Çamëria dhe historia e saj

[Etërit]

HISTORIA E ÇAMËRISË 1

Çamëria shtrihet në pjesen veriperendimore të Greqisë. Pelasgo-Ilirët ishing banoret e hershem të Çamërisë, kurse mbret i parë ishte Therporti me prejardhje Pellazge. Fiset ILIRE ishin Molosët, Dodonët, Kasopianet, Efyrianet etj. Çameria ishte pjesë e Mbretrisë ILIRE. Heroj Pirro ishte heroj i shquar i Çamërisë, sukseset në luftëra e derguan ate dhe ushtrine e tij deri ne Itali. Besohet që Pirro të jetë i afërm i Aleksanderit. Gjatë pushtimit Bizantin, fise te reja erdhen në Çamëri, siq ishin Gothet, Ostret, Sarakenet, dhe Norset. Me 1449 Çameria u pushtua nga Mbretria Osmane. Populli Çamë luftoj kundër ushtrisë Osmane në vitet 1611 dhe 1803, ku në betejen e fundit u shqua regjioni i Sulit (qendra e Sulit ishte Paramithia, më Shqiponjën dy krershe).

Me 1750 regjioni i Sulit perbëhej prej 60 fshatrave dhe kishte 25000 banor. Gjatë pushtimit Osman , Çameria ishte pjesë e Janinës, njëra nga katër vilajetet Shqiptare. Shqiptaret e njohur si luftëtar, mësues, dhe patriot ishin: Luli Çapari, Marko BoÇari, Hasan Tasini, Osman Taka, Çelo Mezani dhe të tjerë.

Me 23 Shkurtë 1913, Çameria pushtohet nga Greqia. Regioni i Epirit antik, Çamëria e tanishme qysh nga kohërat e lashta ka qenë e banuar nga Shqiptarët. Gjatë konferences ne Londer ne vitin 1913, pjesa jugore e shtetit amë Shqipërisë, ju morr dhe u pushtua nga barbaret grek. Shqipëtaret e Çamërisë ishin musliman dhe ortodoks. Shqipëtaret e Çamërisë të cilët jetuan në pjesen jugore te Epirit antik, qenë viktima e spastrimit etnik. Tragjedia e Çamërisë është tragjedia më e madhe e Evropës. Në vitin 1936 në Çamëri kan jetuar mbi 30.000 Shqipëtar kurse pas pastrimit etnik te vitit 1944-1945 dhe gjenocidit ndaj Shqipëtarve atje mbeten një pakic. Kurse edhe historianët grek kan deklaruar se Shqipëtaret kan qenë banor të hershem te Çamërisë. Në Qershor të vitit 1944, kriminelet grek vranë dhe masakruan mbrenda 24 orëve me shumë se 1400 Shqipëtar të Çamërisë. Gjatë Qershorit 1944 dhe Marsit 1945, 1286 Shqipëtar u vranë në Filat, 192 në Gumenicë, 626 në Margellic dhe Pargë, kurse mijëra të tjerë të zhdukur.

Kurse në të njejten kohë si rezultat i gjenocidit grek, 2900 të ri dhe të vjeter, 214 femra, 96 fëmijë qenë masakruar, 745 gra qenë dhunuar, 76 femra qene rrëmbyer, 32 fëmijë, 68 fshatra qenë shkatërruar me gjithësej 5800 shtëpi. Nga ana greke popullsia Shqipëtare e Çamërisë konsiderohet kriminele. Konsiderimi i një populli të tërë është vërtet krim shtetror. Në vitin 1944, Parlamenti i Republikës së Shqipërisë ndertoi monumentin në Konispol në shenjë memorje për viktimat e Shqiptare të Çamërisë. Mbas vitit 1945, qeveria greke filloi kolinizimin e Çamërisë, me popullsi jo Shqipëtare. U ndalua përdorimi i gjuhës Shqipe në vende publike. Dhe kështu vazhdoi asimilimi i popullsisë Shqipëtare të Çamërisë.

GJENOCIDI DHE MASAKRIMI I POPULLIT SHQIPTAR NGA HELENASIT. PASTRIMI KOMBËTAR I SHQIPËRISË SË JUGUT

Ndërimi i emrave të qyteteve dhe fshatërave të Shqipërisë së jugut nga fashistët Helenas para dhe pas përfundimit të luftës së dytë botërore. Bashkëpunimi i Helenasve me Gjermaninë fashiste për pastrimin dhe kolonizimin e Shqipërisë së jugut (Janina, Gumenica, Preveza, Paramithia, Filati etj)...

Resoluta, Nota proteste, Kërkesa, Takime etj. Fakte të pakundërshtueshme.
Çë shtja çame dhe përgjithësisht çështja e minoritetit shqiptar në Greqi, lindi me vendimin e Konferencës së Londrës më 1913, e cila e shkëputi këtë trevë shqiptare dhe ia aneksoi atë Greqisë. Që nga kjo kohë fillon një presion i vazhdueshëm, një politikë sistematike e shtetit grek dhe e forcave të ndryshme ultranacionaliste për shkombëtarizimin e kësaj treve. Për këtë qëllim u përdorën të gjitha mënyrat, si tatimet e rënda, grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesëmarrja në administratën shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, madje edhe në shkollat fillore, vrasjet, burgimet, dënimi me dhunë deri në masakrat e përgjakshme.

Më 1913 u krye masakra në përroin e Selamit (Paramithi) e 72 krerëve të Çamërisë dhe e qindra të tjerëve nga kapiteni famëkeq Deli Janaqi. Në përfundim të Luftës së Parë Botërore, më 1918, u përpilua plani i grabitjes së tokave të popullsisë çame. Ligji i të ashtuquajturës Reformë Agrare, i aplikuar vetëm në Çamëri, u rrëmbeu shqiptarëve të cilët u degdisën në Anadoll, me mijëra hektarë tokë buke, sipërfaqe të mëdha me vreshta, qindra mijë rrënjë ullinj, të cilat u bënë prona të elementëve grekë. Këto masa u pasuan nga organizimi i çetave terroriste në territorin e Çamërisë, sanksionet ekonomike, lufta raciale, braktisja e popullsisë shqiptare në injorancën më të thellë, inkurajimi i kryqëzatave fetare.

Përpjekjet e dhunshme të vitit 1923 për ta shpërngulur me forcë popullsinë çame në Turqi, shënojnë një kulm të paparë në politikën e egër shoviniste greke. Bilanci që shumë tragjik për popullsinë shqiptare. Greqia qe ndër shtetet e para në Ballkan në të cilat triumfoi fashizmi. Në gusht të vitit 1936, Joan Metaksai vendosi diktaturën fashiste. Viktima e parë ishte popullsia çame. Fashistët e orës së parë, tregtari Stavro Koçoni dhe oficeri i xhandarmërisë Zambeta filluan goditjet sistematike në Filat, Pituljete, Gumenicë për zhdukjen e popullsisë çame. U shkua deri atje sa populli i Paramithisë u ndalua me violencë të fliste në gjuhën shqipe. Qeveria greke bëri çmos që të përçante popullsinë shqiptare çame, duke u përpjekur të kundërvejë të krishterët ndaj muslimanëve. Kjo politikë shtetërore nuk kaloi pa lënë gjurmë, pasi popullsia e kësaj zone në shumicën dërrmuese ishin e paarsimuar dhe nuk u arrit që qarqet intelektuale të dominonin situatën. Popullsisë çame iu ngarkuan taksa të rënda, të cilat nuk kishin vetëm natyrë fiskale, por synonin ta detyronin atë të emigronte në Shqipëri ose gjetiu. U ndryshuan emrat shqiptarë të fshatrave Spatari, Galbaqi, Picari, Varfanj, Arpika me emra greke, respektivisht Trikoforo, Ella, Aetos, Parapotume, Perdhika duke i kolonizuar me grekë, me qëllim ndryshimi të raporteve të popullsisë.

Para se të hynte në Greqi, ushtria fashiste italiane, qeveria greke filloi një fushatë të re masakrash dhe krimesh nga më monstruozët kundër popullsisë shqiptare. Dy muaj para konfliktit italo-grek, qeveria fashiste e Metaksait kreu një akt ndofta pa precedent në historinë botërore. Të gjithë meshkujt nga 16-70 vjeç, mbi 5000 burra, u burgosën dhe u dërguan në ishujt e largët të Egjeut. Ky veprim u krye në bazë të vendimit të marrë më parë në Gumecinë nga një mbledhje e kryesuar nga Dhespoti i Janinës, Spiridoni, ku merrnin pjesë edhe zv/Prfekti i Gumenicës Jorgo Vasilako, komandanti i Korafilaqisë dhe përfaqësues të grekëve të Çamërisë. Nga ky kontigjent viktimash 350 veta u masakruan, 400 të tjerë vdiqën më vonë gjatë internimit nga torturat dhe uria. "Në këtë mënyrë-shkruan Jani Sharra-qeveria e vendosi elementin shqiptar, mysliman, haptazi në kampin e armikut" duke e paragjykuar popullsinë çame.

Rekrutët çamë, si shtetas grekë të mobilizuar në vitet 1939 dhe 1940 që në atë kohë ndodheshin në shërbim ushtarak, me urdhër të Korparmatës së Janinës, u vunë të thyejnë gurë dhe të ndreqin rrugë në formën e punës së detyrueshme. Në takimin që pati Komandanti i Divizionit VIII të Epirit, gjenerali Kaçimitro, me 2000 djem çamë, u kërkonte mendime për rrezikun që i kanosej vendit nga Italia fashiste. Çamërit u treguan të gatshëm për të luftuar armikun e përbashkët. Por për çudi, në vend të armëve u dhan kazma dhe lopata për të vepruar në prapavija për ndërtim rrugësh. Ishte një qëndrim mosbesimi i autoriteteve greke ndaj çamëve dhe njëherazi dhe një fyerje e poshtërim për ta, duke i trajtuar jo si bashkëluftëtarë, por si robër lufte. Nga ana tjetër, Italia gjatë përgatitjeve të luftës me Greqinë nuk mund të mos merrte në konsideratë për interesat e saj gjendjen diskriminuese të shqiptarëve të Çamërisë. Çiano, ministër i Jashtëm i Italisë, në gusht të vitit 1940, do t'i vinte në dukje ambasadorit grek në Romë se "Greqia ishte e vendosur me të gjitha mjetet që disponon të vazhdojë një program politik, ka diskriminuar në mënyrë tepër të rëndë shqiptarët në favor të grekëve. Dhe këtë e ka bërë në të gjitha fushat e veprimtarisë, që nga ajo e lirisë personale e në atë ekonomike, deri në atë të mësimit të gjuhës... i kanë larguar shqiptarët në rajone larg qendrave të mëdha, duke i mbajtur në kushte primitive".

Shpërthimi i Luftës Italo-Greke më 1940 thelloi tensionin politik në Çamëri. Megjithë përpjekjet e pushtuesit për ta tërhequr minoritetin shqiptar në anën e tij dhe pavarësisht se popullsia çame gjatë regjimit fashist të Metaksait kishte vuajtur shumë, ajo përgjithësisht mbajti një qëndrim neutral ndaj palëve në konflikt. "Edhe kur italianët pushtuan Gumenicën-shkruan Jani Sharra-rrallë ndonjë çam u bashkua me ta".

Gjithkush mund të shtrojë pyetjen: pse u mbajt ky qëndrim i ashpër ndaj minoritetit shqiptar? A ishte kjo një masë vetëmbrojtjeje nga ana e autoriteteve lokale dhe qendrore greke? A u shkaktua kjo vetëm nga frika e një hakmarrjeje të mundshme të shqiptarëve për krimet që ishin kryer ndaj tyre nga regjimi i Metaksait dhe bandat greke? Të dhënat provojnë se asnjëra prej këtyre arsyeve nuk përbënte shkakun e këtij veprimi kriminal. Synimi ka qenë akoma më i largët dhe njëkohësisht më antishqiptar. Edhe në situatat e vështira dhe të komplikuara, kur Greqisë po i trokiste lufta në derë, autoritetet greke me gjakftohtësi u përpoqën të përfitonin ç'të mundnin. Ata gjykuan se ishte krijuar një moment i përshtatshëm në marrëdhëniet ndërkombëtare për spastrimin etnik përfundimtar të Çamërisë. Këtë e provon edhe fakti se pas shpërthimit të luftës, pasi u bë e qartë se kapitullimi i Greqisë përballë ushtrive italiane ishte i afërt, autoritetet lokale greke të Çamërisë përgatitën listat dhe po përpiqeshin të siguronin mjetet e nevojshme të mbartjes për të gjitha gratë dhe fëmijët që kishin mbetur në Çamëri me qëllim që kur të hynin ushtritë e huaja këtu, të mos gjenin këmbë shqiptari.

[BaBa]

respekte per camet ne vecanti apostolin qe e kam si vlla .

[episodestory]

respekte per camet ne vecanti apostolin qe e kam si vlla .

THNX BABE TE PERSHENDES DHE UNE.IME E PASHE KET TEMEN.
SE DIJA QE E KISHA PATRIOTE DALLANDYSHEN LOL.
URIME DALLANDYSHES IHER SE MA KA HEQ TRUNIN FARE.
PERSHENDES DHE GJITHE CAMET KUDO QE JANE.
ME THAN TE DREJTEN NUK I LEXOVA TE GJITHA SE PERTOJ
PO DY FJALE DU TI THEM DHE UNE


KUSH DO BUKE E TRIMERI
BESNIKERI DHE DASHURI
ATE E GJEN NE CAMERI

[RaPSouL]

Ndryshimi i dhunshëm i besimit fetar, drama e parë e Çamëve

Referuar dokumenteve arkivore të kohës, konstatohet se edhe popullsia shqiptare e Çamërisë nuk i shpëtoi ndërrimit të dhunshëm të besimit fetar. Në vështrimin e parë të listave emërore të fshatrave vihet re se kthimi i të krishterëve në myslimanë është i papërfillshëm. Për shembull në Gurrëz, Imlahor, Nehor etj., nuk figurojnë të krishterë të konvertuar. Ndryshe nga këta fshatra, fshati Koskë ka një dukuri tjetër. Në atë fshat defteri osman i vitit 1583 shënon 48 persona të islamizuar, të cilët në raport me popullsinë e fshatit përbënin 27 për qind të saj. Ndërsa fshati Gardhiq i Paramithisë nga gjithsej 112 kryefamiljarë, në regjistrimin osman shënohen vetëm dy prej tyre të kristianizuar.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVI, në krejt zonën e Çamërisë, të krishterët përbënin mbi 90 për qind të numrit të përgjithshëm, kurse myslimanët nuk i kalonin as 10 për qind. Kështu, raporti i popullsisë kristiane me atë myslimane, në përqindje, ishte kryekëput në favor të të krishterëve.

Forcat osmane, shkruan Dora D'Istria, e shkatërruan Janinën në vitin 1424 dhe kthyen në skllevër një pjesë të banorëve të saj. Turakani ngriti para qytetit një piramidë prej dy mijë kokash. Megjithatë, Thesprotia e lashtë u ngrit mbi rrënojat e saj. Pushtuesit osmanë pasi mposhtën rezistencën e vendasve, një pjesë të forcave, nën komandën e Sulejman Haxhi Beut e dislokuan në kështjellën e qytetit të Paramithisë.

Ishte në traditën e Perandorisë Osmane që sapo pushtohej një territor, për nder të sulltanit ngrihej një xhami në qendër të këtij territori. Kështu, në vitin 1490, në Paramithi u ndërtua xhamia e parë e madhe, që u pagëzua Xhamia e Sulltan Bajazitit I-rë. Ajo njihej edhe me emrin Xham-i Sherif (Xhamia e Shenjtë). Kjo ndërtesë kulti, fillimisht, do të shërbente për të kryer ritet fetare ushtria dhe oficerët turq të dislokuar në qytet dhe rrethina, por, nga pushtuesit e rinj, shihej në perspektivën e afërt dhe si një qendër fetare për të krishterët, që do të ndërronin fenë në atë rajon. Ndërkohë, edhe në qytetin e Margëlliçit, një lagje, e banuar kryesisht nga ushtarë dhe oficerë osmanë, mori emrin Lagjja e Sulltan Bajazitit.

Pushtuesit osmanë në territoret shqiptare gjetën një popullsi të krishterë ortodokse e katolike. Predikuesit e fesë islame patën një terren të favorshëm edhe në zonën e Çamërisë. Ata nuk hasën ndonjë kundërpërgjigje të vendosur nga kleri dhe kisha.

Të krishterët shqiptarë, para e pas pushtimit osman të shek.XV-XVI, kishin një kler të papërgatitur e të paorganizuar për të përballuar presionet e pushtuesit. Gjithashtu edhe disiplina kishtare ishte e shthurur, aq sa në faltore nuk kryhej asnjë ceremoni fetare (Enkyklopedia Eleftheroundaqi, vëll.V, f.306).

Dobësinë që manifestonte kleri dhe kisha në këtë kohë, studiuesi Ferdinand Braudel e shpjegon me faktin që, sipas tij, "krishterimi në këtë vend nuk kishte hedhur rrënjë të thella" .

Perandoria Osmane u përpoq të bënte sa më pasiv rolin e dobësuar të kishave ndaj çdo veprimi që do të merrte kundër kishave, manastireve dhe besimtarëve të tyre. Administrata osmane u dha të kuptonin priftërinjve dhe klerit të lartë se, po të afroheshin me qeverisjen e pushtetit osman, ata do të kishin mbështetjen e saj. Klerikët, duke mos pasur as forcë e as mbështetje për të kundërshtuar strategjinë e pushtuesit të ri, pranuan më mirë të bëheshin përkrahës të pushtetit osman dhe të gëzonin privilegjet që i ofronte ai sesa të deklaroheshin kundërshtarë të tij .

Kleri i krishterë, jo vetëm që nuk reagonte, por përkundrazi, nisi të heshtë ndaj dhunës, e sidomos ndaj përpjekjeve të pushtuesit për islamizimin e popullsisë së krishterë përmes rrugëve të ndryshme si: vështirësitë ekonomike, presioneve etj. Madje, ai u bë propagandues i flaktë i nënshtrimit ndaj së keqes, duke iu drejtuar besimtarëve të tij, "që ta pranonin pa keqardhje nënshtrimin dhe taksat e rënda" . Ndërkohë klerikët e krishterë të fshatrave e të rajonit të Çamërisë, sa herë që hasnin në qëndresën e fshatarëve për të mos paguar taksat që i detyroheshin kishës, për shkak të varfërisë së tyre, u drejtoheshin për ndihmë pushtetarëve osmanë, për mbledhjen me dhunë të tyre.

Diskriminimi i popullsisë krishtere nga pushtuesi turk

Ndërkohë, administrata osmane vuri në zbatim një politikë diskriminuese fiskale, sidomos për të krishterët. Vendin kryesor të taksave në këtë kohë e zuri tributi i xhizjes. Popullsia e krishterë përballej me taksa të rënda, të cilat pushtuesi, gjatë fundit të shek.XVI e gjatë shek.XVIII i rriste vazhdimisht. Shto këtu edhe faktin se shlyerja e taksave kërkohej të bëhej me flori, vështirësonte akoma më shumë gjendjen ekonomike të shqiptarëve të krishterë, e cila nuk ishte në gjendje t'i lante. Kjo u ndie në mënyrë të veçantë nga popullsia e krishterë, që kishte të ardhura të pakta nga prodhimet bujqësore.

Të krishterët, për të ruajtur fenë e tyre duhej të paguanin këtë taksë dhe kush nuk e shlyente ose nuk ishte në gjendje ta paguante, burgosej menjëherë. Nëse i krishteri e mohonte fenë e krishterë e kthehej në mysliman, barra e tatimeve i hiqej menjëherë, po kështu edhe familjarëve të tjerë. Një nga format e qëndresës ndaj depërtimit të fesë së re ishte krishterimi i fshehtë (kripto-kristianizmi). Ai përfaqësonte një gjendje kalimtare dy-besimesh, përmes së cilës, individë të krishterë e pranonin Islamin vetëm formalisht, me qëllim që të shmangnin pagesën e haraçit dhe të gëzonin barazinë me popullsinë myslimane në jetën shoqërore. Në publik, këta individë paraqiteshin si myslimanë që mbanin emra në besimin Islam e shkonin në xhami, në familje, fshehtas, ushtronin ritin kristian .

Në shumë raste, në një familje e pranonte fenë islame vetëm kryetari i saj, përfaqësuesi i familjes në marrëdhëniet me pushtetin osman, ndërsa pjesëtarët e tjerë mbeteshin kristianë .

Shteti osman kishte si parim bazë, në strategjinë e vet, sigurimin e nëpunësve dhe funksionarëve në të gjitha nivelet e administratës nga kontigjentet e islamizuara vendase që kishte, por të përgatitur në Stamboll (robër lufte, të kapur në beteja të ndryshme të ushtrisë osmane). Këta robër, pasi islamizoheshin, edukoheshin në kolegjet osmane me një frymë të lartë devotshmërie ndaj islamit dhe Sulltanit.

