medaljoni i Avni Rustemit. Avni Rustemi, idhulli i rinisë së kohës time, kishte ndikim të madh. Kështu, çdo punim i imi synonte të pasqyronte pos të tjerash edhe jetën e vështirë të popullit shqiptar. Menjëherë pas vrasjes së Avni Rustemit nga dora tradhtare unë përpiqesha të bëja diçka që ta kujtojë dhe ta përjetësojë në vepër këtë trim kombëtar. Kështu, nga një medaljon të parë që bëra për Avniun e ri, m’u kujtua se ishte dhjetëvjetori i atyre refugjatëve të mjerë, që pasuan në Ullishtet e Vlorës. Krahas punimit të medaljonit të Avni Rustemit, më doli parasysh një galeri pleqsh të lodhur nga vuajtjet, nga uria dhe skamja


Panorama

[Zemrushja]

“Dosja e dorëshkrimeve u paraqit si provë për akuzën”


Neshat Tozaj: Si mbërriti libri i Paskalit në laboratorin e Kriminalistikës

“S’mund ta arrestoni skulptorin, i thashë, se s’mund të arrestoni sheshet e Shqipërisë”

“Odise Paskalin nuk mund ta mbajnë thonjtë e Sigurimit të Shtetit. Ta prangosësh atë, do të thotë të arrestosh sheshet e bulevardet e Shqipërisë që hijeshohen nga monumentet e tij”.

Ky ka qenë reagimi i specialistit të laboratorit të kriminalistikës në kohën kur operativi i Sigurimit i ka çuar për të fotografuar dosjen me dorëshkrimet e skulptorit të shquar. Teksa kujton këto çaste dramatike, shkrimtari i njohur Neshat Tozaj, që asokohe bënte profesionin e ekspertit të këtij laboratori të Ministrisë së Brendshme, rrëfen për herë të parë odisenë e librit të kujtimeve të Paskalit, që krejt rastësisht do të bëhej një ditë të bukur “lëndë e parë” për organet e Sigurimit të Shtetit. Në një intervistë për gazetën “Panorama”, Tozaj dëshmon rrethanat në të cilat ishte proceduar për të kryqëzuar mjeshtrin e daltës. “Ndërkohë që për opinionin ai njihej si artist i madh, për Sigurimin e Shtetit ndiqej si një armik i popullit”, shpjegon ish-specialisti i kriminalistikës metamorfozën e atij realiteti të dyzuar. Fakti që ai vet ishte një nga krijuesit më në zë të kohës, do të çlironte një lloj rebelizmi të brendshëm, por që nuk mund të shkonte më tej se shprehja e skepticizmit për dënimin e Paskalit përballë kompetentit që vinte për të hedhur në celuloid dëshmitë e tradhtisë së tij. Gjithsesi, ekspertët do të bënin punën e vet me dosjet, dëshmitë dhe procedurat që përshkruanin rrugën e hierarkive përkatëse, të cilat në rastin konkret, për pozicion e veçantë që kishte viktima si “Skulptor i Popullit”, duhej të shkonin deri te Enver Hoxha. “Unë isha i bindur, - thotë Tozaj, - se Paskali nuk mund të sakrifikohej, jo pse dikush nga nomenklatura kishte dhimbje për të, por se veprat e tij tashmë kishin vite që kishin pushtuar sheshet e bulevardet e Shqipërisë dhe ishin bërë, si të thuash, historia e vendit në bronz”.

Zoti Neshat, disa nga të afërmit dhe familjarët e skulptorit Odise Paskali thonë se ju keni dijeni për një tentativë të Sigurimit të Shtetit për arrestimin e tij...

Që në fillim desha të sqaroj se nuk kam shërbyer në Sigurimin e Shtetit, por kam punuar në laboratorin qendror të Kriminalistikës. Kam qenë njëri nga specialistët e këtij institucioni, që ishte pjesë e Ministrisë së Brendshme. Profesioni im lidhej me zbardhjen e rrethanave dhe protagonistëve të krimeve të ndryshme. Laboratori ku punoja duhej të vinte gishtin tek autorët e vërtetë, në morinë e një dyzine të dyshuarish. Dhe mikroskopi me të cilin punova nuk më gaboi asnjëherë. Në këtë kontekst, Odise Paskali, emri i tij, nuk kishte pse të bëhej objekt i punës time...

Keni kryer detyrën e specialistit të laboratorit të Ministrisë së Brendshme, ndërkohë që keni qenë edhe një nga shkrimtarët profesionistë. A keni pasur lidhje me profesor Paskalin?

Për fatin e keq nuk jam takuar asnjëherë me profesor Odisenë, por e kam njohur nëpërmjet veprës si mjeshtër të daltës dhe gdhendjes. Ai pjesën më të madhe të kohës e harxhonte në studion personale dhe rrallë gjendej në mjedise publike. Gjithmonë e kam çmuar dhe ndjekur me interes veprën e tij. Për mua mjeshtri Paskali mbetet nga më të mëdhenjtë e skulpturës shqiptare dhe një gjeni i vërtetë, me artin e të cilit do të krenohen breza të tërë. Si rrallë artistë të tjerë, Paskali na ka lënë një pasuri të madhe dhe një galeri të tërë me personazhe e vepra të realizuara mrekullisht. Eshtë fakt i padiskutueshëm që për to nuk është penalizuar asnjëherë, madje është shpërblyer me shumë çmime e medalje. Desha të nënvizoj se në atë kohë askush nuk e vinte në dyshim artin e tij, përkundrazi. Odise Paskalit i besoheshin veprat më të rëndësishme, madje edhe shtatorja zyrtare e diktatorit u prodhua prej tij me porosi drejtpërdrejtë nga kreu i kupolës. Me sa kam unë dijeni, Sigurimi i Shtetit ka dashur ta penalizojë për një aspekt tjetër, që nuk kishte lidhje me produktin e daltës së tij si skulptor i shquar.

A ju kujtohet përse e akuzonte Sigurimi i Shtetit mjeshtrin e skulpturës shqiptare?

Në fakt, profesor Paskali nuk arriti deri në bankën e të akuzuarit. Padyshim që po të vinte puna deri aty, do të kishte pësuar fatin e dhjetëra e qindra të dënuarve politikë. Me sa kam pasur dijeni në atë kohë, bëhej fjalë për një penalizim të tij për motive politike dhe për prirje antiparti. Procedura për të kishte kaluar në të gjithë hierarkinë e shërbimit të Sigurimit, madje deri në zyrën e Enver Hoxhës.

Përse u bë objekt i punës së Sigurimit Odise Paskali?

Pas një operacioni të njerëzve të Sigurimit, të cilët kishin operuar fshehtazi, u përpunua praktika për emërtesën përkatëse dhe pritej vetëm OK i saj, për ta bërë banor të ferrit të Burrelit a Spaçit. Për “syrin vigjilent” të Partisë, Odise Paskali ishte kryqëzuar si pjesëtar i armatës së armiqve të Partisë e të popullit. Po “regjia” nuk shkoi deri në fund si e kishin planëzuar arkitektët e padukshëm. Mesa duket aty lart dikush mendoi më tej se kaq dhe e prapësoi ofertën e spiunëve dashakeqë. Sidoqoftë, artisti i madh nuk mbeti pa gjë...
Në cilat rrethana jeni njohur ju me këtë ngjarje dhe çfarë mbani mend nga akuzat e ngritura në adresë të Odise Paskalit?
Ngjarjen e mësova në mjediset e punës në laboratorin e Kriminalistikës. Një ditë të zakonshme, njëri nga operativët e Sigurimit trokiti në zyrën time dhe kërkoi të fotografoja shpejt e shpejt një dokument që e nxori nga çanta e shpinës. Ishte një bllok shënimesh, që nga pamja e jashtme të krijonte përshtypjen se ishte i hershëm. Oficeri që e vuri në objektin e aparatit më tha të nxitoja, me idenë se kishim të bënim me një material të rëndësisë së veçantë. Si në asnjë rast tjetër të këtij procesi rutinë, njeriu që kishte sjellë “gjahun e majmë” nuk deshi të largohej për asnjë moment nga laboratori, në mënyrë që unë mos ta lexoja dokumentin e sjellë për ta fotografuar. Në gjuhën e profesionit, kjo do të thoshte se kishim të bënim me një dëshmi, në bazë të së cilës ngihej akuza ndaj mjeshtrit Paskali, i cili me sa provohej kishte bërë agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor. Gjithçka mbështetej mbi të dhënat e grumbulluara nga blloku i kujtimeve, që artisti i njohur kishte mbajtur qysh nga rinia e tij. Aty mesa dukej ishte zbuluar edhe “krimi” që kishte bërë njeriu i shquar i daltës.

Si mbërriti blloku i shënimeve të Paskalit në laboratorin e Kriminalistikës?

Mënyra si mbërriti deri në laboratorin e Kriminalistikës blloku i kujtimeve të Odise Paskalit, është një histori më vete. Kur kam marrë vesh të vërtetën përse bëhej fjalë, jam tronditur shumë.
Rastiste në diktaturë, që edhe një profesion i thjeshtë të të vinte në një pozicion të dyzuar e të vështirë. Ca më tepër, në kushtet e specialitetit tim, ku bashkë me optikën e mikroskopit kishe të bëje edhe me brutalitetin e një mekanizmi të verbër, deri në kufijtë e barbarisë, që ishte pjesë e përditshmërisë.
Nejse, të kthehemi te çasti kur mora vesh se çfarë fotografohej në laboratorin tim. Kur operativi nxitonte për të mbaruar punë sa më shpejt dhe mundohej të ma fshihte emrin e viktimës, nga objektivi i aparatit dallova për kë bëhej fjalë. Aty për aty e pyeta njeriun që më rrinte mbi krye se, pse duhej goditur profesori i nderuar i skulpturës. “Se himnizon jetën e kapitalizmit në Itali. Se flet keq për Partinë dhe socializmin tonë, prandaj!”, me sqaroi operativi, i cili kishte bindjen se këtë herë kishte rënë në një “peshk të madh”. Si ndenja disa çaste i befasuar, u ktheva sërish nga mysafiri, që nuk më shqitej nga zyra: ”Nuk ma do mëndja që thonjtë tuaj ta mbajnë këtë gjah”.Ai më siguroi se procedurat ishin drejt fundit dhe pritej vetëm një miratim rutinë. Ndërkaq, unë i shpalosa përsëri bindjen time. “Të godisni Odise Paskalin, - i thashë, - do të thotë se duhet të godisni të gjitha skulpturat e tij që kanë pushtuar mbarë vendin”. Madje mbaj mend që i kujtova edhe faktin që Paskali ishte edhe autori i shtatores zyrtare të Enver Hoxhës! Po ai nuk hiqte dorë nga e tija, duke demonstruar bindjen se shumë shpejt do ta dëgjonim emrin e skulptorit në radhën e armatës së armiqve të Partisë e të popullit, që ishin syrgjynosur në burgjet e komunizmit, apo i kishte përpirë plumbi i skuadrave të pushkatimit. Kaq, vetëm kaq munda të komunikoj me atë që kishte ardhur në laboratorin tim për të kompletuar dosjen e armikut të ri Odise Paskali. Pastaj, për disa çaste do të mbetesha në tavolinë si i mpirë. Ajo që më kishin dëgjuar veshët ishte e pabesueshme. Mjeshtrin e shquar të skulpturës, që i gjithë populli e njeh si njeri të nderuar, Sigurimi i Shtetit kërkon ta kryqëzojë si armik të popullit?! E gjitha kjo për kujtimet e viteve studentore në Torino të Italisë, për shpërthimet e dikurshme nga përjetimet intime që Paskali i madh, me shkujdesjen e njeriut të artit i kishte hedhur në letër pa kurrfarë kompleksi.

Si ra blloku i shënimeve të profesorit në duart e Sigurimit?

Dikush, i mirëbesuari i mjeshtrit të madh, ra në kontakt me librin e kujtimeve të tij. Sa shfletoi faqet e para ku lexoi shënimet nga Torino, i shkoi mendja te “e keqja” e tyre dhe nxitoi te kompetenti për ta vënë në vesh të Partisë armiqësinë e profesorit. Ky bastard i zi i lëpihej gjeniut të artit dhe mjeshtri plak, me naivitetin e fëmijës, ia besonte për t’i lexuar, pa menduar kurrë se me këtë priste fletë-arrestin e tij. Gjithsesi, në rastin e Paskalit odiseja e përndjekjes nuk funksionoi deri në fund, siç ishte menduar, megjithatë mjeshtri nuk do ta kalonte fare paq këtë. Ishte një nga paradokset kur Partia godiste nëpërmjet Sigurimit të Shtetit intelektualët e shquar.

Ju ka qëlluar të njiheni me raste të tjera gjatë kohës që punonit në laboratorin e Kriminalistikës?

