Me poshte do lexoni dy pjeset e para te intervistes
Intervistė
Ekskluzive/Flet Kristofor Martiro, oficeri i Sigurimit tė Shtetit dhe ish-hetuesi i grupit tė ushtarakėve e atij tė ekonomisė
"Ja si e hetova Beqir Ballukun, adhuruesin e Enverit"
Pėr akuzėn u shfrytėzuan materialet e Plenumeve tė 5 dhe 6 tė KQ dhe raporti i kontrollit nė Ministrinė e Mbrojtjes
Luan Kondi
Kristofor Martiro, 77-vjeēari nga Tirana, ish-oficer madhor i Sigurimit tė Shtetit, njeriu qė ka marrė nė pyetje Beqir Ballukun, ish-ministrin e Mbrojtjes dhe anėtar i Byrosė Politike, Kiēo Ngjelėn, Vasil Katin si dhe familjarėt e Mehmet Shehut, pas vetėvrasjes sė kėtij tė fundit, rrėfen ekskluzivisht pėr Panorama gjithēka rreth proceseve mė tė bujshme tė viteve “70-tė. Ai shpjegon rrethanat se si e komanduan nė grupin e hetimit tė Ballukut, e tė ashtuquajturit grup armiqėsor nė ushtri, ndėrsa ishte zėvendėskryetar i Degės sė Punėve tė Brendshme nė Korēė. Mė pas, ai tregon pėr mbledhjen e tetė hetuesve dhe ēfarė iu tha nė tė Hysni Kapo dhe Kadri Hazbiu.
Cilat ishin materialet qė u pėrdorėn nė kėtė proces hetimor dhe kush ishte akuza pėr ish-ministrin Balluku, tė cilėn e lexoi prokurori i Pėrgjithshėm. Si reagoi ish-funksionari i lartė, qė e kishte idhull Enver Hoxhėn ndaj akuzės qė i bėhej dhe ēfarė tha ai rreth saj nė seancat e hetuesisė me Martiron. Ku qėndronte problemi i materialeve hartuar nga specialistėt e Ministrisė sė Mbrojtjes dhe pėrse ato u quajtėn tė zeza. Cili ishte roli i Hysni Kapos dhe materialit tė pėrgatitur prej tij pas kontrolli tė ushtruar nga KQ i PPSH nė Ministrinė e Mbrojtjes. Kėto dhe tė tjera tė fshehta tė kėtij procesi zbardhen nė vijim nė intervistėn interesante tė Kristofor Martiros.
Cilat ishin rrethanat, nė tė cilat ju u caktuat nė hetimin e tė ashtuquajturit grup amiqėsor nė krye tė ushtrisė dhe atij tė ekonomisė?
Pėrpara se tė komandohesha nė hetimin e tė ashtuquajturit grup i ushtarakėve dhe atij tė ekonomisė, isha me detyrė zėvendėskryetar i Degės sė Punėve tė Brendshme nė Korēė, ku merresha me probelemet e Sigurimit. Nė kėtė kohė, unė isha informuar pėr arrestimin e Beqir Ballukut, sigurisht nga zhvillimi i punimeve tė Plenumit tė Pestė tė KQ tė PPSH dhe bisedave me kuadrot ushtarakė tė rrethit tė Korēės. Pėrpara kėsaj, nė Plenumin e Katėrt tė KQ ishte dėnuar veprimtaria e Todi Lubonjės dhe Fadil Paēramit. Nė kėtė kohė Todi kishte qenė nė Korēė, me detyrėn e zėvendėssekretarit tė Komitetit tė Partisė sė Rrethit. Me tė kisha kontakte, marrėdhėnie pune dhe shoqėrore. E mė kujtohet Todi si njeri i mirė, me diapazon tė gjerė dhe pikėpamje jo tė ngurta, por liberale, nė drejtim tė rinisė e organizatave tė tjera shoqėrore, por edhe nė drejtimin tė organeve tona, kuptohet krahasuar kjo me kohėn. Pas Plenumit tė Katėrt tė KQ tė PPSH, situata ishte tejet e ngarkuara pėr organet tona, pra Sigurimin e Shtetit, pasi shtrohej problemi nga lart qė tė mbylleshin shtigjet e penetrimit tė ideologjisė borgjezo-revizioniste. Kėto orientime i shtronim edhe gjatė analizave tė punės sonė. Nė drejtim tė kėsaj qė thashė, pra penetrimit tė ideologjisė borgjeze, ne kishim tė bėnim gjatė punės sonė me vizitorė qė vinin nga jashtė, turistė, me njerėz qė venin jashtė shtetit e tė tjera. Pra, ishin njė sėrė problemesh qė shtroheshin pėr t“u diskutuar nė organet tona, nga ku do tė nxirreshin edhe konkluzione.