Të tillë kishte edhe nga krahina e Çamërisë. Këta, pasi kishin braktisur besimin e krishterë, siç thuhet në burimet historike të kohës, hynin si drejtues të administratës osmane në Çamëri. Njëri prej tyre është edhe i krishteri nga fshati Vica i Zagorisë, djali i të krishteres së ve, Bunës. Ky djalë, i islamizuar dhe i përgatitur në kolegjet e Stambollit, ishte pagëzuar me emrin muhamedan Ali dhe në vitin 1580 ishte vendosur në një nga postet më të larta në Paramithi: Shef i Xhandarmërisë osmane. Në burimet e kohës përmendet me emrin Ali Pasha.

Në vitet që pasuan, dhe veçanërisht në fillim të shek.XVII, emrat e të islamizuarve që kishin zënë poste të larta në administratën osmane ishin shtuar edhe më shumë. Dy prej tyre në këtë kohë kishin marrë titullin e lartë "Pasha": Osman Pasha dhe vëllai i tij, Ali Pasha, të dy paramithiotë të islamizuar.

Cili ishte Osman Pasha? Një i krishterë me origjinë nga fshati Zavrus ose Turkogranicë i Paramithisë . Ai, në fund të shek.XVI, u emërua Sanxhakbej* i Delvinës dhe i Paramithisë (Ajdonatit), ndërsa vëllai i tij, Aliu, u bë Sanxhakbej i Vlorës. Osman Pasha, më 26 qershor të vitit 1606, u transferua në Vlorë për të zëvendësuar të vëllanë, i cili kishte marrë një detyrë tjetër nga Porta e Lartë: të kryesonte një ekspeditë turke kundër forcave hungareze, ku mbeti i vrarë në vitin 1608. Osman Pasha, dy vjet më vonë, në vitin 1610 emërohet qeveritar i Paramithisë dhe në marsin e vitit 1611 transferohet në postin e Sanxhakbeut të Janinës .

Në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XVII, kur të krishterët dukeshin se nuk kishin më asnjë mbështetje, pati edhe klerikë të lartë ortodoksë që dolën në mbrojtje të popullsisë së shtypur të krishterë, si dhe për të kundërshtuar islamizmin, që kishte nisur dalëngadalë të shtrihej në çdo fshat e qytet të Çamërisë. Reagimet qenë të ashpra. Ato arritën deri në kryengritje të armatosur. Si vatra të qëndresës anti-osmane ishte Paramithia, Margëlliçi dhe Suli. Dionis Filozofi nga Paramithia, asokohe kryepeshkop i Larisës dhe i Tërhallës, u bë vetë frymëzuesi dhe udhëheqësi i kryengritjes. Ajo nisi në ditët e para të shtatorit të vitit 1611 dhe arriti kulmin e saj më 10-11 shtator të vitit 1611. Vendi ku u zhvilluan ngjarjet e vjeshtës së atij viti, ishte territori i Çamërisë, nga Bastia e Sajadhës, në bregdetin Jonian, në Paramithi e Margëlliç, duke përfshirë këtu edhe banorët e fshatrave të malësisë së Sulit.

Sipas burimeve të kohës, ishin ngritur në këmbë rreth 70 fshatradhe numri i kryengritësve arrinte në rreth 1 100 vetë . Kryengritja kishte tiparet e një lëvizjeje të gjerë popullore dhe mbështetej jo vetëm nga të krishterë, por edhe nga elementë vendas të islamizuar kundër dëshirës së tyre.

Sanxhakbeu i Janinës, Osman Pasha, sapo mësoi se në Çamëri kishte shpërthyer kryengritja, i nisi një raport të gjatë Portës së Lartë në Stamboll, ku ndër të tjera akuzonte banorët e Çamërisë për rebelim, madje, sipas tij, kishin krijuar lidhje edhe me spanjollët kundër madhërisë së tij, Sulltanit.

Së fundi, Osman Pasha kërkonte urdhër nga Stambolli se si të vepronte . Kuptohet se përgjigja nga Porta qe e shpejtë dhe e prerë: të shtypej me zjarr e hekur dhe kundërshtarët e Divanit të ndëshkoheshin ashpër, që të merrnin mësim edhe banorët e tjerë të vendit.

Osman Pasha u nis vetë, nga Janina, në krye të forcave të shumta osmane për të shtypur kryengritjen. Ai, marshimin drejt Çamërisë e shihte si një inkursion me rreziqe të mëdha për atë dhe forcat e tij. Këtë frikë, që përjetonte pashai i islamizuar nga Paramithia, ia shprehu hapur njërit prej shoqëruesve të tij, duke i thënë se ishte rrezik i madh të udhëtojë nëpër këto vende për shkak të kryengritësve, që ishin ngritur me armë në dorë nëpër male dhe që kishin zënë të gjitha shtigjet dhe qafat . Përballë forcave të shumta osmane, dhunës dhe presioneve që ata ushtruan, kryengritja u shtyp. Kjo edhe sepse organizimi i kryengritjes nuk mundi t'i përgjigjej kësaj lëvizjeje, ndaj dhe masakrat e ushtrisë së Osman Pashës ishin çnjerëzore ndaj popullsisë së pafajshme. Rreth 200 kryengritës i dogjën të gjallë, bashkë me udhëheqësin e tyre, Dionis Filozofin .

Pas shtypjes së kryengritjes, ai u kthye në Janinë si triumfator, duke lënë pas një tmerr dhe përgjakje në popullsinë çame . Ndërkohë, vatrat ku kishte shpërthyer kryengritja: Margëlliçi, Paramithi e Pargë u përforcuan me trupa të shumta ushtarake, ndërsa administrata e lartë osmane në Janinë dërgonte herë pas here inspektime për të vëzhguar nga afër situatën në rajonin e Çamërisë, që për disa vjet u mbajt nën një kontroll të fortë.

Administrata osmane me seli në Janinë, kur u bind se qëndresa vendase ishte ulur ndjeshëm, largoi një pjesë të forcave nga Çamëria dhe emëroi në vitin 1624 si kryeadministrator të Çamërisë, me qendër në Paramithi, Mehmet Pashën, një tjetër timariot të islamizuar nga rrethinat e Paramithisë .

Mehmet Pasha njihej në fshatrat e krishtera të Çamërisë jo vetëm si pronar i madh çifligjesh, por edhe si një njeri që, pas shtypjes së kryengritjes të vitit 1611, ishte sjellë shumë keq me popullsinë vendase dhe kishte bërë shumë presione të dhunshme, për të detyruar shumë të krishterë të islamizoheshin…

Burimet e kohës tregojnë se, kur ai bëri një inspektim nëpër fshatrat e krishtera nga Paramithia në Pargë të Çamërisë, kudo ku kalonte, me forca të shumta që e shoqëronin, bënte presione të shumta dhe ushtronte dhunë mbi të krishterët, për t'i detyruar të bëheshin muhamedanë .

Nga statistikat e vitit 1875 del se shumica e fshatrave në Çamëri, si Grava, Galbaqi, Karbunari, Rrëzanji, Kurtesi, Dramësi, Spatari, Koska, Lopsi e të tjera ishin islamizuar plotësisht. Por jo kudo ishin të njëjtat raporte. Kështu p.sh., qyteti i Filatit, nga 600 familje që kishte, vetëm 100 familje ishin të krishtera, ndërsa në qytetin e Paramithisë, nga 900 familje që kishte, vetëm 300 familje ishin të krishtera.

Në Çamëri kishte dhe fshatra të përziera, si Grikohori, Njihori, Gurrëza, Picari, Minina etj. Ndërkohë kishte fshatra me popullsi të pastër të krishtera, si Malluni, Rehania, Spasharati, Morfati, Shenica, 24 fshatrat e Fraritetj. Është me interes të vihet në dukje se nga 189 fshatra që kishte Çamëria, në 124 prej tyre, pa marrë parasysh besimin fetar, flitej në familje vetëm gjuha shqipe, ndërsa vetëm në 55 fshatra flitej greqishtja.

Nxitja e konflikteve ndërfetare nga pushtuesi

Një konflikt tjetër i dhunshëm në mes të krishterëve e myslimanëve, ishte ai që ndodhi në fshatrat Dushkar e Guralesh. Në këto dy fshatra, të krishterëve u bëhej presion nga bashkëfshatarët e tyre të islamizuar, nga spahinjtë e fshatrave të rajonit, që të bëheshin myslimanë. Kjo bëri që në mes të bashkëfshatarëve të shpërthente një konflikt i ashpër mes myslimanëve dhe të krishterëve e për pasojë, të mbeteshin të lënduar nga të dyja palët .

Në vitet 30 të shek.XVI, spahinjtë shqiptarë, shkruan Aravantinoi, kishin mbushur radhët e taborëve osmanë. Ai përmend se në betejën kundër persëve, në radhët e ushtrisë osmane ishin mijëra spahinj myslimanë e të krishterë. Në këtë kohë Sulltan Murati IV, për të shtyrë edhe më tej strategjinë e fushatës së islamizimit nxori një dekret, sipas të cilit spahinjtë shqiptarë, pavarësisht nga lidhjet që kishin treguar me pushtetin osman, për t'i mbajtur e trashëguar pronat e tyre, duhet të ktheheshin në islamë . Ky dekret sulltanor jo vetëm që nuk gjeti kundërshtim te spahinjtë vendas, por ata u treguan sa të bindur, aq dhe të vendosur në mbështetje të administratës osmane, në realizimin e planeve të saj dhe në islamizmin e tyre pa ngurrim.

Ndërkohë, spahinjtë jo vetëm që arritën të legalizojnë pronat që kishin fituar nga shërbimet që kishin kryer, por një pjesë e tyre, duke fituar pushtet, i zgjeruan pronat dhe morën shumë pushtet. Kështu p.sh., Shahin Beu nga Paramithia, në vitin 1642, arriti të bëhej një pushtetar i lartë në Paramithi dhe kishte nën administrimin e tij, një territor që shtrihej nga Paramithia deri në Lefkade…Në vitin 1644 ishte një ndër titullarët e lartë të administratës osmane në brigjet e detit Jon dhe kontrollonte çdo lëvizje të anijeve veneciane në Korfuz, të cilat sapo ankoroheshin në brigjet e Frarit, menjëherë tatoheshin me një taksë arbitrare.

Ndër ushtarakët e lartë të islamizuar të Çamërisë përmendet edhe Bejko Beu nga Paramithia. Ai rridhte nga një timariot i islamizuar nga rrethinat e Paramithisë qysh në shek.XVI. Emrin e Bejko Beut e hasim për herë të parë në postin e ushtarakut të lartë, në ndërmarrjen e forcave osmane për të pushtuar Pargën, që ishte nën zotërimin e venecianëve. Bejko Beu, në krye të forcave turke, në vitin 1657, e rrethoi Pargën, por për shkak të një moti të keq, që filloi në vjeshtën e tretë të atij viti, u detyrua të largohet për të filluar sulmin kundër venecianeve disa muaj më vonë, më 18 shkurt të vitit 1658, pasi mori edhe përforcime të shumta edhe nga garnizonet turke në Vlorë.

Bejko Beu organizoi e drejtoi operacione të suksesshme kundër venecianëve në Pargë, por u kap rob nga kundërshtarët e tij dhe që nga ky moment, mori fund karriera e tij ushtarake, edhe pse u lirua më pas nga venecianët…

Ky spahi taksambledhës, arriti që çifligjet e tij t'i shtrijë deri në fshatin Koron të Frarit.

Këta çifligarë të rinj, si Hysen Xhelepi, Mujo Xhelepi dhe Bejko Pashai, të tre nga Paramithia, i përmend edhe Evlia Çelebi, që me sa duket i ka njohur kur ka vizituar Paramithinë në vitin 1670.

Qëndresa e Suliotëve

Islamizimi në Çamëri mori përmasa të mëdha dhe arriti kulmin në 30 vjetët e para të shekullit XVIII. Në vitin 1732, me urdhër të Portës së Lartë, u nis një ekspeditë ndëshkimore kundër suliotëve të "pabindur" e të rebeluar ndaj pushtuesit osman, dhe agallarëve myslimanë vendas. Suliotët, qysh në fillimet e pushtimit osman ishin larguar nga ultësirat e Çamërisë, për të ruajtur fenë e tyre të krishterë dhe ishin vendosur në lartësitë e maleve të Sulit, ku kishin krijuar vendbanimet e reja të tyre. Suli, një krahinë malore, bënte pjesë nga pikëpamja administrative në kazanë e Paramithisë. Ai ndodhej në juglindje të saj. Pushtuesit osmanë u orvatën t'ua hiqnin suliotëve venomet tradicionale. Kjo ekspeditë u nxit edhe nga venecianët. Ndërmarrja e forcave osmane nuk qe e suksesshme. Qëndresa e vendosur e suliotëve bëri që forcat e shumta ushtarake osmane të zmbrapsen, duke lënë nëpër honet e grykave e gërxheve të Sulit shumë të vrarë. 12 vjet më vonë, në vjeshtën e vitit 1759, Komanda e Lartë e ushtrisë osmane në Janinë, ndërmori një ekspeditë të re kundër suliotëve.

Disfata që pësuan osmanët në ekspeditat ushtarake kundër Sulit e suliotëve, bëri që të ndërmarrin veprime të dhunshme ndaj fshatrave të krishtera në Çamëri, (konfirmime të historianëve P.Aravantino, Spiro Muselimi, V.Krapsiti, K.Perovoi etj.). Këto veprime bënë që shumë fshatra të krishtera në krahinën e Margëlliçit të pranonin fenë myslimane . Islamizimi në Çamëri njohu shtrirje të dukshme pas ngjarjeve të Orllovit (1768-1774), Traktatit të Kyçyk-Kajanxhisë (1774) midis dy shteteve ndërluftuese, Rusisë dhe Perandorisë Osmane, si dhe pas ngjarjeve me Kaconin (1787-1791) dhe nënshkrimit të paqes së Jasit (1792).

Toleranca fetare në Çamëri

Dokumenteve arkivore të kohës dhe dëshmitë e autorëve të huaj, që e kanë vizituar Çamërinë në fillim të shekullit XIX, dëshmojnë për tolerancë fetare të shqiptarëve çamë dhe indiferentizmin e tyre ndaj fesë. Lidhur me këtë, Bartoldy shkruan se shqiptarët e islamizuar nuk ishin në gjendje të shpjegonin se si kishin kaluar në fenë islame. Ai nënvizon se myslimanët e Paramithisë kanë shumë pak njohuri për fenë e tyre, gratë nuk i mbajnë të mbuluara me ferexhe, ata pinë verë e nuk e kanë për zor të bëjnë lidhje martesore me të krishterët (Eteria Ipirotikan Spoudon, Janinë 1079, Faqe 208). I njëjti autor shton se, në qoftë se bashkëshortët janë të feve të ndryshme, gruaja, në të njëjtin tigan, skuq një copë mish dashi për njërin dhe një copë mish derri për tjetrin (Po aty).

Hjuz, një klerik anglikan që ka shëtitur nëpër Çamëri në fillim të shekullin XIX, ka dhënë disa shpjegime që shprehin qartë tolerancën fetare në atë krahinë. "Shqiptarët muhamedanë, me fenë e re që morën, nuk i respektojnë doktrinat fetare islamike. Myslimani merr për bashkëshorte një grua të krishterë, i çon djemtë në xhami dhe i lejon vajzat ta shoqërojnë nënën e tyre në kishë. (T.G.Hughes, "Travels in Greece and Albania", Londër, botimi i vitit 1830, vol.2, faqe 105).

Përfundimet që kishin arritur nga afër dy studiuesit dhe vrojtuesit që përmendëm më sipër, i shpie edhe më tej një autore tjetër, Montagy, e cila, duke shpjeguar lidhjet dhe tolerancën fetare mes myslimanëve e të krishterëve tek shqiptarët, shkruan se myslimanët e të krishterët shqiptarë nuk ishin në gjendje të përcaktonin se cila prej feve të tyre ishte më e mira, prandaj të premten ata shkonin në xhami e të shtunën në kishë (T.G.Hughes, po aty).

Një aspekt tjetër të indiferentizmit fetar na e jep edhe oficeri francez, Adolf Carber (A.Carber, "Kujtime për Ali Pashën"). Ai ka qëndruar për shumë kohë pranë Ali Pashë Tepelenës. Ai shkruan se ata që njihen si muhamedanë, nuk dinë gjë tjetër, nga pikëpamja fetare, veçse të deklarojnë se janë turq, se fjalën mysliman nuk e njohin dhe akoma më shumë nuk njohin Islamin. Ndërsa ata që e konsiderojnë veten të krishterë, vazhdon më tej ky autor, mjafton ta quajnë veten kaurë…

Në Çamëri, si në mbarë trojet shqiptare, marrëdhëniet midis myslimanëve e të krishterëve, nuk u karakterizuan asnjëherë nga urrejtja mes tyre. Në ditë feste, shkruan historiania greke Toula Mallakata, në veprën e saj "Margariti", "myslimanë e të krishterët festonin bashkë: Xhemua me violinë, Fantasi me lahutë, Xurri me def dhe Pulisi me klarinetë ekzekutonin melodi të bukura të këngës së "Minushit" e këngë të tjera çame e të gjithë së bashku kalonin çaste të gëzuara".

Kjo studiuese, në këtë vepër, sjell një të dhënë interesante që tregon marrëdhëniet e mira mes myslimanëve e të krishterëve çamë. Ajo tregon se në vitet '30 të shekullit të shkuar, në një kishë greke në periferi të Margëlliçit kishte rënë një zjarr. Ndërkohë, burrat ishin të gjithë në fusha e në pazar. Në kohën kur flakët dhe tymi doli nga çatia e kishës, të parat që i dalluan ishin gratë myslimane. Ato nisën menjëherë fëmijët për në pazar e në fusha, të lajmëronin banorët e fshatit se kisha kishte marrë flakë. "Të parët që mbërritën për të shuar flakët dhe luftonin me zjarrin, thotë autorja, ishin myslimanët e Margëlliçit", mes tyre ajo përmend Hasanin dhe Osmanin, nga lagjja "Driza". Më pas arritën edhe të tjerë, si Taqi e Nikolla, dhe që të gjithë së bashku, si vëllai me vëllanë, luftuan me flakët dhe arritën të shpëtonin kishën nga djegia .

Ajo gjithashtu tregon se, në ditët e Krishtlindjeve, në meshën festive në kishën e fshatit Margëlliç, merrnin pjesë edhe shumë myslimanë margëlliçiotë si dëgjues në atë ceremoni të shënuar fetare. Gjithashtu, autorja ve në dukje se të krishterët për pashkët zienin dhe ngjyrosnin shumë vezë të kuqe, se në shtëpitë e të krishterëve shkonin për urim shumë myslimanë dhe të gjithë qeraseshin, veç të tjerave, dhe me vezë të kuqe, jo vetëm për ata myslimanë që ishin për vizitë, por edhe për pjesëtarët e familjes.

Kur flitet për procesin e islamizimit në Çamëri, është e rëndësishme të theksohet dhe një dukuri tjetër interesante: të islamizuarit e dinin jo vetëm prejardhjen e tyre, por edhe origjinën e fshatit e të qytetit të tyre, lidhjet fisnore që kishin me të islamizuarit, madje përafërsisht dhe kohën kur ishin bërë myslimanë . Dinin dhe lidhjet farefisnore që kishin shumë familje myslimane e të krishtera midis tyre…


Dora D'Istriahuna fetare në Çamëri

Forcat osmane, shkruan Dora D'Istria, e shkatërruan Janinën në vitin 1424 dhe kthyen në skllevër një pjesë të banorëve të saj. Turakani ngriti para qytetit një piramidë prej 2 mijë kokash. Megjithatë, Thesprotia e lashtë u ngrit mbi rrënojat e saj . Pushtuesit osmanë pasi mposhtën rezistencën e vendasve një pjesë të forcave, nën komandën e Sulejman Haxhi Beut e dislokuan në kështjellën e qytetit të Paramithisë.

Ishte në traditën e Perandorisë Osmane që sapo pushtohej një territor, për nder të sulltanit ngrihej një xhami në qendër të këtij territori. Kështu, në vitin 1490, në Paramithi u ndërtua xhamia e parë e madhe, që u pagëzua Xhamia e Sulltan Bajazitit II . Ajo, njihej edhe me emrin Xham-i Sherif (Xhamia e Shenjtë). Kjo ndërtesë kulti, fillimisht, do të shërbente për të kryer ritet fetare ushtria dhe oficerët turq të dislokuar në qytet dhe rrethina, por, nga pushtuesit e rinj, shihej në perspektivën e afërt dhe si një qendër fetare për të krishterët, që do të ndërronin fenë në atë rajon. Ndërkohë, edhe në qytetin e Margëlliçit, një lagje e banuar kryesisht nga ushtarë dhe oficerë osmanë ,mori emrin Lagjja e Sulltan Bajazitit.

[RaPSouL]

Besa çame: Lëmë gjakmarrjen për interesat e kombit!