Në laboratorin ku punoja, objekt ishin provat shkencore që kishin të bënin me autorësinë e krimeve të ndryshe. Misioni i këtij institucioni nuk kishte lidhje fare me përpunimin e dosjeve të sigurimit të shtetit. Praktika e këtij të fundit ishte normuar sipas një platforme të miratuar nga Byroja Politike. Asokohe, Partia ishte e interesuar për atë që kishte të bënte me intelektualët e shquar dhe njerëzit publikë. Këtë aspekt e kishte bërë pjesë të misionit të Sigurimit.
Po ndodhi që ky shërbim “inteligjent”, siç duhej të ishte, u mbush me njerëz të paaftë, të cilët rekrutoheshin nga radhët e besnikëve të partisë që stononin shumë me dimensionin e intelektualëve të vërtetë. Në këtë realitet, njerëzit që përfaqësonin “syrin dhe veshin” e Partisë do ta përkujtonin atë për rrezikshmërinë që paraqisnin intelektualë të ndryshëm. Nuk do të vononin pas kësaj as prangosjet e njerëzve të shquar dhe transferimet e tyre për të populluar ferrin e burgjeve komuniste.
Për ironi të fatit, mjaft herë informacionet që denonconin intelektualët vinin nga njerëz afër tyre me komplekse egoizmi dhe smire, që kërkonin të kompensonin inferioritetin e tyre nëpërmjet tragjedisë së të tjerëve. Goditja ndaj artistëve e shkrimtarëve në mjaft raste e ka marrë zanafillën nga inskenimet e kolegëve të tyre mediokër. Kështu ka ndodhur edhe në rastin e intelektualëve të fushave të tjera.

Tani që është botuar vepra e Paskalit, a ju kujtohet ndonjë nga ngjarjet me të cilën jeni njohur kur bënit fotografimin e bllokut të tij në laboratorin e Kriminialistikës?

Mesa di unë është botuar vetëm një libër që titullohet “Shkëndija e jetës” nga ajo që ka lënë Paskali i madh. Kam pasur rastin ta lexoj, po kam bindjen që në të nuk janë futur të gjitha krijimet e tij. Padyshim që kujtimet e mjeshtrit me një jetë interesante duhet të jenë shumë më tepër se kaq. Eshtë në nderin e botuesve të hulumtojnë e ta zbardhin atë si një pasuri e vyer. Ndërkaq, gjykoj se duhet futur në të edhe odiseja e përgjimeve që diktatura i bënte jetës private të këtij gjeniu, që na ka lënë në bronz historinë e kombit tonë. Njerëzit e dëshmitarët janë gjallë, ashtu sikundër duhet të jenë në arkivat përkatëse edhe dosjet e mbajtura në kohën e komunizmit. Me këtë punë do të sjellim edhe jetën e panjohur të Paskalit të mrekullueshëm.
vijon nesër...


“Keti” i Paskalit, kartolina që “pushtoi” Moskën

Në fundin e viteve ‘50 “Keti”, busti i famshëm i Paskalit, u bë pamje e një kartoline që u preferua shumë në qytetet e Evropës Lindore. Njëri nga ish-funksionarët e ambasadës sonë në Pragë kujton se vetëm në Moskë ishin shtypur e shpërndarë mbi 80 mijë të tilla. “Keti”, që “pushtoi” metropolin e ish-Bashkimit Sovjetik, vë në dukje ish-diplomati, atë vit do të bëhej lajtmotivi i urimeve të rinisë studentore. Buzëqeshja, hijeshia e saj, do të ishte një lloj Xhokonde, e adhuruar shumë nga të rinjtë. Duke pohuar këtë fakt, Floriana, e bija e Paskalit, thotë se bashkë me shkëmbimin e urimeve njerëzit shkëmbenin edhe historinë e dashurisë që kishte përjetuar italiania Keti. “Nuk është e rastit, - përmbledh ajo, - që ‘Ketin’ e kanë vlerësuar si një nga veprat më të mira të babait”. Rikuperimi që i ka bërë së fundi ish-asistenti i mjeshtrit të skulpturës kësaj vepre brilante, ka gëzuar familjarët e tij të trishtuar pak vite më parë, me denatyrimin e saj.


Ibrahim Kodra: Mjeshtri Paskali, Mikelanxhelo i Shqipërisë

Mjaft nga personalitetet e artit kanë lënë të arkivuara konsideratat e tyre për mjeshtrin e papërsëritshëm të skulpturës shqiptare, Odise Paskali. Nga më të spikaturat janë mbresat e piktorit të shquar Ibrahim Kodra, i cili, sikundër dhe poeti i famshëm Lasgush Poradeci, e ka cilësuar atë “Mikelanxho i Shqipërisë”. Ndër të tjera, në vlerësimet e tij gjeniu i penelit shkruan: “Odise Paskali ishte një skulptor i shquar me fond të pasur arritjesh. Shkrimtar i mirë, historian i mirë, njohës i mirë i filozofisë e i kulturave të Lindjes, të Perëndimit, i letërsisë, i etnografisë, i teologjive të ndryshme. Ai më hapi më së pari dyert e botës magjike të historisë së artit. Na fliste për artin azio-babilonas, egjiptian, greko-romak, për Xhioton, Mazaçion, për kolosët e humanizmit dhe të periudhave të mëvonshme. I pari që më dha një mësim të rëndësishëm profesional: respektimin rigoroz të disiplinës së formës. Këtë mësim të çmuar vazhdoj ta kem në konsideratë. Paskali ka mundur të sfumojë me daltimin e tij të kujdesshëm ftohtësinë matematikore të respektimit skrupuloz të harmonisë. Eshtë mjaft i ndjeshëm interesimi i tij për zhbirimet psikologjike...”



neser do te lexoni

Si shpëtoi pa u proceduar për në burg Odise Paskali
Cili ishte reagimi i Enver Hoxhës kur i çuan dosjen, me kërkesën për të arrestuar mjeshtrin e skulpturës shqiptare
Kush vendosi për ta mbyllur procedurën me një këshillim qortues në zyrën e sekretarit të Komitetit të Partisë së Tiranës
Si e kujton Xhelil Gjoni momentin e përballjes me Paskalin kur duhej t’i tërhiqte vëmendjen për të qenë më i kujdesshëm në konsideratat politike
Cili ishte reagimi i skulptorit kur u njoh me denoncimet monstruoze dhe identifikimi që ai i bëri të afërmit të tij, që inicioi operacionin e Sigurimit të Shtetit

Panorama

[Albo]

historia e paskalit

“Mjeshtri i priti me neveri akuzat për tradhti”

Xhelil Gjoni: Ç’më tha Paskali kur e këshillova në Komitetin e Partisë

“Enveri kundërshtoi kërkesën e ministrit të Brendshëm për të burgosur “Skulptorin e Popullit”


“Odise Paskalin nuk duhet ta arrestojmë, por ta këshillojmë sipas rregullave të Partisë. Ky të jetë një qortim paralajmërues dhe në rast përsëritjeje të operojmë me masën ekstreme”.

Kështu e kujton kundërshtimin e Enver Hoxhës ndaj kërkesës së Ministrisë së Brendshme për të futur në burg mjeshtrin e skulpturës Xhelil Gjoni, njëri nga ish-drejtuesit e lartë të Partisë së Punës, të cilit i ka qëlluar ta çojë në fund këtë detyrë të shefit të tij.
Duke folur për gazetën “Panorama”, njeriu që ka mbyllur procedurën misterioze të Sigurimit të Shtetit për Odise Paskalin, vë në dukje çastet e papritura në zyrën e Ramiz Alisë, kur është njohur për herë të parë me objektin e penalizmit të mjeshtrit të daltës. Prej aty, kërkesa për prangosjen e tij do të kalonte për miratim në zyrën e Enverit, i cili këtë radhë do të hezitonte për ta degdisur viktimën e radhës në ferrin e Burrelit. “Me Paskalin njihesha prej kohësh, - kujton Gjoni, - dhe u ndjeva ngushtë kur më thanë se duhej ta thërrisja e ta këshilloja në zyrën time në Komitetin e Partisë së Tiranës. Ishte një detyrë delikate dhe me shumë përgjegjësi që duhej ta bëja patjetër, pavarësisht rrethanave që më lidhnin me të. Por Paskali, pas tronditjes së parë, e priti me qetësi akuzën e bërë në adresë të tij. Madje më befasoi jashtë mase kur citoi emrin e njeriut që kishte ngritur tërë alibinë e kësaj historie misterioze. Në fakt i kishte rënë në shenjë, pavarësisht se unë duhej të bëja të paditurin për identitetin e tij”. Po si u shpreh gjeniu i skulpturës shqiptare gjatë procesit të këshillimit paralajmërues? Cili ishte mendimi i tij për këto praktika të fshehta në ndjekje e në përgjim të intelektualëve e krijuesve? Si u prit ky veprim nga njerëzit që u njohën me tërheqjen e vëmendjes ndaj Paskalit?

Zoti Xhelil, disa nga miqtë e “Skulptorit të Popullit”, Odise Paskali, thonë se ju, me urdhrin e Enver Hoxhës, e keni thirrur e këshilluar atë në zyrën e Komitetit të Partisë pas denoncimit të bërë nga Sigurimi, si element antiparti. Si është e vërteta?

Kjo ka ndodhur diku nga fillimi i viteve ‘80, kur unë kryeja detyrën e sekretarit të Komitetit të Partisë së Tiranës për çështjet e propagandës. Këtu desha të saktësoj se për thirrjen e tij nuk më ka urdhëruar Enver Hoxha, po Ramiz Alia. Ky veprim do të shënonte finalizimin e një pune disamujore të Sigurimit të Shtetit, i cili me mekanizmat e tij, që tashmë dihen, këmbëngulte për ta prangosur profesor Paskalin. Mesa dukej maja e kupolës që për raste të tilla do t’i merrej leje patjetër, kishte refuzuar masën ekstreme ndaj këtij personaliteti. Sidoqoftë, e gjithë kjo do të quhej e mbyllur me një tërheqje të vëmendjes ndaj skulptorit të talentuar.

Thatë se urdhrin për ta këshilluar jua dha Ramiz Alia, po për motivin e këshillimit a ju sqaroi ai?

E vërteta është se me këtë procedurë unë isha njohur disi më parë, madje kishte qenë Ramiz Alia që më kishte azhornuar me të. Ai më thirri një ditë në zyrë dhe më dha të lexoja një dokument me dy faqe, firmosur nga ministri dhe zëvendësministri i Punëve të Brendshme. Në thelb të përmbajtjes së saj ishte një denoncim shoqëruar me propozimin për të lejuar arrestimin e Odise Paskalit si element antiparti, dhe si njeri që merrej me agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor. Fillimisht u befasova dhe nuk desha t’u besoja atyre që lexoja në atë shkresë të cikluar tepër sekrete. Odise Paskali ishte një nga personalitetet publike e krijuese më të rëndësishme të vendit. Njihesha me të prej kohësh dhe kisha respekt të veçantë. Sidoqoftë, isha para një akti të kryer, që thjesht etika si zyrtar partiak nuk më lejonte ta vija në diskutim atë. Si përfundova së lexuari, Ramiz Alia kërkoi gjykimin tim dhe aty për aty më tha se këtë dokument duhej t’ia çonte Enverit, i cili, pasi të njihej, do të jepte verdiktin përfundimtar për ndëshkimin e Paskalit.
Cili ishte sugjerimi që i dhatë Ramiz Alisë pasi u njohët me përmbajtjen e dokumentit të Sigurimit të Shtetit për Odise Paskalin?
Nuk e mbaj mend me saktësi çfarë kam shprehur gjatë takimit me Ramiz Alinë, po më kujtohet që i shpreha rezerva për atë që kishin konstatuar strukturat e sigurimit në adresë të Odise Paskalit. Ishte një çështje e mprehtë dhe duhej të mateshe mirë për të ndërhyrë në vendimmarrje. Njeriu i fundit që duhej të shprehej për këtë në të tilla raste ishte vetë Enveri.

Po Ramiz Alia, a ishte i bindur se mjeshtri i daltës duhej të vinte për riedukim diku nga Spaçi?

Me aq sa mbaj mend, Ramizi nuk m’u duk se kishte ndonjë mendim të kristalizuar. Bile-bile, me sa kuptova ai ndjehej njësoj si unë, i befasuar dhe shumë dyshues për çka përmbante letra e Sigurimit. Sidoqoftë, çështja nuk ishte në kompetencën e tij. Në këtë rast ai detyrohej ta transmetonte procedurën tek Enveri. Ishte tjetër gjë kur ky i fundit mund t’i kërkonte ndonjë mendim, siç ndodhte shpesh gjatë dënimit të njerëzve të artit e kulturës. Po nuk i dihej se ç’rrugë do të merrte çështja në zyrën e Enverit.

Si rrodhi dialogu juaj me Ramizin para se kërkesa për të prangosur Paskalin të vinte në zyrën e Enverit?

Qysh në fillim i shpreha Ramizit dyshimin tim për vërtetësinë e dokumentit të Sigurimit, që kishte të bënte me figurën e Paskalit. “Nuk besoj kurrë, - i thashë kreut të Komitetit Qendror të Partisë, - që Odise Paskali të bëjë pjesë në radhën e atyre që duan t’i nxjerrin sytë Shqipërisë. Ka vite që njihem me të dhe asnjëherë nuk më ka lënë të kuptoj se është njeriu i prapaskenave antikombëtare. Odiseja, vazhdova t’i tregoj Ramizit, vërtet që nuk është komunist, por është një figurë e nderuar atdhetare, një nga personalitetet e shquara të artit, që ka hedhur në bronz të gjitha figurat historike të kombit. Më tej i numërova disa nga veprat e tij, që atëherë ishin të pazëvendësueshme në llojin e vet. Nga mënyra si më dëgjonte Ramizi linte të kuptoja se të gjitha këto i dinte mirë, por organet e Sigurimit provonin para Partisë se ai prej kohësh ishte duke bërë një veprimtari të fshehtë antiparti. Pas një heshtjeje të shkurtër, ai u kthye nga unë dhe, duke lexuar logon e dokumentit, përmendi fjalën agjitacion e propagandë kundër Partisë dhe pushtetit popullor. Si konstatova mëdyshjen që i lexohej në vështrimin e menduar, u hodha më tej: “Edhe sikur të jenë të vërteta ato që thonë operativët e Sigurimit, asnjëherë nuk do të isha dakord që Paskalin ta penalizojmë me këtë masë ekstreme. Ai me artin brilant që ka prodhuar është një vlerë e madhe e kulturës dhe historisë tonë. Ta degdisësh në Spaç, do të thotë se duhet të shfarosësh të gjitha veprat e tij që kanë pushtuar sheshet dhe bulevardet e vendit. Kaq ishte takimi, dhe unë u largova. Ramizi pas kësaj duhej të shkonte në zyrën e Enverit.