Kur u komanduat nė detyrėn e hetuesit tė grupit ushtarak?
Nė kėtė situatė, mora njė njoftim telefonik nga zėvendėsministri i Punėve tė Brendshme, Feēorr Shehu. Mė kujtohet se ishte 15-16 dhjetori i vitit 1974. Zėvendėsministri mė urdhėroi se duhet tė nisesha urgjentisht pėr nė Tiranė dhe se duhet ta dorėzoja detyrėn njė kolegu. Ishte enigmė pėr mua ky nxitim, dhe pėr mė tepėr eprori nuk mė tha asgjė tjetėr rreth asaj qė do tė ndodhte me mua. Tė jem i sinqertė, u vonova dy ditė, pasi kisha disa probleme nė dorė, qė nuk mund t“i lija pa i zgjidhur. Mbėrrita nė kyeqytet mė 17-18 dhjetor. U paraqita nė ministri dhe aty mė njoftuan se isha caktuar nė pėrbėrje tė grupit hetimor qė do tė hetonte grupin ushtarak: Beqir Ballukun, Petrit Dumen, Hito Ēakon, Rahman Pėrllakun dhe tė tjerė. Kėta, siē e mėsova nė dikaster, ishin arrestuar pas pėrfundimit tė Plenumit tė Gjashtė tė KQ tė PPSH. Pra, ishte arrestuar edhe Beqir Balluku, qė kishte qenė i internuar nė Roskovec tė Fierit. Nė tė vėrtetė, mė tėrhoqėn vėmendjen pėr faktin se nuk isha paraqitur nė kohėn e duhur, pasi ishte planifikuar nga drejtuesit e lartė tė Ministrisė sė Brendshme qė tė merrja pjesė edhe unė nė arrestimin e tyre. Kėshtu u mblodh grupi hetimor dhe operativ qė do tė punonte nė hetimin e kėsaj ēėshtjeje tė bujshme tė atyre viteve. Grupi i hetimit do tė merrej me hetimin e katėr tė pandehurve, ndėrsa grupi operativ me grumbullimin e materialeve, sidomos nė drejtimin e veprimtarisė armiqėsore, tė kėtyre personave, qė nė atė kohė quheshin komplotistė. Tė dy grupet, qė pėrbėnin grupin hetimor, u mblodhėn nė sallėn e Ministrisė sė Punėve tė Brendshme, nė prezencė tė Kadri Hazbiut, Feēorr Shehut dhe madje, edhe tė sekretari tė KQ tė PPSH, Hysni Kapo. Gjithsej nė grupin e hetimor tė ushtarakėve tė lartė bėnin pjesė tetė vetė.
Ēfarė orientimesh morėt nė kėtė mbledhje?