Ja dhe disa shembuj të tjerë: Historiani rumun, Kostandi Burileano (Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë (AMPJ) në Fondin e Komitetit Antifashist Çam, dosja 50, viti 1944), i shoqëruar nga profesori italian, Antonio Baldaci, në vitin 1906 bënë një udhëtim nëpër viset e Çamërisë dhe arritën deri në periferi të fshatrave të Janinës. Qëllimi i rumunit në këtë udhëtim ishte studimor... Burileano mendonte se në mungesë të burimeve dokumentare, do të siguronte informacion rreth objektit të temës së tij nga kontaktet me banorët vendës çamë. Kjo e shtyu studiuesin rumun që të kalonte bashkë me profesorin italian fshat më fshat e stan më stan. Ata ndryshe nga parashikimet e tyre, hasën në vështirësi serioze në komunikimin me banorët vendës, qofshin këta myslimanë apo të krishterë. Dy të huajt nuk arrinin të komunikonin as në gjuhën greke, as në gjuhën rumune e as në gjuhën italiane.
Këtë befasi, që Burileano vuri re në Çamëri, e shprehu me këto fjalë në veprën e tij: "Mbeta memec se nuk gjeta asnjë njeri të fliste gjuhë tjetër, veç shqipes", (Po aty).
Edhe "Enciklopedia e madhe greke" pohon se banorët e Çamërisë flasin shqip, por me një shqipe që ka një dialekt të veçantë, (Megale Ellenike Encyklopedia , Vëll.XXIII, 1933).
Në lidhje me ato që shqyrtuam më sipër, e shohim me vend të përmendim sa për ilustrim edhe disa burime të tjera historike: Udhëtari francez, Zhak Puzhad vë në dukje: "Suliotët flasin vetëm shqip. Shqipja është gjuha e tyre dhe ata e quajnë vehten shqiptarë. Edhe Mendelson Bartoldi, pohon: "Suliotët janë pasardhës të krishterë nga kombësia çame".
Historiani P.Aravantinos në veprën e tij (P.Aravantinos, "Chronographia tes Epiroi") na sjell njoftime të hollësishme për strukturën etnike dhe fetare të popullsisë së vilajetit të Janinës, ku bënte pjesë edhe Epiri historik. Këtu janë renditur të gjitha vendbanimet e vilajetit të Janinës të ndara në kaza, fshat ose qytet, numri i shtëpive, fenë e banorëve dhe gjuha që flitej prej tyre. Njoftimet e këtij kronisti tregojnë se në mesin e shek.XIX në vilajetin e Janinës banonin 78.371 familje, nga të cilat 47.066 familje shqiptare (60%) dhe 31.305 familje greke dhe vllehe (40%). Banorët shqiptarë (47.066 familje) ndaheshin në 35.343 familje myslimane dhe 11.723 familje ortodokse. Nga regjistrimi i P.Aravantinos del se në sanxhakun e Delvinës, ku bënte pjesë edhe Çamëria, shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese në të gjitha kazatë e saj: në kazatë e Delvinës, Filatit, Paramithisë, Margëlliçit dhe Frarit, të cilat kishin bashkërisht 13.217 familje shqiptare dhe 7030 familje greke.
Edhe historiani vorio-epirot i shekullit XIX, Zotos Mollossos, na jep një pasqyrë të hollësishme të regjistrimeve të popullsisë, që ka bërë për popullsinë e zonës së Paramithisë, Filatit, Margëlliçit e Frarit. Në zonat që përmendëm ai jep një popullsi të regjistruar prej 74.500 banorë, prej të cilëve 35.000 myslimanë dhe 38.000 të krishterë ortodoksë, në masën më të madhe shqiptare.
Një autor tjetër grek i fillimit të shek. XX, P.K. Lougika, arrin në veprën e tij në të njejtat përfundime, që kishin arritur paraardhësit e tij Mollossou etj., se e folmja e gjuhës shqipe kishte një shtrirje të gjerë në Çamëri, të cilën ai e lokalizon nga Rahovica e poshtë, si dhe vendet në bregun e djathtë të Kalamajt flasin gjuhën shqipe. Dhe si për ta ilustruar mendimin e tij, autori tregon se një fshat i madh i krishterë, Leftehori, fliste shqip.
Deri në ditët tona në More dhe në Greqinë e Veriut është ruajtur një këngë shqipe, ku midis të tjerash thuhet:
Kjo gluha arbërishte
Është gluhe trimerishte
E flit Navarko Miauli
Boçari dhe gjithë Suli
Për çështjen e të folurit të gjuhës shqipe nga shqiptarët në Epir, përfshirë edhe Çamërinë, po sjellim një dëshmi të kryeministrit grek Venixellosit. Ai duke qenë kryetari i delegacionit grek në Konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919, nën presionin e fortë të rretheve patriotike shqiptare dhe të delegacionit shqiptar, me dashje ose pa dashje, u detyrua të deklaronte më 24 shkurt 1919 përpara Kryetarit të Konferencës së Paqes se në qeverinë e përkohshme që ai pat krijuar në Selanik, ishin gjenerali Danglis dhe admirali Kunderjoti, që të dy me origjinë shqiptare. E më pas deklaroi se Kunderjoti "përdorte gjuhën shqipe kur shkonte tek e ëma, sepse kjo flet vetëm shqip"(A.Puto, Çështja shqiptare… Volumi i 3-të, Tiranë 2001, faqe 143)

Çamëria Nr.4

Ekskluzive/ Në vazhdim jepen pjesë nga dëshmi e dokumente arkivore të studiuesit, Hajredin Isufi, lidhur me lashtësinë e popullsisë çame në trojet e veta, zakonet, mënyra e jetesës, traditat, ndryshimi i dhunshëm i besimit fetar, toleranca fetare, shfarosja shoviniste e deri tek kalvari i shpërnguljes së dhunshme nga tokat e tyre.

Arkivat greke
Urdhri: Ndalohet përdorimi
zyrtar i shqipes në Çamëri!

Një nga meritat e ruajtjes së identitetit kombëtar përballë persekucionit zyrtar shtetëror grek, për popullsinë autoktone çame, është përdorimi e ruajtja me fanatizëm e gjuhës shqipe. Dokumente të shekujve më parë e deri të ditëve tona, në Arkivin Qendror Shqiptar, si dhe të arkivave greke, franceze, turke, angleze etj., jo vetëm sjellin dëshmi të bollshme në këtë aspekt, por konfirmojnë një qëndresë stoike përballë persekucionit sistematik të qarqeve me pushtet në Greqinë fqinje. Mes qindra dokumenteve, me interes është dhe një Urdhëresë (Qarkore) e Prefektit të Thesprotisë, nxjerrë nga Arkivat Shtetërore Shqiptare. Ja si shkruhet midis të tjerave:
"Kemi konstatuar se në zyrat komunale, në ato shtetërore dhe në mbledhjet publike, nuk flitet gjuha greke. Kjo është për të ardhur keq dhe mund të thuhet se përbën përbuzje kundër gjuhës së pavdekshme greke, e cila për shekuj me radhë ka treguar se ka vlerat e saj. Në mbledhjet publike, të flitet greqisht. Gjuha greke është më e ëmbla dhe më e çmueshmja. Ajo është gjuha e perëndive dhe e universiteteve, gjuha e diturisë. Me këtë rast i tërheq vërejtje çdo patrioti grek dhe i bëjmë thirrje ndërgjegjes suaj, që të ndihmoni për të zhdukur të keqen. Ju urdhërojmë që, në çdo mbledhje publike, në kafene dhe në tregje, në zyrat komunale dhe në zyrat e tjera të shtetit, të flitet vetëm gjuha greke. Nga ana tjetër është e pakuptueshme për grekët, që në Çamëri janë grekërit, të mohojnë gjuhën më të pasur e më të ëmbël...".
("Qarkore e prefektit të Thesprotisë drejtuar gjithë shtetasve dhe zyrave administrative në Çamëri". Marrë në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme, (AMPB, T.) Tiranë; Fondi: Drejtoria e Sigurimit të Shtetit, Dega e Parë, viti 1945, dos.Nr 17-18, f. 23).
Por përballë këtij fakti, përballë një trysnie të shumëfishtë popullsia çame, që më vonë u shpërngul dhunshëm nga trojet autoktone, mundi të ruajë me fanatizëm gjuhën, zakonet e traditat .
Kujtim Boriçi



Përpjekjet e rretheve patriotike çame për të hapur klube patriotike dhe shkolla shqipe, qeveria greke i pa si një rrezik serioz që i kanosej Greqisë nga ana e shqiptarëve. Qarqet shoviniste greke në këtë kohë deklaronin hapur se, për shkrimin e gjuhës shqipe duhej përdorur alfabeti i greqishtes... Reaksioni grek shkonte edhe më tej, duke deklaruar se shqipja nuk ishte tjetër veçse një dialekt i gjuhës greke.
Kleri ortodoks grek, mohonte krejtësisht kombin shqiptar dhe gjuhën shqipe, duke propaganduar se të gjithë ortodoksët janë helenë, se gjuha shqipe s'është gjuhë e Perëndisë, është e mallkuar nga Zoti.
Athina , ashtu siç kishte vepruar në shekullin XIX-të kundër gjuhës shqipe tek arvanitasit në Peloponez, në të gjithë Salaminën, në një zonë të Egrinës, si dhe tek shqiptarët që ishin në Laoni,Vardhasi, në fushën Elios etj., ndërmori një sulm frontal edhe kundër ortodoksëve shqiptarë, që flisnin gjuhën amtare shqipe në Çamëri, për t'i detyruar të flisnin greqisht dhe të deklaroheshin helenë.
Detyrimi: Për shqiptarët Çamë, shkolla greke
Qeveria greke, në bashkëpunim me Patriarkanën e Stambollit, në fshatrat ortodokse në Çamëri, si dhe në fshatrat e përziera, kishte filluar të hapte shkolla greke qysh në vitin 1850. Në fshatin Grikohor, një fshat i madh me 150 familje të përziera, myslimane e të krishtera dhe ku në të dy besimet, shkruan Zotos Mollossos, flitej vetëm gjuha shqipe, në çerekun e fundit të shekullit XIX u hap një shkollë greke, e cila po i helenizonte ortodoksët (V.Baras, "To Delvino tes Voreiou Eperirou kai geitonikes tou perioches", Athinai, 1966, f.143, 339; G.Kastella, "Histoire des Ballkans, XIV-XX", Paris, 1991, f.160, 261).
Pas vitit 1881 qeveria greke u përqendrua në një veprimtari propagandistike në gjirin e popullsisë shqiptare të Shqipërisë së Poshtme, që synonte në radhë të parë të çrrënjoste shqiptarizmin në atë trevë dhe të mbillte urrejtjen dhe përçarjen midis vetë shqiptarëve të krishterë e myslimanë. Në pararojë të kësaj veprimtarie vazhduan të qëndrojnë, si gjithmonë, kisha dhe shkolla greke, të cilave pushteti osman dhe vetë Sulltani u kishte siguruar status të veçantë (V.Baras, po aty).
Frekuentimi i shkollave shqipe, që ishin hapur pas vitit 1909 në shumë qendra e fshatra çame, e shtyu Athinën të dendësonte punën për të minuar hapjen e shkollave shqipe dhe për të hapur kudo shkolla greke…
Në këtë drejtim u shqua veçanërisht kleri grek, i cili u bë zëdhënësi më i besuar i politikës greke për helenizimin e trojeve shqiptare dhe aneksimin më vonë të tyre. Kështu p.sh., mitropoliti i Paramithisë, Neofiti, në një raport zyrtar, të datës 27 korrik 1909, mbi gjendjen e shkollave nën juridiksionin e mitropolisë së tij në fshatrat e krishtera, ngulte këmbë që, "të mos dërgoheshin mësues shqipfolës në fshatrat e mitropolisë së tij ku flitej shqip, se ata nuk mund të kontribuonin në mësimin e gjuhës greke, siç është qëllimi i çdo shkolle", (V.Baras, G.Kastella, po aty).
Priftërinjtë grekë shkonin nëpër fshatra ku flitej vetëm gjuha shqipe e u lexonin të krishterëve shqipfolës liturgjinë dhe lutjet greqisht…
Feja nisi të mbjellë përçarje midis dy komuniteteve. Misionarë të kësaj fushate u bënë klerikët dhe kishat. Në Çamëri, midis myslimanëve dhe të krishterëve synohej të krijohej një hendek i madh. Sharjet, fyerjet, shpifjet nga ana e propagandës greke ishin poshtëruese dhe shumë prej tyre popullarizoheshin e bëheshin publike në gazetat e botimet greke. Grekët predikonin se "myslimani, sa kohë është gjallë, mban erë turku dhe kur vdes nuk kalbet në varrin e tij, por ngjallet e bëhet derr... Ai i krishterë që merr grua një myslimane, kisha i mohon vajin që e ka kunguar prifti gjatë pagëzimit dhe gruaja e martuar me mysliman kudo që shkon, gjatë gjithë jetës së saj, do të mbajë njollën e turpit", (V.Baras, G.Kastella, po aty).
Kjo urrejtje patologjike kundër shqiptarëve e shtyu Athinën që të koordinonte veprimet me xhonturqit, kundër shkollës e gjuhës shqipe dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Dhuna shtetërore e kleri, me gjithë rezistencën, solli deri diku edhe detyrim të ndalimit të dhunshëm të gjuhës shqipe në disa shkolla të Çamërisë. "Në Llakën e Sulit, disa fshatrave të krishtera që flisnin gjer dje gjuhën shqipe, mësojmë se me nxitjen e kishës, dhe më shumë të komiteteve të Megali Idesë, iu ndalua të flisnin gjuhën shqipe", (Arkivat, V.Baras, G.Kastella).
Ndryshim i dhunshëm i toponimeve shqiptare
Në vitet që pasuan, Athina nisi t'i intensifikojë veprimet e saj për pushtimin e Çamërisë me forca ushtarake dhe përpjekjet për spastrimin etnik të shqiptarëve nga Çamëria. Ndërkohë qeveria greke, për të shuar e zhdukur çdo gjurmë të etnisë shqiptare në Çamëri, mendoi të ndryshojë toponiminë e emrave të fshatrave, një pjesë e mirë e të cilëve shpjegohen me fjalë të leksikut të shqipes. Po përmendim disa prej tyre, si Gurrëz, Vreshta, Ledhëz, Rrapez, Grika, Rrezanj, Grikohor, Arpicë, Arvenicë, Mazerrek, Varfanj, Lopës, Gardhiq, Morfat, Spatharat, Sharat, Nënshat. Fshatit Gurrëz, ia ndryshuan emrin në Paleokastër e Sipër, fshatit Picar në Aetos, Koriqanit në Ahllavija, Skupicës në Kestrinë, Lopsit në Asproklisi, Spatari në Trikorfo, Galbaqit në Elaia, Dolanit në Jeroplatanos, fshatit Vreshta në Andelia, Salicës në Llaka, Peshtani në Kriovrisi, Smokovina në Sikohor, Kuçi në Poliner-i, Arvenica në Argirotopos, Nista në Faskomilia, Arpica në Perdhika, Vola në Sivota, Rrapeza në Anthusa, Vrastova në Paleokastro, Kurtesi në Mesovuni, Minina në Nerajdha, Curila në Kalithea, Rezanji në Shën Aji, Ledheza në Ladhohor, Varfanji në Parapotam, Koshovica në Shën Maria, Luarati në Katavothër etj., etj.
Autoktoninë e shqiptarëve në krahinën e Çamërisë e shprehin edhe toponimet e shumta, që janë me origjinë shqiptare, si p.sh., Ledhëza (fshat në Gumenicë), Rrapëza (fshat në Pargë). Në fshatin Kastri të Gumenicës, edhe sot e kësaj dite në kujtesën e banorëve ruhen toponimet: Bregu, Gropa, Gura, Driza, Guri i Glate, Shkalla e Manoles, Gropa e Jorgaqit, Grava e Demit, Palo Vreshtat, Lisi i Lorit, Prroi i Thellë, Gropa e Madhe, Bira e Vllahut.
Doket dhe zakonet. Besa
"Doket dhe zakonet e myslimanëve dhe të krishterëve në Çamëri, shkruan Vasil Krapsiti, janë të njëjta dhe këto ishin në vazhdimësi të një tradite të lashtë". Ato nuk ndryshonin fare nga ato të shqiptarëve dhe nuk kanë asgjë të përbashkët me ato të grekëve. Në radhë të parë, dua të ve në dukje një veçori karakteristike që e has në çdo shtëpi çame: furrën tipike, të ndërtuar me baltë, për pjekje. Institucioni i Besës, dhe në krahinën e Çamërisë, ishte si në gjithë krahinat e tjera të vendit.
"Institucioni i Besës, që është një veçori karakteristike e shqiptarëve, luajti një rol të madh në rregullimin e marrëdhënieve shoqërore edhe në Çamëri. Çdo i huaj që shkel tokën çame, turk, evropian, grek apo kushdo qoftë, që guxonte të kalonte në territorin çam, do t'i sigurohej mbrojtje kur i jepej besa. Ai, shkruan Bartholdy, do të gjente mikpritje dhe siguri, (Bartholdy, vep.e përm., f.246).
Sipas zakonit shqiptar, edhe në Çamëri, asnjë çam, qoftë ky mysliman apo i krishterë, nuk guxonte ta prekte jabanxhiun, që ishte në besën e një çami tjetër. Në emër të besës, në të gjithë hapësirën çame, hasim edhe të drejtën e strehimit. Azilin, për një person që ndiqej nga qeveria turke, ishin të detyruar ta respektonin jo vetëm bashkësia e fisit ku ishte strehuar, por gjithë fshati.
Se sa të fortë e kishin shqiptarët çamë besën, po sjellim një shembull: Foto Xhavella, Kapedani i Sulit, në një rast që ishte rob tek Ali Pasha në Janinë, nën presione të forta të Pashait, në vitin 1803 u detyrua të shkonte nga Janina për në Sul, duke i lënë peng të birin Aliut. Ai u dërgua kundër vullnetit të tij nga Pashai i Janinës për të bindur suljotët, me autoritetin që gëzonte, t'i dorëzoheshin Aliut pa qëndresë. Foto Xhavella, sapo arriti në Sul, mblodhi kuvendin suliot dhe u tha: "Jam dërguar nga Ali Pasha, t'ju bind juve të dorëzoni Sulin. Propozimin e tij, unë e pranova t'ua përcjell juve, por unë s'do ta pranoj kurrë atë që dëshiron valiu i Janinës, megjithëse për mua është e rëndë, se nuk e mbajta besën, fjalën e dhënë. Por është hera e parë që e shkel atë dhe këtë e bëj ndaj një tirani, që na ka mashtruar në besë disa herë", (K.Kristovasili, "Ta iroika thaimata ton Soulioton kai Souliotidhon", En London, 1887, f.182).
Foto Xhavella, në fjalët e fundit të tij don t'ju tregojë suliotëve se ai nuk e kishte në shpirt pabesinë, se ai e dinte se sa e rëndë ishte për shqiptarin ta quash të pabesë. Xhavella, përballë sundimtarit të vilajetit të Janinës, që u kishte shkaktuar aq vuajtje e mjerim suliotëve, ishte i qetë me ndërgjegjen e tij dhe nuk ndjente asnjë fyerje në karakterin e tij, që nuk e kishte mbajtur fjalën e Ali Pashës.
Hakmarrja
Zakoni i hakmarrjes, si në shumë vise shqiptare, ishte mjaft i përhapur edhe në krahinën e Çamërisë. Hakmarrja, shkruan Mit`hat Frashëri, ka shërbyer deri në njëfarë mase si institucion rregullues, i aftë për të ngjallur respekt për njeriun dhe për të parandaluar të keqen.
Hakmarrja kishte ligjet e veta të pashkruara, por që respektohej plotësisht. Zakoni i hakmarrjes, ose i marrjes së gjakut, ishte një detyrim dhe gjaksi mund t'i nënshtrohej me përulësi. Në Çamëri shpesh plasnin grindje midis dy familjeve të së njëjtës farë, një lagje me një lagje tjetër, një fshat me një tjetër. Këto grindje shpesh ndizeshin për shkak të shkeljes së besës, mos mbajtjes së fjalës së dhënë, të prekjes së kullotës, të vrasjes së një qeni, të goditjes së një personi për çështje nderi ose prekjen brenda territorit të juridiksionit të personit ku kishte bujtur. Individi a fisi që prekej, mbrojtjen e tij nuk mund ta gjente me anën e organeve të ligjit, sepse mungonte shteti i së drejtës, kështu që, problemi merrte rrugën e zgjidhjes me anën e vetëgjyqësisë me armë.
Gjakmarrja në pabesi në Çamëri, si në të gjitha viset shqiptare, dënohej ashpër. Bartholdy vë në dukje se, për atë që vret në pabesi, çamët kanë ligje të ashpra. Atë e dënojnë me gjobë të rëndë, shkatërrojnë madje edhe shtëpinë dhe e ndalojnë për ta rindërtuar atë". Ky zakon ndaj vrasësit në pabesi, shkruan Pukëvili, tek çamët vazhdoi derisa Çamëria u vu nën sundimin e Ali Pashës në vitin 1813.
Studiuesit e huaj, zakonin e egër të hakmarrjes në Çamëri, "rebelimet e tyre të shpeshta, përgjithësisht ia atribuonin shpërdorimit të besës". Hobhaus, një tjetër anglez, ndan të njëjtin mendim me bashkëkombësin e tij, Martin Leake, duke shtuar se "tradhtia është një ves që zor se e gjen mes tyre".
Pajtimi
Ndërmjetës për t'u dhënë fund konflikteve të tilla në Çamëri bëheshin edhe gratë. Shqiptaret çame, ambasadoret e paqes, të veshura me respektin publik, thotë Pukëvili, kalonin pa rrezik dhe pa frikë në frontet e luftës, vijat e zjarrit, dhe nuk njihej ndonjë rast që të ishte prekur ky seks (Pouqueville, Voyage..., vep e Vëll.I, f.566-567). Bisedimet zhvilloheshin në odat e krerëve të fiseve, gra me gra, dhe me lotët që rridhnin pareshtur nga sytë e tyre. Në vend që të bënin diskutime, ato qanin, nxirrnin në shesh mjerimin e përbashkët të familjeve të tyre, psherëtinin për fatin e burrave të humbur që ishin pothuaj vëllezër, ose të të afërmve të tyre, mbasi lidhjet e të njëjtit gjak ishin mjaft të përhapura mes shqiptarëve (marrë nga Pouqueville, Voyage..., vep.Vëll. I, f. 567-568).
Duke pasur të njëjtin interes, thotë më tej Pukëvili, ato dëshironin pajtimin, që do t'u mbronte atyre burrat, djemtë, vëllezërit dhe të mirat. Ato venë e nxisin për të shkuar pranë burrave të zemëruar djemtë dhe vajzat, që u drejtojnë atyre lutje të prekshme. Dhe bisedimet e tyre, të denja për qytetërim më të lartë, rrallë mbaronin pa sukses. Inatet dhe zemërimet, sado të mëdha, binin ndaj zërit lutës të fëmijëve dhe palët shpërndaheshin. Vendosej paqja. Mendimi i çamëve ishte se, lufta dhe paqja ishin të mira ose të këqija të përkohshme. Ky ishte një zakon çam.
Pajtimi mes fiseve dhe individëve në Çamëri bëhej, shpesh, atëherë kur shtrohej nevoja e kompaktësisë së fiseve për të përballuar armikun që rrezikonte vendin, nderin dhe lirinë. Në këto raste ndërhynin krerët e fiseve dhe njerëzit më me influencë për pajtim. Falja bëhej në prani të kryepleqve me emër të dy fiseve ose të dy fshatrave.
Marko Boçari fali gjakun
Në Çamëri ndodhte shpesh që edhe vetë marrësi i gjakut ta falte gjakësorin, kur shihte se armiqësia mes tyre dëmtonte interesat e vendit, ose bëhej shkak për shuarje familjesh e fisesh të tëra. Fisi i madh i Boçarenjve në Sul, ishin në armiqësi e gjakmarrje të vjetër me fisin e Bakallenjve, sepse Gogo Bakalli i kishte vrarë të atin Marko Boçarit. Armiqësia mes dy fiseve të mëdha suliote kishte vazhduar për vite me radhë, në të gjitha veçoritë e hakmarrjes të zakoneve çame. Këta dy fise ishin në armiqësi, por secili prej tyre nuk kursente asgjë për të mbrojtur Sulin nga rreziku, madje edhe duke u flijuar për të. Në një rast, kur komanda turke në Janinë përgatitej të sulmonte Sulin me forca të shumta e ta pushtonte atë, Marko Boçari, njeri nga kapedanët kryesorë suliotë, kur pa se Suli dhe jeta e nderi i suliotëve ishte në rrezik, gjykoi e kërkoi që hasmëritë e vjetra duhej t'ia linin vendin bashkimit dhe të harroheshin të shkuarat. Në këto rrethana Marko Boçari, përballë interesave të bashkësisë suliote, ndërmori një vendim sa të mençur, aq edhe burrëror: vendosi t'ia falte gjakun e babait të tij vrasësit, Gogo Bakallit. Boçari, ndërkohë, me anën e dy kapedanëve suliotë, Kutuli dhe Janaq Rangon, e ftoi në një takim Gogo Bakallin, armikun e tij, dhe në prani të dy kapedanëve të tjerë, shtriu dorën për t'u pajtuar. Dhe ashtu të katër, siç ishin, në atë çast solemn të pajtimit, hartuan planet për të sulmuar taboret turke në kampet e Janinës (Arkivat, S.Mela "To lintari…", Vepra, Vol.1, faqe 390).
Të huajt, për bashkësinë çame
Udhëtari anglez, Valentino Chirol (Çajrëll), bëri një shëtitje në vitin 1880 nëpër të gjithë krahinën e Çamërisë. Ai u gjend mes çamëve në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Udhëtimi i tij i fundit në këtë kohë ishte zona e Margëlliçit. Ai, nga paria shqiptare e vendit dhe në mënyrë të veçantë nga Vesel Pashë Dino, njeri nga drejtuesit kryesorë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, mësoi se në fshatin Mazrrek do të bëhej një manifestim i madh, ku do të shprehej qëndresa e vendosur e shqiptarëve për të mos lëshuar asnjë pëllëmbë nga trualli shqiptar në Shqipërinë e Poshtme.
Anglezi, nga kontaktet e para që pati me çamët në kazanë e Margëlliçit, krijoi bindjen e plotë se ata qëndronin si roje të vendosura në Jug të Shqipërisë dhe kishin për detyrë të mbronin deri në pikën e fundit të gjakut të tyre, vendin e nderit e të rrezikut që u ishte besuar.
Anglezi konstatoi se qëndresa çame, që rritej dita-ditës para syve të tij, "nuk shprehte urrejtje për helenizmin, përkundrazi, shkruan ai, ata në shumë mënyra kishin ndjerë influencën e kulturës helene për të mirë. Ata ia detyrojnë asaj shumë nga edukimi i tyre që zotëronin". Dhe më tej, vazhdon: "Por nuk kanë qenë të prirur të sakrifikonin të drejtat e tyre për qëllimet e politikës së Athinës. Po t'i trajtonte Greqia ato mbi baza barazie, nuk do të kishte asgjë që t'i ndalonte nga një lidhje e ngushtë midis kombeve...", (V.Chirol, "Vepra e përmbledhje", Faqe.390).
Konkluzioni që kishte arritur anglezi, ishte mëse i vërtetë. "Çamëve nuk u interesonte të shkëmbenin sundimin e Stambollit me atë të Athinës. Dhe për të parandaluar një përfundim të tillë, çamët u mbështetën jo vetëm në armët e tyre, por edhe në ato të shqiptarëve në veri të lumit Kalama, interesat themelore të të cilëve ishin njëlloj në rrezik me të tjerët, por në drejtësi të Evropës",- dëshmon më tej studiuesi anglez.
Është e qartë se ajo që e frymëzonte këtë lëvizje të fuqishme nuk ishte fanatizmi fetar kundër fqinjëve të tyre helenë, por zgjedhja e tyre kombëtare, e cila tek shqiptarët ishte më e fuqishme sesa në të gjithë vendet e Lindjes.
Dhe tani, le të kthehemi tek mbledhja e madhe e Mazrrekut dhe në një dukuri interesante të pajtimit të gjaqeve, që manifestuan personat që ishin në hasmëri mes tyre.
Ja si e sjell në shënimet e tij besëlidhjen e Mazrrekut, studiuesi V.Chirol: "Disa-qindra malësorë çamë, mes tyre edhe figura të shquara të Margëlliçit, Mazrrekut, Karbunarit, Luaratit, Pargës dhe Prevezës, ecnin drejt vendit ku ishte caktuar mbajtja e Kuvendit të Madh Popullor. Ata i printe Vejsel Pashë Dino, hipur në një kalë të bardhë dhe rrethuar nga paria e vendit, të cilët për nga veshja e stolitë që mbanin, dalloheshin nga të tjerët. Ndërkohë, shkruan Çajrëll, turma ecte duke lëshuar thirrje mbrojtjeje me luftë të territoreve shqiptare, duke shkrehur në ajër pisqollat e tyre me tytat e gjata që i ndiznin me fitil. Çamët manifestues, që ishin rreth 2 mijë vetë, shkruan anglezi, zunë vend nën hijet e ullinjve, të cilët stolisnin rreth e rrotull një lëndinë. Ishte befasuese pamja e atyre malësoreve të gjatë e të pashëm, të zbukuruara me fustanellat e pastra e me xhaketat e qëndisura. Qëndrimi i tyre krenar, bile më shumë se armët e tyre të ngjeshura në brez, tregonte qartë se ishin të një race të shquar luftëtarësh, të cilët as Ali Pasha nuk kishte arritur t'i nënshtronte plotësisht.
...Fjalët e tij (V.P.Dinos), merrnin krahë e fluturonin. Ai dukej sikur aspironte në shpirtrat e çdo njeriu që ndodhej aty, derisa erdhi fjala e fundit, kur çdonjëri prej tyre vazhdonte të përsëriste atë me gjithë shpirt: Rroftë autonomia e Shqipërisë!".
Ndër skenat më befasuese për të huajt, ishte pajtimi : "...ndërmjet malësorëve të mbledhur në livadh, ishin edhe shumë nga ata që u përkisnin fshatarëve e familjeve që ishin në gjakësi të vjetër. Solemnisht, këta që kishin qenë armiq të egër deri dje iu afruan Pashait dhe e detyruan veten që me puthjen e faqes, të hiqnin dorë botërisht nga hasmëria e tyre, përballë rrezikut kombëtar. Një gjë e tillë nuk ishte parë ndonjëherë, më tha Pashai. Dhe, dëgjo këtu,- shtoi ai, duke më treguar një malësor të shkurtër,- këta janë ortodoksë... sot ata kanë ardhur pa u thirrur në këtë festë. Por kur të shpërndajnë armët, unë do t'ua jap me të njëjtin besim si Pjetrit, ashtu edhe Ahmetit".
Nga pasazhet që përshkruam, dy janë konkluzionet kryesore:
Së pari, çamët nuk prireshin nga fanatizmi fetar dhe urrejtja kundër helenëve, fqinjëve të tyre. Çamët nuk i lejonin vetes të bëheshin as skllevër të Perandorisë Osmane, as grekë dhe as turq. Ata, në radhë të parë, siç thotë Çajrëll, ishin shqiptarë e pastaj pasues të Profetit.
Së dyti, edhe çamët myslimanë, ashtu si edhe bashkëkombësit e vet të krishterë, kur ishte në rrezik vendi, e fshinin hasmërinë me puthjen e paqes.

