Burimet E Meditimit Filozofik Ne Islam

[Hendrix]

SPARI E KISHA NJE LUTJE DREJTUAR MODERATORIT - CUNIMARTUM.TE LUTEM PERMBAJU RREGULLAVE TE FORUMIT DHE MOS LEVIZ POSTET E MIA TE CILAT JANE NE PAJTIM ME RREGULLAT E KETIJ FORUMI.





Komentimi (ekzegjeza) shpirteror i Kur’anit



Mjaft shpesh ne Perendim pohohet se ne Kur’an nuk ka asgje mistike e as filozofike, dhe se filozofet dhe mistiket asgje nuk i kane borxh. Ketu nuk do te diskutojme per ate cka perendimoret gjejne apo nuk gjejne ne Kur’an, por te mesojme se c’gjeten ne te vertete muslimanet ne te.Filozofia islame na shfaqet, para se gjithash, si veper e mendimtareve te cilet i perkasin bashkesise fetare qe e karakterizon termi kur’anor ehl-ul-kitab, populli qe posedon Librin e Shenjte, d.m.th. popull,feja e te cilit bazohet ne Librin “e zbritur nga qielli”, Librin i cili i eshte shpallur nje profeti, i cili ia ka mesuar atij populli. “Popujt e Librit” ne te vertete jane hebrenjte, te krishteret, muslimanet, (zoroastrianet,duke iu falenderuar Avestes, pak a shume e kane shfrytezuar kete privilegj; ata te cilet i kemi
quajtur “Sabeje nga Harani” paten fat me te vogel).Te gjitha keto bashkesi kane nje problem te perbashket, qe ua ka vene fenomeni bazor religjioz i cili eshte i perbashket: fenomeni i Librit te Shenjte, rregullat e jetes ne kete bote dhe udheheqesi jashte
kesaj bote. Detyra e pare dhe e fundit eshte te kuptohet domethenia e vertete e atij Libri. Por menyra e te kuptuarit eshte e kushtezuar me menyren e te qenmes se atij qe kupton; dhe e kunderta, veprimi I brendshem i besimtarit del nga menyra e tij e te kuptuarit. Situata e perjetuar qenesisht eshte situate hermeneutike(shkathtesi e komentimit te nje teksti), kjo d.m.th. situata nga e cila per besimtarin zhvillohet kuptimi i vertete i cili, me vete
kete, e bene ekzistencen e tij te vertete. Kjo vertetesi e kuptimit, korelative te vertetes se te qenmes, te vertetes qe eshte reale, reales qe eshte e vertete, eshte tere ajo qe shprehet me nje prej shprehjeve kyce te fjalorit filozofik: me fjalen hakika.
Shprehja hakika shenon, ndermjet funksioneve tjera te shumta, kuptimin e vertete te Shpalljeve hyjnore,d.m.th. kuptimin i cili, pasi eshte i vertete, eshte esenca e tyre, andaj edhe kuptimi i tyre shpirteror. Se kendejmi mund te thuhet se fenomeni i “Librit te Shenjte te shpallur” implikon antropologjine vetjake, ne te vertete nje lloj kulture shpirterore krejtesisht te caktuar, dhe per kete arsye po ashtu kerkon, e njekohesisht nxit dhe orienton, llojin e caktuar te filozofise. Ka dic te perbashket ne problemet qe kerkimi i kuptimit te vertete si kuptim shpirteror i ka vene, ne Krishterim dhe ne Islam, para hermeneutikes se Bibles dhe hermeneutikes se Kur’anit. Por, po ashtu ekzistojne edhe diferenca te thella. Pajtueshmerite dhe diferencat do te duhej te analizoheshin dhe te shpreheshin ne termet e struktures.Kur si synim do te shenohej arritja e kuptimit shpirteror, do te nenkuptohej se ekziston edhe kuptimi qe nuk eshte shpirteror, dhe se ndermjet ketij te parit dhe atij qe i tille nuk eshte, ekziston gradacion I tere i cili shpie madje deri te dometheniet shpirterore te shumta. Pra, cdo gje varet nga akti i pare I vetedijes e cila projekton botekuptimin mbi gjerat, me ligjet te cilat edhe me tej do te mbeten ligje te
kesaj perspektive. Ky akt me te cilin vetedija vetvetes ia shpall kete perspektive hermeneutike, njekohesisht ia shpall boten te cilen duhet ta organizoje dhe ta hierarkizoje. Nga ky botekuptim, fenomeni I Librit te Shenjte ka produktuar struktura perkatese ne Krishterim dhe ne Islam; si kundervlere, situatat dhe veshtiresite ne te dy anet dallojne aq sa dallojne menyrat e qasjes kuptimit te vertete.

2. Karakteristika e pare qe duhet vecuar eshte qe ne Islam nuk ekziston kisha. Njelloj sikur qe ne Islam nuk ekziston as prifteria e cila eshte poseduese “e mjeteve te meshires”, as mesimi dogmatik, as autoriteti papnor, e as koncili i cili i percakton dogmat. Me zbrapsjen e levizjes montaniste, ne shekullin II ne Krishterim frymezimi profetik dhe pergjithesisht liria e hermeneutikes shpirterore nderrohen me mesimin dogmatik te kishes. Nga ana tjeter, lulezimi dhe zhvillimi i vetedijes krishtere paralajmerojne zgjimin dhe rritjen e vetedijes historike. Mendimi i krishtere eshte perqendruar ne ngjarjen e cila ndodhi
ne vitin e pare te eres se krishtere; Personifikimi hyjnor shenon hyrjen e Zotit ne histori. Prandaj, ajo qe vetedija fetare do ta tematizoje me kujdesin gjithnje e me te madh eshte kuptimi historik, i identifikuar me kuptimin tekstual, kuptimin e vertete te shkrimeve te shenjta.Do te shohim, vertet, se si zhvillohet teoria e famshme mbi kater kuptimet, e cila ka formulen klasike:
littera (sensus historicus) gesta docet; queid credas, allegoria; moralis, quid agas; quid speras, anagogia.
Mirepo, sot duhet te kesh mjaft guxim qe ne emer te komentimit shpirteror te pergenjeshtrohen konkludimet e nxjerra nga evidentshmerite historike dhe arkeologjike. Pyetja qe ketu mezi eshte theksuar eshte mjaft e nderlikuar. Do te duhej pyetur se ne cilen mase fenomeni i kishes, se paku ne formen e tij
zyrtare, mund te jete i lidhur me supremacionin e kuptimit tekstual dhe historik. Dhe sa me kete supremacioneshte e lidhur prapambetja e cila shpie drejt mosdallimit te simbolit dhe alegorise, sikur kerkimi i kuptimit shpirteror eshte alegorizem, derisa ka te beje me nje ceshtje krejtesisht tjeter. Alegoria eshte e parrezikshme; kuptimi shpirteror mund te jete revolucionar. Andaj ne formacionet shpirterore jashte kishes eshte ruajtur dhe eshte perterire hermeneutika shpirterore. Ekziston dic e perbashket ne te kuptuarit e Zanafilles, Daljes apo Zbulimit nga Bochmeovi apo Swedenborgu dhe ne menyren
ne te cilen shi’itet ismailite apo duodecimaliste apo madje teozofet sufiste nga shkolla e Ibn Arabiut e kuptojne Kur’anin dhe corpusin e traditave te cilat e shpjegojne. Dic e perbashket eshte perspektiva ne te cilen shkallerisht shtrihen disa rrafshe te universit, shumice boterash qe simbolizojne disa me disa te tjera.
Vetedija fetare islame nuk eshte perqendruar ne nje fakt historik, por ne nje fakt te metahistorise (qe nuk do te thote te post-historise por te trans-historise). Ky fakt zanafillor, qe i ka paraprire kohes se historise sone empirike, eshte pyetje hyjnore e shtruar shpirtrave te njerezve qe kane ekzistuar para botes tokesore: “A nuk jam une Krijuesi juaj?” (Kur’ani, VII, 171). Miratimi i shprehur me gezim si pergjigje ne kete pyetje ka lidhur kontraten e amshuar te lojalitetit, dhe ne besnikerine e kesaj kontrate, nga epoka ne epoke, kane ardhur t’i perkujtojne njerezit te gjithe te derguarit; ardhja e tyre e njepasnjeshme perben “ciklin e profetise”. Nga ajo qe e kane shprehur te derguarit del shkronja e religjioneve pozitive:
Ligji hyjnor, sheri’ati. Atehere shtrohet pyetja vijuese: a do te mbetet dicka ne kete jashtesi tekstuale?
(Atehere me filozofet aty nuk do te kishin c’te bejne.) Apo ka te beje me te kuptuarit e kuptimit te vertete, kuptimit shpirteror, hakikatit?
Filozofi i famshem Nasir-i Husrev (V/XI), me disa rreshta me se miri e shpreh ate per te cilen eshte fjala: “Religjioni pozitiv (sheri’ati) eshte aspekt ekzoterik I Idese (hakika), kurse Ideja eshte aspekt ezoterik i religjionit pozitiv... Religjioni pozitiv eshte simbol
(mithal); Ideja eshte e simbolizuar (mamthul). Ekzoterikja gjithnje nderrohet me ciklet dhe epokat e botes; ezoterikja eshte Energjia Hyjnore e cila nuk i nenshtrohet ndodhise”.