E çoi Ramizi kërkesën e Sigurimit për të arrestuar Paskalin tek Enveri, dhe si rrodhi më tej kjo çështje?

Patjetër që e çoi, se nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Unë këtë procedurë e dija, por nuk arrija të mendoja çfarë do të vendoste Enveri. Nga ato pak fjalë që do të shënonte ai në atë shkresë do të varej fati i jetës së mjeshtrit të skulpturës. Njëherazi me të edhe fati i monumenteve të shumtë që kishte skalitur dora e tij dhe që hijeshonin rrugët dhe sheshet e qyteteve tona. Gjithsesi, kjo dilemë nuk do të zgjaste shumë. Vetëm pak orë pas këtij takimi në Komitetin Qendror, kur isha duke punuar në zyrën time në Komitetin e Partisë së Tiranës, Ramizi më telefonoi sërish dhe më njohu me atë që kishte thënë Enveri për çështjen e Odise Paskalit. “Shoku Enver, më tha ai, u shpreh kundër arrestimit të Paskalit. Ai mendon se kjo procedurë duhet të mbyllet me një këshillim qortues, që nënkuptonte një tërheqje vëmendjeje për të qenë më i kujdesshëm e i përmbajtshëm gjatë komunikimit të përditshëm”. Me sa dukej, Ramizi e kishte mirëpritur këtë qëndrim të shefit të tij. Kuptohet, ky ishte një lajm i mirë edhe për mua, që Odisenë e kisha një nga miqtë e afërt. Gjithsesi, edhe këshillimi nuk ishte një masë e lehtë, sidomos për personalitetin e spikatur të tij. Megjithëse më ngushëllonte fakti që Paskali i madh nuk do të vihej në pranga, përsëri ndjehesha keq që ai do të këshillohej për qëndrime e deklarata të sajuara. Ca më tepër kur këtë do ta bëja unë, bile në zyrën time. “Gjysma e së keqes”, mendova teksa përfundova telefonatën me Ramiz Alinë.

A e mbani mend përse e penalizonin Odise Paskalin organet e Sigurimit të Shtetit?

Kanë kaluar kohë që atëherë, por përmbajtjen e atyre çështjeve për të cilat e akuzonin mjeshtrin e madh e mbaj mend mirë. Njëra nga çështjet e atij dokumenti denoncues kishte të bënte me vlerësimet dhe deklaratat e tij për kushtet e vështira të krijuesve, sidomos të atyre që punonin me artet figurative.
Sipas tij, këtë lloj arti po e varfëronte konformizmi i komisioneve zyrtare me njerëz të paaftë, të cilët ishin duke prishur hierarkinë e veprave në emër të parimeve proletare. Bashkë me këtë brengë që mjeshtri i daltës e kishte shprehur në disa tubime me krijues e artistë, Paskali kishte shfaqur shqetësimin për kushtet mjerane në të cilat punonin mjeshtrit e penelit e të daltës. Nga sa më kujtohet, njerëzit e Sigurimit kishin qëmtuar vërejtjet e Paskalit për mungesën e dhomave të ekspozimit dhe të shitjes së veprave të artit, për krizën e bazës materiale dhe të studiove, për mënyrën vulgare si vlerësoheshin veprat e artistëve etj. Ndërkaq, syrit të vëmendshëm të njeriut që e markonte nga afër sjelljen e tij nuk i kishin shpëtuar as reagimet e trishtuara të Paskalit për varfërinë e tejskajshme të tregut, ku sipas thënieve të tij, mungojnë gjëra nga më të jetiket, që nga shkrepëset e deri te lidhëset e këpucëve. E gjithë kjo lëndë e vjelë në mjedise të ndryshme e në mënyrë të fshehtë kishte qenë e mjaftueshme për ta denoncuar e akuzuar Paskalin për “punë armiqësore” dhe “agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”.

Gazeta ka zbuluar një dokument ku Paskali akuzohet për prirje borgjeze e dekadente në krijimtarinë artistike. Për këtë Sigurimi ka arkivuar fshehtaz një dosje të dorëshkrimit të kujtimeve të tij dhe ka bërë interpretimet e tyre. A kishte gjë për këtë në shkresën e servirur nga Ministria e Brendshme në Komitetin Qendror?

Lidhur me këtë desha të them, se në shkresën e Ministrisë së Brendshme që kërkonte të dënonte Odise Paskalin bëhej fjalë edhe për një dëshmi të tillë. Sigurimi me mënyrat e veta kishte mundur të depërtonte deri te ky dorëshkrim, që në thelb ishte një ditar që Odiseja kishte mbajtur qysh në vitet e studimeve në Itali. Nga sa raportonin ekspertët e Ministrisë së Brendshme, në të kishte shënime e dokumente, interpretime e opinione politike, që binin ndesh me filozofinë marksiste-leniniste dhe moralin komunist. Ndërkaq, aty kishte edhe përjetime nga procesi për ngritjen e veprave të ndryshme. Njëri ndër ta që e rëndonte pozitën e Paskalit bënte fjalë për periudhën kur kishte daltuar bustin e mretit Zog. Ajo kishte mbetur në bllokun e Paskalit që nga viti 1928, kur ai e kishte bërë për herë të parë veprën kushtuar monarkut shqiptar. Kuptohet, në gjykimin e asaj kohe kjo do të vlerësohej më shumë se nostalgji e autorit për Lartmadhninë. Nuk i mbaj mend mirë detajet e tjera rreth këtyre dorëshkrimeve dhe çështjeve për të cilat penalizohej mjeshtri i daltës, po di të them se operacioni për t’i shtënë në dorë këto kishte qenë një veprim sa i pabesë, aq edhe dashakeq.

A flitej në dokumentin e Ministrisë së Brendshme për përgjimet që i kishte bërë Sigurimi dhe njerëzit e tij Odise Paskalit?

Odise Paskali është survejuar nga organet e Sigurimit të Shtetit për një kohë të gjatë. Kjo as që diskutohet. Kishte mjaftuar një sinjal në rrugë operative për të vënë në lëvizje strukturat speciale, të cilat fill pas kësaj kishin nisur të operonin në adresë të Paskalit. Përgjimi në këtë rast ishte një praktikë rutinë për të dokumentuar e plotësuar provat e nevojshme për “armiqësinë” e viktimës, që nuk dinte gjë për çfarë ndodhte me të. Për suvrejimin e Paskalit nga Sigurimi i Shtetit kam mësuar pas takimit që bëra me Ramiz Alinë për këtë çështje.

Ju thatë se morët urdhër për të mbyllur procedurën e ngritur nga Sigurimi për Paskalin me një këshillimin qortues. Si e kujtoni momentin kur u përballët me të në zyrën e sekretarit të Komitetit të Partisë së Tiranës?

Kur më tha Ramizi se Enveri kishte porositur që unë të thërrisja e të këshilloja Odise Paskalin për të qenë më i vëmendshëm e i kujdesshëm gjatë komunikimeve të ndryshme, me thënë të drejtën u ndjeva ngushtë. Ajo ishte një detyrë partie, e duhej bërë patjetër, ca më tepër që vinte drejtpërdrejt nga Enver Hoxha.
Po si do të përballesha me mikun tim, që e kisha adhuruar prej kohësh e që kisha biseduar gjatë për artin e kulturën? Si do ta qortoja për cektësi e mungesë vigjilence mjeshtrin e shquar? Si do t’i thosha atij, se pas këtij qortimi e prisnin prangat dhe qelitë e Burrelit? Ca më tepër, që të gjitha këto nuk mund t’i besoja. Sidoqoftë, momenti ishte kritik e nuk të linte kohë për t’u zgjatur me ndjesi të tilla.

E lajmëruat zyrtarisht Paskalin...

Këshillimi në atë kohë ishte një lloj ndëshkimi penal, që parakuptonte masën më të lehtë të goditjes e dënimit. Pas tij vinte “demaskimi publik” dhe në fund burgimi. Unë duhej t’i komunikoja masën e ndëshkimit që kishte dhënë për të Enveri. Duhej ta këshilloja mikun tim, duke e paralajmëruar se tjetër herë për gabime të tilla Partia do t’i hidhte prangat. Kisha të bëja kështu me një detyrë partie shumë të rëndësishme. Rregulli e donte ta lajmëroja zyrtarisht, dhe kur të paraqitej sipas “urdhrit” të marrë nga zyrtarët e Komitetit të Partisë, t’i komunikoja atë që ishte vendosur për të në Komitetin Qendror. E kisha shumë të vështirë për të operuar në këtë mënyrë dhe vendosa të takohesha vet me të, për t’ia vënë në dukje në një lloj intimiteti. Çuditërisht në rrugicën që përballeshim çdo ditë disa kohë nuk ma zuri syri. Kisha menduar ta ftoja për një kafe në zyrë dhe atje të konsumonim edhe problemin që ishte bërë çështje dite. E përgjova një mëngjes tek kalonte pranë selisë së Komitetit të Partisë dhe pasi shkëmbyem përshëndetjen e rastit, i ofrova ftesën për kafe. Fillimisht hezitoi, po kur pa këmbënguljen time pranoi dhe të dy bashkë shkuam në zyrën time. Aty pastaj...

Çfarë ju tha Odise Paskali kur e këshilluat qortueshëm, sipas urdhrit të Enverit?

Atij i erdhi papritur dhe u trondit shumë, por e mori shpejt veten. “Mos!”, më tha teksa e njihja me përmbajtjen e denoncimit dhe aty për aty përmendi emrin e njeriut që kishte ngritur tërë atë alibi. Dhe në fakt i ra në shenjë, pavarësisht se mua nuk ma donte pozicioni t’ia konfirmoja. “Unë nuk kam atdhe tjetër, -shtoi me duar që i dridheshin, - dhe nuk kam pse t’i kundërvihem vendit tim. Dora dhe mendja ime kanë punuar për të dhe martirët e tij. Turp! Turp për ata që shpifin të tilla gjëra”, tha më në fund dhe kërkoi të pinte një gotë ujë. Pastaj për disa çaste në dhomë ra një heshtje e thellë, ku asnjëri nuk merrte guximin të shtonte gjë tjetër në atë bisedë të imponuar. Kuptohet që unë nuk kisha si t’i thosha se kjo ishte porosi e Enverit, pas një kërkese për t’u arrestuar nga Ministria e Brendshme, po duhej t’i lija të kuptonte që herë tjetër të bënte kujdes. Kaq, vetëm kaq mbaj mend nga ai takim i vështirë e shumë tundues. Më vonë jam takuar edhe herë të tjera me mikun tim Paskali. Ai asnjëherë nuk iu kthye kësaj historie.



Ridënimi i Odise Paskalit: Dhunimi i studios historike

“Mjeshtrin Paskali kanë dashur ta burgosin në kohën e diktaturës, ndërkohë që në demokraci e kanë ridënuar, duke i dhunuar studion ku punoi për 62 vjet”. Kështu thotë me dhimbje për gazetën “Panorama” njëri nga ish-kolegët e skulptorit të shquar. Sipas tij, odiseja me studion e Paskalit të madh nis qysh në ditët kur ndërroi jetë. “Menjëherë pas vdekjes së Paskalit, - sqaron njeriu që ka punuar prej vitesh me të, - familjarëve të tij i kërkuan çelësin e studios, me arsyetimin se aty do të instaloheshin skulptorët që do të punonin për monumentin e Enver Hoxhës. Që këtej nis denatyrimi i saj. Me dhjetëra bocete, vizatime, projekte, vepra të Paskalit u trajtuan si mall pa vlerë dhe humbën pa adresë. Buste të tëra u prishën. Në periudhën e demokracisë studios i dolën për zot të tjerë njerëz, që preferuan ta kthejnë në banesë. Për vite të tëra aty banuan dy familje. Vetëm pas këmbënguljes së familjarëve tani vonë studio mund t’u kthehej atyre në pronësi, po gjithsesi me tjetër destinacion”.
Për ish-kolegun e mjeshtrit të skulpturës shqiptare dhunimi dhe denatyrimi i strehëzës krijuese të tij është një ridënim i dytë për të. “Ç’është më e keqja, - përmbyll ai, - ende nuk ndihet kush nga autoritetet e kulturës do të punonte për ta ringritur atë në nivelin e një muzeu, që do të ishte me shumë vlerë jo vetëm për artin, por edhe shumë më gjerë.