[RaPSouL]

Vëllamëritë e martesat forconin kompaktësinë çame

Nga viti 1900 e më pas, për popullsinë shqiptare të Çamërisë në trojet autoktone nisin vitet e vështira të mbijetesës. Kështu që, siç del dhe nga dokumentet e shumta të arkivave vendase e të huaja, përballë këtij persekucioni, banorët u detyruan të forconin lidhjet e miqësinë, të ruanin gjuhën, traditat, të jenë më kompakt, duke filluar që nga organizimi fisnor.

"Organizimi fisnor tek shqiptarët e Shqipërisë së Poshtme, ishte i njëjtë me atë të viseve të tjera shqiptare. Pukëvili, ndarjen e shqiptarëve të Sulit në fise e vlerësonte si një traditë mbarëkombëtare. "Organizimi fisnor i çamëve është një traditë mbarëshqiptare me origjinë të vjetër (Pounqueville, "Vepra e përmbledhje", Vëll.2, faqe 211). Mendim të njëjtë me historianin francez ndanë edhe studiuesi i njohur, Milto Kurtinianni, në veprën e tij (Milto Kurtinianni, "To pasaliki tou Joaninou stin epohi tou Ali Tepelena", (1788-1822), f.112)

Remerand thotë se Çamëria, megjithëse ra nën sundimin osman, ajo nuk ndryshoi asgjë nga organizimi fisnor i saj i mëparshëm. Feudalët e rinj të islamizuar, ecën në traditën e paraardhësve të tyre të krishterë, të cilët jetonin si sovranë të vegjël e të pavarur. Ata nuk njihnin autoritetin e pashallarëve të emëruar prej Portës së Lartë, por nga ana tjetër, për sa kohë që nuk kishin prej tyre ngacmime, nuk shfaqnin ndonjë qëndresë armiqësie. Por kur pashai ngatërrohej në punët e tyre, të gjithë këta të fundit formonin një front të përbashkët kundër të njëjtit armik. Kështu formohej ajo që quhej "Lidhja Çame", (G.Remerand, "Les grandes figuresde lorient", Tom II, Paris).

Milto Kurtinianni kur ndalet tek organizimi fisnor në Çamëri, thekson se komuniteti ishte i ndarë në fise, por udhëheqësit e tyre nuk mungonin të bashkoheshin me të tjerë të jashtëm, për fuqizimin e pozitës së tyre dhe për të rritur influencën në zonën e tyre . Fiset në Çamëri, si në mbarë viset shqiptare, ishin të lidhur me njëri-tjetrin. Çdo familje mbronte shtëpinë dhe pronën e tij. "Në Paramithi, çdo fis ka juridiksionin e tij. Fiset e mëdha kanë dhe influencë më të madhe në çështjet publike, (Bartholdy, Voyage... vep.e përm., f.245).

Familja ishte baza e shoqërisë. Kryetari i familjes ishte burri. Ai drejtonte familjen e vendoste për çdo gjë. Ai mbronte jetën, nderin dhe pasurinë e familjes. Gruaja kishte pozitë inferiore. Ajo lindte fëmijë, merrej me rritjen dhe edukimin e tyre e me punët e shtëpisë. Gruaja ishte nën urdhrat e dyfishtë të burrit dhe të vjehrrës. Kjo dukuri transmetohej nga brezi në brez.

Klasat në Çamëri

Sistemi i klasave ekzistonte kudo në Shqipëri, por në Çamëri kishte dukuritë e veta karakteristike. Në Çamëri, klasa më e lartë ishte ajo e ushtarakëve dhe e pronarëve të mëdhenj të tokave, që pasuroheshin jo vetëm nga trofetë e luftërave dhe dhuratat që u ofronte Porta e Lartë, siç i vumë re edhe në kapitullin e mëparshëm, por pasurohej edhe nga pjesa që i përkiste nga prodhimet e çifligut të tij, si dhe nga shitja e prodhimeve të çifligjeve ose dhënia me qira e kullotave. Çifligarët më të mëdhenj të Çamërisë, sipas dokumenteve zyrtare të kohës, ishin Dinenjtë dhe Pronjatët e Paramithisë, Çaparenjtë e Luaratit, Dematët e Sejkatët e Filatit, Daljanenjtë e Konispolit. Pas tyre vinin pronarët e mesëm. Në Çamëri kishte dhe pronarë të vegjël që punonin vetëm tokat tyre, ndërsa të tjerët kombinonin tregtinë me punët e bujqësisë.

Shumica e barinjve dhe e bujqve, kur i mobilizonin bejlerët e Çamërisë, ishin të prirur të linin mënjanë kërrabën e parmendën dhe të rrëmbenin pushkën e shigjetën. Kjo kategori e kësaj shtrese përbënte kontigjentet e luftëtarëve të Çaparenjve, të Dinenjve e të Daljanenjve që në çdo rast, secili prej tyre mund të vinte nën komandën e vet rreth 2000 forca të armatosura.

Arsyeja kryesore e ekzistencës së këtij dallimi të fortë klasor, ishte se pronësia në Shqipëri ishte e trashëgueshme. Djemtë e çifligarit i trashëgonin çifligjet e tyre. Në Çamëri nëse çifligari nuk kishte as djalë e as nip, atëherë i trashëgonte dhëndëri i vajzës së madhe. Në qoftë se nuk kishte as vajzë e as mbesë femër, atë e trashëgonte një mashkull i farefisit.

Lidhjet martesore

Ashtu si në viset shqiptare, edhe në Çamëri, i biri i një çifligari martohej me bijën e çifligarit. Ai kurrsesi nuk mund të martohej me bijën e një zejtari. Edhe një bari a bujk, nuk mund të martohej me bijën e një çifligari. Ky ligj, i pashkruar, ishte i prerë. Asnjë nuk mund të vepronte ndryshe. Ky ligj ishte vendosur në shekuj dhe nuk kërkonte aprovim tjetër. Po të vëmë re lidhjet martesore në Çamëri, ato bëheshin brendapërbrenda klasave që përfaqësonin. Kështu p.sh., familja e madhe çifligare e Dinenjve të Paramithisë, kanë dhënë e marrë tek familja e madhe e Dematëve në Filat. Ndërkohë Dematët krijuan lidhje martesore duke marrë tek familja e madhe e Daljanenjve të Konispolit. Lidhje martesore Dematët krijuan gjithashtu edhe me dy familje bejlerësh dhe me të Delvinës: me Kokët dhe Kallapodhët. Këto lidhje familjare mes dyerve të mëdha në Çamëri i bënin edhe më të qëndrueshme e më të forta aleancat e tyre nw "Lidhjen Çame".

Vëllamëria

Në Çamëri, fisi nuk ishte krejt i mbyllur për anëtarët e fiseve të tjerë. Ata pranonin anëtarë nëpërmjet vëllamërisë. Vëllamëria, shkruan Edit`h Durham, ishte zakon shumë i vjetër i përhapur gjerësisht në Shqipërinë e Veriut e të Jugut, (E.Durham, "Brenga Ballkanike dhe vepra të tjera për Shqipërinë", Tiranë 1990, f.155) .

Vëllamëria në Çamër ishte shumë e përhapur edhe mes myslimanëve e të krishterëve çamë. Bëheshin dy vëllemër, kur kishin të njëjtën moshë, kishin qenë më parë shumë miq dhe mbi të gjitha e çmonin shumë njëri-tjetrin, (K.Kritovasili, "Souliotes kai Labides", Athinë 1905, f.11). Pasi plotësoheshin këto kushte, si dhe dëshira e të dy palëve për t'u bërë vëllemër, duhej marrë dhe miratimi i kryetarëve të familjes, plakut të shtëpisë. Kur këto formalitete mbaronin, vinte çasti i ceremonisë: Dy vëllezërit lidhnin gishtin e vogël të dorës me spango derisa të ënjtej paksa, e shponin pakëz mollëzën e gishtit, e linin të kullonte gjaku, pastaj merrnin pak sheqer, lyhej me gjakun e njërit prej vëllemërve dhe hahej me lugë kafeje. Vëllemërit, pasi merrnin pak gjak nga gishtat e njëri-tjetrit dhe e hanin me sheqer, betoheshin: "Zemra ime, është zemra jote, jeta ime, është jeta jote". Më pas përqafoheshin me njëri-tjetrin, shtrëngoheshin fort e putheshin. Edhe pjesëtarët e dy familjeve të vëllemërve, që ishin prezent, përqafoheshin dhe putheshin dhe uronin njeri-tjetrin me shtrëngime duarsh e fjalët "Për hajër na kloftë" e më pas zbraznin pushkë në ajër. Në atë ceremoni të improvizuar, vëllemërit shkëmbenin dhurata simbolike ndërmjet tyre, si çorape e triko, të punuara me mjeshtëri nga nënat e motrat e tyre. Që nga ky çast vëllemërit konsideroheshin të një gjaku dhe familjet e tyre këto lidhje të reja gjaku i festonin me këngë e vallë e mishra të pjekur, të shoqëruara me pije. Gostia mes vëllemërve e të afërmve të tyre vazhdonte tre ditë. Mes dy familjeve e fisit të vëllemërve nuk mund të bëheshin krushqi.

Vëllamëria midis myslimanëve e të krishterëve në Çamëri, shkruan Niko Zhango, ishte shumë e përhapur, (Niko G.Ziagkos, "I antistasi ton Soulioton kai o Llambro Xhavellas", Athinë, 1968, f.28). Ai tregon se një mysliman në Margëlliç, i quajtur Omer Velija, ishte vëllam me një suljot nga një fis i shquar. Në kujtesën e popullit çam ruhen lidhjet vëllamërore e pjesëtarëve të familjeve të mëdha të parisë së Çamërisë: të Pronjatëve, të Çaparenjve, Dematëve e Sejkatëve, Daljanenjve të Konispolit, Kleftateve të Varfanjit, Hidret e Gardhiqit të Paramithisë, Gërret e Vrohonjatëve, Husot, Haxhinjtë e Kasëmet e Margëlliçit dhe shumë familje të përmendura çame, që kishin vëllemërit e tyre të krishterë jo vetëm në fshatrat e qytetet e tyre, por edhe në zonat e thella, si në Sul e gjetkë. Kështu p.sh., Pantazenjtë e Sulit ishin në lidhje vëllamërie me fisin e madh të Xhematëve myslimanë në Sollopi të Filatit. Vëllamë me të krishterë ishte dhe Avdulla Kasemi nga Margëlliçi, me një të krishterë nga Shenica, Jasin Sadiku (Haxhiu) me Nikollë Manon nga fshati Rrapes, Teofik Qemali nga Karbunari, ishte vëllam me Andon Naçon, Abedin Kupe Xhemali me bashkëfshatarin e tij, Vangjel Kaçilin nga Shulashi etj. (Sp.Melas, "To lintari...", vep.e përm., f.73-97).