3. Hakikatin si te tille nuk mundet, sikur dogmen, ta perkufizoje ndonje nepunes fetar kryesor. Por ai kerkon Udheheqes, Udhezues qe shpie deri te ai. Por profetia ka mbaruar; profet me nuk do te kete. Atehere shtrohet pyetja: si do te vazhdohet historia religjioze e njerezimit pas “Vules se profeteve”?
Pyetja dhe pergjigjja perbejne ne pjesen me thelbesore fenomenin fetar te Islamit shi’it, i cili mbeshtetet ne profetologjine qe zhvillohet ne imamologji. Per kete, ne kete studim, ne fillim do te ndalemi ne “filozofine profetike” te shiizmit. Nder premisat e saj eshte polariteti i sheri’atit dhe hakikatit; detyra e saj eshte ekzistimi dhe mbrojtja e kuptimit shpirteror te Shpalljeve hyjnore, qe do te thote kuptimit te fshehte ezoterik. Nga kjo mbrojtje varet ekzistimi i Islamit shpirteror. Ne te kunderten,Islami me variantet e tij vetjake do t’i nenshtrohet procesit i cili ne Krishterim i ka laicizuar sistemet teologjike
ne ideologji shoqerore dhe politike, e ka laicizuar mesianizmin teologjik, per shembull, ne mesianizem social.Eshte e sigurt se ne Islam rreziku paraqitet ne kushte te tjera. Deri tash nuk kishte filozofe te cilet do ta analizonin thellesisht. Pothuaj krejtesisht eshte lene pasdore faktori shi’it, ndonese fati i filozofise ne Islam, e me kete edhe domethenia e sufizmit, nuk mund te shqyrtohen te pavarura nga domethenia e shiizmit. Sa i perket shiizmit ismailit, gnosa islame me temat e saj te medha dhe me fjalorin e vet ka qene
themeluar qysh para lindjes se filozofit Avicenes (Ibn Sina).Mendimi filozofik ne Islam, meqe nuk u detyrua te ballafaqohet me problemet e dala nga ajo qe e quajme
“vetedije historike”, leviz me levizje te dyfishte: me levizjen perpara nga Burimi (mebde’) dhe me kthimin Burimit (me’ad), ne dimensionin vertikal. Format jane menduar para ne hapesire se sa ne kohe.
Mendimtaret tane nuk e shohin boten ne “evolucion” ne drejtimin e vijes se drejte horizontale, por ne ngritje; e kaluara nuk eshte pas nesh, por “nen kembet tona”. Ne kete bosht organizohen kuptimet e Shpalljeve hyjnore, kuptimet qe u pergjigjen hierarkive shpirterore, rrafsheve te universit qe po happen qysh nga fillimi i metahistorise. Mendimi ketu lirisht leviz dhe nuk duhet te mendoje ne ndalesat e mesimit dogmatik. Ajo me cka duhet konfrontuar eshte sheri’ati, ne rast se ky e refuzon hakikatin. Refuzimi i ketyre perspektivave ngritese i karakterizon letraristet e religjionit legalitar, njohesit e Ligjit.
Por, nuk jane filozofet ata qe e filluan dramen. Ajo filloi menjehere te nesermen pas vdekjes se Te Derguarit. I gjithe mesimi i imameve nga shtepia e Muhammedit saa., qe deri te ne arriti me nje corpus te vellimshem, na mundeson t’i ndjekim gjurmet e tij dhe te kuptojme si dhe pse pikerisht ne mjedisin e ithtareve te tyre, filozofia perjetoi rilindje madheshtore.
Pervec kesaj, idete udheheqese te profetologjise shi’ite me shekuj gjithnje jane te pranishme. Shume tema dalin nga aty: konfirmimi i identitetit te Engjellit te Njohjes (‘akl fe’al, Intelekti Veprues) dhe Engjellit
te Shpalljes (ruh-ul-kuds - Shpirti i Shenjte, engjelli Xhibril); tema e njohjes profetike ne gnoseologjine e Farabiut dhe Ibn Sinase (Avicenes); ideja se urtesia e mentareve greke rrjedh, po ashtu, nga “Thellesia e drites se profetise”; vete ideja per kete hikme ilahijje, e cila etimologjikisht eshte theosophia,e jo teologjia as filozofia ne kuptimin qe ne ua japim atyre fjaleve. Pikerisht ndarja e teologjise dhe filozofise, e cila ne Perendim fillon qysh ne skolastiken latine, eshte treguesi i pare i ketij “laicizimi metafizik” qe me vete terheq dysine e besimit dhe te dijes, dhe i cili synon drejt idese mbi “te verteten e dyfishte” te cilen e ka predikuar nese jo Averroesi(Ibn Rushd), atehere njefare averroizmi; por ky averroizem pikerisht ndahet nga filozofia profetike e Islamit. Per kete arsye ai ne vete shteret dhe per kete shkak gjate kohe e kane konsideruar si fjale te fundit ne filozofine islame, kinse ai, ne te vertete, ka qene vetem rruga qorre e tij, episod per te cilin mendimtaret e Islamit lindor as qe kane ditur.

Vazhdon….

HENDRIX

[Hendrix]

4. Te kufizohemi ketu ne disa tekste ne te cilat mesimet e imameve nga shtepia e profetit islam na lejojne te kuptojme se si hermeneutika kur’anore dhe meditimi filozofik kane qene te thirrur qe te “substancohen”. Ekziston, per shembull, thenia vijuese e Imamit te Gjashte, Xha’fer es-Sadikut(dhe profesore i Ebu Hanifes) (148/765): “Libri i Zotit perfshin kater gjera: ekziston shprehja e thene (‘ibare); ekziston domethenia aluzive (ishare); ekzistojne kuptimet e fshehta qe i perkasin botes mbisensuale (leta’if); ekzistojne mesimet e larta shpirterore (haka’ik). Shprehjatekstuale i eshte destinuar bashkesise se besimtareve (‘avamm). Domethenia aluzive i perket elites (havass). Dometheniet e fshehta u perkasin Miqve te Zotit (evlija, krh. me poshte). Mesimet e larta shpirterore u perkasin profeteve (enbija, shum. nga nebi)”. Ose, sipas nje shpjegimi tjeter: te shprehurit tekstual i drejtohet degjimit; aluzioni i drejtohet te kuptuarit shpirteror; dometheniet e fshehta jane per vizionin kontemplativ; mesimet e larta i perkasin sendertimit te Islamit integral shpirteror. Keto fjale te perkujtojne fjalet e Imamit te Pare, Ali ibn Ebi Talibit (40/661): “Nuk ekziston vers kur’anor qe nuk ka kater kuptime: ekzoterik (dhahir), ezoterik (batin), kufizimin (hadd); synimin hyjnor(muttala’). Ai ekzoterik eshte per traditen verbale; ai ezoterik per te kuptuarit e brendshem; kufizimin e perfaqesojne theniet qe caktojne c’eshte e lejuar e c’eshte e ndaluar; synimi hyjnor eshte ajo qe Zoti planifikon ta sendertoje te njeriu me cdo vers.”
Keto kater kuptime sipas numrit u pergjigjen atyre te cilat i ka caktuar rregulli I lartpermendur latin. Mirepo, tashme parandihet dic tjeter; ndarja e kuptimeve gjendet ne funksion te hierarkise shpirterore nder njerezit, shkallet e te cilave jane caktuar me mundesite e tyre te brendshme. Imam Xha’feri(imami I gjashte nga familja e Profetit) aludon edhe ne shtate menyrat “e zbritjes” (shpalljes) se Kur’anit, pastaj cakton nente menyra te leximit dhe te kuptuarit te tekstit kur’anor. Ky ezoterizem nuk eshte, pra, assesi konstruksion i mevonshem, pasi eshte I rendesishem qysh per mesimin e imameve, i cili njekohesisht eshte edhe burim. Ne pajtim me Imamin e Pare, te ne i nojhur si hz.Aliu, nje nga shoket me te njohur te Profetit, Abdull-llah ibn Abbasi, bertiti nje dite ne mesin e numrit te madh te njerezve te tubuar ne kodren Arafat (12 milje larg nga Mekka), duke aluduar ne versin kur’anor LXV:12 (qe ka te beje me krijimin e Shtate qiejve dhe Shtate tokave): “Njerez! Sikur para jush ta shpjegoja kete vers ashtu si kam degjuar qe e shpjegon vete Profeti, ju do te me gjuanit me gure.” Keto fjale ne menyre te perkryer e karakterizojne gjendjen e Islamit ezoterik ne raport me Islamin legalitar dhe literalist. Kjo do te na mundesoje qe me mire ta kuptojme eksplikimin e profetologjise shi’ite te shtruar dic me vone.Meqe Hadithi, tradita e cila paraqet, te themi ashtu, dokumentin e te gjithe ezoteristeve, rrjedh nga vete Profeti: “Kur’ani ka nje pamje te jashtme dhe nje thellesi te fshehte, nje kuptim ekzoterik dhe
nje ezoterik: nga ana e tyre, ky kuptim ezoterik fsheh nje kuptim ezoterik (kjo thellesi ka thellesi, sipas Sferave qiellore te perfshira njera ne tjetren); dhe keshtu me radhe, deri te shtate kuptimet ezoterike(shtate thellesi te thellesise te fshehur).” Ky eshte hadithi bazor i shiizmit, sikur qe me vone do te jete bazor edhe per sufizmin; te perpiqesh ta shpjegosh, d.m.th. te shqyrtohet tere mesimi shi’it. Ta’lim-i, funksioni inicues qe e ka Imami, nuk mund te krahasohet me autoritetin e pushtetit kishtar ne Krishterim.Imami, si “njeri i Zotit”, eshte i frymezuar; ta’limi qenesisht ka te beje me haka’ik (sh. nga hakika),
d.m.th. me ezoteriken (batin). Perfundimisht, kjo eshte ardhja e Imamit te Dymbedhjete (Mehdiu, Imami i Fshehte, Imami i Pritur), i cili ne fund te Aiônit tone do te sjelle shpalljen e plote te permbajtjes ezoterike te te gjitha Shpalljeve hyjnore.