Afrim Imaj

Panorama

[Albo]

Flet e bija e artistit: Ju tregoj sekretet e atit tim…

Dalip Greca

Odhise Paskali është padyshim një nga artistët mit të Shqipërisë.Talenti i tij tërhoqi vëmedjen e autoriteteve të kohës, të cilët e dërguan për studime në Itali. Paskali u shfaq i gjithanshëm, artist shumëdimensionalësh. Emrin e tij e gjejmë në fillim të viteve ’20 të shekullit XX në shumë gazeta të kohës, brenda në Shqipëri, në Itali, në Amerikë tek gazeta Dielli, në Bukuresht etj. Shfaqet si poet, si tregimtar, eseist(ka krijaur më shumë se 800 ese),
shfaqet si kritik dhe si përkthyes, ndërkohë që shpërthen si skulptor.”I urituri”, Njeriu”,”Luftëtari Kombëtar” janë pikërisht perla të sculptures shqiptare, që u realziuan në vitet ’20. Për të sjellë të plotë figurën e artistit mit, ftuam për një intervistë të bijën e artistit, Florina
Paskali. Po kush është Floriana Paskali? Ka përfunduar Akademinë e Arteve për kritikë muzikore dhe më pas ka punuar në Radio-Tirana për 11 vjet në departamentin e gjuhëve. Ka dhënë kontribut të veçantë në përgatitjen e emisionit të muzikës shqiptare, muzikën e lehtë, muzikën popullore dhe muzikën klasike. Pas rënies të sistemit komunist shkoi në Greqi, ku e kontaktoi muzikologu i njohur grek, Jorgos Leocakos, kritik dhe muzikolog, i cili e ftoi për një bashkëpunim në botimin e një libri për historinë e muzikës shqiptare nga antikiteti deri në vitin 1990. Praktikisht me profesor Leocakos ka punuar deri në fund të vitit 1993.Projekti qe i suksesshëm. Më pas bashkëpunoi me gazetën Egnatia, kur kryeredaktori i saj, Kolec Traboini emigroi në SHBA, pronari grek Dukaqis, ia ofroi Florianës postin e kryeredaktores. Ishte e vetmja gazetë e shqiptarëve në Greqi, që botohej me fonde të Komunitetit Europian. Ndërkohë që nuk i shkëputi lidhjet me Radio-Tiranën, tek e cila mbante emisionin”Mesazhe malli” si dhe me revistënTeuta. Me gazetën Egnatia bashkëpunoi deri në vitin 1997. Në vitin 1998, në janar, iu bë një ofertë në Ministri të Kulturës, duke punuar në shumë projekte të komunitetit Europian. Më pas drejtoreshë e Qendrës Kulturore të Fëmijëve. Në vitin 2000 vjen në SHBA.Pas një kursi të gjuhës angleze, kaloi në New York University, ku u
diplomua për Art Administration dhe biznes arti. U kthye në Shqipëri dhe u emërua drejtoreshë e Qendrës Kulturore të Ushtrisë.Pas një pune trevjeçare në artin dhe shtypin ushtarak vendos që të botojë albumin trevëllimësh”Për Paskalin nga Paskali”.
-Floriana, mirëserdhët në redaksinë e Illyria-s.Nuk është hera e parë që intervistoheni nga Illyria, apo jo? -
-Është hera e dytë që intervistohem nga gazeta e respektuar”Illyria”, me emër mjaft të mirë jo vetëm në Amerikë, por edhe në pjesën tjetër të diasporas shqiptare në kontinentet e tjerë, dhe padyshim në trojet amtare. Herën e parë jam intervistuar në vitin 2000. Objekti i intervistës së para shtatë viteve kishte të fokusuar krijimin e Fondacionit”Paskali”. Vazhdoj të jem e përkushtuar ndaj veprës të atit tim dhe kurrë nuk do të rresht edhe në të ardhmen.
-Nga intervista e parë në këtë të dytën janë shtatë vite kohore. Ç’keni mundur të bëni për trashëgiminë e atit tuaj, mitin e artit shqiptar?

-Kam botuar albumin me tre vëllime”Për Paskalin nga Paskali”, që botim akademik me 450 faqe.
-Si dhe kur ju lindi ideja për një botim të tillë? Cila ishte shtysa?
-Fillimisht ideja më lindi nga boshllëku, mungesat që konstatova për trashëgiminë e atit tim.Pashë se Galeria e artit, Instituti i Lartë i Arteve, dhe mjediset e tjera artistike e ndjenin mungesën e Paskalit. Në Galerinë e Arteve, arkivi i Paskalit ishte bosh. Duket habi, por nuk kishte asgjë në arkiv.Ndërkohë në Akademinë e Arteve, ku studiohej Rilindja dhe Pavarësia, ku përfshihej dhe Odhise Paskali, kishte mangësi të theksuara. Në këto kushte nisa projektin, pasi materialet nuk më mungonin. Kisha punuar shumë për mbledhjen e sistemimin e tyre. Duke qenë shumë e lidhur me babain unë më mirë se kushdo tjetër mund t’ia dilja një projekti të tillë.
- Mendova se duke botuar një libër të nivelit akedemik, ashtu siç edhe është cilësuar në të vërtetë albumi, do t’i shërbeja jo vetëm babait, por edhe kulturës shqiptare. Akademia e shkencave, ku u bë promovimi, e cilësuan botimin me nivel shkencor të arrirë. Mendoj se ndërkohë është edhe një shërbim ndaj kulturës shqiptare.
-Titulli i botimit tuaj ishte thjesht një gjetje, apo më shumë se aq?

- E mendova gjatë titullin dhe më në fund m’u duk se ky titull i përgjigjej projektit tim. Doja të sillja në vëmendje të lexuesit, veçanërisht atij të interesuar se çfarë është thënë për Paskalin; ç’ka thënë vetë Paskali, çilat janë prurjet e tij në botën e letrave dhe të arteve. Prurjet e atit tim nuk janë vetëm në fushën e skulpturës por edhe në fusha të tjera të artit, në letërsi e publicistikë. Në shtrirje kohore materiali rrok vitet 1922-20005. E kam thënë edhe në fillim të veprës së botuar se :”Përmbledhja në 3 vëllime e shkrimeve publicistike të botuara”Për Paskalin nga Paskali”, të shtrira në harkun kohor 1922-2005, mendoj që do t’i shërbejë lexuesve për të vlerësuar më tej kontributin që i dha kombit të vet për mëse 62 vjet, im atë Odhise Paskali, duke i dhënë kulturës shqiptare përjetësinë e veprave të tij.
- E keni ndarë veprën e atit tuaj në tre vëllime.
Cilat ishin kriteret për çdo libër, historik, tematik apo ?

- Më shumë është marrë parasyshë shtrati kohor i krijimtarisë. Konkretisht në volumin e parë të botimit enciklopedik”Për Paskalin nga Paskali” janë përfshirë materiale që shtresëzohen në harkun kohor 1922- 1944.
-
- Vëllimi i parë hapet me një poezi që i kushtohet organit të përmujshëm të shoqërisë të studentëve shqiptar në Itali, dhe është botuar në numrin 3 të revistës. Poezia titullohet”Shpresa e atdheut” dhe nis me vargje që evokojnë kohën e heroit Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Më pas ka dhe materiale që janë botuar në gazetën Dielli, organ Federatës”Vatra” në Amerikë. Me shumë interes është botimi i komentit të një këngë që pat botuar Dielli për “Vallen e Garentinës’ Pas komentit të Odhise Paskalit vijnë 165 vargje, që tregojnë historinë, që nderon muzën e popullit shqiptar. Ky botim është bërë në Dielli 19 prill 1924. Ka dhe materiale të tjera poetike që Odhise Paskali ka botuar në Dielli, jo vetëm poezi, por edhe studime të mirëfillta, që vazhdojnë traditën e kritikës e studimeve letrare, siç është artikulli”Shqiptarët dhe arti” botuar në Dielli me 29 maj 1924.Ndërsa në vitin 1926, botohet një tregim interesant i Odhise Paskalit me pseudonimin Gjerq Golemi me titull”Trashëgimia”. Në vëllimin e parë janë përfshirë edhe krijimtari e botuar në “Shqipëria e re’ që botohej aso kohe në Rumani, si “Shpirti i plagosur”, ”Nën maskën e
lumturisë”, “Këngë e Bajram Currit”. Në këtë vëllim të parë ka dhe shkrime, esse kushtuar kompozitorëve dhe artistëve të mëdhenj si”Jeta dhe vdekja e Mozarit”, Leonardo Davinçit apo korifejve të tjerue botror, botuar tek e Përdyjavshmja e Korçës, ndërkohë janë me dhjetëra shkrime që i kushtohen talentit të skulptorit, botohen edhe disa nga krijimet e tij, që edhe pse u krijuan herët kanë mbetur kryevepra të autorit si” I urituri” I realizuar në Romë më 1924, apo “Njeriu”, monumente të kohës si dhe ato kushtuar Mbretit Zog, apo projekti për varrin monumental të Ismail Qemalit, Nderim shqiptar, Flamurtari, Malësori(1928), Luftëtari Kombëtar 1932 në Korçë etj. - Gjithëçka që ka shkruar ati juaj apo çfarë kanë shkruar të tjerët për të janë përfshirë në këtë botim apo gjetjet janë seleksionuar
- ?
- Jo, janë përfshirë materialet më të rëndësishme që ka shkruar e krijuar Paskali, por dhe çfarë kanë shkruar të tjerët për Paskalin, natyrisht që është bërë një seleksionim. Që këtu lindi ideja për titullin që mban libri, pra çka shkruar Paskali dhe çfarë kanë shkruar për Paskalin.
- Babai juaj e ka fituar përjetësinë në art që me “I urituri” 1924,”Njeriu” 1926, apo “Luftëtari Kombëtar” 1936, a nuk duket se botimi juaj i shërben më shumë kujtesës se sa përjetësisë?
- Natyrisht, unë ua thashë që në fillim të intervistës, ndjeva boshllëkun e krijuar, mungesën e trashëgimisë në mjediset artsitike, prandaj edhe e solla.Pastaj unë nuk po i var urdhëra e medalje atit tim; ai i ka të gjitha sepse ia dha arti i tij i fuqishëm; ai është Artist i Popullit, Nder i Kombit, por ky libër plotëson atë nevojë që ndjehet në Akademinë e Arteve, në Galerinë Kombëtare dhe në institucionet e tjera artistike ku ai s’mund të mungojë. Pastaj edhe për studentët që e kanë të nevojshme njohjen e trashëgimisë që vjen nga një artist i kalibrit të madh, studiuesit e kësaj fushe tashmë e kanë të përmbledhur trashëgiminë e Odhise Paskalit. Pra unë kam arritur që t’ua sjell më afër artistin Odhise Paskali. Pastaj, këndvështrimi është i gjërë; nuk del babai thjesht një skulptor i madh, por dhe si një artist shumëdimensional, me dhunti të shumta, me interesa të larta kulturore, me prirje të rralla krijuese. Ai ka qenë edhe një eseist, që ka lënë pas rreth 810 esse, të cilat unë do t’i sjell për
lexuesit në një botim të ardhshëm.Në këtë botim Paskali del edhe si një përkthyes, poet, pra del si një njeri i artit me interesa krijuese të gjëra. Nuk them se nuk e kanë njohur në këtë këndvështrim miqtë, shokët, elita e artit, por përmes këtij botimi e njohin edhe njerezit e zakonshëm. Babai im, Odhise Paskali, përveç 8 gjuhëve që fliste, kishte një kulturë të jashtzakonshme, që rrokte shumë fusha të filozofisë, të letërsisë dhe arteve në tërësi.

- A mund të përcillni një informacion për lexuesit tanë se si shkoi babai juaj një shekull më parë tek skulptura?

- Babai siç dihet studioi për Letërsi në Universitetin e Torinos.Ka një botim të vitit 1985”Gjurmë jete”, që e tregon me hollësi rrugën e jetës së tij, por siç dihet censura e kohës e ka cunguar dhe nuk ka dalë e plotë ajo çka babai ka dashë që të përcjellë. Do ta ribotoj edhe një herë.Por duke u kthyr tek pyetja juaj babai nuk ishte rastësi që shkoi për studime. Ai kishte rënë në sy për talentin e tij qysh në fëmijërinë e tij. Qe një fëmijë inteligjent që pati prirje.Ai ka shkruar se e ka përdorur plastelinën dhe daltën që në moshën 5 vjeçare. Derisa tërhoqi vëmendjen e autoritetve të vendit dhe të huaja, të
cilët e morën dhe e dërguan në shkollë. Në fakt sipas vetë babait në kujtimet e tij ai thotë se një officer Italian u bë shkak që ai të shkonte në Itali për studime.Pra shkëndijat e para të talentit të tij janë dhënë që në fëmijëri.
- Dalta e Odhise Paskalit ka gdhëndur heronjë të lrisë, luftëtarë të penës dhe pushkës.S’ka perudhë historike, që të mos ketë përfaqësuesit e vet në artin e Paskalit. Si do ta komentonit ju faktin e orientimit kombëtar të atit tuaj artist?
- Ndjehem sinqerisht mirë, kur shoh heronjtë e kombit që ka gdhendur dalta e babait. Të jemë e sinqertë, që kur dal në Tiranë para monumentit të Skënderbeut ndjehem e emocionuar. Aty kalojnë mijëra njerëz, shpesh herë mes tyre dhe unë bija e artistit që e ka përjetësuar heroin. Edhe kur marr ndonjë ftesë të papritur:A mund të bëjmë një foto me bijën e artistit përballë heroit?-Sërish jam ndjerë shumëfish e emocionuar. Për mua babai ishte vazhdues i denjë i rilindasve, të cilët Atdheut i shërbenin me shpirt e zemër. Ai ishte dhe njeri i sakrificës. Mendoni se Luftëtari Kombëtar u derdh në bronz në Itali dhe iu deshën shumë shpenzime e stërmundime për ta sjellë me anije në Atdhe dhe për ta vendosur në Korçë.Po e njëjta gjë ka nodhur me vendosjen e “Flamurtarit” në Vlorë , apo Monumentin”Çerçiz Topulli”. Vetëm një artist me zemër të madhe mund të ndërmerrte veprime të tilla.Ai, siç shihte Italinë, e cila e kishte çdoperiudhë historike të përjetsuar në skulpturë, po ashtu kërkonte që të sillte të njëjtën gjë në Shqipërinë e zhytur në prapambetje.