Çamët në beteja

Studiuesit e huaj kanë vënë re një dukuri interesante të shqiptarëve çamë në veprimet luftarake. Ishte zakon që kur shkoje në luftë kundër armikut, në më të shumtën e rasteve vihej re një grupim në bazë të lidhjeve familjare e fisnore, që qëndronin pranë njeri-tjetrit në beteja. Bartholdy është një ndër studiuesit e parë që na e përcjell të konkretizuar këtë dukuri. Ai thotë se në mbrojtjen e Artës dhe rrethinave e saj, ishte caktuar Sulejman Çapari, një burrë 85-vjeçar me shtat të lartë, gjigant, që nuk kishte asnjë shenjë tjetër të pleqërisë, veçse mjekrën e bardhë si dëbora.

Bartholdy më tej dokumenton: "Sulejman Çapari shoqërohej nga 12 djemtë e tij, që ishin nga 30 deri në 60-vjeç dhe që shquheshin të gjithë për shtatin e lartë, sikur i ati, dhe po ashtu shquheshin për kurajon dhe forcën e tyre të jashtëzakonshme. Këta, vazhdon më tej Bartholdy, në luftë qëndronin gjithnjë pranë njeri-tjetrit, zakon ky që ishte i përgjithshëm tek ky popull, me qëllim që nëse njeri prej tyre vritej, të tjerët të kishin mundësi t'ia merrnin hakun e ta tërhiqnin të mos e zinte armiku" . Ata edhe në sulm, edhe në tërheqje ishin pranë njeri-tjetrit", ( Bartholdy, vep.e përm., f.243).

Një dukuri e tillë, si ajo që pamë tek Çaparenjtë e Luaratit, ishte e njëjtë edhe tek Daljanenjtë e Konispolit. Mehmet Bej Daljani, nga paria e Konispolit, në mbrojtjen e Prevezës nga forcat e Ali Pashës, mbështetës kryesorë të tij besnikë e që kishte vendosur në pozicionet kyçe, kishte vëllain e vet, Mehmet Bej Daljanin me njerëzit e tij .

I njëjti zakon ishte edhe tek luftëtarët shqiptarë suliotë. Historiani grek i fundit të shek.XIX, Kr.Kristovasilis në veprën e tij (K.Kristovasilis, "The Eroika thainata ton Soulioten kai Souliotidhen", London, 1887), tregon se forcat suliote sa herë që përballeshin me forcat e Ali Pashës, pjesëtarët me lidhje gjaku qëndronin pranë njëri-tjetrit. Historiani grek përshkruan një rast se si njeri nga kapedanët e Sulit, Diamanti Mallami, përzgjodhi 100 trima suliotë nga të vetët dhe i vendosi në pararojë të suliotëve, që vinin nga Parga të ngarkuar me ushqime e armatime për të siguruar mbrojtjen e tyre nga forcat e Ali Pashës, që u kishin zënë të gjitha shtigjet nga mund të hyhej në Sul".

Çamët, pas betejave të suksesshme, kishin për zakon ta festonin fitoren mbi armikun me këngë e valle. Valltar të parë, për të hedhur valle, luftëtarët përzgjidhnin më trimin. Ai jo vetëm hiqte vallen çame, por ia thoshte edhe këngës. Trimi që këndonte kishte një zë të fuqishëm si një britmë luani, e jo si zë njeriu (K.Kristovasilis).

Veshja

Kur flasim për veshjen shqiptare, thotë Faik Konica, ka aq kostume shqiptare sa ka edhe krahina. Vizitorët e huaj, që e kanë shëtitur Shqipërinë e Poshtme, kanë vërejtur se kostumet popullore shqiptare janë të bukura e befasuese. Nuk mund të flitet për kostumet shqiptare në Çamëri, pa përmendur Çajrëllin. Ai ka qenë mes çamëve të krahinës së Margelliçit, në vitin 1880. Ai përshkruan një veshje festive të çamëve, parë në një manifestim të madh popullor, që organizohej në fshatin Mazerrek. Ai në librin e tij shkruan për kostumin kombëtar çam, kontrastin e ngjyrave, që e bënte veshjen çame të bukur dhe madhështore. Lidhur me këtë Çajrëll shkruan: "Grupet piktoreske të malësorëve, kësulat e fustanellat e tyre, bënin kontrast me livadhin e gjelbër e me armët e tyre të çuditshme, që vezullonin në diell... Shqiptarët dalloheshin vetëm nga këmishat e kollarisura, nga shkëlqimi i xhaketave dhe madhështia e brezave, në të cilat kamat e pistoletat ishin të vëna në një nemur të madh, që nuk dalloheshin dot", (V.Chirol, vep.e përm., f.231-250).

Me interes është dhe përshkrimin që i bën Pukëvili veshjes çame dhe elegancën që u jep ajo banorëve të asaj krahine: "...Udhëtari që do të shikojë ata çamë, që do të kenë shpëtuar nga sundimi feudal i sovranit të Janinës dhe një rënie mortaje , do të njohë me vështirësi ata burra të bukur, me ato qëndisma të bukura lara-lara të veshur me kostume të shkëlqyer dhe të ngarkuar me ar të çmueshëm, që ngjasin sikur të ishin një koloni ushtarësh të Pirros, të pasur me plaçka të Trojës, që kanë zbarkuar sërish në Epir...", (Pouqueville, "Voyage...", vep.e përm., vëll.I, f.530).

Kostumi kombëtar çam ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të studiuesve të huaj, por edhe të historianëve grekë. Njëri prej tyre, Spiro Mela, në njërin nga librat e tij shkruan: "Çamët me rrobat e tyre elegante e luksoze, këmisha të bardha të gjata, të qëndisura anash me ar dhe fermeletë, xhamadanët të shkurtër bojë vishnje me shirita të qëndisura me ar e të përpunuar me shije të hollë, me pistoleta të lara me argjend dhe thika të ngjeshura në brez e me guna të gjata...", ( Sp.Mela, "To lintari...", vep.e përm., f.274).

Historiani çam Jani Sharra, kur flet për kostumin karakteristik çam, ndalet edhe në disa detaje më të hollësishme:

"Veshja tradicionale çame, thotë autori, ishte kostumi kombëtar: fustanellat e bardha, kalcat e bukura dyngjyrëshe lidhur me fjongo me xhufkat e mëdha me ngjyrë të zezë, me këmisha të bardha e me mëngë të gjëra, me jelek të zi ose blu... të qëndisur me gajtan, me brezin në mes, ku vendosnin edhe koburen. Në kokë mbanin feste me xhufkë...", (J.Sarras, vep.e përm.).

Përfaqësuesit e krahinës së Çamërisë e kishin për krenari të përfaqësonin atë krahinë në forumet më të larta të kohës. Kështu p.sh., dy nga figurat më të njohura të Çamërisë, Vejsel Bej Dino dhe Abedin Pashë Dino kishin shkuar në Kostandinopojë me kostumet e tyre kombëtare të qëndisur me ar .

Veshja shqiptare në Çamëri, ashtu si në mbarë viset shqiptare, nuk ishte gjithnjë një veshje uniformë. Kostumet kombëtare, që kërkonin copa të shtrenjta dhe punim të hollë artistik, për shkak të gjendjes ekonomike, ishin në gjendje t'i përballonin vetëm klasat e pasura, bejlerët dhe agallarët e Paramithisë, të Margëlliçit, të Filatit, të Luaratit, të Konispolit, Delvinës, Prevezës, Pargës etj. Shtresat e ulëta nuk mund të përballonin një veshje të kushtueshme.

Heinrri Mercey në fillim të shekullit XX (1907) vuri re në Çamëri se, në disa zona, larmia shumëngjyrëshe e veshjeve kombëtare shqiptare dalëngadalë po tjetërsohej për shkak të civilizimit. Tek banorët e Pargës, thotë ai, veshja e tyre ndryshonte nga fqinjët e tyre shqiptarë: "Veshjen pjesërisht shqiptare e ruanin gratë çame vetëm në fshatin Rrapëz dhe Aija, ndërsa fustanella shqiptare vazhdonte të ruhej vetëm tek parganjotët e pasur. Ata që e ruanin veshjen tradicionale, theksonte autori, ishin me prejardhje nga Suli, Paramithia ose Arpica, ndërsa burrat shqiptarë të shtresave të ulëta i kishin qëndruar besnikë veshjes së thjeshtë shqiptare, (Heinrry Mercy, Sohn Verlang, Pragë 1907, f.18-22).

(Vijon nesër)



1912. Nisin burgosjet e largimi i dhunshëm

Sipas dokumenteve zyrtare të kohës, fillimi i shekullit të XX-të shënon një përshkallëzim tjetër të persekucionit grek ndaj popullsisë çame në trojet e veta. Objekti final, siç do të realizohej disa dekada më pas, ishte shpërngulja e plotë e kësaj popullsie nga trojet e tyre. Por deri këtu (shpërngulja e dhunshme) janë përdorur metoda nga më çnjerëzoret, si taksa e papërballueshme, djegia e pronave, rrëmbimi i tyre, deri dhe dënime ekstreme pa shkak me burgime e largime të dhunshme. Dokumentet e kohës sjellin mijëra dëshmi të tilla. Ja njëra prej tyre:

"Shumë kohë kam që dua t'u lajmëroj për këto padrejtësi, të cilat janë të ditura si gjithë jetën, edhe sot, ca më shumë për popullin shqiptar në trojet e tij në Çamëri.

Kam një vit që rashë në dorë të tiranëve dhe më gjykuan në Gjykatoren e Reshadijes. Gjykatësit e Reshadijes nuk njohin gjë tjetër përveçse të rrjepin e të rrëmbejnë dhe kush ka të holla, nuk rri as njëzet e katër orë në burg, makar të ketë vrarë shtatë jo një. Po më shumë vuajnë ata që janë shqiptarë. Mjer ay atdhetar që u bie në dorë. Kështu mua më kërkuan 100 napolona pa të më shpëtonin nga burgu, po ku t'i gjeja unë i mjeri! Dhe një baçe që pata me 3.000 (tremijë) rrënjë ullinj i vunë zjarrnë e ma dogjnë nga an' e xhemjetit të ndyrë, dhe tani më dënuan për 15 vjet burg. 15 vjet të mos shoh shtëpinë dhe fëmijën time, as mos durojë i madhi Zot! E ç'e duam këtë rrojtje të zezë!".

[RaPSouL]

Barrikada greko-çame ndaj otomanëve.

26 qershor 1821

Në krah të çamëve kundër masakrave e shpërnguljes së dhunshme nga trojet e tyre, sipas dokumentave arkivore, gjënden prijës grekë, dhe personalitete të komuniteteve të tjera. Ndër 'ta, sipas burimeve arkivore, veçohet Dhimitër Ipsilanti. Ja një prej letrave të tij dërguar prijësve e popullsisë çame: "Shumë kurajozë kryetar Pronjo dhe Çapari dhe gjithë çamëve. Ju përshëndes!
Ka mbi tre muaj që kombi i grekëve ka filluar luftën kundër padrejtësive dhe tiranëve të Sulltanit... dhe në përgjithësi gjithë kombi ka marrë armët... Unë kam qenë i informuar prej personave të shumtë se ju po ruani asnjanësinë në luftën mes nesh dhe tiranisë. Unë dhe Atdheu iu falënderojmë! Fama e trimërisë suaj dhe e veprimeve tuaja heroike, më shtynë t'ju shkruaj dhe t'ju nxis, të vegjël e të mëdhenj, që të merrni armët dhe të lidheni me ne, të luftojmë padrejtësinë dhe shtypjen e tiranit tonë të egër, përmbysja e të cilit, që është kaq e afërt, nuk kërkon veçse një përpjekje të vogël, që ne të gëzojmë në qetësi dhe në një mënyrë të drejtë frytet e luftës sonë. Atdheu do të kurorëzojë kokat e të gjithë aleatëve të saj, në këtë luftë të shenjtë. Ata dhe pasardhësit e tyre do të jenë të lumtur. Miq! Mos merrni parasysh asgjë, për të vënë në jetë qëllimet tona...! Megjithatë, unë iu uroj fitore dhe fuqi kundër armikut...! I plotfuqishmi i zëvendësit të përgjithshëm! Dhimitër Ipsilanti 26 gusht 1921 Tre muaj më vonë, në gusht të atij viti, Ipsilanti u drejtoi edhe një letër krerëve të Toskërisë, ku ndër të tjera u shkruante: "...Trima dhe aleatë besnikë, Ago Vasjari, Tahir Abazi... Juve..., o trima toskë, nuk keni prejardhje nga shpirtvegjlit anadollakë, jeni pasardhës të heronjve tanë. Dhe tani, duke u bashkuar me ne për liri, konsideroheni si vëllezërit tanë, mbasi Zoti i plotfuqishëm dhe mbrojtësi i parë i lirisë do t'ua falë këtë të mirë qiellore, do t'iu kemi gjithmonë pjesëmarrës dhe emri juaj do të mbetet padyshim i pavdekshëm dhe i lavdëruar në gjithë mbretëritë e dheut...". Gjithwsesi, referuar dokumentave arkivore tw sjella nga studiuesi Hajredin Isufi, del dhe njw herw qartw se dhe me kwtw sensibilizim, mbështetje e solidaritet, çamwt nuk i shpëtuan masakrës.



Pak histori

Ali Pasha, në qershor të vitit 1800, ndërmori një ekspeditë me forca të shumta ushtarake për të nënshtruar Sulin dhe suljotët. Pashai i Janinës në këtë operacion kishte mobilizuar rreth 15.000 vetë të armatosur e i kishte zënë të gjitha shtigjet e hyrje-daljet në Sul dhe nga çasti në çast, priteshin të fillonin veprimet sulmuese kundrejt suliotëve . Ndërkohë Aliu, në këtë ekspeditë, kishte mobilizuar kundër dëshirës së tyre, nën një presion të fortë, edhe bejlerët më të fuqishëm të Çamërisë, si Islam Pronjon e Paramithisë, Çaparenjtë e Luaratit, Daljanejtë e Konispolit etj.

Forcat e mobilizuara çame, me urdhër të Ali Pashait, ishin dislokuar në malin e zhveshur e shkëmbor të Vricahes. Ata kishin marrë urdhër nga Ali Pasha që drejtonte operacionin, që sapo të jepej sinjali i sulmit kundër suliotëve, forcat çame të mbështesnin sulmin.

Ndërkohë që sulmi pritej të fillonte, Islam Pronjo përjetonte një tronditje të rëndë shpirtërore. Si mundet ai të drejtonte armët kundër vëllamit të tij, Foto Xhavella? Koha s'priste. Kërkoheshin vendime të shpejta e të guximshme, që duhet të merrte Islam Pronjo, për të shpëtuar nga rreziku dhe sulmi në befasi vëllamin e tij dhe suliotët. Në këto momente të vështira i shkrepi ideja që t'i dërgonte Foto Xhavellës një letër dhe ta informonte për gjithçka që kurdisej kundër tij dhe forcave suliote të rezistencës, që drejtonte Foto Xhavella .

Islam Pronjo nxori nga xhepi një copë laps dhe pak letër dhe nën dritën e hënës, nisi t'i shkruajë vëllamit të tij:

"Vëllam, të përshëndes!

U mblodhëm të gjithë këtu në Vricahë, ku ndodhem edhe unë me forcat e mia. Erdhi Aliu dhe urdhëroi që të nesërmen në mëngjes të bëjmë një sulm mbi ju. Hapini sytë mos humbisni. Ti je i mençur vetë dhe nuk ke nevojë për këshillat e mia. Mendoj të sulmohen forcat e Aliut, kur të jenë në gjumë" .

Këtë letër të shkurtër Islam Pronjua ia nisi menjëherë me anën e një njeriu të vet, i cili arriti t'ia dorëzonte në dorë Foto Xhavellës. Kapedani suliot, duke ndjekur këshillat e vëllamit të tij, ndërmori një sulm të befasishëm natën kundër forcave të Aliut, duke i shkaktuar një disfatë të turpshme. Në këto rrethana Ali Pasha kthehet me humbje e turp në Janinë.

Ali Pasha, që ishte në dijeni qysh më parë të lidhjeve të Islam Pronjos me Foto Xhavellën, fajësoi menjëherë Islam Pronjon për humbjen që pati. Ai, menjëherë pas disfatës, ndërmori ndëshkime të rënda ndaj Islam Pronjos dhe bejlerëve të tjerë çamë. Islam Pronjo, nën presione të forta dhe të vazhdueshme të Aliut, detyrohet të largohet nga sarajet e tij në Paramithi dhe bashkë me Sulejman Çaparin, i lenë peng pjesëtarë të familjes Ali Pashës, me kushtin e vënë nga Pashai se Pronjua dhe Çapari nuk do t'i ndihmonin më suliotët.

[RaPSouL]

Aleancat. Trimëria çame përballë dredhisë greke

Aleancat. Trimëria çame përballë dredhisë greke

Nga Hajredin Isufi

Çamët kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve të huaj për trimërinë dhe guximin e tyre, brenda dhe jashtë vendit. Shumë autorë, në veprat e tyre, kanë shkruar faqe të tëra duke i paraqitur çamët si luftëtarë të zotë e të guximshëm. Shpirti i lartë i luftëtarit çam dhe guximi i tij, ka tërhequr në shekuj edhe lakminë e vendeve të ndryshme të Perëndimit e të Lindjes, për t'i pasur në radhët e forcave të tyre jo vetëm si luftëtarë, por edhe si drejtues të veprimeve luftarake. "Shqiptarët, shkruan Johallas, thërriteshin nga të huajt si luftëtarë dhe sidomos si kalorës të mirë", (Johallas, P.Titos, "Mbi emigrimin e shqiptarëve në Greqi", në: AIH, Dos.A - II - 56).

Çamët, në radhët e forcave të huaja, i hasim që në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XVI. Kështu historiani Giuseppe Valentini, autor i veprave shumë-vëllimshme, në njërën prej tyre ve në dukje se dy luftëtarë suliotë, njeri me emrin Gjokë dhe tjetri me emrin Lekë, i hasim si stratiotë që në vitin 1511, (Guseppe Valentini, "Il diretto delle comunita nella tradioline giuri Albanese", f.351).

Pukëvili tregon se tre fshatrat e juridiksionit të Filatit: Janjari, Filati dhe Koska "kanë qenë fidanishtja prej nga përzgjidheshin luftëtarët që sulmonin Rumelinë. Përpara se Ali Pasha të bëhej zot i Çamërisë, këto trupa çame bënin inkursione në grykat e maleve të Maqedonisë dhe e drejtonin vështrimin e tyre deri në Egjipt", ( Pouqueville, Voyage, vep.e përm., Vëll.I, Kap.29).

Në Konferencën Shkencore që u organizua nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004 në Tiranë, në kuadrin e 60-vjetorit të shpërnguljes me dhunë të popullsisë shqiptare nga Çamëria, intelektuali dhe politikani i shquar i shqiptarëve të Maqedonisë, z.Arbën Xhaferri, në temën që trajtoi, solli të dhëna me vlerë rreth problemit që trajtojmë: "Në vitin 1806, deklaroi autori, Beogradi u çlirua nga turqit. Rol të rëndësishëm në këtë luftë luajti epiroti çam, Jani Kondo, apo siç e quanin serbët, Kondo Bimbashi, i cili bashkë me luftëtarët e tij, kryesisht çamë, hyri i pari në kala. Një tjetër luftëtar çam, Gjergj Olimpiasi, me 300 vullnetarë të tij shqiptarë luftoi për çlirimin e Serbisë, (Arbën Xhaferri, "Legalizimi i krimit", referat i mbajtur në Konferencën Shkencore të organizuar nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004, në: "Çështja çame dhe integrimi evropian", Arbëria, 2005, f.98).

Historia e re e Egjiptit ka në themelet e saj kontributin që kanë dhënë luftëtarët shqiptarë kundër krimit të organizuar, që kishte lindur në Egjipt, dhe përcaktoi në mënyrë përfundimtare karrierën e shqiptarit Mehmet Aliu dhe i hapi rrugë për të ndërmarrë reforma ekonomike dhe ushtarake.

Në radhët e drejtuesve të forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, burimet e kohës përmendin si drejtues të taboreve osmane Sulejman Çaparin, nga Luarati i Margëlliçit, në kryengritjen e Orllovit në More, përpjekjet mes forcave ruse dhe atyre turke, që përfunduan më 1769 me fitoren e forcave turke, (Sp.Mela, "To lintari...", vep.e përm., f.39).