5. Ideja e ezoterikes, e cila paraqet zanafillen e ithtareve te shtepise se Profetit dhe e cila e perbene, eshte frytdhenese edhe jashte qarqeve te pastra shi’ite (do te shohim se ne ate menyre jane parashtruar me shume probleme).Ajo eshte frytdhenese te mistiket, sufite dhe te filozofet. Interiorizimi mistik do te orvatet ta perterije, ne artikullimin e tekstit Kur’anor, sekretin e te shprehurit te tij burimor. Por kjo fare nuk eshte risi sufiste.
Duhet thene pra, se komenti me i vjeter shpirteror i Kur’anit perbehet nga mesimet qe imamet e shtepise se Muhammedit saa i kane shtruar gjate bisedave te tyre me nxenesit. Parimet e hermeneutikes se tyre shpirterore i kane tubuar sufite. Tekstet e Imamit te Pare dhe te Gjashte qe i cekem me larte jane inkuadruar ne vend te mire ne parathenien e komentit te madh mistik ne te cilin Ruzbihan Bakliu nga Shirazi (vdiq me 606/1209) tubon, pos deshmimit te persiatjes vetjake, edhe deshmite e pararendesve te tij (Xhunejdi, Sulamiu etj.)
Keshtu Ibn Sina e ka shkruar tefsirin per disa verse. Ta cekim si shembull fillimin e komentit te tij te sures CXIII (el-Felek, 1): “I mbeshtetem Atij I cili ben qe agimi te pelcase”. Kjo d.m.th.: Atij i cili me driten e te qenmes ben qe te plase (cahet) terri I te paqenmes, dhe i cili eshte Parimi i Pare, Qenie vetvetiu e domosdoshme. Dhe kjo (dalje e drites), si inherente miresise se tij absolute, sipas qellimit te pare eshte ne njejtesine e vete atij. E para nga qeniet qe nga ajo emanuojne (Inteligjenca e Pare) eshte Emanacioni e saj. Ne te nuk ekziston e keqja, pos asaj qe eshte e fshehur nen perhapjen e drites se Qenies se Pare, d.m.th. asaj patejdukshmerise qe i eshte inherente dickaje (kuiditetit) qe rrjedh nga qenesia e saj.” Keto disa rreshta do te mjaftojne qe te deftohet si dhe pse komentimi (ekzegjeza) shpirteror i Kur’anit duhet patjeter te gjendet nder burimet e meditimit filozofik ne Islam. Ketu mund t’i theksojme vetem disa shembuj tjere tipike (listen e tefsireve filozofike dhe mistike tash e tutje duhet hartuar). Ne vepren madheshtore te Mulla Sadrase nga Shirazi (vdiq me 1050/1640) gjendet tefsiri i gnoses se ithtareve te Ehli-Bejtit i cili ndonese merret vetem me disa sure nga Kur’ani, ze plot 700 faqe in-folio.
Duhet, po ashtu, te ceket edhe komenti i madh te cilin gjate ketij njezet vjecari hartoi Sejjid Allame Muhammed Husejn Tabatabai.Nga fillimi i shekullit XIX nje teozof tjeter shi’it, Xha’fer Keshfiu perpiqet ta percaktoje funksionin dhe detyren e hermeneutikes shpirterore. Autori thote se hermeneutika e pergjithshme perfshine tri shkalle:
tefsiri, te’vili dhe tefhimi. Tefsiri, ne kuptimin e ngushte te fjales, eshte ekzegjeza tekstuale e shkrimit; mbeshtetja kryesore e tij jane diturite islame kanonike. Te’vili (etimologjikisht: “kthim”, “sjellja prapa” e ndonje sendi pikenisjes se tij, aslit apo arketipit te tij) eshte dituria, mbeshtetja kryesore e se ciles eshte udheheqja shpirterore dhe frymezimi hyjnor. Kjo ende eshte shkalle e filozofeve te cilet mesatarisht kane perparuar. Me ne fund, tefhimi (tekstualisht: “sqarim”, hermeneutika e larte) eshte dituria, mbeshtetja kryesore e se ciles eshte akti i te Kuptuarit me ane te Zotit dhe frymezimi (ilham) te cilit Zoti njekohesisht i eshte subjekt, objekt dhe qellim apo burim, ndermjetes dhe cak. Kjo eshte shkalla me e
larte e filozofise, meqe autori (dhe kjo eshte paresore) i hierarkizon shkollat e filozofise sipas atyre shkalleve te te Kuptuarit, ashtu sic i hierarkizon hermeneutika shpirterore e Kur’anit. Dituria e tefsirit nuk perfshin filozofine; ne raport me hakikatin, ajo i pergjigjet filozofise se peripatetikeve. Dituria e te’vilit eshte filozofia e stoicisteve (hikmetu-r-rivak), sepse kjo eshte dituri pas Perdes (hixhab, rrivak; mbetet te behet nje hulumtim i tere per pasqyren qe e ka Islami per filozofine e stoikeve). Dituria e tefhimit apo hermeneutika transcendentale eshte “dituria lindore” (hikmet-ul-ishrak, hikmetu meshrikijje),
eshte dituria e Suhraverdiut dhe Mulla Sadra Shiraziut.

Vazhdon…..

[Hendrix]

6. Veperza tashme e theksuar anonime na ndihmon te penetrojme ne interpretimin e kesaj hermeneutike,rregullat e se ciles qysh nga fillimi i kane percaktuar imamet e shtepise se profetit saa. Shtrohen pyetjet vijuese’paraqet nje tekst i shpallur ne gjuhen e caktuar dhe ne castin e caktuar ne raport me te verteten e amshueshme qe e shpreh? Dhe si t’i prezentohet vetes rrjedha e kesaj Shpalljeje?
Konteksti ne te cilin teozofi gnostik (filozofi irfani) ia shtron vetes keto pyetje, lejon qe te parandjehet se si atij mund t’i duket polemika shqetesuese qe e nxiti shkolla mu’tezilite dhe e cila e ka lekundur bashkesine islame ne shekullin III/IX: a eshte Kur’ani i krijuar apo jo i krijuar? Per teologet mu’tezilite, Kur’ani eshte i krijuar! Ne vitin 833 halifeja el-Me’muni e imponoi kete mesim; pasoi periudha e keqtrajtimeve te renda te cilat “besimdrejtet” duhej t’i duronin derisa pesembedhjete vjet me vone halifeja el-Mutevekkili nuk e ndryshoi gjendjen ne dobi te tyre. Per teozofin mistik, ne pyetje eshte problemi i rrejshem apo gabimisht i shtruar; dy shprehjet alternative - i krijuar apo jo i krijuar – nuk kane te bejne me rrafshin e njejte te njemendesise; cdo gje varet nga aftesia e te kuptuarit, e raportit te mirefillte ndermjet njerit dhe tjetrit; Fjalet e Zotit dhe fjalet njerezore. Per fat te keq, as pushteti zyrtar i cili eshte percaktuar per njerin apo per kuptimin tjeter, as teologet dialektike te cilet qene perzier ne kete ceshtje, nuk kane disponuar me boshtin filozofik te mjaftueshem qe ta mposhtin ate problem. I gjithe angazhimi i teologut te madh Ebu’l-Hasan el-Esh’ariut mbaron ne kthimin fese “e qe te mos pyetet si”.
Sado i pakenaqur te jete me teologet e kelamit, filozofi gnostik - irfani s’eshte aspak me i kenaqur me filozofin apo kritikun perendimor. Kur ky deshiron ta binde qe ta leshoje hermeneutiken shpirterore ne favor te kritikes historike, ai ne te vertete deshiron ta terheq ne fushen e cila nuk eshte e tij dhe t’ia imponoje perspektiven e cila, natyrisht, del nga premisat e filozofise moderne perendimore, por te cilat jane te huaja per filozofine e tij. Te marrim dy preokupime tipike. Njeri eshte, per shembull, perpjekja qe Profeti te kuptohet ne baze te mjedisit te tij, edukates dhe trajtes se gjeniut te tij. Preokupim tjeter eshte filozofia, e cila i nenshtrohet historise se tij; ne cilen menyre e verteta eshte historike, dhe ne cilen menyre historia eshte e vertete”?
Preokupimit te pare filozofi-irfani ia kunderve, ne thelb, gnoseologjine e profetologjise se vet, qe
te shpjegoje se si fjala e Zotit ka kaluar ne artikullimin e vet njerezor. Hermeneutika - irfani perpiqet te kuptoje rastin e profeteve, posacerisht Profetit te fundit, duke medituar menyren e lidhshmerise se Profetit jo me “kohen e tij” por me Burimin e Amshueshem nga i cili del porosia e tij, Shpallja, tekstin e te ciles ai e shpreh. Preokupimit te dyte, dilemes ne te cilen eshte i pranishem historicizmi, filozofi gnostik-irfani ia kunderve shqyrtimin qe esenca e amshueshme, hakika e Kur’anit, eshte Logosi apo fjala e Zotit (kelam ul-hakk), e cila vazhdon te rroje me unin e Zotit dhe neper te, dhe e cila prej tij eshte e pandare, pa fillim dhe mbarim ne amshueshmeri.
Do te bejme verejtje, pa dyshim, se me kete rast ekzistojne vetem ndodhite amshuese. Por c’ndodh atehere me nocionin e ndodhise? Si, per shembull, te kuptohen veprimet dhe fjalet e percjella te ne te Ibrahimit (Abrahamit) dhe Musaut (Moisiut)as, para se Ibrahimi dhe Musau te kene marre pjese ne ekzistence,e qe kjo te mos jete absurde? Autori i njejte pergjigjet se kjo verejtje mbeshtetet ne menyren krejtesisht iluzore te prezentimit. Po ashtu, bashkekohesi i tij, Simnani, teknikisht e ndane (duke u mbeshtetur ne versin kur’anor XLI: 53) zeman afaki, koha e botes objektive, koha kuantitative, homogjene dhe kontinuitive e historise se jashtme, dhe zeman enfusi, koha e brendshme e shpirtit, koha e paster kualitative. Para dhe pas kane domethenie krejtesisht tjeter, varesisht nga ajo ia pershkruajme njeres apo tjetres nga ato kohe; ekzistojne ndodhite te cilat jane perkryeshmerisht te njemendta, e te cilat nuk posedojne realitetin e ndodhive te historise empirike. Po ashtu, Sejjid Ahmed Aleviu (XI/XVII) tashme I permendur, pasi u ballafaqua me problemin e njejte, vjen - duke e zgjidhur - deri te percepcioni i nje strukture te amshueshme, ne te cilen rendi i suksesivitetit te formave eshte nderruar me rendin esinkronizimit
te tyre. Koha behet hapesire. Mendimtaret tane me me deshire i verejne format ne hapesire se
sa ne kohe.