Me këtë dashuri ai punoi për 62 vjet, këto marrdhënie vendosi ai me Atdheun e tij.Arti i tij në fakt është më shumë jasht se sa brenda galerive. Ai e vendosi veprën e vet në hapsirat e qyteteve.
Është folur pak për nudot e Paskalit, ç’informacion të ri sillni ju për lexusit tanë?

-Paskali ka qenë artisti që ka krijuar në katër regjime. Përsa i përket nudove unë do të thosha se ai qe i pari që vendosi nudot e para në mjediset publike.Nudo e parë në park është e Odhise Paskalit, nuk e di nëse e keni këtë informacion apo jo. Edhe në gazetat shqiptare është folur gjatë për mungesën e përhershme të nudove në parqet publike. Kjo vjen nga mungesa e informacionit.Në Pallatin Mbretëror, që në kohën e Mbreti Zog, gjendet një vepër e madhe dhe e bukur skulpturore që titullohet”Pjelloria”, është gruaja nudo me dy fëmijët tek Shatërvani, të cilën e
kam përfshirë në botimin e tanishëm.
-Duke qenë se ju kishit raporte shpirtrore të afërt me atin tuaj artist, a mund të thoni se cila ka qenë vepra më e dashur për të?

- Mendoj që “Busti i Skënderbeut” është një nga veprat që babai i ka kushtuar shumë kohë, shumë punë dhe gjithëmonë ushqente për të një ndjenjë të veçantë. Me bustin e Skënderbeut ai është marrë gati 40 vjet.Për të krijaur një hero të atyre përmasave artistike ai ka studiuar shumë, ka krijuar shumë variante derisa ka realizuar dy nga veprat e tij më përfaqësuese”Busti i Skënderbeut” më 1939 në Kukës dhe”Monumenti i Skënderbeut” që është vendosur në Tiranë me bashkautor Janaq Paço dhe Andrea Mano.Në shënimet e veta ai ka lënë Skënderbeun,ka lënë një maket të mrekullueshëm,është “Skënderbeu i ri”, që është punë gjigande, me dimensione madhështore. Gjithësesi ai ishte shumë i kënaqur për Monumentin”Skënderbeu” në Tiranë pasi
është vlerësuar si monumenti më i bukur në Europë.Më vjen keq, që në këtë kohë që jetojmë, në kushtet e vështira të ekonomisë së tregut, disa të ashtuquajtur artistë që nuk kanë asnjë lidhje me artin, po e gjuajnë këtë vepër, si burim paraje, duke përfituar se Skënderbeu dhe Flamuri kombëtar preferohen si simbole, kanë filluar që të bëjnë buste. Më vjen keq që nuk respektohet e drejta e autorit në këtë rrëmujë, dhe plagjiatura dhe amatorizmi, po dëmtojnë artin e vërtetë.Le të shpresojmë se ligji për të drejtën e autorit do t’u japë një mësim së afërmi diletantëve dhe matrapazëve. Ligji shqiptar e njeh në fakt të drejtën e autorit deri 70 vjet pas vdekjes. Në këto kushte unë do të luftoj që të jem në mbrojtjen e të drejtave të atit tim artist.
- Babai juaj para se të bënte bustin e Enverit kishte modeluar bustin e Musolinit dhe para atij të Musolinit kishte realizuar bustin e Mbretit Zog, “shemrës” së diktatorit. Pse mendoni se e toleroi Enver Hoxha babin tuaj?

- Unë mendoj se babai ishte artist i madh, i talentuar.Ai ka jetuar në disa regjime dhe secili prej tyre kishte nevojë për talentin e tij dhe nuk do ta kishte të lehtë t’i kundërviheshin.Artistët e mëdhenj, që nga Mozzarti, Mikleanxhelo, janë vepra me porosi. Ai kaloi katër regjime dhe secili prej tyre kishte nevojë për talentin e tij. Secili prej kryesunduesve kërkonte të përjetësohej në një vepër arti që të kishte autorsinë e Odhise Paskalit, aq i vlerësuar në Perëndim.Duke jetuar pranë babait unë kam përjetuar nga afër shqetësimet e tij shpirtërore, njerëzore e artistike.Shumë nga ato përmes botimit i kam nxjerrë në dritë dhe shumë të tjera priten të zbardhen në të ardhmen.
Misioni im është që të sjell për studiuesit e veprës së tij, edhe gjëra intime, edhe gjëra që nuk i dinë.

- Shtypi ka përcjellë raste kur ju keni ngritur zërin për”burgosjen” apo dhe dëmtimin e veprave të Odhise Paskalit. A keni arritur që të ç’burgosni ndonjërën prej tyre Si qëndron e vërteta?

- Tranzicioni ka të pakëndshmet e veta, vala nxjerr në ballë, matrapazë, diletantë, antikulturë, antiqytetarë, që nuk e kanë për gjë, që para një busti të një rilindasi †ue madh të vendosin një pallat a një dyqan, apo ta marrin bronzin për ta shit. Por ka dhe egoizëm siç ka dhe meskinitet. Të them se ka dhe padije, për rastin e sharrimit të bustit të Naum Veqilharxhit për ca kilogarmë Bronx, nuk di se sa e saktë jam sepse një mendje më thotë se dikush e ka orientuar atë po e quajmë hallexhiun se ai përfitimin mund ta siguronte ta zëmë edhe nga disa gëzhoja të ushtrisë që kanë qenë me shumicë në Shqipërinë e pas ’97-ës. Ndoshta Naum Veqilharxhi dikujt nga qarqet antishqiptare mund t’i prishë punë po të kemi parasyshë se ç’përfaqëson ai. Odhise Paskali nuk ka perudhë të historisë së Shqipërisë që të mos e ketë përjetësuar në monumente.Pra ka edhe një keqdashje ndaj skulptorit këtu, duke i rrëzuar veprat, rrëzohet historia. Ka edhe keqdashje profesionale. Psh Naim Frashëri i punuar nga babai im, ose De Rada, ishte në një shesh të Tiranës, punë origjinale e vitit 1962. U hoq busti sepse u bë një shesh dhe vendimi thoshte se duhej të vendosej sërish brenda vitit 1998, jemi në 2007 dhe busti nuk është vënë ende.Jo vetëm kaq, por tani nuk gjendet busti se ku është. E kam kërkuar gjithandej, por ata që e hoqën mbledhin krahët. Bashkia e Tiranës thotë se nuk di gjë. Nuk besoj se është detyrë e trashëgimatrëve të artistëve që të kthehen në roje të veprave të etërve të tyre, shteti duhet të ketë mekanizmat e veta funksionuese. Prandaj është bashkia, prandaj është Institut i monumenteve, Minsitria e Kulturës dhe e shuëm institucioneve të shtetit.Mendoj se nga njëra anë dëmton amullia, nga ana tjetër keqdashësia dhe jo profesionalizmi, së bashku me to edhe egoizmi.

-Për fatin e artistit pas vdekjes, ati juaj citon Asdrenin, ju si bija e tij, pas shkuarjes së babait nga kjo jetë, si trashëgimtare e atij thesari që ka lënë ai pas, e ndjeni se babai juaj është i respektuar edhe pas vdekjes?

-Pavarësisht se jetojmë në një kohë tepër të vështirë,madhështinë e babait e kam ndjerë dhe e ndjej shpesh.
E kam ndjerë në Prishtinë, në Pejë, ku shkolla e artit mban emrin e Odhise Paskalit, njerëzit që e njohin veprën e babait, njerëzit që duan artin, ata që e njohin veprën e babait, e vlerësojnë Paskalin si një mit dhe më thonë se është një figurë aq madhore, aq poliedrike, sa nuk i vjen më kombit. Ndërsa meskinët, shpirtvegjlit, matrapazët, përpiqen të minimizojnë, edhe pse ai është kolos.Ka dhe xhelozi.Më vjen keq psh që edhe në diasporë vendosen monumente të Skënderbeut prej amatorësh, duke i bërë të reja, ndërkohë që kryevepra e Paskalit e ka marrë vlerësimin e kohës. Shumë herë me më pak shpenzime mund të merrej leja dhe të rivendosej vepra e babait.

- Në kohën e komunizmit, babait tuaj nuk i ka munguar vlerësimi, por siç është shkruar më pas, edhe atë e ndiqnin hijet përgjuese. Ç’mund të thoni për këtë?

-U thashë se babai ka punuar dhe ka qenë i vlerësuar në katër regjime. Ai ishte dikushi. Babai qe një artist i formuar dhe kishte vlerësime jo vetëm në Shqipëri, por dhe jasht, sidomos në Itali. Duhet pasur parasysh edhe një fakt tjetër; deri në 1941 ai qëndronte në Itali, ku kishte shtëpinë, kishte studion, kishte gjithëçka i duhej një artisti të atyre përmasave.Nuk ishte formuar në shkollën e lindjes, por ishte i vetmi i shkollës së perëndimit, ç’ka përbënte një arsye për ta pasur nën mbikqyrje. Unë kam pasqyruar vetëm një fakt në libër. Fakti që babai vdiq pa pritur, nuk ka nevojë për koment.

Gazeta Albania

[Albo]

INTERVISTA/ Flet historiani Kastriot Bezati: Odhise Paskali e ka shkruar në bronz historinë e Shqipërisë


-Në realizimin e Luftëtarit Kombëtar, Odhiseja u nis nga figura e luftëtarit trim Nexhip Bënja

-Miti i skulpturës shqiptare ende pa monument dhe Shtëpi Muze në Shqipëri

-Odhise Paskalit iu kërkua realizimi i busteve të vëllezërve Frashëri

-Odisea përcaktori se të tre vëllezërit ta kenë vështrimin nga fshati Frashër

-Për mëse 62 vjet të punës së tij krijuese i dha kombit të vet 523 vepra në skulpturë

-Dua që shpatullat e Vëllezërve Frashëri t'i mbrojë Kokojka, mali, aleati i shqiptarëve

-"I urituri" dhe "Luftëtari Kombëtar", dy vepra me ngjarje dhe figura përmetare

"I urituri" ka 45 vjet që ndodhet në Itali


Albert ZHOLI

Me rastin e 110- vjetorit të lindjes së Odhise Paskalit dhe 40- vjetorit të Muzeumit në Frashër

Odhisea u lind më 30 dhjetor 1903 në qytetin e Përmetit. I ati, Paskal Thanas Paskali, i lind më 1860 në Përmet, punoi në fillim sekretar në administratën turke të duhanit në Dishkatë e Kozhan të Maqedonisë, kthehet më 1906-n në Përmet dhe, në kohë të ndryshme, ishte prift në Koblarë, Miçan, Frashër, Zavalan e Soropull të Dangëllisë, në Lipe e Leusë pranë qytetit të Përmetit dhe në Bënjë të Shqerisë. E ëma, Kaliopi, të cilën përmetarët e thërrisnin Kalicë, ishte shtëpiake, vajza e Lami Papadhimitrit nga Përmeti. Gjyshi, i ati i Paskalit, Thanas Paskali, i cili rreth viteve 1840 - 1850 ishte sekretar në Mitropolinë e Korçës, është autori i letrës së njohur dërguar Naum Veqilharxhit më 22.04.1845, ku, ndër të tjera ai i shkruante se, "Evetari" i Tij, botuar më 1844 në Rumani, u prit "me gëzim të madh e kënaqësi" edhe në krahinat e Përmetit. Stërgjyshi, i ati i Thanasit, Paskali, ishte nga paria e Përmetit. Odhisea, në hapësirën e viteve 1903 - 1919, ka jetuar e qëndruar pranë familjes, me prindërit, Paskalin e Kaliopin, si dhe me tri motrat, me Uraninë, me Angjeliqinë dhe me Elpiniqin, të cilat më vonë do të martohen, e para në Patra të Greqisë, e dyta në Durrës dhe e treta me Foto Dilon nga Sheperi i Zagorisë, në qytetin e Përmetit (1903 - 1910, 1914 - 1919, me disa muaj qëndrimi larg qytetit gjatë vitit 1916), në Koblarë (1911 - 1914) dhe në Frashër (nga maj deri në shtator apo tetor 1916). "Në Frashër banonim në një shtëpi përdhese në krye të një pllaje të pjerrët e të grilltë. Dritaret ishin një metër e gjysmë nga toka dhe mbrëmanet i mbyllnim nga brenda me kapakët prej dërrase!", - shkruan Odhiseja në librin e tij "Gjurmë jete", botuar një vit pasi ai u nda nga jeta, më 1986 në Tiranë. Më 1919 ai shkoi në Itali, ku më 1923 kreu Liceun dhe u regjistrua në Fakultetin e Letërsisë e të Filozofisë në Torino. U mor njëkohësisht edhe me skulpturë. Më 1927 mbrojti diplomën në fushën e historisë së artit. U martua me italianen Keti nga Torinua më 1928 dhe, pas ndarjes së saj nga jeta më 1947, u martua më 1955 me Marie Prengën nga Mirdita, e cila në atë kohë banonte në Shkodër, më të cilën ka dy fëmijë: vajzën, Florianën, si dhe djalin, Thanasin. Kastriot Bezati ka ndjerë dorën e ngrohtë të Paskalit për ndërtimin e Muzeut të vëllezërve Frashëri në Frashër të Përmetit.