Këtë shpirt të shqiptarëve për t'u larguar nga vendi i tyre i pushtuar dhe për të kaluar në aventura e me prirje mercenare, Dora D'Istria e motivon vetëm e vetëm për të fituar para për të mbijetuar .

Trimeria Came

Asnjë rrëfim nuk do të ishte i plotë për vetitë luftarake të shqiptarëve çamë, pa përmendur luftërat heroike që kanë bërë suliotët në mbrojtje të të drejtave dhe lirive të tyre. Mënyra më e mirë për të njohur heroizmin legjendar të çamëve, është t'u referohemi vlerësimeve që kanë bërë studiuesit e huaj në periudha të ndryshme historike. Pukëvili, duke qenë Kryekonsull i Francës në Janinë, më 1806 njohu nga afër cilësitë e çamëve, si dhe vetitë luftarake të tyre, që i dallonte ata. Francezi, në veprën e tij disavëllimëshe bëri vlerësime që meritojnë vëmendje. Suli dhe suliotët, Filati dhe filaqotët, Margëlliçi dhe margëlliçotët, u bënë epiqendra e vëzhgimeve të tij në qëndresën heroike të çamëve, të cilët "donin të jetonin të lirë si të parët e tyre", (Jurien de la Craviere, "La station de Lavarit", Paris, 1876, Vëll.II, f.89).

Pukëvili, vuri re tek shqiptarët çamë disa veçori dalluese, si: luftëtarë të maleve, që lidhej me origjinën e tyre antike, trima, të cilët në veprimet luftarake zgjidhnin pozicione, zinin qafa për të kontrolluar lëvizjet e kundërshtarit. Pukëvili, në shënimet që ka lënë për çamët, shkruan me admirim për trimëritë e qëndresën e tyre për të mos rënë nën sundimin e Pashait të Janinës: "Filaqotët, shkruan Pukëvili, ndryshe nga korfiatët, shquheshin gjatë mbrojtjes për guximin e madh dhe këta ishin të pathyeshëm. Ali Pasha nuk ka qenë në gjendje të matej e të ndeshej seriozisht me ta", (Po aty, vep e përm., Vëll.I, Kap.29).

Këto cilësi të larta të shqiptarëve çam bënë që Pukëvili, megjithëse nuk kishte qenë një dashamirës i shqiptarëve, të miqësohej me çamët dhe në ditë të vështira, kur në kazanë e Filatit më 1813 kishte rënë kolera dhe vdekja merrte qindra jetë njerëzish çdo ditë, ai ishte mes çamëve.

Pukëvili nuk e fshihte atëherë admirimin për çamët, që i cilësonte: "Një popull të shquar për zotësinë e vet, një popull që s'mund ta gjesh më të mirë, më fisnikët e farës shqiptare, si për nga guximi, ashtu dhe shëndeti, që janë përkujdesjet e tij kryesore", (po aty).

Kur flitet për vlerësimet që u bëjnë autorët e huaj cilësive luftarake të çamëve, nuk duhet lënë pa përmendur historiani anglez, Çajrël, për shënimet që ka lënë në veprën e tij. Ai, ndër të tjera shkruan: "…Natyra ka qenë një memece e rreptë për shqiptarët, por të paktën ajo iu pat dhënë zemër të qëndrueshme dhe muskuj penjëzor të fortë për të luftuar. Ali Pasha, megjithëse kishte ndërtuar një kështjellë madhështore për të vënë nën kontrollin e tij malësorët trima, kurrë nuk kishte arritur t'i nënshtronte plotësisht, (po aty, f.234).

Çajrël qëndroi mes çamëve në kazanë e Margëlliçit me javë të tëra. Ai, kur flet për trimërinë e margëlliçiotëve, përmend edhe suliotët legjendarë, të cilët i karakterizon si "një racë të fortë shqiptare, të krishterët e malësive, të cilët me trimëri e mbajtën gjatë shekullin e XIX, supremacinë e padiskutueshme në këto kështjella dhe i detyruan kundërshtarët e tyre të thyheshin në terren malor, në fushë e në det, madje dhe në portat e Janinës, (po aty, f. 205-206).

Në përshkrimin e luftëtarëve suliotë, Çajrel do të veçonte si tipar dallues të tyre në veprimet luftarake, shkathtësinë e tyre në ngjitjen nëpër male e shkrepa, nëpër monopate e shtigje, që viheshin kurdoherë nën kontrollin e tyre. Ndërsa Liku shkon edhe më tej, duke treguar se suliotët kishin një taktikë origjinale në veprimet e tyre luftarake: kur forcat armike ishin të shumta në numër, suliotët i sulmonin në befasi, ndërsa kur shihnin se forcat e kundërshtarit ishin të shumta e të pabarabarta me të tyret, synonin t'i zinin rob ose t'i asgjësonin plotësisht .

Prijësit çamë në Revolucionin Grek

Ndonëse pjesëmarrja e shqiptarëve (çamëve) për pavarësinë e Greqisë është e njohur gjerësisht, në burimet greke anashkalohet apo minimizohet ky kontribut.

Ishin kapedanët shqiptarë të Çamërisë në shërbim të Ali Pashës, që i dhanë Greqisë së re trimat më të shquar në luftë për pavarësi: Noti Boçari, Kostandin Boçari, Marko Boçari, K.Xhavella, Jorgji Dhrako, Danglli, Llambro Vejko, Jani Gjeli, Tushi Zerva, (August Febre, "Historie du siège de Messolonghi", Paris, 1827, f.209). Fatkeqësisht, disa historianë e publicistë grekë ia atribuojnë vetëm helenëve Revolucionin Grek e nuk theksojnë që në atë revolucion shumë shqiptarë luftuan trimërisht për pavarësinë e Greqisë. Kjo nuk ishte një rastësi. Gjithmonë popullin shqiptar dhe atë grek i ka lidhur miqësia.

Engelhardt-i, duke folur për kontributin e shqiptarëve në Kryengritjen Greke për pavarësi, shkruan se në Shqipërinë e Poshtme "lindi pavarësia greke, se Boçarët, Karaiskaqët, Miaulët (...) ishin shqiptarë", (Tarih-i, Lufti, CIS, 13; "Enciklopedie de Islam", Vëll.I, f.229-264).

Në prag të Revolucionit Grek, kapedanët e Sulit, me forcat e tyre dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë ishin në radhët e forcave osmane, të joshur nga premtimet që kishin marrë nga Porta e Lartë se suliotët, pas fitores së osmanëve mbi Ali Pashën, do të ktheheshin në vatrat e tyre në Sul dhe bejlerëve çamë do t'u ktheheshin çifligjet që u kishte grabitur Ali Pasha. Megjithëse të krishterët shqiptarë të Sulit, si dhe bejlerët myslimanë ishin skeptikë ndaj premtimeve me të cilat i joshte Porta e Lartë, ata i mbante një shpresë e vogël dhe kjo i bënte të luftonin përkrah forcave osmane, kundër forcave të Ali Pashës, armikut të tyre të vjetër, që ishte drejt një fundi tragjik. Ndërkohë, pabesia e Portës nxori krye. Kryegjenerali turk thërriti kapedanët e Sulit dhe u komunikoi se Porta e Lartë, pas fitores ishte e gatshme t'' kthente suliotët dhe familjet e tyre në fshatrat e Frarit, në çifligjet e bejlerëve të Margëlliçit e të Paramithisë dhe nuk do t'i lejonte kurrë të ktheheshin në Sulin e tyre të dashur, në vatrat e tyre, që e kishin braktisur që në dhjetor të vitit 1813, (Spiro Mela, "To lintari tis Ipirou Ali Pasias, qe Suoli...", Parames 21 Athinë, 1970, f.388).

Kapedanët çamë braktisin Turqinë për Revolucionin Kjo deklaratë bombë e kryegjeneralit osman i dëshpëroi shumë kapedanët e Sulit, si dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë. Ali Pasha, që njihej si një mjeshtër i përsosur për të shfrytëzuar lëkundjet e kundërshtarit, ndërhyri me anën e njerëzve të tij, për të njoftuar kapedanët e Sulit dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë që të krijonin një aleancë kundër forcave turke, që përditë e më tepër po i afroheshin portave të Janinës. Pashai u ofronte aleatëve të rinj, jo vetëm premtimet që u kishte dhënë Porta, por luftëtarëve edhe rroga më të mira sesa ato që merrnin nga Turqia... Pas shumë hezitimesh, suliotët pranuan. Ata, më 3 dhjetor 1820, u larguan nga forcat sulltanike, duke braktisur pozicionet, dhe kaluan në anën e forcave të Ali Pashës. Suliotët, sapo kaluan në anën e Aliut, më 4 dhjetor, ndërmorën sulme të forta kundër forcave osmane duke u shkaktuar humbje të mëdha. Fitoret e suliotëve përkuan me shpërthimin e Revolucionit Grek, prandaj ato patën jehonë të gjerë në të gjithë Greqinë dhe u bënë burim frymëzimi i popullit helen për pavarësi. Ndërkohë, Ali Pasha urdhëroi që më 12 dhjetor 1820 të hynin në Sul. Ky lajm i gëzoi shumë suliotët dhe kthimi në vatrat e tyre pas 13 vjetësh, ishte një ngjarje e shënuar. Ata tashmë do të shkelnin pragjet e shtëpive të tyre, do të preknin me dorë çdo pëllëmbë toke, që e kishin larë me gjak.

Ali Pashë Tepelena mashtron çamët e Sulit

Për fat të keq, gëzimi dhe ndjenja e kënaqësisë që përjetuan suliotët në vatrat e tyre, nuk zgjati shumë. Koha tregoi se Aliu, si gjithmonë, nuk i mbajti premtimet që u kishte dhënë suliotëve, që tashmë ishin dhe aleatë të tij. Ai lejoi të futeshin ata në Sul, por pikat më të rëndësishme strategjike, siç ishte Kështjella e Qafës, nuk e lëshoi të vihej nën kontrollin e suliotëve, por u mbajt nga 60 forca të përzgjedhura të Ali Pashës . Në gjuhën e thjeshtë, kjo donte të thoshte se Ali Pasha i kishte mashtruar edhe këtë herë çamët e krishterë të Sulit.

Tashmë suliotët, pas mashtrimeve të Portës së Lartë, provuan edhe një herë pabesinë e vezirit plak. Në këto rrethana suliotët, pa asnjë hezitim, u bashkuan me forcat kryengritëse greke, aleat i të cilave ishte edhe Ali Pasha, kundër Hurshit Pashës, që tashmë kishte ardhur në krye të forcave turke në Greqi.

Çamët manifestonin ndjenja dashurie dhe solidariteti ndaj helenëve, ndërkohë që sundimi shekullor osman kishte kultivuar thellë tek shqiptarët çamër ndjenjën e pavarësisë. Në vigjiljen e Revolucionit Grek, kur Hurshid Pasha vazhdonte ta ngushtonte rrethimin e Janinës. Perovoji arriti në Sul, i cili në emër të Ipsilantit, kryetar i Revolucionit Grek, i ftonte suliotët të luftonin për liri dhe të ndikonin tek muhamedanët shqiptarë të kalonin në anën e Revolucionit Grek, se edhe Ali Pasha ishte mbështetës i revolucionit. (K.Biris, vep.e përm., f.345)...

Në Revolucionin Grek

Të besëlidhurit nisën veprimet e përbashkëta kundër forcave osmane. Ato, më 25 prill 1821, nisen për në Prevezë, ku forcat e të besëlidhurve bashkohen me çetën e Janaq Jorgjit. Me veprime të përbashkëta, suliotët dhe forcat e bejlerëve çamë vunë nën kontrollin e tyre shumë territore të Shqipërisë së Poshtme dhe pas këtij suksesi, suliotët kthehen në Sul .

Dhimitër Ipsilanti mësoi sukseset e aleancës së suliotëve me muhamedanët çamë dhe u entuziazmua për fitoret e tyre. Për Ipsilantin kjo aleancë nuk ishte e mjaftueshme që çamët muhamedanë të bashkëpunonin me suliotët. Komandantit të Revolucionit Grek i interesonte që çamët, me forcat që kishin dhe trimërinë që i karakterizonte, dhe që përbënin një potencial të fuqishëm ushtarak, të bashkoheshin përkrah forcave kryengritëse greke, në luftë kundër forcave osmane. Ipsilanti vlerësonte jo vetëm bejlerët e Çamërisë për ta mbështetur Revolucionin Grek, por edhe krerët e krahinave të tjera të Shqipërisë së Jugut. Komandanti i Revolucionit Grek, ndjenjat e pastra për një aleancë me shqiptarët kundër armikut të përbashkët, i shpalosi hapur dhe pa hezitim në dy letra që u nisi krerëve shqiptarë, në të cilat i ftonte të luftonin përkrah grekëve.

Letra e parë (nga tre të tilla) e Dhimitër Ipsilantit, që iu drejtua parisë së Çamërisë, mban datën 26 qershor 1821... Rrethimi i Tripolicës, në shtator të vitit 1821, gjendej në pikën më kritike. Qyteti ishte i rrethuar nga forcat e shumta osmane. Uria dhe sëmundjet po i sfilitnin të rrethuarit helenë. Forcat osmane synonin t'i detyronin të rrethuarit ose të dorëzoheshin, ose të vdisnin të gjithë nga uria. Në radhët e taborëve osmanë ishin edhe rreth 2000 ushtarë shqiptarë me rrogë dhe komandantët e tyre si, Jaho Demi, nga Filati i Çamërisë e Sali Çami, nga fshatrat e rrethinave të Gumenicës. Ata nuk pajtoheshin me vendimin që kishte marrë komandanti osman, që të rrethuarit të vdisnin nga uria e sëmundjet, që po kthehej në një epidemi të vërtetë masive. Komandantët e forcave shqiptare, nuk kishin asnjë lidhje kombëtare e solidaritet me forcat osmane, por ndjenin një dhembje të thellë për fatin tragjik që përjetonin helenët e rrethuar. Kjo situatë e rëndë bëri që komandantët e forcave shqiptare në radhët e forcave turke, të bien në kontakt me Kollokotronin e t'i deklaronin se ishin gati të braktisnin pozicionet, me kusht që forcat kryengritëse greke t'i linin të lirë të ktheheshin në atdheun e tyre. Kollokotroni e mirëpriti propozimin që iu bë dhe i mori në konsideratë të plotë kërkesat e palës shqiptare.

Shtabi i komandës osmane në Tripolicë, kur pa se shqiptarët me komandantët e tyre, Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi etj., braktisnin pozicionet ku ishin dislokuar, u dëshpëruan dhe u detyruan t'u propozojnë grekëve kryengritës armëpushim. Komandantët shqiptarë gjatë tërheqjes nxjerrin nga rrethimi gjithë klerikët grekë dhe parinë helene, që mbaheshin të izoluar në Tripolicë, dhe dolën bashkë me armët e tyre. Komandantët shqiptarë gjithashtu ishin marrë vesh me kryengritësit grekë, që kur të largoheshin forcat shqiptare, të bëhej një mësymje e fortë kundër pozicioneve osmane, ( N.Spiladou, "Kujtime", Vol.A, f.243; K.Biris, vep.e përm., f.350).

Ja si i përshkruan shqiptarët që dolën nga Tripolica, francezi Vutie: "Ishte një pamje prekëse t`i shikoje këta ushtarë trima të dobësuar nga privacionet, por krenarë të kalonin përmes grekëve".

Kollokotroni për t'u siguruar nga çdo incident gjatë udhëtimit të forcave shqiptare për në atdheun e tyre, caktoi 500 luftëtarë të zgjedhur kryengritësish grekë, që i drejtonte komandanti i shquar i Revolucionit Grek, Z.Pllapoutas. Në vendin e quajtur Mitika, Daljanenjtë, një fis i madh grek, kishin bërë një pritë të fortë për të sulmuar forcat shqiptare e t'i vrisnin të gjithë, në shenjë hakmarrje të vrasjes së vëllait të tyre, Theodhorit, nga forcat osmane, pak kohë më parë. Kollokotroni u njoftua nga njerëzit e tij për pritën që ishte përgatitur dhe menjëherë urdhëroi Daljanenjtë të tërhiqeshin nga planet që kishin stisur dhe të mos krijonin asnjë incident . Daljanenjtë u tërhoqën dhe kolona e shqiptarëve, më 30 shtator arriti në Egjio dhe prej andej do të vazhdonin udhën për në vendin e tyre. Egjio ishte edhe vendi ku forcat greke do të ndaheshin nga shqiptarët, të bindur se ndaj tyre nuk kishte më rrezik rrugës. Jaho Demi, Sali Çami dhe Elmaz Meçi i dorëzuan Pllapoutës një parashtresë falënderimi, në të cilën shprehnin mirënjohje për Kollokotronin si dhe komandantëve të trupës greke, që i shoqëruan në mbrojtjen e jetës së tyre. Peticioni nënshkruhej nga Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi e Lalush Perpani, (N.Spiladou, "Kujtime", po aty).

Në tetor të atij viti, çamët, suliotët e toskët, në bashkëpunim edhe me forcat kryengritëse helene, ndërmorën disa aksione të përbashkëta e të suksesshme kundër forcave osmane në Arahthit, si dhe në rrethimin e komandantit turk në Artë.

Lidhja e aleancës së çamëve me luftëtarët grekë

Forcat shqiptare në këto aksione, siç shkruan historiani grek, Dionis Kokinoi (Dionis Kokinou, "Revolucioni grek", Vëll.IV, f.68, 74; K.Biris, vep.e përm., f.346.), ishin rreth 1500 vetë. Veprimet e përbashkëta greko-shqiptare tregonin se në fakt aleanca ishte krijuar. Tanimë pritej vetëm akti formal për t'u zyrtarizuar aleanca nga pala greke. Me ndërhyrjen e suliotëve, edhe kjo pikë që kishte mbetur pezull, u zgjidh.

Pala e udhëheqësve të kryengritjes greke ftoi krerët myslimanë shqiptarë në Peloponez, në vendin ku ishte caktuar për t'u zyrtarizuar aleanca. Palën shqiptare në atë takim e përfaqësonte Tahir Abazi. Ndërkohë forcat çame, nën drejtimin e Pronjos dhe Çaparit, ishin dislokuar në rrethinat e Artës dhe menjëherë pas nënshkrimit të aleancës, prisnin sinjalin për të kaluar në radhët e kryengritësve grekë, që ishin më të organizuar dhe më të përqendruar në veprimet luftarake…

Tahir Abazi, i revoltuar nga djegia e fshatit, prishja e xhamive dhe e teqeve, si dhe i keqtrajtimeve të myslimanëve arvanitas, hoqi dorë nga vazhdimi i udhëtimit drejt Peloponezit dhe u kthye në Artë. Aty ai u bëri të njohur bejlerëve çamë dhe drejtuesve të tjerë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, veprimet e dhunshme që kishin ndërmarrë kryengritësit grekë ndaj familjeve myslimane dhe institucioneve të kulteve fetare myslimane. Ky lajm i kobshëm, mjaftoi që krerët shqiptarë të hiqnin menjëherë dorë nga aleanca me kryengritjen greke e të bashkoheshin me Hrushit Pashën, (K.Biri, "Arvanites oi dories tou neotorou elenizmou", Athinë, 1961., f.346).

Por vuajtjet çame në këtë betejë qëndrese e më pas, mbeten të pashoqe. Ja si shkruan Dora D'Istria: "Për fat të keq, asnjë pjesë e Shqipërisë nuk ka vuajtur aq sa Çamëria nga fanatizmi mysliman dhe ky është një konstatim mëse i drejtë, i cili herë pas here në momente kritike ka nxjerrë krye dhe është bërë pengesë serioze në progres, siç ishte rasti në mbrojtjen e alfabetit latin e shkollës shqipe", ( Dora d'Istria, vep.e përm.).

Prishja e aleancës

Hrushit Pasha, kryegjenerali turk, e shfrytëzoi pa humbur kohë konfliktin që kishte plasur mes drejtuesve të kryengritjes greke dhe bejlerëve myslimanë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme. Ai gjeti terren të favorshëm për t'u bërë thirrje myslimanëve shqiptarë të largoheshin përfundimisht nga aleanca, duke u thënë se kryengritja greke ishte vepër e Rusisë cariste dhe se ajo ishte drejtuar kundër myslimanëve dhe se do të ishte një dënim qiellor, po qe se myslimanët do të bëheshin me të krishterët. Propaganda e Hrushit Pashës synonte që bejlerët myslimanë çamë të bashkoheshin me forcat osmane. Të gjitha këto presione nga brenda e jashtë nuk mund të mos ndikonin në tronditjen nga themeli të aleancës dhe prishjen e saj. Jetëgjatësia e saj qe vetëm 12 muaj: Janar 1821- Dhjetor 1821, (Pouqueville, "Histoire de la rigeneration de la Grece", f.199-200).