7. Shqyrtimet paraprake nxjerrin ne shesh tekniken e te kuptuarit te cilen e kerkon komentimi i kuptimit shpirteror, ate te cilen shprehimisht e konoton shprehja te’vil. Pergjithesisht do te duhej qe shi’itet, e sidomos ismailitet, sipas natyres nga fillimi te jene njohes te medhenj te te’vilit. Sa me pare te pranojme se veprimi i te’vilit eshte i parendomte per shprehite tona te stabilizuara te mendimit, aq me pare ai do te kerkoje kujdesin tone. Ne te nuk ka asgje artificiale nese e kundrojme ne skemen e botes se tij.Fjala te’vil dhe fjala tenzil perbejne disa terme dhe nocione te cilat plotesohen dhe te cilat mes vete jane te kunderta. Tenzili pikerisht shenon religjionin pozitiv, shkronjen e Shpalljes qe Engjelli ia diktoi Profetit.Kjo eshte zbritje e Shpalljes nga Bota e Larte. Te’vili eshte, perkunder kesaj, kthim, sjellje burimit, sipas kesaj - kthim kuptimit te vertete dhe burimor te ndonje shkrimi... “Ky eshte kthim i gjerave burimit te tyre. Pra, ai qe merret me te’vil, eshte dikush qe e kthen shprehjen nga fenomenalja e tij e jashtme (ekzoterike, dhahir) dhe e kthen deri te e verteta e tij, hakikati i tij”. (Krh. Kelam-i pir.). I tille eshte te’vili si komentim i brendshem shpirteror, apo si komentim simbolik, ezoterik etj. Ne kuader te idese se komentimit rritet edhe ideja e Udheheqesit (mufessiri - ekzegjeti, imami ne shiizem), kurse ne
kuader te idese se exegesis-it verehet ideja e exodus-it, nje “daljeje nga Egjipti”, qe paraqet eksodin e idese burimore e te fshehte jashte metafores dhe nenshtrimit te shkronjes, jashte internimit dhe perendimit te jashtesise ekzoterike kundruall lindjes se idese burimore dhe te fshehte.Per gnosen ismailite aplikimi i te’vilit eshte i pandare nga nje lindje e re shpirterore (vilade ruhanijje).Komentimi e teksteve nuk mund te ekzistoje pa exegesis-in e shpirtit. Ajo do te thote edhe aplikimin e saj ne praktike si diturine mbi Peshojen (mizan). Nga ky kendveshtrim, metoda alkimiste e Xhabir ibn Hajjanit eshte vetem nje rast i aplikimit te te’vilit; ta fsheh te dukshmen, ta deftoje te fshehten. Edhe ciftet tjera te shprehjeve paraqesin fjalet vendimtare te fjalorit. Mexhazi eshte figura, metafora, derisa hakikati eshte e verteta e cila eshte reale, realitet i cili eshte i mirefillte. Nuk eshte pra kuptimi shpirteror, te cilin duhet ndare, metafore; vete shkronja eshte metafora e Idese. Dhahir eshte ekzoterikja, evidente, dukshmeria tekstuale, Ligji, teksti material i Kur’anit. Batin eshte e fshehta,ezoterikja.Teksti i cekur larte i Nasir-i Husrevit shkelqyeshem e shpreh kete polaritet.
Shkurtimisht, ne tri ciftet vijuese te shprehjeve (te cilat eshte me mire te kujtohen ne arabishte, sheri’at dhe hakikat, dhahir dhe batin dhe tenzil e te’vil gjenden ne raport te simbolit dhe te simbolizueses. Kjo kongruence e sakte na mbron nga mosdallimi fatkeq i simbolit dhe alegorise, ne te cilat qysh ne fillim kemi terhequr verejtjen. Alegoria eshte, me shume apo me pak, organizim artificial i pergjithesise dhe abstraksioneve te cilat jane perkryeshmerisht
njohese dhe te shprehura me menyrat tjera. Simboli eshte shprehja e vetme e mundshme e te
simbolizuares, d.m.th. me te cilen simbolizon. Asnjehere nuk mund te themi se pergjithmone e kemi kuptuar. Percepcioni simbolik kryen transmutacionin e te dhenave te drejtperdrejta (ndijore, tekstuale); ai I ben te tejdukshme. Ne mungese te tejdukshmerise se tille te sendertuar, eshte e pamundur te kalohet nga nje plan ne tjetrin. Dhe anasjelltas, pa shumesine e boteve te cilat organizohen ne perspektiven hipese (ngjitese), ekzegjeza simbolike shkaterrohet ne mungese te funksionit dhe kuptimit. Ne kete aluduam me siper. Kjo ekzegjeze, pra, parashtron teozofine ne te cilen botet simbolizojne njera-tjetren; universet mbishqisore dhe shpirterore, makrokozmosi, apo homo maximus (insan kebir), mikrokozmosi.Nuk e ka zhvilluar mahnitshem vetem teozofia ismailite kete filozofi “te formave simbolike”, por edhe Mulla Sadra dhe shkolla e tij.
Duhet shtuar edhe kete: rrjedha e mendimit qe e senderton te’vili, menyra e percepcionit qe e
parashtron ai, i pergjigjen nje tipi te pergjithshem te filozofise dhe kultures shpirterore. Te’vili anon nga vetedija imagjinative, funksionin privilegjues dhe vleren noetike te te cilit filozofet ishrakijjun e sidomos Mulla Sadra bindshem do ta deftojne. Nuk na ve vetem Kur’ani, sikur ne ndonje vend tjeter Bibla, para ketij fakti te pathyeshem: qe per kaq e kaq lexues, te cilet e persiasin Kur’anin apo Biblen, teksti te permbaje edhe kuptimet tjera pos atij qe sa per sy e faqe eshte shkruar. Ne kete nuk ekziston konstruksioni jonatyror i shpirtit, por perfytyrimi i nje zeri apo i nje ngjyre. Rasti i njejte eshte me pjesen me te madhe te letersise persiane, epopete mistike dhe poezine lirike, duke filluar nga rrefimet simbolike te Suhraverdiut, i cili qe nxitur me shembullin e Ibn Sinase dhe vete e ka zhvilluar. “Jasemini i Besimtarit te dashurise” i Ruzbihanit nga Shirazi ne teresi e konfirmon percepcionin e kuptimit profetik te bukurise se qenies, duke e aplikuar spontanisht dhe vazhdimisht te’vilin bazor te formave ndijore. Kushdo qe e kuptoi Ruzbihanin dhe kuptoi se simboli nuk eshte alegori, nuk do te habitet qe numer kaq i madh I lexuesve, per shembull, gjejne kuptimin mistik ne poezite e poetit te madh, Hafizit nga Shirazi.
Sado te shkurtra te jene, keto shqyrtime - duke percaktuar nivelin ne te cilin kuptohet teksti i Kur’anit- mund te japin qe te parandjehet ajo qe Kur’ani i sjell meditimit filozofik ne Islam. Nese, perfundimisht,verset kur’anore mund te perzihen ne nje procedure deshmuese filozofike, kjo eshte per arsye se gnoseologjia vete kthehet ne profetologji, dhe per ate se “laicizmi metafizik”, i cili ne Perendim ze rrenje qysh ne skolastiken latine, nuk eshte sendertuar ne Islam.
Dhe tash, nese cilesia “profetike” e kesaj filozofie ushqehet nga ky burim, boshti i saj e trashegon nje te kaluar te tere, se ciles do t’i jape jete te re dhe zhvillim burimor, kurse veprat thelbesore te seciles jane percjellur me punen e shume gjeneratave te perkthyesve.


v.....