-Kur dhe si je njohur me skulptorin e madh, Odhise Paskali?

-Më 30 dhjetor të këtij viti ishte 110- vjetori i lindjes së skulptorit të shekullit, Odhise Paskali dhe, edhe pse ai është mbreti i skulpturës shqiptare, ai nuk ka as monument dhe as Shtëpi Muze në Shqipëri. Koha jo tani por edhe më parë ka kërkuar dhe kërkon ngritjen e monumentit të Tij dhe ringritjen e kthimin e shtëpisë së Tij ne Muze, të kemi jo vetëm rrugë apo shëtitore që të mbajnë emrin e Tij, siç janë Rruga "Odhise Paskali" në Tiranë dhe Shëtitorja "Odhise Paskali" në Përmet, por edhe monumentin e Odhise Paskalit dhe Shtëpinë Muze "Odhise Paskali", të cilat duhet të jenë jo vetëm në Përmet, por edhe në Tiranë. Tani le të vij te pyetja Juaj. Më 5 mars të vitit 1981, Odhise Paskali, më dhuroi Guidën, botimin e Galerisë së Arteve Figurative Tiranë, me fotot e disa prej veprave të tija më të mira, ku me dorën e Tij shkroi: "Shokut Kastriot Bezati, me përzemërsi, Odhise Paskali". Ishte viti i 10-t që unë përshëndetesha, takohesha dhe bisedoja me të madhin Odhise Paskali. U njohëm më 25 maj 1972 dhe, na "prezantuan" Vëllezërit Frashëri, Shtëpia Muze e Abdylit, Naimit dhe Sami Frashërit. Unë më 1 shkurt 1971 u emërova në detyrën e drejtorit të muzeumeve të rrethit Përmet dhe, detyra e parë dhe më e rëndësishmja nga të gjitha detyrat u shtrua para meje ngritja e Shtëpisë Muze të Vëllezërve Frashëri në Frashër të Përmetit. Odhise Paskalit iu kërkua realizimi i busteve të Vëllezërve Frashëri, Abdylit, Naimit e Sami Frashërit, të cilët do të vendoseshin si dhe u vendosën apo u ngritën të derdhur në bronz para Shtëpisë Muze të Vëllezërve Frashëri. U takova në studion atelie të Odhisesë. E mora në telefon dha ai më la orën dhe vendin e takimit. Telefoni i shtëpisë së tij mbante numrin 4096, ndërsa shtëpia e tij ishte në rrugën "Myslim Peza", Pallati Nr.2, Tiranë. Odhisea më pyeti për qytetin e lindjes dhe banorët apo bashkëqytetarët e tij të Përmetit si dhe për disa nga fshatrat e Përmetit, të cilët së bashku me qytetin e Përmetit lidheshin e kishin shkruar sadopak edhe biografin e tij të fëmijërisë si dhe të disa prej viteve të rinisë. Më pyeti sidomos për Koblarën, Frashërin e qytetin e Përmetit. I fola dhe e njoha skulptorin e madh ndër të tjera edhe me punën e bërë deri në atë kohë për ndërtimin e Shtëpisë së Vëllezërve Frashëri nga NSHN-ja e Përmetit si dhe për platformën, për materialet, për dokumentet e fotografitë, për objektet e sigurura, për veprat e artit që ishin menduar dhe ishin porositur dhe po punohej nga artistët, skulptorë e piktorë, për Muzen "Vëllezërit Frashëri".

-Po për jetën e vet dhe të familjes a të ka folur Odhisea,

-Po. Ai mbante lidhje të ngushta me përmetarët dhe Përmetin. E donte Përmetin dhe Përmeti e donte dhe krenohej me Odhisenë. Odhisea u lind më 30 dhjetor 1903 në qytetin e Përmetit. I ati, Paskal Thanas Paskali, u lind më 1860 në Përmet, punoi në fillim sekretar në administratën turke të duhanit në Dishkatë e Kozhan të Maqedonisë, kthehet më 1906-n në Përmet dhe, në kohë të ndryshme, ishte prift në Koblarë, Miçan, Frashër, Zavalan e Soropull të Dangëllisë, në Lipe e Leusë pranë qytetit të Përmetit dhe në Bënjë të Shqerisë. E ëma, Kaliopi, të cilën përmetarët e thërrisnin Kalicë, ishte shtëpiake, vajza e Lami Papadhimitrit nga Përmeti. Gjyshi, i ati i Paskalit, Thanas Paskali, i cili rreth viteve 1840 - 1850 ishte sekretar në Mitropolinë e Korçës, është autori i letrës së njohur dërguar Naum Veqilharxhit më 22.04.1845, ku, ndër të tjera ai i shkruante se "Evetari" i Tij, botuar më 1844 në Rumani, u prit "me gëzim të madh e kënaqësi" edhe në krahinat e Përmetit. Stërgjyshi, i ati i Thanasit, Paskali, ishte nga paria e Përmetit. Odhisea, në hapësirën e viteve 1903 - 1919, ka jetuar e qëndruar pranë familjes, me prindërit, Paskalin e Kaliopin, si dhe me tri motrat, me Uraninë, me Angjeliqinë dhe me Elpiniqin, të cilat më vonë do të martohen, e para në Patra të Greqisë, e dyta në Durrës dhe e treta me Foto Dilon nga Sheperi i Zagorisë, në qytetin e Përmetit (1903 - 1910, 1914 - 1919, me disa muaj qëndrimi larg qytetit gjatë vitit 1916), në Koblarë (1911 - 1914) dhe në Frashër (nga maj deri në shtator apo tetor 1916). "Në Frashër banonim në një shtëpi përdhese në krye të një pllaje të pjerrët e të grilltë. Dritaret ishin një metër e gjysmë nga toka dhe mbrëmanet i mbyllnim nga brenda me kapakët prej dërrase!", - shkruan Odhiseja në librin e tij "Gjurmë jete", botuar një vit pasi ai u nda nga jeta, më 1986 në Tiranë. Më 1919 ai shkoi në Itali, ku më 1923 kreu Liceun dhe u regjistrua në Fakultetin e Letërsisë e të Filozofisë në Torino. U mor njëkohësisht edhe me skulpturë. Më 1927 mbrojti diplomën në fushën e historisë së artit. U martua me italianen Keti nga Torinua më 1928 dhe, pas ndarjes së saj nga jeta më 1947, u martua më 1955 me Marie Prengën nga Mirdita, e cila në atë kohë banonte në Shkodër, më të cilën ka dy fëmijë: vajzën, Florianën, e cila ka kryer Akademinë e Arteve për Teori dhe Kritik Muzike si dhe studimet pasuniversitare për Art Menaxhimi në Nju Jork University të Nju Jorkut në SHBA dhe sot është drejtoreshë e Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës "Pjetër Arbnori" në Tiranë, si dhe djalin, Thanasin, i cili ka mbaruar Akademinë e Arteve të Bukura për Pjano, për Dirigjim Simfonik dhe Kompozicion dhe sot ai punon si pianist në Teatrin e Operas dhe Baletit të Tiranës.

-Sa vepra ka bërë Odhisea dhe cilat janë disa nga më të njohurat?

-Odhisea ka shkruar në bronz historinë e Shqipërisë. E bija, Floriana, thotë se ai për më se 62 vjet të punës së tij krijuese i dha kombit të vet 523 vepra. Ndër veprat e tij të para është "I urituri" (1924, ruhet vetëm fotografia). Më 28 nëntor 1932 u përurua monumenti "Luftëtari Kombëtar" në Korçë si dhe "Flamurtari", që u vendos në Vlorë po atë ditë mbi varrin e Ismail Qemal Vlorës. Realizoi shtatoren e Themistokli Gërmenjit dhe shtatoren e Çerçiz Topullit, e para përuruar në Korçë më 10.12.1932, ndërsa e dyta në Gjirokastër më 18.03.1934, veprën "Dëshmorët Kolonjarë" ngritur më 1938 në Ersekë, bustin e Skënderbeut ngritur në Kukës më 1939. Krijoi buste të heronjve të LANÇ-it, Vojo Kushi (1949, Tiranë), "Dy heroinat" (Bule Naipi dhe Persefoni Kokëdhima - 1974, Gjirokastër), Ganimete Tërbeshi (1980, Gjakovë). Realizoi kompozime monumentale "Shokët" (1964, Përmet), "Partizani Çlirimtar" (1964, Përmet), "Partizani Fitimtar" (1968, Mathauzen, Austri). Krijoi bustin e Nonda Bulkës (1973, Përmet). Odhisea së bashku me Janaq Paçon dhe Andrea Manon realizoi monumentin e Skënderbeut (1968, Tiranë). Më 16.06.1974 u përuruan në Frashër bustet e Vëllezërve Frashëri, Abdylit, Naimit e Sami Frashërit. Ka krijuar bustet e Naum Veqilharxhit (1976, Korçë), Jeronim De Radës (1962, Tiranë), Zef Serembes (1983, Kalabri). Në bashkëpunim me Thoma Thomain realizoi bustet e bashkuara të Vëllezërve Frashëri, Abdylit, Naimit e Samiut, mbi varret e tyre më 1978 në Tiranë. Ka punuar edhe bustet e drejtuesve të shtetit, të Ahmet Zogut dhe të Enver Hoxhës. Odhisea, me veprat e tij, është i pranishëm brenda e jashtë Shqipërisë. Është dekoruar me Urdhrin "Nderi i Kombit".

-Kur, ku dhe si u përzgjodh vendi ku u vendosën bustet e Abdylit, Naimit dhe Sami Frashërit para Shtëpisë Muze të Vëllezërve Frashëri? A e dha mendimin e vet Odhisea?

-Në shënimet e mija historike, më 6 shkurt 1974, ndër të tjera kam shkruar: "Sot u takova me Odhise Paskalin, i cili është i mendimit që Muzeu i Vëllezërve Frashëri të jetë pa galeri artesh, por veprat e artit, në skulpturë e pikturë, portrete e kompozime, të jenë të shpërndara nëpër dhomat e Shtëpisë Muze. Odhisea më tha se bustet e Vëllezërve Frashëri, të cilët do të vendosen mbi një piedestal, ku do të ngrihet edhe shtiza me Flamurin Kombëtar, do t'i përfundojë, do të jenë gati në ditët e para të majit 1974. U takova dhe bisedova me Odhisenë në zyrën dhe në praninë e Kleanthi Dedes, në Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës". Këto mendime Odhisea m'i kishte shprehur edhe 15 ditë më parë, më 22 janar 1974, kur ai erdhi në Përmet. Odhisea i realizoi dhe u derdhën bustet edhe në bronz brenda majit 1974. Në qershor bustet u sollën në Frashër dhe në Frashër erdhi edhe vetë Odhisea. Të tre bustet, i Abdylit, Naimit dhe Sami Frashërit, ishin të punuar mjeshtërisht nga Odhisea si dinte te punonte Odhisea.

U shtrua çështja si dhe në ç'vënd të oborrit të Shtëpisë Muze do të ngriheshin bustet në bronz të Vëllezërve Frashëri. Në një moment e pyeta Odhisenë: "Profesor Paskali, si mendoni Ju, si dhe ku mund të vendosen bustet e Abdylit, Naimit e Samiut?". Odhisea më vështroi gjatë, hodhi vështrimin mbi lagjet e shumta të Frashërit dhe në malin e Kokojkës, pastaj m'u përgjigj: "Dëshira ime është që të tre vëllezërit, Abdyli, Naimi dhe Samiu, të jenë pranë e në krah të njëri tjetrit, ashtu si kanë qënë në jetë dhe si punuan për Shqipërinë. Më pëlqen që të tre vëllezërit ta kenë vështrimin nga fshati, nga Frashëri, që i lindi dhe u dha dashurinë për Shqipërinë. Dua që shpatullat e Vëllezërve Frashëri t'i mbrojë Kokojka, mali, aleati i vetëm i shqiptarëve në luftën për liri e pavarësi, që lartësohet me madhështi pranë Shtëpisë së Vëllezërve Frashëri dhe ku qëndronte shpesh Naimi, por dhe Abdyli si dhe Sami Frashëri". Dhe, nisur nga këto ide të Odhisesë, inxhinieret, studiuesit dhe ndërtuesit, të cilët punuan për ringritjen dhe kthimin në muze të Shtëpisë së Vëllezërve Frashëri, vendosën dhe ngritën para se të përurohej Shtëpia Muze e Vëllezërve Frashëri mbi platforma dhe podiume të gurta bustet e bronzta të Abdylit, Naimit dhe Samiut, në atë vend të oborrit që plotësonte më së miri dëshirat dhe mendimet e Odhise Paskalit. Në atë vend që u vendosën dhe u lartësuan mbi podiume të ndërtuara me gurë të gdhendur nga mjeshtrit e Përmetit, bustet qëndronin më mirë se kudo në oborrin apo mjedisin e jashtëm të Shtëpisë Memoriale të Vëllezërve Frashëri. Cilësoj, se në vitet 1974 - 1975, Frashëri, me gjithë Selenicën e Frashërit, kishte 50 familje, (sipas Regjistrit Kadastral të trojeve të Përmetit, korrik 1975).