Prishja e aleancës dhe fushata e reprezaljeve që kishte nisur ndaj myslimanëve shqiptarë, i preku shumë suliotët dhe kreykapedanin e tyre, Marko Boçarin, edhe për faktin se kishte qenë Marko Boçari nismëtari për krijimin e aleancës mes bejlerëve të Çamërisë dhe kryengritjes greke.

Madje, Marko Boçari shihte se ftohja e bejlerëve myslimanë të Shqipërisë së Poshtme ndaj kryengritjes greke, kishte nisur të ndjehej edhe tek shqiptarët e krishterë suliotë. Këto pasoja të paparashikuara nga krerët e kryengritjes, kishin krijuar tensione alarmi tek qeveria greke.

[RaPSouL]

Flijimi për nder i 100 grave çame; legjenda që çuditi Europën!

Nga Hajredin Isufi


Krahas bukurisë, si dhuratë e natyrës, trimëria e gruas çame ka qenë dhe ka zënë vend në kufijtë e legjendës. Rrëfimet e transmetuara brezave, gojëdhënat, këngët; por dhe dokumentet arkivore të kohës, e evidentojnë dendur këtë fakt.

Por të gjitha që cituam më sipër, sipas dokumenteve arkivore e studiuesve (këtu të gjithë bashkohen në një pikë) nuk do të kishin vlerë, apo më saktë nuk do të ishin të plota pa përmendur suliotet çame. Shumë studiues, që i kanë pasur në qendër të studimit të tyre Çamërinë dhe çamët, e pasqyrojnë gruan çame të Sulit si luftëtare dhe bashkëshorte të aftë të burrit, si bartëse të ideve më të mira të kombit e pajisur me ndjenja të larta si një nënë e denjë për të rritur dhe edukuar fëmijët, si luftëtare e trimëreshë, si shtëpiake e përkryer dhe në punët jashtë shtëpisë, si dhe në mbrojtjen e trojeve, të fisit dhe të afërmve të saj.

"Gratë suliote, tregon Sukoja, i pasuan burrat me dyfekun mbi supet, shpatën ngjeshur, koburen dhe gjerdanin; ato inkurajuan trimat dhe i shoqëruan në të gjitha ndeshjet...", (Aleksandër Soutzo, "Historie de la revolution Greque", Paris, MDCCCXIX, f.202).

Vilhelm Müler i ka kushtuar gruas suliote një poezi të bukur të titulluar "SULIOTJA". (Vilhelm Myler, cituar nga K.Xoxi në : Lufta e popullit grek për pavarësi, vep.e përm., f.352).

Gratë suliote, luftëtare si burrat

Dëshmi interesante të trimërisë së grave çame sjell dhe Dora D'Istria: "Në rreziqet e mëdha s'ka pasur asnjëherë nën armë më shumë se 1500 luftëtarë. Gratë e tyre i shoqëronin ata në luftë, transportonin ushqime dhe municione dhe në rast nevoje rrëmbenin dhe pushkën dhe e përdornin atë me mjeshtëri, si burrat e djemtë e tyre. Sali Pasha, i biri i Aliut, që ishte poet, i ngre lart vlerat e grave suliote në një vjershë të tij, duke vënë në gojën e Ali Pashës vargjet: "...Shihni si qëndrojnë suliotët/ Trima burrat, burrëresha gratë...", (Dora d`Istria, vep.e përm., f.38).

Shembulli dhe heroizmi i grave suliote u jepte kurajë jo vetëm luftëtarëve suliotë, por edhe indiferentëve dhe frikacakëve. Ato i ndiqnin hap pas hapi burrat dhe djemtë e tyre. Thuhet, se Moskoja, gruaja e kapedan Xhavellës, kur kishte arritur në kullën e Qafës në Sul, gjeti të shtrirë trupat e disa luftëtarëve suliotë. Koço Xhavella, nipi i saj, sapo kishte dhënë shpirt. Moskoja, sipas Dora D'Istrias, i bëri nderimet mortore të denja për luftëtarët..., hidhet mbi trupin e tij, e puth, e mbulon me përparësen e saj dhe i thotë: "Nip i shtrenjtë, unë arrita shumë vonë për të të shpëtuar, por unë do të vrapoj të të marr hakun". Dhe me shpejtësi, si një ortek, vihet në ndjekje...", (Dora D'Istria, po aty, f.39).

Gratë çame, kur e shihnin armikun të sulmonte territoret e shtrenjta të tyre dhe t'u rrëmbente lirinë e t'i kthente në skllavëri, rrëmbenin armët. Sulmi i tyre mbi forcat armike ishte i befasishëm dhe i vrullshëm si stuhi.

Flijimi për nder i 100 grave suljote

Në një nga betejat e ashpra të vitit 1792, kur Suli u sulmua nga forca të shumta të Ali Pashës, disa gra suljote, duke parë rrezikun që i kërcënonte armiku i tyre, rrëmbyen armët. Ajo që i printe suliotët ishte Moskoja, gruaja e Kapedan Xhavellës. Gruaja suliote, ashtu si të gjitha gratë shqiptare, i jepnin rëndësi të madhe nocionit "nder". Në emër të tij, ato ishin gati të sakrifikonin edhe jetën e tyre. Këto veti të larta të gruas shqiptare, thotë studiuesi arvanitas, Aristidh Kola, "janë gjëra të panjohura për lindoret, prandaj edhe nuk i çmonin këto veti të larta të shqiptarëve", (A.Kola, vep.e përm., f.302.)

Brigjet e Aspropotamit dhe shpatet e thepisura të humnerës së Zallongut, u bënë dëshmitarë të vetësakrificës. Gratë suliote preferuan vetëflijimin e tyre. Ato zgjodhën më mirë një vdekje të ndershme, që të shpëtonin nga një jetë prej skllave, që i priste, po të binin në duart e forcave të Ali Pashës.

Është i njohur tashmë akti heroik i dramës së grave suliote në Zallong. Më shumë se 100 gra, nëna, duke shtrënguar në gji fëmijët e tyre e të pasuara nga vajzat e tyre, u hodhën në humnerën e thepisur të shkëmbinjve të Zallongut.

Ato morën një vendim të shpejtë për t'u mbrojtur nga poshtërimi, turpi dhe tortura. U kapën dorë për dore dhe mbi sheshin e shkëmbit, ku ndodheshin, filluan të hedhin "vallen e vdekjes" së tyre, të cilën e frymëzonte një heroizëm i jashtëzakonshëm e i paparë, kurse tmerret e vdekjes tragjike të tyre përjetonin ritmin. Vallen e shoqëronte kënga patriotike, refrenin e të cilës patjetër e dëgjonte edhe qielli, e dëgjonin edhe shkrepat e Zallongut. Në fund të refrenit, të 100 gratë lëshuan një klithmë rrëqethëse e të gjatë, jehona e të cilës vazhdoi deri në fund të humnerës, ku përfunduan bashkë me krijesat e tyre, që e shtrëngonte fort në gjokset e përgjakura.

Gratë çame, pajtuese të gjaqeve

Një aspekt tjetër që spikat në veprimtarinë e gruas çame e që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve, ishte roli i ndërmjetësit të paqtimit që luante ajo në situata të rënda, kur plasnin mosmarrëveshjet e luftimet midis fiseve për sinor e gjakmarrje.

Gruaja çame, në këto raste, luante një rol jo të vogël në përfundimin e traktateve apo në luftime. Këtë mision fisnik të gruas çame e ka vërejtur edhe Pukëvili, por rilindësja çame, Elena Gjika, e shtrin edhe më tej shpjegimin e këtij fenomeni për veprimtarinë e grave në Shqipërinë e Poshtme në përgjithësi e të gruas çame në veçanti.

Dora D'Istria për rolin që luan gruaja shqiptare për qetësimin e gjakrave, e krahason me gruan gale, që sipas Plutarkut, "galët kishin për zakon të këshilloheshin me gratë e tyre për paqen dhe luftën dhe t'i përdornin ato për të fashitur mosmarrëveshjet e tyre...", (Pouqueville, Voyage, vepër e përmb., Vol.1, faqe 29, Dora D'Istria, "Rinia e një shqiptareje", f.38).

Gratë çame, bukuria e pashoqe

Karakterin e moralin e lartë të shqiptares çame dhe shpirtin patriotik të tyre, studiuesit nuk e kanë veçuar për asnjë çast nga bukuria fizike e shpirtërore të saj. Për ta, bukuria e gruas çame është e pashoqe. A.Panajodis, historiani grek i shekullit XIX, i cilëson çamët të hijshëm e të paraqitshëm, "burra të bukur, me shtat të gjatë...", (A.Panasotides, "Çështje folklorike...Çamët", në "Dedona", Kalendar i ilustruar Epirot, Viti I, 1896, Athinë, 1895, f.75).

Edhe kryekonsulli frëng në Janinë, Pukëvili, i ndodhur mes çamëve të Filatit, u befasua nga bukuria e femrave çame. Ai do t'i vlerësonte këto si "femrat më të bukura të Greqisë", (Pouqueville, Voyage..., vep.e përm., Vëll.I, kap.29).

Një autor tjetër, Bartholdy, në veprën e vet "Udhëtimi im në Greqi" në shënimet e tij, bukuria e gruas shqiptare zë një vend të rëndësishëm. "Në Athinë, shkruan ai, edhe pse nën një qiell mjaft të pastër, femrat kanë qenë më pak të bukura, në krahasim me të tjerat... por nuk mund të thuhet kështu për shqiptaret e bukura, që banojnë në qytetin e Artës, sepse ato janë një racë krejt tjetër", (Bartholdy, vep.e përm., f.97).

Kur bëhet fjalë për vlerësimet e autorëve të huaj rreth bukurisë së femrës shqiptare në Shqipërinë e Poshtme, nuk duhen lënë pa përmendur edhe konstatimet dhe vlerësimet e kronistit anglez, Çajrel. Ai vuri re tek shqiptarët e asaj krahine një bukuri të veçantë si tek burrat, ashtu edhe tek gratë. Ai në veprën e tij shkruan se suliotët, megjithëse u shpërndanë andej-këndej, në të katër anët e mbretërisë helenike dhe krijuan lidhje martesore të përziera me një racë tjetër, dhe kjo dukej e rrallë, prapëseprapë ata e ruajtën bukurinë e përsosur të shqiptarit dhe si burrat edhe gratë, kudo që ndodhen, janë pasues të denjë të gjyshërve të tyre: "Burra të gjatë dhe fizik të fortë, me fytyrë burrërore, mjekër leshatore, flokë të gjata, të lëshuara, zbukurojnë tiparet e tyre...", (Bartholdy, po aty).

Gratë suljote, ose "Perëndeshat e bukurisë!"

Autori anglez tek gruaja suliote vërejti se ajo megjithëse dukej si e plakur para kohe, nga vuajtjet dhe punët e rënda, prapëseprapë, bartte dëshmitë e një race të lashtë . Çajrël, duke u ndodhur në një dasmë suliote, pati rastin më të mirë që gruan suliote ta shihte në një ceremoni festive, të veshur me veshjen karakteristike, të zbukuruar hijshëm, që ndryshe nga paraqitja e saj e përditshme në punët e fushës, gjente rastin më të mirë të shprehte bukurinë dhe elegancën e saj. Përshtypjet që krijoi anglezi për dasmoret çame, ishin befasuese dhe nuk ngurroi t'i krahasonte gratë suliote me "Venusin e Miles" (Perëndeshën e Bukurisë). "Nusja suliote, dukej si një skulpturë e hijshme atleteje, me kyçet e duarve e të këmbëve delikate, me gjoksin e ngritur, me tipare klasike të fytyrës së saj ovale...", (Bartholdy, po aty).

Edhe studiuesja e shquar Elena Gjika, nga Parga, në veprimtarinë e gjerë të saj studimore, nuk len pa përmendur bukurinë e simotrave të saj shqiptare të Shqipërisë së Poshtme, duke u ndalur tek bukuria fizike e përkryer e tyre. Mes të tjerave, ajo shkruan: "Gratë e kësaj pjese të Shqipërisë, mund të kishin shërbyer si modele të Fidias dhe Praksitelit...", (Dora d`Istria, vep.e përm., f.204).

Për ta vazhduar më tej mendimin që trajtojmë, është me interes të përmend edhe dy vlerësime të autorëve të huaj për bukurinë e femrës çame. Së pari, është fjala për konsideratat që shpreh historiani biograf, Adam Volf. Ai përmend me admirim përshtypjet që pati nga një vizitë që i bëri iluministes shqiptare, Dora D'Istria. Gjëja kryesore që i tërhoqi vëmendjen, ishin sytë e saj të ndryshëm, buzëqeshja e ëmbël, qëndrimi i saj madhështor e i natyrshëm, fytyra fisnike që zbulonte energji, dinjitetin, shëndetin dhe zgjuarsinë, (Dora d`Istria, po aty).

Së dyti, Ibrahim Mensur Efendiu për gruan e Ali Pashës, Vasiliqinë, nga Pleshovica e Filatit, thotë: "Ishte një grua e bukur, afro 35-vjeçare, kishte një elegancë të çuditshme". (Ibrahim Mensur Efendi, "Kujtime për Ali Pashën", Tiranë, 2003, f.237). Ndërsa Dora D'Istria e cilësonte Vasiliqinë një pëllumbeshë të bukur të rrëmbyer nga foleja...

Këto tipare të gruas çame, ndoshta nuk do të krijonin një përfytyrim të saktë të hijeshisë së gruas shqiptare, që për Dora D'Istrian, "janë gratë më të bukura të gadishullit lindor… Mahnitesh me luginat e këndshme të Çamërisë, me bukuritë e virgjëneshave të saj me sy të zinj, flokët e mrekullueshme të të cilave, me ngjyrë të rreshkët në gështenjë, u rrëzohen gjer te thembra...", (Dora D'Istria, cituar më lart)…




Rrëfimi:

Pas një shekulli tek shkëmbi i 100 Heroinave

Më 1 korrik të vitit 1990, familjarisht isha në Greqi. Prisja me padurim të gjeja rastin të shkoja në Zallong dhe në Sul. Këtë dëshirë për të shkuar në Zallong e më pas në Sul, ma plotësuan dy djem vendas, Pavllo dhe Vasili. Në një ditë të nxehtë të muajit korrik, u nisëm për në Zallong. Rrugën e bëmë kryesisht me makinë, por për të arritur në majën e Zallongut duhet të udhëtonim edhe me këmbë. Kur arritëm tek sheshi i vogël i Zallongut, majë malit, ku ngrihet lapidari madhështor që përjetëson heroizmin e grave suliote, më pushtoi një ndjenjë dhimbjeje dhe kënaqësie; dhimbje për fatin tragjik për viktimat e pafajshme në të gjitha kohërat, dhe një ndjenjë kënaqësie që ta njoh nga afër historinë e atij vendi të lavdishëm, që kanë habitur botën me qëndresën dhe shpirtin e lartë patriotik që kanë treguar. Ndërkohë iu afrova paksa buzës së humnerës, që të kallte tmerr e frikë. Ndjeva dhimbje dhe emocion. Më dukej se edhe pse kishin kaluar njëqind e ca vjet, jehona e këngës së grave suliote që ishin hedhur nga ai vend e që përcillte melodinë elegjiake të valles së vdekjes së heroinave të Sulit, vinin lehtë-lehtë nga shkrepat e honeve të humnerës në veshin tim dhe më zgjonin shumë kujtime e mbresa nga ato histori të shumta që kisha lexuar e dëgjuar për Sulin e suliotët.

Në fund të humnerës, në këmbët e shpateve të saj, ngrihet një manastir i bukur, dykatësh e me anekse përreth. Më shtynte një dëshirë e brendshme ta vizitoja me atë rast edhe atë vend të shenjtë kulti dhe të ndizja një qiri me respekt e nderim, jo vetëm për të rënët e Sulit, por për të gjithë viktimat e pafajshme që humbën jetën nga politikat e mbrapshta të pushtuesve dhe të kriminelëve që u bënë veglat e tyre të verbra.

Zbritëm nga mali i Zallongut dhe shkuam drejtë e në manastir. Fillimisht hymë në hyrjen e parë, që ishte një sallë e madhe dhe shumë besimtarë grekë zhvillonin ritet e tyre lutëse në qetësi të plotë e në një ambient të admirueshëm, që të impononte respekt të thellë për njerëzit dhe fenë. Pas pak na afrohet, si për të na shoqëruar, një prift i vjetër që i kishte kaluar të 80-vjetët. Ishte shumë komunikues dhe shprehte një mirësjellje të admirueshme. Fliste ngadalë e me shumë kulturë.

- Jeni i huaj?- më thotë.

- Po, vij për të parën herë këtu, iu përgjigja, plotësova një dëshirë të zemrës për të parë Zallongun historik të Epirit,- iu përgjigja.

Vura re se priftit i pëlqente ta zgjaste bisedën dhe nisi të më pyeste se çfarë kisha lexuar për Sulin. I përmenda një sërë autorësh grekë e të huaj dhe së fundi i thashë që kisha lexuar dhe librin e Foti Ikonomit, një prift nga Paramithia. Priftit i shkëlqyen sytë e tij të vegjël, kur zura në gojë priftin e Paramithisë.

- Bravo, bravo, më vjen mirë që keni lexuar një vepër të një prifti grek me shumë njohuri të thella e kulturë të gjerë në shumë fusha,- shtoi ai.

- Po, ai libër më ka krijuar një kënaqësi të veçantë dhe këtë pohim ia bëra me bindje të plotë,- i them.

Pas këtij dialogu të shkurtër, prifti nisi të rrëfejë ngjarje nga jeta e bëmat e suliotëve. Tregimet e tij ishin shumë interesante, por ngurroja të merrja ndonjë shënim, se kisha frikë se do t'i shkëpusja fillin e bisedës dhe do të ishte më i rezervuar për ato që kishte ndërmend të më tregonte. Prifti fliste rrjedhshëm dhe shumë qartë, që të jepte përshtypjen se kishe përpara një ciceron që shpjegonte historinë e Sulit e të suliotëve me shumë kompetencë. Nga ky bashkëbisedim spontan mësova shumë gjëra interesante, por më e veçanta që mësova nga ai, ishte kjo histori e shkurtër që lidhet me heroizmin e grave që u flijuan në shkëmbinjtë e Zallongut. Kur gratë me krijesat e tyre binin një nga një në humnerë duke kënduar e hedhur vallen e vdekjes, tha prifti, një fëmijë i vogël, djalë, shpëtoi pa u copëtuar nëpër shkëmbinj, duke ngecur në disa shkurre, pa iu shkaktuar asnjë plagë. Ai e gdhiu natën mes asaj shkretëtire shkëmbore, dhe të nesërmen, kur banorët vendas shkuan për të mbledhur trupat e copëtuar të grave dëgjuan një zë fëmije të ngjirur të ngecur në një gëmushë. Fshatarët e morën fëmijën dhe me përkujdesjet që treguan, djali u rrit. Gjetja e një fëmije të gjallë krijoi habi në të gjithë zonën e më tej. Asnjë nuk e besonte që të bjerë një qenie njerëzore nga një lartësi e tillë e të mbetet i gjallë. Rreth kësaj ngjarjeje që ishte e pabesueshme nisën të hapen fjalë në gojët e popullit e të besimtarëve, se në shpatet e malit të Zallongut ka një vend të shenjtë dhe njerëzit nisën ta frekuentojnë duke iu lutur Jezu Krishtit e Shën Mërisë t'u lehtësojnë vuajtjet e tyre. Më pas, në këtë vend të shenjtë u ngrit fillimisht një vend kulti për të krishterët e më pas u bë kjo ndërtesë e bukur kulti që frekuentohet shumë si nga besimtarët e krishterë ashtu edhe nga të tjerët, që kërkojnë mëshirën e shenjtorëve për t'ua lehtësuar vuajtjet.

E falënderova priftin përzemërsisht për kohën që humbi duke qëndruar me mua si dhe për informacionet shumë interesante në fushën e historisë për Sulin e suliotët që më dha dhe u ndava shumë miqësisht.

[RaPSouL]

Nuk pranojnë braktisjen e trojeve, masakrohen qindra çamë


Intelektualët helenë në mbrojtje të çamëve

Kur qarqet shoviniste greke planëzuan e nisën të vënë në zbatim masakrimin e popullsisë çame, largimin e saj të dhunshëm nga trojet autoktone e rrëmbimi i pronave çame, krahas qarqeve përparimtare në Shqipëri, qeverisë shqiptare, opinionit përparimtar evropian, në mbrojtje të tyre dolën dhe intelektualë grekë. Arkivat dëshmojnë se ndër më aktivët në këtë drejtim ishin deputetët e Parlamentit grek, Jorgios Sp.Sakas dhe Kristo Vasili. Ja fragmente nga pohimet e tyre, shkëputur nga arkivat shtetërore greke:
-"I lutemi kryetarit të qeverisë t'i mbrojë këta bashkatdhetarë, vëllezërit tanë, me të cilët na ndan vetëm feja, po na bashkojnë po ato zakone të njëjta, e kaluara dhe e njëjta histori. Nuk duhet të harrojmë, se edhe ato kanë të drejta në shtetin grek".
(Arkiva Greke, deputeti Jorgios Sp.Sakas. Në gazetën e pavarur politiko-letrare "Kravji", dt.8 korrik 1936).
- "Çamët janë njerëz të ndershëm, shtetas besnikë të mbretit Kostandin dhe miq të shtetit grek".
(Arkiva Greke, Kristo Vasili, deputeti i Janinës. Në gazetën "Elefteria", nr.102, Janinë, 30 prill 1936).
Megjithatë, tragjedia çame nis e përfundon tragjikisht, sipas një skenari të përgatitur nga qarqet shoviniste të vendit fqinj.