[Hendrix]

CKA ESHTE FILOZOFIA?

Ne boten reale,ne te cilen gjinden shume ekzistenca dhe dukuri te panumerta,prej te cileve, pjese e saj jemi edhe ne,shpeshe ndodhe qe te konsiderojme diq reale dhe te ekzistuarit,e mandej kuptojme se eshte e rrejshme dhe joreale,por njejte shume here e paramendojme diq te rrejshem dhe te paekzistuarit,por pas nje kohe na eshte e kjarte se eshte e vertete dhe se ne boten reale ka shume ndikim dhe i shohim karakteristikat e saj.
Pra,ne te cilet,duam apo jo,sipas natyres tone kerkojme dhe hulumtojme cdo gje qe eshte perreth nesh,ashtu edhe shkaqet e ekzistences se tij,duhet te dallojme te qenunit e vertete(ne terminologjin filozofike – te vertetes)nga te qenunit imagjinar.
Perveq ketij hulumtimi natyrore dhe te knaqurit e nevojave jetesore,ne te gjitha shkencat,nese kemi deshire te argumentojme karakteristiken e dickaje qe ekziston,spari duhemi te argumentojme se ajo gje me te vertete ekziston.Nje seri e argumenteve te mendjes qe realizon qellimet e cekura dhe rezultatet e te ciles paraqesin deshmin e ekzistences reale te gjesendeve dhe kuptimet e shkaqeve te ekzistimit te tyre,me sikguri se edhe kavalitetin dhe shkallen e asj ekzistence,quhet Filozofi.

Metotologjia dhe rezultatet e hulumtimeve te shkencave tjera nuk jane te ketij lloji.Ne shkencat tjera ekzistenca e nje apo disa sendeve supozohet,e mandej hulumtohet dhe shpjegohen ndikimet dhe karakteristikat e tyre.Asnjera nga keto shkenca nuk thote se ky send ekziston e as se si ajo ekzistenc realizohet,por vetem tregohen karakteristikat dhe kallxueset e sendit supozues,kurse te argumentuarit te ekzistuarit e asaj lende dhe menyra e realizimit te saj lihen te tjereve(shqisave dhe argumentit Filozofik).
Kete cka e thame mund ta permbledhim ne disa fjale pasuese:
Pikerisht, sikur qe ne ndonjehere gabojme ne kuptimin e karakteristikave te subjektit apo jena te dyshimte-shemb. Themi se sinteza kjo dhe kjo nuk ka shije te caktuar,ne rastet kur ajo ka apo e kunderta - ndojhere gabojme dhe ne ate se a ekziston subjekti i caktuar apo nuk ekziston – shemb.themi shpirti ne boten reale nuk ekziston apo fati ne boten reale nuk ekziston.Pra,eshte e kjarte se ne dy shemb. te meparshem metoda e hulumtimit nuk eshte e njejte sepse spari duhet argumentuar apo supozuar ekzistencen e saj,e mandej te mirremi me argumentimin e karakteristikave dhe kalelxuesve.
Po,ne shume shpesh pasiqe kuptojm karakteristikat dhe kallxueset e subjektit permes hulumtimit shkencor,kuptojme se si realizohet ekzistenca e saj dhe per cilin shkak eshte i lidhur; shemb.ne fizike gjejme argumentin se protoni eshte pjese e matewrjes i cili sillet rreth boshtit te saj,e mandej themi – pra,ekziston levizja qarkore.Eshte e kjarte se ne biseden paraprake biseduam per dy gjykime,e kursesi per njenen,sepse i pari – protoni eshte pjese e materjes e cila sillet rreth boshtit te saj - duhet argument fizik apo pervoje shkencore,e kurse i dyti – ekziston levizja qarkore – eshte i themeluar ne gjykimin e pare,e kursesi ne argumentin direkt apo pervojen.

Nga kjo,mendoj,eshte e kjart se pikerisht sikur te gjitha shkencat qe ne argumentimin e hulumtimeve te tyre kane nevoje dhe themelohen ne filozofi,edhe filozofia poashtu ne disa pyetjet e saj themelohet ne caktimin e pyetjeve shkencore.PRA PERDORE REZULTATET E TYRE DHE SHKEPUT PYETJE FILOZOFIKE.

Nga keto qe tham mund te biem keto perfundime:

Pika e 1

Tue e marre parasysh se filozofia dhe hulumtimet shkencore jane lloji plotesisht i kundert,ne filozofi nuk do te diskutohet mbi pyetjet shkencore.Cdo hulumtim folozofik(materiale apo jomateriale)esencijalisht dallon nga ajo e shkences dhe posedon metod i cili tergon mbi ekzistencen apo joekzistencen dhe nga kjo eshte e kjart se eshte e pabaze ate cka e thone filozofet e materializmit dijalektik.

Keta filozof thone se metafizika eshte e bazuar vetem ne nje seri te premisave mendore dhe te paargumentuarit e imaginacioneve te thjeshta,derisa metoda e jone eshte e bazuar ne shkencen e sotit – e cila perdore shqisat dhe pervojat dhe per cdo dite nga dycani i saj jep me mija suvenire e dhurata,qe eshte argument e saktesis se saj – dhe ne princip edhe ai bazohet ne shqisat dhe pervojen dhe ne hulumtimin e saj nuk sheh asnje shenje i cili do te paraqet ne boten jomateriale.Thuhet se metafizika ka rene ne corsokak i cili i ndal hulumtimet dhe i tret aktivitetet shkencore,por dituria e jone,pasiqe eshte e bazuar ne shkence,perparon me perparimin e shkences.
Nese kemi kujdese me te madhe ne keto fjale te thena ma pare mund te kuptojme se si mund te pasoje pergjigja,por kjo pergjigje,me ndihmen e Zotit,i Lavduar eshte Emri i Tij,me disa pjese te tekstit qe do te pason do te jete shume me kjart.
Keta filozof duhen ta din se ne princip hulumtimi filozofik eshte i ndare nga ai shkencor dhe se dijalektika e materializmit te tyre – sic u tha – eshte prane shkences dhe shfrytezon produktet e saj,te cilat jane,fundi fundit,te bazuara ne hulumtimin filozofik.Por,shtrohet pyetja cila prej ketyre dy filozofive premisat i ka gjetur ne menyre te rregullt.Ne fjalet e meparshme,te cituara nga keta filozof,nuk mund te gjejme asnje pyetje shkencore nga fusha e matematikes apo fizikes,apo te kunderten – ne librat nga kjo fushe nuk mund te shohim asnje fjale nga keto te cilet ata i cekin.
Shkaku i kesaj eshte se perse Metafizika,si ne shkencat tjera,nuk ndrohet perhere, eshte se filozofia mirret me aksionime dhe perhere vie deri te rezultatet stabile,derisa shkencat tjera mirren me supozimet te cilat ndrohen me zhvillimin dhe perparimin e pervojes.Argument i kesaj eshte se atje ku filozofia merre premisat e saj nga shkencat e pervojes edhe ajo vete,mu sikur ato shkenca ndrohet me ndryshimet e supozimeve.
Eshte interesant se keta filozof ,fjalet-filozofia dijalektike persoset me persosjen e shkences – shiten sikur shikim stabil dhe te pandryshueshem(te cilen prap ata e konsiderojne se eshte ne qorsokak).

Pika 2


Ne baze te asaj cka theme mbi filozofin dhe mardhenjet e saja me shkencat tjera,mund te konkludojm edhe kete:
-Shkences ne princip per te argumentuar te ekzistuarit e subjektit i eshte i duhur filozofia.

- Dallimi mes pikpamjeve filozofike dhe shkences eshte ne ate se pikpamjet filozofike jane apsolute dhe universale,e kurse pikpamjet shkencore te kushtezuara dhe partikulare; pra,hulumtimi shkencor argumenton apo pergenjeshtron vetem ekzistencen materiale.Pasiqe cdo shkence hulumton lenden e saj,ne rast se lenda e saj eshte materiale,pergenjeshtrimi dhe argumentimi i nje gjeje nga ana e kesaj shkence nuk kalon jashte kornizes se materies dhe ajo nuk ka te drejte te diskuton mbi jomaterien,pa mare parasysh a eshte ajo pozitive apo negative.Perball saj,pikpamjet filozofike jane apsolute dhe nuk jane te kufizuara ne ekzistencen partikulare.Prandaj,eshte e mundur qe nje shkence te argumenton dicka,por filozofia te mos knaqet me te,apo kjo e para e hudh dicka duke e shprehur mendimin e saj,e kurse filozofia te mos ja kushtuar kujdesin ne ate mohim.

Shemb.n.1 : Me ndihmen e eksperimenteve ne medicine eshte e argumentuar se psh.ne kohen e te menduarit ne trrurin krijohen gjendje te posaqme,te cilat shkenctaaret e quajne percepcion.Kjo do te thote se eksperimenti zbulon dukurin materiale,por ne pyetjen se a thua paralelisht me te ekziston edhe dicka tjeter jomateriale,ekspoerimenti i permendur nuk mund te jep pergjigje dhe ai vazhddon te hesht.Po edhe nese ajo jomateria ekziston,hulumtimi shkencor nuk mund ta argumentoj sepse cdo premise mund te jep vetem ate rezultat i cili eshte i kavalitetit te njejte(filozofik,shkencor dhe tj.).