-A ka vepra të Odhisesë që janë ngritur mbi ngjarje, shkrime apo figura të trevës së Përmetit, të cilat nuk ndodhen brenda hapësirës gjeografike të rrethit të Përmetit?

-Po. Nisur nga fakti se çdo vepër ka historinë e vet të krijimit, po sjell si shembull të paktën dy nga veprat madhore të Odhisesë: "I urituri" dhe "Luftëtari Kombëtar", nga të cilët i pari ka 45 vjet që ndodhet në Itali, marrë nga Pallati Mbretëror i Shqipërisë, thuhet më 1939, ndërsa i dyti ngritur në Korçë më 28 nëntor 1932.

-Nga u nis, kush ishin mbresat, apo kush ia dha "rekomandimin" për krijimin e veprës "I urituri"?

-Së pari, Odhisea nismën e morri nga mbresat e pashlyeshme të popullit të fshatrave të Dangëllisë të ndjekur nga huri dhe zjarri i hordhive barbare të shovinistëve të Greqisë më 1914, kohë kur Odhisea 11- vjeçar u detyrua të ishte dhe ai refugjat, në mendjen e të cilit mbetën të gjalla jo vetëm fshatrat e djegura, por edhe njerëzit që të uritur shkonin mes flakëve si muhaxhirë drejt Ullishtave të Vlorës. I ati, Papa Paskali, shkoi si mësues e si prift më 1910 në Koblarë të Dangëllisë dhe, një vit më vonë, më 1911, mori atje edhe të shoqen, Kaliopin, tri vajzat, Uraninë, Angjeliqinë dhe Elpiniqin, si dhe djalin, Odhisenë. Në pranverë të 1914-s, me 6 maj 1914, Papa Paskali me gjithë familjen u detyrua nga andartët grekë që, së bashku me qindra refugjatë, të marrë rrugën drejt Përmetit duke kaluar nga Frashëri. "Kur arritëm në Frashër ishte natë. Frashëri po digjej ... Rrëzoheshin nga shtëpitë në flakë trarë të ndezur, pëlcisnin plloçat e çative duke u shpërndarë shkëndija e thëngjij të ndezur në të gjitha drejtimet", - thotë Odhisea në librin "Gjurmë jete", botuar një vit pasi skulptori u nda nga jeta, më 1986 në Tiranë. Bandat andarte të Gjiritit dhe ushtria e rregullt e Athinës dogjën 46 fshatra duke bërë shkrumb e hi 1258 shtëpi dhe lanë pa strehë 6409 banorë në trevën e Përmetit, nga të cilët 19 fshatra i dogjën në Dangëlli, ku u rrafshuan për tokë 662 shtëpi dhe u lanë pa strehë 2930 banorë. Në Koblarë u dogjën 22 shtëpi, ndërsa në Frashër u dogjën 318 shtëpi dhe u lanë pa strehë 1112 banorë. Shumë muhaxhirë të trevës së Përmetit vdiqën nga uria dhe sëmundjet nën Ullinjtë e Vlorës.

Së dyti, nga vjershat e poetit popullor përmetar Nazif Osman Mamaqi, nga libri "Këngë e vjersha", botuar në Boston Mass më 1919, ku jepen në vargje mizoritë e vuajtjet e refugjatëve në Ullinjtë e Vlorës. Odhisea, edhe pse i ri, 15 -16 vjeçar, e kishte shtënë në dorë këtë libër dhe kishte lexuar tragjedinë e të uriturit, vjershën "I vdekuri urije", ku ndër të tjera me vargje thuhet: "Pa ngrënë, e pa pirë/ Prej ditësh ka mbetur/ Përdhe është shtrirë/ I mjeri ka fjetur/ ...Mendimet e tija/ Ç'ka vuar e hequr/ Vetëm Perëndija/ E di si ka vdekur/ ... O zot nuk harrohen/ Ato barbarizma/ As që numërohen/ Ç'ka bërë Elenizma". Në faqen e librit, bashkë me këto vargje jepet edhe fotografia e plakut të ngratë vdekur me kokën të mbështetur mbi një gur dhe me sytë e mbyllura nga qielli.

"I urituri" u realizua më 1924. "Një ditë hyri në dhomën time, ku dhe punoja, një vajzë 5-6 vjeçe e komshisë përkashi. E pa me emocion dhe menjëherë më tha: Ç'ka ay plak që ri ashtu"? "Ka uri?, - i thashë, s'ka të hajë i shkreti". U tërhoq vogëlushja dhe doli. Mbas pak minutash u kthye duke më ofruar një fetë buke, "Na, jepja"!, - më tha, dhe ma la bukën në dorë. Iku", - ka shkruar Odhise Paskali, "Shqipëria e Re", viti 1973.

"Luftëtari Kombëtar", një nga kryeveprat e Odhisesë, përuruar në Korçë më 28 nëntor 1932.

"Në enciklopedinë e artit botëror Shqipëria ka hyrë me monumentin e "Luftëtarit Kombëtar", - shkruan vajza e Odhisesë, Floriana Paskali në librin e dytë "Për Paskalin nga Paskali", botuar më 2005.

Në realizimin e Luftëtarit Kombëtar, Odhiseja u nis nga figura e luftëtarit trim Nexhip Bënja, të cilin e kishte parë më 1910 kur ai kaloi në sokakun para shtëpisë së vet në qytetin e Përmetit. "Në muzgun e një dite vjeshte të vitit 1910 kaloi në rrugë para shtëpisë sime në Përmet një komit i armatosur, i ri e madhështor, me flokë të gjata, gunë, fustanellë të lirtë, tirq e opinga me xhufkë të madhe ...U përhap lajmi në mëhallë se kaloi Nexhip Bënja. Nexhip Bënja përsëritnin gratë nëpër porta. Unë e pashë nga brenda portës sime. Më bëri përshtypje të thellë dhe m'u ngul në mes të fantazisë feminore ajo figurë luftëtari si përfytyrim i trimërisë gërshetuar me bukurinë", - ka shkruar Odhise Paskali në librin "Gjurmë jete" dhe, më tej, po në këtë libër, Odhisea shkruan: "Më 28 nëntor 1932 u përurua monumenti ... Porsa arrita afër monumentit të inauguruar pashë pranë bazamentit një plakë që qante dhe dëgjova fjalët e saj të përsëritura, "korba unë, bir!". Në një moment një plak e qortoi: "Ky është Nexhip Bënja, moj!". Çava të arrija plakun e ta pyes nga e kuptoi që ishte Nexhip Bënja statuja ime, por më humbi në turmë". Kush ishte Nexhip Bënja? Ishte nga Bënja e Dëshnicës së Përmetit, i gjatë 2.10 m, shpatullgjerë, i bukur, trim, më 13 prill 1906 së bashku me Myslim Panaritin vrau kollazin, komandantin e ushtrisë turke, në Leskovik, ishte komandant i njërës prej çetave të Shqipërisë së Jugut dhe mori pjesë me çetën e tij së bashku edhe me çetat e drejtura nga Menduh Zavalani, Mehmet Pavari dhe Spiro Bellkameni në çlirimin e Përmetit nga pushtuesit shekullorë osmanë më 14 gusht 1912. Ishte tipi ideal i bukurisë dhe i trimërisë, - thoshte Odhise Paskali.



-Cilat janë veprat e Odhisesë në Përmet?

- Odhisea është një bir i madh i Përmetit. Ashtu si është Guri i Qytetit një simbol natyror i Përmetit, po ashtu vepra dhe emri i Odhisesë janë kthyer në një simbol të skulpturës në Shqipëri. "Odhise Paskali. Udha e jetës dhe e krijimtarisë së tij është e gjatë, pothuajse shekullore, por i përhershëm do të jetë udhëtimi i veprave që krijoi", - ka thënë Dritëro Agolli. Odhisea është një njeri i dashur, i respektuar dhe i nderuar i Përmetit. Askush si ai, qoftë ai skulptor apo piktor, shkencëtar apo shkrimtar, nuk ka pasur lidhje aq të ngushta me përmetarët dhe Përmetin. Kjo ide mishërohet edhe nga fakti se, në natyrën apo hapësirën gjeografike si dhe në institucionet kulturore, muzeale, arsimore e shëndetësore, ngrihen apo ndodhen 17 monumente dhe portrete në skulpturë të Odhise Paskalit.

Monumenti i "Partizanit Çlirimtar", i derdhur në bronz, ngrihet në qëndër të qytetit të Përmetit, ndërsa grupi skulpturor "Shokët" qëndron plot dinjitet në Varrezat e dëshmorëve të Përmetit. "Partizani Çlirimtar" është shprehje e qëndresës dhe e vendosmërisë luftarake të popullit, qëndron ai në Monumentin e Përmetit i vendosur gjer në vdekje në mbrojtje të lirisë e pavarsisë së Atdheut, ndërsa, grupi skulpturor "Shokët", që është një vepër ku derdhet fuqishëm dhëmbja e dashuria, është shprehje e respektit të madh për bijtë e popullit, që luftuan dhe dhanë edhe jetën për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë. Të dy këto monumente madhore u përuruan më 24 maj 1964. Në Frashër, në oborrin e Shtëpisë Memoriale të Vëllezërve Frashëri, si cilësuam, janë vendosur të derdhur në bronz bustet e tre vëllezërve doktrinerë të mëdhenj të kombit: Abdylit -udhëheqësit, burrit të shtetit, ideologut, politikanit, diplomatit, organizatorit dhe veprimtarit të

Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Naimit - poetit, mendimtarit dhe edukatorit të kombit, këngëtarit të madh të lirisë se atdheut dhe lirisë së njeriut, Samiut - atdhetarit, dijetarit të madh enciklopedist, gjuhëtarit, shkencëtarit dhe publicists, trurit të Rilindjes Kombëtare dhe emblemës së diturisë në Shqipëri. Të tri bustet u përuruan kur u përurua Shtëpia Muze e Vëllezërve Frashëri, më 16 qershor 1974. Në qëndër të Përmetit, para Pallatit të Kulturës "Naim Fashëri" dhe pranë Shëtitores "Odhise Paskali", qëndron mbi podium të ndërtuar me gurë të gdhëndur mjeshtërisht, busti i Naim Frashërit,

vepër gjithashtu e Odhise Paskalit.

Medalionet e Vëllezërve Frashëri, Abdylit, Naimit e Samiut, me diametër secili 24 cm, punime mjeshtërore të Odhise Paskalit, janë të vendosur në Muzeun e Vëllezërve Frashëri.

Portreti i Nonda Bulkës, 1906-1972, shkrimtarit satirik dhe pedagogut, lindur në Leusë të Përmetit, kushuri i Odhise Paskalit, qëndron në Shkollën që mban emrin e Tij në qytetin e Permetit. "Tek portreti i Nonda Bulkës shpërthen fuqishëm ekspresiviteti modernist i Paskalit", - shkruan Leonardo Voci në librin "Odhise Paskali - themeluesi i skulpturës shqiptare", Athinë, 2009 - Tiranë, 2010. Vepra është e vitit 1973.

Në shënimet e mija, më 03.12.1976, ndër të tjera shkruaj: "Odhisea vjen në Përmet. Në muze bisedojmë dhe lidhim një kontrato sipas së cilës Odhisea mori përsipër bërjen e busteve në madhësi natyrale të tre heronjëve të popullit të Përmetit, të Musa Fratarit, të Skënder Çaçit dhe të Meleq Gosnishtit. Odhisea bustet do t'i mbarojë brënda muajit janar 1977". Të tre këto buste u vendosën në Dhomën Muze të Dëshmorëve, e cila ndodhet në Varrezat e Dëshmorëve të Përmetit. Heronjtë. Musai, 1911-1938, lindur në Fratar të Dëshnicës, luftëtar e drejtues në Brigadën XII Ndërkombëtare në Luftën e Spanjës, ra heroikisht më 29 shtator në luftë me fashistët në Frontin e lumit Ebro. Skënderi, 1916-1943, nga Biovizhda e Rëzës së Përmetit, lindur në Podë të Leskovikut, komisar i Batalionit Partizan të Gor-Oparit, ra duke luftuar trimërisht me forcat gjermane më 13 tetor në Malin e Gribecit të Pogradecit. Meleqi, 1910-1944, lindur në Gosnisht të Ceries së Përmetit, nënkomandant në Batalion Partizan "Nairn Frashëri" të Brigadës VI të UNÇSH, ra heroikisht në luftë me nazistët gjermanë më 29 mars në Margëlliç të Patosit. Më 10.12.1976, në shënimet e mija cilësohet se, pas vlerësimit nga Komisioni i ngritur pranë KE te KP të rrethit Përmet, u morrën nga Muzeu Historik i Përmetit punët e modeluara në allçi (bocete): bustet e Nonda Bulkës, Fanjo Çiçakos e Harallamp Papës si dhe portreti i kompozuar i Enver Hoxhës në ditët e Kongresit të Përmetit. Dy janë dëshmorë të LANÇ-it. Fanjo Çiçako, 1928 - 1944, lindur në Leusë të Përmetit, partizane në Brigaden VI te UNÇSH, rënë në luftë me forcat nazisto-çetnike më 13 dhjetor në Lievo-Reka të Jugosllavisë. Harallamp Papa, 1919-1944, lindur ne qytetin e Përmetit, pjesmarrës në LANÇ, u masakrua nga nazistet gjermanë më 21 tetor në kampin e përqëndrimit të Prishtinës së Kosovës.