Nuk pranojnë braktisjen e trojeve, masakrohen qindra çamë

Aneksimi i qendrave kryesore të Shqipërisë së Poshtme, veçanërisht e Çamërisë, më 1912-1913 nga Greqia, u pasua me një valë krimesh, ekzekutimesh e terror mbi popullsinë, veçmas mbi atë myslimane. Dëshmitarë okularë pohojnë se në Janinë dhe në rrethinat e saj, kishin parë grumbuj me kufoma shqiptarësh, ushtarë e civilë të shfytyruar në mënyrën më të egër, (K.Buchberger, Vjetët e mija në Shqipëri, në "Studime historike", Tiranë, 1972, nr.4, f.141-174).

Të njëjtat skena mizore u shënuan në qytetet e fshatrat e Paramithisë. Autori grek, G.Fessopuolos, pjesëmarrës në ngjarje si oficer i ushtrisë greke, detyrohet të pohojë: "Kujtimet e hidhura që lanë në popullsinë shqiptare të Çamërisë bandat kreteze të drejtuara nga Manos, Montakas, Granicas etj.", ( G.F.Fessopoulos, "Hellas eis tous balkanikous polemous tou 1912-1913", V.I., "Polemos kata tes Tourkias", Athinë, 1925, f.285).

Ekzekutime masive të çamëve
Shpërngulja e çamëve nga trojet e tyre, u parapri nga një terror masiv, me persekucion e dhunë. Dëshmitë e kohës e arkivat zyrtare japin fakte të shumta për këtë. "Në Paramithi, në vendin e quajtur Selan, forcat greke nën komandën e një farë Daljanaqi nga Kreta, ekzekutuan 70 vetë nga paria e Çamërisë, midis tyre dhe hoxhën Hafuz Rasimin etj. Viktimat ishin nga fshati Dramës, Rrëzanj, Koriqan, Vratilë, Bedelen, Shëmërizë, Njihor, Skupicë (Paramithi), Nikolicanj, Grika, Petrovicë e Mininë. Vetëm në fshatrat e Filatit u mbyllën në Burgun e Janinës 34 vetë, ndërsa nga qyteti 10 të tjerë, midis të cilëve edhe Qamil Izeti, mësuesi i parë i shkollës shqipe. Arrestime të tjera pati edhe në kazanë e Margëlliçit të Reshadies (Gumenicës) etj. Forcat greke nuk kursyen as edhe banorët e fshatrave çamë të krishterë, siç ndodhi në Stanov (Frar), Shenicë e gjetkë", (A.SH., gazeta "Albania", Neë York, Nr.11 dhjetor 1919).

Krahas përndjekjeve dhe ekzekutimeve të individëve dhe grupeve, ishin të shumta edhe ndëshkimet ndaj bashkësive të tjera çame. Të njëjtin fat pësoi fshati Petrovicë, që u dogj i gjithi nga bandat greke, ndërkohë që popullsia e terrorizuar e cila mundi të shpëtojë u strehua në Filat, Paramithi e në Margëlliç, (AQSH, Fondi 252, viti 1925, Dos.131, fl.44).

Programe të gatshme u kryen edhe në fshatra të tjera të Çamërisë. U dogjën dhe u shkatërruan krejt fshatrat: Gardhiq, me 300 shtëpi, Dhragomia, me 200 shtëpi, Minina, me 65 shtëpi, në kazanë e Filatit u shkatërruan ndër të tjera Ninati, me 120 shtëpi, Markati, me 120 shtëpi, Janjari, me 150 etj. Është e tepërt të thuhet se aksione të tilla shoqëroheshin gjithnjë nga shpronësimi me dhunë i pronarëve shqiptarë dhe ngarkimi i tyre me taksa dhe angari të papërballueshme nga këta të fundit, (po aty, Dos.119, f.120-131).
Politika e terrorit ndaj popullsisë shqiptare u shtri dora-dorës edhe në viset e tjera të Shqipërisë së Poshtme, ku hynë trupat greke apo bandat kriminale të organizuara prej tyre.
Krahas dëshmive për dhunën e ushtruar ndaj popullsisë çame, menjëherë pas hyrjes së forcave greke në viset çame, njoftime të ndryshme flasin edhe për një valë shpronësimesh dhe emigrime të shqiptarëve të Çamërisë. Shumë familje çame emigruan në drejtim të viseve shqiptare sa në veri apo drejt Turqisë, Francës, Shteteve të Bashkuara e vendeve të tjera, (AQSH, Fondi 251, viti 1931, Dos.100, f.52-53).

Çamëve u hiqet e drejta e votës
Aneksimi i Çamërisë dhe i viseve të poshtme në vitin 1912-1913 shënoi fillimin e kalvarit të shqiptarëve çamë nën pushtimin grek.
Athina në parim i njihte çamët si minoritet dhe në të njëjtën kohë ia ngushtonte gjithnjë e më tepër të drejtat minoritetit shqiptar. Deri në mbarim të Luftës së Parë Botërore minoriteti çam arriti të kishte në Parlamentin grek përfaqësuesin e saj, por në vitet që pasuan shqiptarët e Çamërisë nuk u përfaqësuan asnjëherë në Dhomën Legjislative Greke. Në fund të vitit 1922 kësaj popullsie iu hoq e drejta e votës, duke mos i konsideruar si qytetarë grekë. Qeveria greke, duke u bazuar në fenë e tyre muhamedane, bënte përpjekje për t'i quajtur ata turq, në mënyrë që t'i përfshinte në një shkëmbim të mundshëm. Ministria e Punëve të Brendshme Greke, në Fletoren Zyrtare Nr.317, datë 29 tetor 1925, publikoi një urdhëresë, me anë të së cilës u hiqej e drejta për të votuar myslimanëve çamë, duke i konsideruar si kontigjent i shkëmbyeshëm.

Në kundërshtim me Kushtetutën Greke ata nuk u trajtuan të barabartë as në pjesëmarrjen e tyre, as në strukturat ushtarake. Deri në fund të viteve 1920, çamët myslimanë nuk u thirrën nën armë. Në vitin 1928 nisi mobilizimi i myslimanëve çamë, por ata nuk shërbenin si ushtarë të rregullt, por përdoreshin në punë të rëndomta, si në ndërtimin e urave, të rrugëve e si stallierë në repartet ushtarake.
Mbyllen shkollat shqipe, nis shtetëzimi i pronave

Në këtë kohë, shqiptarët në Greqi kishin humbur të gjitha të drejtat. Qeveria greke nuk lejonte për shqiptarët në Çamëri asnjë shkollë në gjuhën amtare shqipe, ndërkohë që në të gjithë fshatrat e banuara prej tyre, ajo kishte hapur shkolla në gjuhën greke.
Në qendrat kryesore të Çamërisë, si në Filat, Paramithi e Margelliç u krijuan enkas zyra për të shtetëzuar pronat e myslimanëve shqiptarë, (Conference de Lausanne sur les Affaires du Prache Orient, 1922-1923). Tani, le të ndalemi më konkretisht me konfliktin që shpërtheu midis myslimanëve e të krishterëve për çështjen e pronave. E drejta e pronësisë e pronarëve myslimanë shqiptarë, ishte e lidhur me statusin minoritar të këtij grupi etnik dhe çdo cenim i pronës jo vetëm që krijonte një pabarazi ekonomike, por prekte dhe një të drejtë ligjore e sociale, në kuadrin e legjislacionit të shtetit grek.

Vendimi për zhvendosjen e popullsisë çame në Azi
Më 23 janar 1923 u nënshkrua Traktati i Lozanës. Në nenin e fundit të saj, përcaktohej shkëmbimi i popullsisë turke në Greqi, me atë greke në Turqi. Ky angazhim u konfirmua disa herë nga qeveria greke. Por në mënyrë të kundërligjshme u bënë shumë përpjekje të dhunshme nga qeveria greke dhe administrata lokale, që shqiptarët myslimanë me kombësi shqiptare të përfshiheshin në shkëmbim dhe të dërgoheshin në Azinë e Vogël. Tashmë ishte bërë e qartë për të gjithë se ishte planifikuar një strategji e tërë për shpronësimin e kolonizimin e pronave shqiptare, me refugjatët grekë të ardhur nga Azia e Vogël. Në mbështetje të kësaj ideje, Ministria e Bujqësisë Greke, më 1 tetor 1922, me anën e një Qarkoreje urdhëronte administratën e përgjithshme të Epirit, që"… familjet e refugjatëve të stabilizoheshin në pronat e myslimanëve shqiptarë", (AYE/A/5 (9). (Guvernatori i Përgjithshëm i Epirit, MPJ Greke, Janinë 2 mars 1923). Njëkohësisht, me urdhër, nisi zhvendosja e çamëve nga shtëpitë e trojet e tyre. Ja si shkruan Krapsites:

"Qeveria greke, kishte planifikuar të vendoste në krahinën e Çamërisë, në pronat e shqiptarëve, 18.000 refugjatë grekë të ardhur nga Azia e Vogël. Ndërkohë, kontigjente kolonësh grekë, kishin nisur të vendoseshin në fshatin Gardhiq, Dhragomi, Karbunarë, Vole, Niste, Arpicë etj. Kështu p.sh., në fshatin Arpicë nga 300 shtëpi që kishte fshati, 250 i kishin zënë refugjatët, ndërsa shqiptarët u detyruan të sistemoheshin 3-4 familje në një shtëpi. (Vas.Krapsites, "Oi Mousolmanoi tsamides tis Thesprotias", Athina, 1986, f.33). Edhe në fshatrat myslimane të Shkallës (Filat), si në Picar, Muzhakë, Sollopi, Pjadhul dhe Sklav, u zaptuan me forcë nga refugjatët grekë, shtëpitë dhe pronat e myslimanëve.

Më 15 shkurt të vitit 1923 u lëshua një urdhëresë tjetër lidhur me sistemimin e të krishterëve pa tokë, sipas të cilit, tokat publike dhe ato në pronësi të myslimanëve shqiptarë, do të ndaheshin për t'u sistemuar refugjatët . Ligji i shpronësimit u vu në bazë të Kushtetutës Greke të vitit 1911 dhe hyri në fuqi para vitit 1923. Ky ligj nuk ishte gjë tjetër, veçse një grabitje zyrtare dhe ishte i mjaftë për t'i lënë shqiptarët pa bukë dhe t'i shtrëngonte të largoheshin nga Çamëria, ("Oi Mousolmanoi tsamides tis Thesprotias", Athina, 1986, f.33)…

Dhuna mbi popullsinë myslimane

Në skenarin e dhunës greke, më e goditura ishte popullsia çame e besimit mysliman. Ja si dokumentohet në AQSH: "...Përpara se Komisioni të arrinte në Çamëri (në fillim të vitit 1924), bandat greke të drejtuar nga kretasi Jani Mandi, Kollovci, Nikolla Qamo, Harilla dhe Vasil Mastora, bënin presion mbi popullsinë myslimane që t'i deklaronin Komisionit se ishin turq dhe donin të shkëmbeheshin, (AQSH, Fondi 251, viti 1923, " Dokumente për Çamërinë", dok.183, f.285). Kur Komisioni Miks arriti në Prevezë, zyrtarët e administratës lokale greke përdorën të gjitha format, që përfaqësuesit e Çamërisë të mos kontaktonin me anëtarët e Komisionit Miks për të parashtruar kërkesat në emër të popullsisë çame. Qeveria greke, për të realizuar planet e saj, nisi një valë arrestimesh dhe izolimin e përfaqësuesve të Çamërisë. Ja si pasqyrohet ky fakt në AQSH: "Goditja e parë ndaj patriotëve shqiptarë nisi në qendrat kryesore të Çamërisë: në Filat, Margëlliç, Gumenicë, Paramithi e Pargë. Në burgjet e Janinës dhe në kampet e internimit, dergjeshin njerëzit më të ndershëm të Çamërisë, si Musa Demi, Myftiu i Filatit, Mehmet Zeqirjai, Haki Musai, Mazar Dino nga Paramithia, Ymer Çapari nga Luarati, Jasin Sadiku nga Margëlliçi, Ymer Merishi etj.
…Më 2 qershor 1924, një i quajtur Llucaqis, torturonte banorët e fshatrave të Filatit, aq sa nga ulërimat e viktimave ishin traumatizuar gratë dhe fëmijët. Po kjo gazetë publikonte një korrespondencë me gratë dhe fëmijët, (AQSH, po aty).

Dëbimi i çamëve në shifra. Refugjatë grekë në trojet çame Sipas arkivave, në vitin 1925 e në fillim të vitit 1926, nga 3419 shtëpi myslimane në Çamëri, refugjatët grekë u vendosën më 1943 në shtëpi myslimane dhe në asnjë shtëpi të krishterë. Zënia e banesave, ullishtave, vreshtave, tokave prodhuese, kullotave nga refugjatët grekë, mori formën përfundimtare e solli pasoja të rënda në ekonominë e minoritetit çam.

Me ardhjen në fuqi të gjeneral Pangallosit, që e konsideronte Shqipërinë fqinje një aleate të mundshme ndaj rrezikut sllav, u ndërmorën hapa serioze në drejtim të normalizimit të marrëdhënieve me vendin fqinj. Ndër to mund përmendim vendimin për të shpërndarë silogjet vorio-epirote, që vepronin kundër Shqipërisë. Gjithmonë lidhur me problemin e çamëve myslimanë, ai urdhëroi ndalimin e vendosjes së mëtejshme të refugjatëve grekë në tokat e tyre dhe shpalli një amnisti të përgjithshme për të gjithë çamët e burgosur dhe të internuar nga qeveria greke . Me rëndësi të veçantë, ishte vendimi i qeverisë greke të Pangallosit për të lënë të lirë hapjen e shkollave shqipe në fshatrat e Çamërisë.

Qeveria shqiptare e përshëndeti qeverinë e Pangallosit për frymëmarrjen që u dha marrëdhënieve shqiptaro-greke, të cilat prej kohësh ishin të ngrira. Nga ana e tij Pangallosi, në një intervistë dhënë korrespondentit shqiptar në Athinë, më 14 shkurt 1926, theksoi: "Athina është e vendosur të ndëshkojë çdo veprim të keq në Greqi ndaj minoritetit shqiptar prej disa kokave të nxehta të papërgjegjshme".

Duke marrë në mbrojtje çamët myslimanë në Greqi, Pangallosi shprehu besimin se edhe qeveria shqiptare do të mbante të njëjtin qëndrim ndaj pakicave greke në Shqipëri. "Me pakica greke në Shqipëri, theksoi Pangallosi në deklaratën e tij për shtyp, kuptojmë grekofonët në Shqipërinë e Jugut dhe aspak jo ortodoksët shqiptarë, që nga raca e kombësia janë zotër në shtëpitë e tyre. Jemi kundër asaj teorie të gabuar, vijon ai, që çdo ortodoks ta quajmë grek", ( AYE, 1926-1927-1928, B/68/6. Guvernatori i Përgjithshëm i Epirit për Ministrinë e Punëve të Jashtme Greke, Nr.41 (sekret), Janinë, 7 dhjetor 1926).

Por, rrëzimi i Pangallosit në verën e vitit 1926 e prishi klimën. Me ardhjen në fuqi të gjeneral Kondilit, çështja çame do të ishte problem kryesor i qeverisë greke. Athina nisi një tjetër kryqëzatë të re, për t'i detyruar myslimanët të largoheshin drejt Turqisë. Kështu, 280 familje çame nga Gardhiqi, Dhragomia, Kurtesi e nga Paramithia kishin kërkuar të linin vatrat e tyre e të vendoseshin në Turqi. Arsyet e vërteta të largimit të popullsisë shqiptare çame: "Ata, për të shpëtuar detyrohen të marrin udhën e mërgimit", (Arkivat Greke, gazeta "Kiriks", Janinë, 12 qershor 1921)…

Krimineli Metaksa shton reprezaljet ndaj çamëve
Dëshmi të kohës, por dhe dokumente të arkivave konfirmojnë se qeveria e diktatorit Metaksa, në vitin 1936, me politikën nacionaliste që ndoqi i shtoi edhe më tej masat diskriminuese për çamët. Ai e vuri në një survejim të plotë gjithë Çamërinë. Qeveria e diktatorit, duke menduar se kryeqendra e Çamërisë, Filati, gjendej përtej lumit Kalama, afër kufirit shqiptaro-grek, i dha prioritet për kryeqendër të Çamërisë, Gumenicës. Kështu që, Çamëria u bë qark dhe Gumenica qendër e saj. Qeveria e Metaksait i bëri këto ndryshime administrative, sepse nuk i shihte çamët si shtetas të besueshëm të shtetit helen. Opinioni i shëndoshë grek, konstatonte me dëshpërim se revanshi që kishte marrë Metaksai, i njohur për idetë e tij fashiste kundër minoritetit shqiptar çam, do të ishte me pasoja tragjike, jo vetëm për çamët myslimanë, por për të gjithë Greqinë. Në këto rrethana, në skenën politike greke dolën personalitete të njohur politikë si deputetët e Janinës, Jorgios Sp.Sakas dhe Kristo Vasili, të cilët i demaskuan planet djallëzore të Metaksait dhe të kabinetit të tij, për qëndrimet armiqësore dhe sjelljet diskriminuese që mbaheshin ndaj minoritetit shqiptar.

Dy deputetët grekë ishin kundër kufizimit të të drejtave te minoritetit shqiptar, kundër diskriminimit të tij dhe mosbesimit pa të drejtë që mbahej ndaj tij nga qeveria dhe administrata e Epirit. Dy zotërinjtë deputetë janinotë, kishin pasur raste të shumta kontaktesh me çamët e i kishin njohur mirë cilësitë e larta të tyre. Kjo i bënte ata e shumë grekër të tjerë, që të kishin ndaj myslimanëve shqiptarë në Greqi, një qëndrim absolutisht të kundërt me atë të qeverisë greke, që kishte mbjellë në çdo familje shqiptare pasigurinë, urinë dhe mjerimin, siç shprehej deputeti Jorgios Sp.Sakas: "Uria dhe mjerimi ka mbuluar popullsinë e Çamërisë. Ata nënshtetas të qetë, kot ngrenë zërin e tyre në të gjitha drejtimet". Dhe në vijim, deputeti Sakas sqaron shkakun e vërtetë të këtij mjerimi: "...Arsyeja është: kohë më parë, qeveria greke vuri në zbatim Ligjin e Reformës Agrare duke shpronësuar tokat e tyre. Tokat e tyre u shpronësuan dhe ata mbetën më duarbosh e duke u përballuar me urinë. Kanë të drejtë të protestojnë", (Arkiva Greke, gazeta "Kravji", Janinë, 18 korrik 1936).

Z.Sakas, i bindur se nuk ka asnjë mjet në dorë për të ndikuar në ndryshimin e atij realiteti të hidhur, nuk i mbetet gjë tjetër veçse t'i drejtohet qeverisë greke me një lutje prekëse: "...Në emër të popullit të uritur, në emër të drejtësisë dhe të humanizmit njerëzor, i lutem kryetarit të qeverisë t'i ndihmojë këta bashkatdhetarë, vëllezërit tanë me të cilët na ndan vetëm feja, por na bashkojnë po ato zakone të njëjta, e kaluara dhe e njëjta histori". Ai e përfundon artikullin duke i kujtuar qeveritarëve grekë se, "nuk duhet të harrojmë se edhe ata kanë të drejta në shtetin grek", ( Arkiva Greke, gazeta "Kravji", Janinë, po aty).

…Situata tepër e rënduar ndaj minoritetit shqiptar në Greqi vazhdoi deri në pragun e Luftës Italo-Greke. Athina kishte marrë sinjale nga Roma se një konflikt i armatosur do të ishte i paevitueshëm. Qeveria fashiste italiane, nën pretekstin se minoritetin shqiptar në Greqi kishte humbur të gjitha të drejtat e tij politike dhe ekonomike, e kërcënonte Greqinë që të bënte përmirësime, përndryshe ajo merrte përsipër mbrojtjen e të drejtave të tij, (Documenti Diplomatici Italiani "DDI", Nova Serie, V.5, Dok.429, f.411).

Por, siç do të vërtetohej më vonë, çështja e minoritetit shqiptar në Greqi ishte vetëm pretekst i Romës. Shkaku i vërtetë ishte ekspansioni i saj: pas pushtimit të Shqipërisë, më 7 prill 1939, ajo kërkonte ta shtrinte pushtimin e saj drejt Greqisë.