Shemb. N.2 : Matematika thote se ne barazimin e algjebres,e cila ne dy anet e saj permban numerat pozitive apo negative,eshte e mundur qe ta marrim numrin pozitiv nga njera ane,t’ia ndryshojme parashenjen dhe ta transferoj ne anen tjeter apo ta bejme te kunderten.Kjo eshte e argumentuar edhe me siguri e sakte.Filozofia kete e pranon por jo ne kuptimin e ndryshimit ekzistencial ne ate joekzistenciale por ne kuptimin e nxerrjes se rezultatit nga premisat te cilat jane te llojit te njejte(premisat negative japin rezultate negative,premisat pozitive japin rezultate pozitive dhe ngj.)Qe te kuptojme sa me mire lidhjet mes filozofise dhe shkencave te pervojes do ta sjellim nje shemb.te thjesht:

Ta paramendojme se nje amvise eshte nisur per ne Pazar te bleje perime.Ne rruge e takon nje shoqe te saj e cila kthehet nga pazari dhe e pyet shoqen se ku shkon? Kjo i pergjigjet se “Po shkoj ne Pazar qe te blej perime”.E shoqja i thote:”Mos u mundo,ne Pazar nuk ka asgje”.Fjalet e kesaj kane kuptimin se ne Pazar nuk ka kurfare perime – pra fjala asgje ne kuptimin e shoqes eshte perimet.Me sigurise fjalet e saj nuk kane kuptimin se ne Pazar nuk ka asgje,shemb.sapun,detergjent dhe nevoja te ngjashme,perveq perimeve.Apo ta marrim shemb.deshironi qe vetes t’ia bleni nje bluz.Nese shitesi thote se “nuk ka asgje”,kjo do te thote se “nuk ka bluz”.Por bleresi nuk i kundervihet shitesit duke i thene: “Por keni qorape dhe veshje tjera”.Perse nuk i kundervihet shitesit? Sepse per ne “asgje” dhe bluza eshte e njejte.Por per njerin i cili ka qellimin universal,fjalet – nuk ka asgje- e ka kuptimin e gjere dhe po te ishte gjetur nje i tille te shitesi i permendur do ta kishte akuzuar se genjene.
Nga keta shemb.mund te konkludojme se permese nje teorie pozitive apo negative te shkences nuk mund te mohojm teorin negative apo pozitive te filozofise.

Pika 3

Ashtu siq thame,hulumtimi filozofik eshte hulumtim i cili mirret per te argumentuar te ekzistuarit apo te joekzistuarit e sendeve.Nese supozojme njerin ne te cilin hulumtimi filozofik nuk ka ndikim(pra,njeri i cili nuk mund permese ndihmes se filozofis te arrine diturin plotessisht te sakt )ai do te emertohet si sufiste apo idealist,pra kundershtare i filozofit.Pra,shkolla e cila diskuton mbi ekzistimin apo joekzistimin e sendeve,sipas ndamjes se pare,ndahet ne dy grupe – filozofia dhe sufizmi(REALIZMI DHE IDEALIZMI),njejte edhe shkolla e filozofis ne baze te argumentimit dhe te joargumentimit te jomateries ndahet ne dy pjese – materializem dhe metafizike.Shkolla materialistike ne baze te mbeshtetjes ne logjiken statike apo dinamike ndahet ne metafizike dhe materializmin dijalektik.Te gjitha keto shkolla te cilat i permendem,prap ndahen,per shkak te mendimit te ndryshem mes ithtareve te ketyre shkollave,dhe perbejne shkolla tjera.Por,keto ndarje kane kuptim vetem nga aspekti i historise se filozofise,derisa per ate i cili hulumton dhe ideali i te cilit eshte vetem dallimi mes te vertetes dhe te jovertetes dhe te vecuarit e te saktes dhe rrejshmes,per te nuk kane shume rendesi.

E dhashte Zoti, do te shpjegojme edhe dallimin e kuptimit te termit Filozofi te ate perendimit dhe lindjes(ne te vertet Islamit).

[machor]

Më pëlqej tema e juaj dhe mendoj se është më se e nevojshme kjo temë,pasiqë shumica e refuzojnë duke mos e ditur se qa është.Më ka shërbyer shumë kjo nohuri të faliminderit Hendrix.
paqja dhe mëshira Zotit qoft me Ju

[shpresa_G]

Pershendetje Hendrix

Vertet ashtu siq tha antari machor edhe mua me pelqej se tepermi kjo teme.Me pare nuk e kam ditur se kesaj i thone filozofi aspak nuk kam pase dituri se cka eshte ajo.

te faliminderoj edhe per temen dashuria nga kendi islam ne NJERIU DHE ISLAMI.

shpresa_gggggggggggggg-ojambel

[Mision]

pershendetje Hendirx
dhe mire se ke ardhur,,apo me mire te falenderoj qe ke nda kohe per ne ,,ka ana jone thone e ke nda Zotin per ne,, mbasi Zoti ne Kuran po deklaron qe koha eshte vet AI. shendet dhe selam nga misioni

[Hendrix]