Harallamb Papa ishte kushuri i parë me Odhise Paskalin, - më thotë Thoma Qiriako, i cili në vazhdim me tregon se, kur Odhise Paskali, punoi portretin e "Partizanit Çlirimtar" u nis nga portreti i dëshmorit Gaqo Vinjahu, partizanit të Brigadës VI të UNÇSH, rënë në luftë me nazistët gjermanë në Priskë të Tiranës më 4.01.1944. "Këtë ma ka thënë Fanja Tamburi, motra e Gaqo Vinjahut, e cila si dhe Gaqua, janë kushurinj të parë me Odhise Paskalin", - më thotë në vazhdim te bisedës Thoma Qiriakua, i cili ka lindur në qytetin e Përmetit më 1932 dhe, më pas, ai më thotë "Gaqo Vinjahu dhe Harallamp Papa i kishin nënat motra, e kishin dajo Odhise Paskalin, pra ishin nipat e Odhise Paskalit".

Portreti i Refat Frashërit, 1862-1934, drejtorit të Institutit Bakteriologjik "Luis Pasteur" në Stamboll e, me vonë, drejtorit të Drejtorisë së Përgjithshme të Shëndetësisë në Shqipëri, dhëndrit të Shahnishasë, motrës së Vëllezërve Frashëri, Odhise Paskali e punoi pas vitit 1934 dhe sot ky portret ndodhet në hollin e Spitalit të Përmetit, i cili mban emrin e Tij, Spitali "Refat Frashëri".

-Për ç'probleme të tjera në rafshin kulturor interesohesh Odhisea për Përmetin?

-Odhisea interesohej që Përmeti, "trualli i pushkës dhe i librit", siç e cilësonte ai Përmetin, të kishte një muzeum sa më dinjitoz, ashtu siç ka edhe historinë, "qoftë atë me armë, qoftë atë me gërmat e gjuhës së nënës", - më thoshte Odhisea. Isha takuar e biseduar disa herë, kisha biseduar për ngjarje e figura të rrethit te Përmetit, por më konkretisht e më gjerësisht më të përsa i përket strukturës e përmbajtjes së muzeut, e pata më 3 dhjetor 1976 në Muzeun Historik të Përmetit. Odhisea më la edhe disa shënime ku jepte mendimet e tija përsa i përket strukturës e përmbajtjes së Muzeut të Përmetit. Muzeu duhet të ketë tre seksione, - shkruante në këto shënime Odhisea. Seksioni i historisë, me dy nëndarje: e para, të japë prehistorinë, epokën ilire, romake, bizantine, mesjetare, turke, indipendencën, luftrat botërore dhe Luftën Nacionalçlirimtare dhe, nëndarja e dytë, t'i kushtohet njerëzimit e përmetarëve jashtë Përmetit. Seksioni i dytë, vazhdonte Skulptori i Popullit, - të jetë Seksioni i Etnografisë. Ne të të jepen kostumet, me fotografi e në natyrë nënvizonte Odhisea si dhe folklori dhe jeta shoqërore e Përmetit. "Arkitektura, piktura, skulptura, artet popullore, muzika, letërsia e mjekësia popullore", - duhet të gjejnë pasqyrim në seksionin e tretë të Muzeut të Përmetit, theksonte së fundi Odhise Paskali.

Odhisea ka dashur që figurat e tre Vëllezërve Frashëri të ngriheshin edhe në qytetin e Përmetit, por këtu të mos ishin vetëm buste si në Frashër, por të ishin një kompozim i vetëm. "A nuk është mirë që në qytetin tonë të mos kemi vetëm bustin e Naimit, por t'i kemi të tre figurat, Abdylin, Naimin e Samiun së bashku", - më tha Odhisea më 16 shkurt 1977.

Sa herë vinte në Përmet, Odhisea gjithmonë do të hapte diskutime dhe do të shfaqte mendime edhe për Gurin e Qytetit. E kam referuar para publikut të Përmetit mendimin e Odhisesë për Përmetin si dhe për Gurin e Qytetit edhe në një konferencë shkencore të mbajtur në Përmet më 14 dhjetor 1987. I pëlqente shumë dhe e quante atë një monument natyror me vlera të veçanta për qytetin e Përmetit. Shprehte mendime të ndryshme, por të gjitha lidheshin e në fund thoshte: "Në këtë gurë duhet të gdhënden ngjarjet dhe figurat më të rëndësishme të rrethit të Përmetit". "Përmeti i sotëm, - thoshte Odhisea - nga Përmeti i vjetër, të cilit kur ishim fëmijë i këndonim "0 Përmet, o xhenet, bukë pak, e ujë det", njihet vetëm nga tri gjëra: nga lumi i Vjosës, nga Qafa e Dhëmbelit dhe nga Guri i Qytetit".

Skulptori duhet t'i japë baltës formë e të sjellë në të portretin e njeriut ashtu si vjen portreti i tij në letrën me solucion të fotografit, - thoshte Odhisea. Mund ta matësh ballin, hundën, veshin apo çdo pjesë të fytyrës së njeriut dhe kështu të matura t'i bashkosh e t'i japësh në skulpturë, por halli qëndron në atë se të del tjetër njeri. Mjeshtëria do mjeshtëri,- më thoshte Odhisea. Kur balli s'është sa ai që do të japësh, as edhe veshi apo hunda, po kështu edhe pjesët e tjera të fytyrës nuk i kanë ato përmasa veç e veç e, megjithatë, po të dish t'i japësh jepen dhe njeriu del njeri, - thoshte mjeshtëri i madh Odhise Paskali.

-Si ishin dhe a janë sot shtepitë e Odhise Paskalit në Përmet?

-Shtëpia e Odhise Paskalit ishte një ndër banesat karateristike në qytetin e Përmetit. Ishte dykatëshe dhe ndodhej në lagjen Varosh, pranë gurrës apo çezmës së Janakos. "Shtëpia është e vjetër. Tri harqe prej gurësh të bardhë me hapësirë rreth 3 metra secili shpinin në nëndivan. Disa pjesë shtyllash te gurta ishin rrjeshtuar me qëllim dekorativ në oborrin e madh. Dhoma e pritjes ishte më e reja, në stil të dekoruar dhe mbi musëndren ishte dhoma e grave e maskuar me kafaze dhe e quajtur oda xhike. Dritaret, kamaret, tavani ishin të dekoruar me dru të gdhëndur sipas stilit të vjetër. Për ta veshur atë përdornim letër Spanje që në Përmet e quanim shamata", - shkruan Odhise Paskali në librin "Gjurmë jete", botuar më 1986.

Papa Paskali, babai i Odhisesë, ishte bërë vllamë me Thanas Canen nga Bënja e Shqerisë kur Papa Paskali ishte prift në Bënje, - më thote djali i Thanasit, Agathokli Cane, i lindur në Bënjë më 1932. Më 1925 Papa Paskali i lëshoi një dhomë në katin e parë Thanas Canes, ku qëndronte dhe ushtronte profesionin e tij, ate te marangozit dhe, pasi Papa Paskali u largua me 19A0 me gjithë familjen e tij nga Përmeti dhe u vendos në Tiranë, shtëpinë e tija ai nuk e shiti por ia dhuroi Thanas Canes, i cili, më 1941, mori familjen e tij nga Bënja dhe u vendos me familje në shtepinë e Papa Paskalit. Një dhomë tjeter, po ne katin e pare, Papa Paskali ia kishte dhënë për banim Aleko Dilos nga Sheperi, djali i të cilit, Fotua, ishte martuar me Elpiniqin, motrën e Odhise Paskalit. Shtëpia e Odhise Paskalit ishte dykatëshe në formë L-je, - më thotë Agathokli Cane, i cili ka banuar në shtepinë e Odhise Paskalit. Në katin e parë ishte korridori (rreth 12 m2), qilari (rreth 25 m2), manxatua (guzhina, me rreth 20 m2) dhe dy ambiente te tjera pune e banimi. Në katin e dytë ishte salloni (rreth 15m2), Dhoma e Pritjes apo Oda e Mirë (rreth 25m2), Dhoma e Dimrit apo Dhoma e Zjarrit (rreth 2o m2), Dhoma e Grave apo Oda Xhike dhe Banja. Nga kati i parë në të dytin ngjiteshe nëpërmjet shkallëve të drunjta. Oda e Mirë rreth e përqark ishte me nime, ndërsa Dhoma e Dimrit ka pasur një dollap muri dhe tavla me gdhëndje dhe musëndra, mbi të cilën ishte Dhoma e Grave. Çatia ishte me rasa guri. Ishte e rrethuar me mur nga ana e rrugës (sokakut) të shtruar me kalldrëm dhe kishte një portë të vogël (me një kanatë), që të çonte në oborrin (rreth 60 m2) e shtepisë së Papa Paskalit apo Odhise Paskalit. Shtëpia u dëmtua (vetëm një mjedis në katin e parë, qilari) nga bombardimet gjatë Luftës Italo- Greke të viteve 1940-1941. Shtëpia e Odhise Paskalit u dogj plotësisht më 6 korrik 1943 nga fashistët e Romës, kur u dodh per here te pare Permeti. Ngeli

vetëm muri i avllisë,nga ana e sokakut, i cili u prish dhe gurët u morën për ndërtimin e ndërtesave të tjera të qytetit më 1962.

Ç'mund të bëhet për të nderuar figurën e Odhisesë?

Natyra te Odhisea derdhi talentin e bukurinë, ndërsa shoqëria njerëzore i dha atij vullnetin e mirësinë dhe, të gjitha këto të bëra bashkë, sollën njerëzoren, të madhërishmen, historinë në veprat e tija, të cilat e ngritën Paskalin në lartësinë e njeriut të Panteonit ende të pangritur në Shqipëri. Odhisea, me 523 veprat e tij, shkroi e perjetesoi historinë e Shqipërisë. Eshtë "themeluesi i skulpturës së re monumentale shqiptare", - thotë Mumtaz Dhrami. Ishte "me kulturë të gjerë jo vetëm në skulpturë, por kudo", - ka shkruar Androkli Kostallari. Ishte "një shqiponjë e vërtetë në qiellin e artit shqiptar",- thotë Alfred Uçi. Paskali është personalitet i madh i artit, përkthyes e shkrimtar, gazetar e botues, themelues e drejtues shoqatash në Shqipëri. Odhisea me 523 veprat e tij krijoi "Shkollen e artit Odhise Paskali në Shqipëri".

Floriana, vajza e Paskalit, ka shkruar: "Odhisea në shtratin e vdekjes me forcën e pakët ende të mbetur, la porosinë e fundit: "Mos më harroni!". Në Përmet vetëm një shëtitore mban emrin "Shëtitoria Odhise Paskali". Edhe në Tiranë vetëm një rrugë mban emrin "Rruga Odhise Paskalit". Pak, shumë pak, për të mos thënë se asgjë nuk është bërë për gjeniun e artit. Asnjë bust, asnjë monument nuk ka në Shqipëri. Asnjë Shtëpi Muze. Veprat e tija janë kudo në Shqipëri dhe, sot ato, kur nuk është mbi tokë autori, na thonë: "Mos harroni Odhise Paskalin!". Ne kemi nevojë për Paskalin dhe jo Paskali për ne. A duhet të qëndrojë në heshtje dhe të mos veprojë së pari Përmeti, si trualli i lindjes dhe treva që i bën më shumë se kujtdo nder Odhisea? Kur binte fjala për shtëpinë e tij në Përmet, Paskali, pas një heshtje të shkurtër të thoshte: "Do desha që atj'e ku kam lindur të ngrija një çezmë, të punuar në skulpturë, të ishte e thjeshtë, e bukur dhe pranë saj të kishte gjithmonë njerëz, të pinin uji e të pushonin në sofatet e kësaj çezme". Dhe këtë dëshirë që ai s'mundi ta realizonte do t'ja realizojnë nxënësit e tij, skulptorët e "Shkollës së artit Odhise Paskali". Si fillim mendoj të ngrihet një dhomë muze me dokumente, fotografi, objekte e vepra arti kushtuar Odhise Paskalit në Qëndrën e Re Kulturore apo Pallatin e Kultures "Nairn Frasheri" që, besoj, (se ia dha të drejtën ligji), do të ringrihet e lartësohet në muajt e parë të vitit 2014. Së dyti medoj se në një nga mjediset më të dukshme të qytetit të Përmetit të ngrihet monumenti i Odhise Paskalit. Së treti, të ringrihet shtëpia e Odhise Paskalit dhe të kthehet ajo në muze, të kemi Shtëpinë Muze "Odhise Paskali" në qytetin e Përmetit. Koha dhe veprat e Odhise Paskalit kërkojnë ngritjen e monumentit të Odhise Paskalit në Tiranë.

Odhise Paskali është nga ata artistë që nuk e lindin vitet por shekujt. Ai është si hapësira, pa fillim e pa mbarim, është pasuri kombëtare e më gjërë. Të nderosh Odhise Paskalin do të thotë të nderosh Shqipërinë.

Kastriot Bezati

Intervistoi: Albert Zholi

Tiranë, më 30.12.2013.