Perkthimet

Behet fjale per fenomenin kulturor te rendesise kapitale. Mund ta percaktojme si asimilim islam te te gjitha kontributeve te kulturave te cilat ne Lindje dhe ne Perendim i kane paraprire Islamit, vatres se re te jetes shpirterore te njerezimit. Rreshqitas shihet rrethi grandioz: Islami fiton trashegimine greke (ne te cilen barabar jane edhe veprat autentike edhe apokrife), te cilat ne shekullin XII do t’i percjelle ne Perendim, duke iu falenderuar punes se shkolles se perkhtyesve nga Toledoja. Shumesia dhe pasojat e ketyre perkthimeve nga greqishtja ne sirianishte, nga sirianishtja ne arabishte, nga arabishtja ne latinishte mund te krahasohen me pasojat e perkthimeve te kanunit mahajanist budist nga sanskritishtja ne kinezishte, apo me pasojat e perkthimeve nga sanskritishtja ne persishte ne shekullin XVI dhe XVII, me nxitjen e reformes shpirtmadhe te Shah Ekberit. Mund te dallohen dy vatra te punes, 1) Nga nje ane, keto jane perpjekjet vetjake te sirianeve, d.m.th. puna qe eshte kryer nder banoret aramejas ne Perendim dhe ne Jug te Mbreterise iraniane sasanidase. Puna ka pasur te beje kryesisht me filozofine dhe medicinen. Por, pos kesaj, nuk mund te mosperfillim, per shembull, ne ekspozimin e problemit te imamologjise shi’ite, qendrimet e nestorianeve si ne kristologji ashtu edhe ne ekzegjeze (ndikimi i Origenit ne shkollen edesite). 2) Ekziston edhe ajo qe mund te quhet tradite greko-lindore, ne Veri dhe ne Lindje te Mbreterise sasanidase, kurse punimet e saj kryesisht kane te bejne me alkimine, astronomine, filozofine dhe shkencat mbi natyren, duke i inkuadruar edhe “diturite
e fshehta” qe pajtoheshin me kete weltanschauung.
1. Qe te kuptohet roli i sirianeve, si i atyre qe filozofet muslimane i inkuadrojne ne filozofine greke,eshte e nevojshme qe se paku shkurtimisht te paraqitet historia dhe ndryshimet e kultures se gjuhes siriane. “Shkolla persiane” e zeshme ne Edese eshte themeluar ne castin kur mbreti Joviani ua dorezon persianeveqytetin Nisib (ku Probi eshte perkthyesi i pare i veprave filozofike greke ne sirianishte). Ne vitin 489, mbreti bizantinas Zenoni e mbylli shkollen per shkak te tendencave te saja nestorianase. Mesuesit dhe nxenesit qe i mbeten besnike nestorianizmit gjejne strehim ne Nisib, ku themelojne shkollen e re, e cila pikesepari ka qene qender e filozofise dhe teologjise. Pos kesaj, ne jug te Mbreterise iraniane sunduesi sasanidas Husrev Anushirvani (521-579) themelon ne Xhundishapur shkollen ne te cilen mesuesit me shumice qene siriane (nga Xhundishapuri, me vone, halifi Mensur solli mjekun Zhorzh Bahtjeshin). Nese kihet
parasysh se me 529 Justiniani e mbylli shkollen ne Athine dhe se shtate filozofet e fundit neoplatoniste iken ne Iran, atehere vecme dihen numer i caktuar i elementeve qe perbejne situaten filozofike dhe teologjike te botes lindore para hixhretit (622).
Emri i madh qe dominon ne kete periudhe eshte Sergji nga Resajna (Rash Ajni), (vdiq ne Konstantinopoje me 536), i cili intensivisht ka vepruar. Pervec disa veprave te shkruara personalisht, ky prift nestorian ka perkthyer ne sirianishte nje pjese te mire te veprave te Galenit dhe te veprave logjike te Aristotelit. Nga ana tjeter, nga rrethi i autoreve te atehershem monofizite (jakobite) siriane, vlene te mbahen mend emrat e Budes (perktheu ne sirianishte, “Kelilen dhe Dimnen”) dhe Ahudemmehes (vdiq me 575), pastaj emrat e Sever Sebuhtit (vdiq me 667), Jakovit nga Edesa (rreth vitit 633-708), Zhorzhit, “ipeshkvit te arabeve” (vdiq me 724). Krijuesit dhe perkthyesit siriane kryesisht jane preokupuar, pos me logjiken (Pal Persiani i ka kushtuar nje trajtese logjike sunduesit sasanidas Husrev Anushirvanit), me permbledhjet
e aforizmave te pergatitura si nje histori e filozofise. Ne preokupimin e tyre me mesimin platonik per shpirtin, dijetaret greke, vecan Platoni, jane shkrire me figurat e monakeve lindore. Kurse kjo, pa dyshim, nuk ka mbetur pa ndikim ne pasqyren qe u krijua ne Islam per “profetet greke” ne te
vertete se edhe dijetaret greke po ashtu jane frymezuar nga “Thellesia e drites se profeteve”.
Ne driten e ketyre perkthimeve greko-siriane, ndermarrja e madhe e perkthimeve e filluar ne nisme te shekullit III hixhrij, tregohet me pak pune e re kurse me shume vazhdimesi me e gjere dhe e menduar mire e nje pune qe me heret eshte zhvilluar ne shenje te preokupimeve te njejta. Po ashtu, para shpalljes se Kur’anit, ne Siujdhesen Arabe vepron numer i madh i mjekeve nestoriane, te cilet pothuaj te gjithe jane te ardhur nga Xhundishapuri. Bagdadi eshte themeluar ne vitin 148/765. Ne vitin 217/832 halifi el-Me’mun themelon “Shtepine e urtise” (Bejt-ul-hikme), kurse udheheqjen me te ia beson Jahja ibn Masujese (vdiq me 243/857), te cilin e trashegon nxenesi i tij, Hunejn ibn Is’haku i njohur dhe produktiv (194/809-260/873), me prejardhje nga
Hira, nga familja e cila i perkiste fisit te krishtere arab Ibad. Hunejni eshte, pa dyshim, perkthyesi me I lavdishem i veprave greke ne sirianishte dhe arabishte. Vlen te theksohet, pos emrit te tij, edhe emrin e djalit te tij, Is’hak ibn Hunejnit (vdiq me 910) dhe i nipit te tij Hubejsh ibn-ul-Hasanit. Ekzistonte punetoria e vertete e perkthimeve, me ekipin qe ka perkthyer ose adaptuar me se shpeshti nga sirianishtja ne arabishte, e shume rralle drejtperdrejt nga greqishtja ne arabishte. E gjithe terminologjia teknike e teologjise dhe e filozofise arabe eshte perpunuar, keshtu, gjate shekullit III/IX. Megjithate duhet te kihet parasysh se fjalet dhe nocionet do te jetojne pastaj jeten e vet vetjake ne gjuhen arabe. Do te mund te na sillte ne moskuptim nese rigorozisht i permbahemi fjalorit grek qe ta perkthejme leksikun e mendimtareve te mevonshem, te cilet vete nuk kane ditur greqisht. Duhet permendur edhe emrat e perkthyesve tjere: Jahja ibn Batrika (fillimi i shekullit IX); Abdulmesih b. Abdil-lah b. Na’im el-Himsi (d.mth. nga Emesi, gjysma e pare e shekullit IX), bashkepunetor i filozofit el-Kindi (me poshte V, 1) dhe perkthyes i vepres Per mohimet sofistike dhe Fizikes se Aristotelit, sikur dhe i Teologjise se lavdishme te quajtur te Aristotelit. Emer i madh eshte Kusta ibn Luka (i lindur rreth vitit 820, kurse vdiq mjaft i vjeter rreth vitit 912) me prejardhje nga Balbeku, Heliopolisi grek ne Siri, pasardhes i grekeve dhe i krishtereve melkitas. Filozof dhe mjek, fizikant dhe matematikan, Kusta ndermjet tjerash ka perkthyer komentet e Aleksander Afrodizit dhe Xhon Filiponit mbi Fiziken e Aristotelit, pjeserisht komentet mbi trajtesen De generatione et corruptione, trajtesen e pseudo-Plutarkut De placitis
philosopharum. Nga veprat e tij vecan eshte e njohur trajtesa Dallimi ndermjet shpirtit dhe frymes, si dhe disa trajtesa mbi diturite okultiste, ne te cilat shpjegimet e tij cuditerisht u ngjasojne shpjegimeve te psikoanalitikeve te sotshem.
Te permendim ne shekullin X edhe Ebu Bishr Matta el-Kannaja (vdiq me 940), filozofin e krishtere Jahja ibn Adijun (vdiq me 974), nxenesin e tij Ebu Hajr ibn-ul-Hammaren (i lindur me 942). Por vecanerisht duhet permendur rendesine e shkolles se “Sabijeve nga Harani”, e vendosur ne afersi te Edeses. Pseudo- Magriti jep shume shenime precize mbi religjionin e tyre astral. Ata vete prejardhjen e vet shpirterore e nxjerrin (sikur me vone Suhraverdi) nga Hermesi dhe Agathodaimoni. Mesimet e tyre tregohen si bashkim I religjionit astral kaldeik, i hulumtimeve matematikore dhe astronomike, dhe i spiritualitetit neopitagorian
dhe neoplatonik. Mes tyre prej shekullit VIII deri ne shekullin X kane vepruar perkthyes mjaft aktive. Emri me i lavdishem eshte Thabit ibn Kurra (826-904), ithtar i madh i religjionit astral, autor dhe perkthyes I shkelqyeshem i veprave astronomike dhe matematikore.
Nuk kemi mundesi qe ketu te merremi hollesisht me keto perkthime: me ato qe kane vetem tituj (te theksuar, per shembull, ne bibliografine e madhe te Ibn en-Nadimit, ne shekullin X), me ato qe jane ende ne doreshkrim dhe ato qe jane botuar. Pergjithesisht, puna e perkthyesve kishte te bente me tere corpusin e veprave te Aristotelit, duke u inkuadruar disa komente te Aleksandrit te Afrodizise dhe Themistiut (kundershtite ndermjet dy komentuesve jane mire te njohura per filozofet muslimane. Mulla Sadra i thekson ato. Libri Lambda ne metafizike ishte, po ashtu, me rendesi te madhe per teorine e shumesise se Levizesve qiellore). Ketu nuk eshte e mundur te hulumtohet ajo qe njemend dihej per Platonin autentik, por qysh tash do te theksojme se filozofi el-Farabiu (V, 2) ka dhene ekspoze te dalluar te filozofise se Platonit,duke e pershkruar nje pas nje secilin nga dialogjet (krh. bibliografine). Metoden e ngjashme e aplikon edhe kur e ekspozon filozofine e Aristotelit.Vecanerisht duhet nenvizuar ndikimin e konsiderueshem qe e kane bere disa vepra apokrife. Ajo eshte,ne vend te pare, Teologjia e njohur e quajtur e Aristotelit, e cila dihet, eshte parafraze e tri pjeseve te fundit te Eneades se Plotinit, dhe e cila ndoshta mbeshtetet ne ndonje version sirian qe shkon mbrapa deri ne shekullin VI, kohe ne te cilen te nestorianet, sikur edhe ne pallatin sasanidas, ka lulezuar neoplatonizmi (kesaj kohe te njejte i perket corpusi i shkresave te atribuara Dionis Areopagitit). Kjo veper, baze e neoplatonizmit ne Islam, shpjegon deshiren e shume filozofeve te tregojne se si Platoni dhe Aristoteli jane ne harmoni. Por megjithate, shume filozofe kane shprehur dyshim ne autoresine e Aristotelit, duke
filluar qe nga Avicena ne “Shenimet” e tij qe jane ruajtur, kurse te cilat po ashtu saktesisht shenojne ate qe do te ishte “filozofia lindore” e tij, (i botoi A. Badavi, me disa komente dhe trajtesa te Aleksander Afrodizit dhe Themistiut, Kajro, 1947). Ne fragmentin e lavdishem te Eneades IV, 8, 1 (“Shpesh,duke zgjuar vetveten...”) filozofet mistike kane zbuluar se si tipi i ngritjes qiellore (mi’raxh) te Profetit,i cili perseritet ne pervojen e sufisteve, sikur edhe tipi i pikepamjes, do ta kurorezoje perpjekjen e Te Urtit Hyjnor, Te Huajit, Te Vetmuarit. Kete “rrefim ekstatik” te Eneades Suhraverdiu ia atribuon vete Platonit. Ndikimi i tij ndihet te Mir Damadiu (vdiq me 1041/1631). Qysh Kadi Sa’id Kummiu (shekulli XVII),ne Iran i perkushton nje koment “Teologjise se Aristotelit” Liber de Pomo, ne te cilen Aristoteli ne castin e vdekjes pranon para nxenesve te vet mesimin e Sokratit nga Fedoni, ka patur po ashtu rol te rendesishem (krh. perkthimi ne persishte i Efdaluddin Kashaniut, nxenes i Nasiruddin Tusiut ne shekullin XIII, krh. pjesa e dyte). Perfundimisht duhet permendur edhe nje liber te pershkruar Aristotelit, Librin mbi te miren e paster (te cilin ne latinishte ne shekullin XII e perktheu Gerhardi nga Kremoni me titull Liber de Causis ose Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae).
Ne te vertete, ky eshte ekstrakt nga Elementatio theologica i neoplatonistit Prokliut (te cilin po ashtu e botoi A. Badavi se bashku me tekstet tjera: De aeternitate mundi, Quaeastiones naturales, Liber quartorum (Libri i tetralogjive), veper alkimike qe i pershkruhej Platonit, Kajro, 1955). Ketu nuk mund te permenden pseudo-Platoni, pseudo-Plutarku, pseudo-Ptolomeu, pseudo-Pitagora, te cilet kane qene burime te literatures se pasur qe i perkiste alkimise, astrologjise, perberjeve natyrore. Qe per kete te fitohet njefare perfytyrimi duhet drejtuar punimeve te Juli Ruskes dhe Paul Krausit.

2. Pikerisht eshte merita e Juli Ruskes qe sinjalizoi ne njeanshmerine e te kuptuarit te gjerave, qe gjate kohe ka dominuar. Sirianet kane qene ndermjetesit kryesore ne filozofi dhe mjekesi, por jo edhe te vetmit; nuk ka ekzistuar vetem nje rrjedhe, ajo qe nga Mesopotamia ka shpjere drejt Persise. Nuk duhet harruar ndikimin qe dijetaret persiane (iraniane) e kane pasur ne pallatin abasit qysh para sirianeve, posacerisht ne astronomi dhe astrologji. Po ashtu, emertimet e shumta teknike iraniane (per shembull nushader, amonjaku) tregojne qe me siguri, ne qendrat e tradites greko-orientale ne Iran duhet kerkuarndermjetesit e alkimise greke dhe te alkimise se Xhabir ibn Hajjanit. Iraniani Navbahti dhe cifuti Mashall-llah te paret me Ibn Masujene, moren udheheqjen e shkolles bagdadase.(Ebu Sehl ibn Navbahti ka qene drejtues i bibliotekes ne Bagdad nen Harun er-Rashidin dhe perkthyes i veprave astrologjike nga pahlevishtja ne gjuhen arabe). Te gjitha keto perkthime nga pahlevishtja (ose iranishtja e mesme) ne arabishte jane shume te rendesishme (veprat astrologjike te babilonasit Teukrosit
dhe te romakut Vecia Valenses kane qene te perkthyera nga pahlevishtja). Njeri nga perkthyesit me te lavdishem ka qene Ibn Mukaffa, iranian i cili nga Zoroastrizmi kaloi ne Islam. Doemos duhet permendur numrin e madh te dijetareve me prejardhje nga Taberistani, Horasani, pergjithesisht nga Irani Verilindor dhe i ashtuquajturi “Iran i jashtem”, ne Azine Qendrore: Umer ibn Farruhan Taberiu (mik i Barmaki Jahjase); Fadl ibn Sahliu nga Sarahshi (ne jug te Merves); Muhammed ibn Musa Havarizmi, babai i algjebres se quajtur “arabe” (trajtesa e tij per algjebren daton perafersisht nga viti 820), mirepo ai eshte aq larg nga ajo se eshte “arab” sa eshte Hiva larg nga Mekka; Halid Marvarudiu, Habash Marvaziu (d.m.th. nga Merva); Ahmed Fargani (Alfraganus ne Mesjeten latine) ishte nga Fergana (rrjedha e siperme e Sir-Darjes); Ebu Mesh’ar Balhi (Albumasari latin) ka qene nga Bahtria. Pikerisht Bahtritet dhe Bahtria perkujtojne ne veprimin e Barmakideve, qe ka patur per pasoje depertimin e iranizmit ne pallatin abasit, dhe ne ardhjen e kesaj familjeje iraniane ne krye te udheheqjes me halifatin (752-804). Emri i paraardhesit te tyre, Barmak, nenkuptonte dinjitetin e trasheguar te priftit te madh ne tempullin budist Navbahar (ne sanskritishte vihara e re, “nente manastiret”) ne Balh, nga i cili legjenda pastaj krijoi Tempullin e zjarrit. Aty eshte ruajtur tere ajo qe Balhu, “nena e qyteteve”, e ka
pranuar gjate kohes nga kultura greke, budiste, zoroastrite, maniheiste dhe nestoriane e krishtere(njehere i shkaterruar, e perteriu Bormaku me 726). Shkurt, matematika dhe astronomia, astrologjia dhe alkimia, mjekesia dhe mineralogjia, e krahas ketyre diturive edhe e gjithe literatura apokrife, kane patur qendrat e veta ne qytetet qe e kane shenuar rrugen e madhe te Lindjes, neper te cilen dikur kaloi Leka I Madh.
Sic eshte shenuar me heret, shprehjet e shumta teknike iraniane na obligojne qe rrenjen e tyre ta
kerkojme ne territoret verilindore iraniane, para depertimit islam. Nga mesi i shekullit VIII, astronomet dhe astrologet, mjeket dhe alkimistet, nisen nga keto treva nga vatra e re e jetes shpirterore qe e ka krijuar Islami. Keshtu dukuria fiton shpjegimin e vet. Te gjitha keto dituri (alkimia, astrologjia) jane pajtuar me nje weltauschaung per shkaterrimin e te cilit eshte dashur te angazhohet ortodoksizmi i krishtere I Kishes se Madhe. Kushtet ne Lindje kane qene tjeterfare nga ato ne Mbreterine Romake (lindore apo perendimore). Sa me shume qe depertohej drejt Lindjes, ndikimi i Kishes se Madhe ka qene me i dobet (prej ketu, si shpagim pranimi i nestorianeve). Ajo qe behej atehere eshte fati i tere nje kulture, te cilen Spengleri e ka karakterizuar si “kulture magjike”, fatkeqesisht duke ia dhene emertimin “arabe”,
plotesisht te papershtatshme ndaj asaj qe duhet perfshire. Per fat te keq, horizonti i filologjise sone klasike - per cka shpreh keqardhje Ruska - eshte ndalur ne kufirin linguistik, duke mos e kuptuar ate qe ka qene e perbashket ne te dy anet.
Pikerisht kjo verejtje na mundeson te kuptojme, pasi qe kemi perkujtuar ne perkthimet siriane te filozofise greke dhe kemi konstatuar kontributin e iranianeve nga verilindja, se si edhe dic mungon. Eshte e nevojshme te shtohet ajo qe emertohet me emrin gnosa. Ekziston dic e perbashket ndermjet gnoses se krishtere te gjuhes greke, gnoses cifute dhe gnoses islame, shi’ite dhe ismailite. Aq me shume, tash i njohim edhe gjurmet e sakta te gnoses se krishtere dhe maniheiste ne gnosen islame. Megjithekete nuk duhet harruar qendrueshmerine e mesimeve teozofike te Persise se vjeter zoroastrite. Prej kur gjeniu I Suhraverdiut i inkorporoi ne strukturen e ishraki - filozofise, ajo nuk do te humbet deri ne ditet tona.
E gjithe kjo na mundeson qe situaten e filozofise islame ta shqyrtojme ne drite te re. Me te vertete, sikur Islami te ishte thjesht religjion i paster legalitar i sheri’atit, filozofet ne te nuk do te kishin vend dhe do te privoheshin nga mbeshtetja. E pikerisht kete edhe munden ta shijojne gjate shekujve, ne mosmarreveshjet e veta me njohesit e Ligjit. Ne anen tjeter, nese Islami integral nuk eshte vetem religjion I paster legalitar dhe ekzoterik por zbulim, penetrim dhe zbatim praktik i nje njemendesie te fshehte ezoterike (batin), atehere situata e filozofise dhe e filozofeve fiton kuptim krejtesisht te ri. Ajo deri sot mezi ka mundur te kundrohet ne ate aspekt. Megjithate, versionit ismailit te shiizmit, gnoses burimore te Islamit ne kuptim te vertete, ia kemi borxh ekzegjezen e “hadithit” te famshem, “mbi varrin” - si definicionit perkates te rolit te filozofise ne ate situate: ajo eshte varr ne te cilin duhet te vdese teologjia, qe te ringjallet si theosophia, urtí hyjnore (hikme ilahijje), gnosa (irfan).
Qe te kuptohen kushtet qe i kane mundesuar gnoses qe te qendroje ne Islam, duhet te perkujtojme ne ate qe ne paragrafin paraprak e kemi shenuar, kurse i perket mosekzistimit - ne Islam - te fenomenit te kishes dhe institucioneve sic jane koncilet. “Gnostiket” ne Islam i karakterizon lojaliteti ndaj “Njerezve te Zotit”, Imameve (“Lidereve”). Pikerisht per kete eshte e nevojshme qe, pikesepari ketu, mbase per here te pare, ne skemen e nje historie te filozofise islame, te paraqitet ajo “filozofi profetike” e cila eshte trajte mjaft burimore dhe fryt i krijuar spontanisht i vetedijes islame.Nje ekspoze i tille nuk mund te jete i copetuar. Se kendejmi, ketu do te japim konturen e teresishme te shiizmit ne dy format e tij kryesore. E meqe per ne eshte me se miri qe mendimtareve shi’ite (Hajdar Amuliu, Mir Damadiu, Mulla Sadra etj.) t’ua leme t’i sqarojne fjalimet doktrinore te imameve, ekspozeu yne duhet te permbaje elementet qe shkojne prej shekullit I deri ne shekullin XI hixhrij. Por ky pasqyrim historik vetem e thellon problemin qenesor qe eshte shtruar nga fillimi.

VAZHDON....