Aty na u tha se partia na kishte ngarkuar tė bėnim hetime pėr kėta armiq, komplotistė nė krye tė ushtrisė. Sipas tyre, kjo detyrė ishte delikate, por partia kishte besim tek aftėsitė tona. Na porositėn qė natyrisht tė kishim kujdes, qė hetimi tė bėhej korrekt, por njėkohėsisht tė ishim tė vėmendshėm se kėta armiq kishin qenė nė krye tė dikasterit ushtarak, qė mund tė mundoheshin qė tė implikonin edhe njerėz, sipas tyre, tė ndershėm dhe tė mirė. Kjo ishte porosi direkte e Hysni Kapos. Sipas porosive tė tyre duhet tė studionim materialet e Plenumeve tė Pestė dhe tė Gjashtė tė KQ tė PPSH, po ashtu edhe njė material qė ishte hartuar pas kontrollit tė Komitetit Qendror tė Partisė nė Ministrinė e Mbrojtjes. Sipas tyre, ky ishte njė kontroll pėr aktivitetin armiqėsor, duke pėrfshirė shumė fusha. Nuk mė harrohet se Kadriu Hazbiu na porositi qė tė ishim korrekt me tė pandehurit, pra nuk duhet tė pėrdornim dhunė fizike jo e jo, por as presion, pra dhe pėr njė trajtim tė veēantė tė kėtyre tė pandehurve, krahasuar kjo me tė arrestuarit e tjerė. U caktua edhe vendi i hetimit, qė do tė bėhej nė burg nė dhoma tė veēanta. Secili i pandehur kishte dhomėn e tij nė katin e dytė tė Burgut 313. Dhomat ishin tė mėdha, tė shtruara me dėrrasa, por me dritare tė vogla. Ishin urdhėruar komanda e burgut pėr regjimin e e tė pandehurve, qė pėrfshinte mbajtjen e skafandrės kur vinin nė hetuesi, pėr tė evituar ndonjė ngjarje, vetėvrasje duke e pėrplasur kokėn nė mur e hekura. Kėta kishin edhe roje brenda, qė ndėrroheshin ēdo 24 orė, mjekė dhe kuzhinierė tė veēantė.
Cilat ishin procedurat qė ndoqėt pėr hetimin e tė pandehurve, pas studimit tė materialeve qė ishin nė dispozicionin tuaj?
Studiuam sė pari materialet e KQ tė PPSH, kryesisht fjalimet e Enver Hoxhės, diskutimet qė ishin bėrė nė repartet ushtarake dhe nė popull, por edhe materialin e pėrpiluar nga KQ pas kontrollit nė Ministrinė e Mbrojtjes. Baza kryesore e hetimit ishin pikėrisht kėto materiale. Mė pas u veprua pėr t“u dhėnė ngjyrėn juridike materialeve tė partisė pėr kėtė ēėshtje. Me njė fjalė, kaluam nėpėr duar tė gjitha materialet qė ishin grumbulluar. Mė pas hartuam planin hetimor-operativ. Nė kėtė plan pėrcaktuam edhe linjat kryesore tė hetimit pėr ēdo tė pandehur. Pra, hetimet bėheshin njėkohėsisht nė tė njėjtėn linjė e pasi arrihej kjo kalohej nė linjė tjetėr. Kjo ndodhte pasi materialet qė kishim nė dispozicion ishin voluminozė. Pėr shembull, materiali qė kishte pėrgatitur Hysni Kapo pas kontrollit tė ushtruar nė Ministrinė e Mbrojtjes, ishte i gjatė dhe aty, sipas orientimeve, pėrcaktoheshin disa drejtime tė aktivitetit armiqėsor tė tė pandehurve. Nė fillim tė kėtij materiali, pėrshkruheshin tė ashtuquajturat Teza tė Zeza, qė ishin tė lidhura pastaj me stėrvitjet, fortifikimet, raporte tė ndryshme tė ushtrisė dhe tė tjera. Drejtimi i dytė i raportit tė pėrgatitur nga Hysniu i takonte problemit politiko-ideologjik qė ishte njė zbėrthim i atyre problemeve, qė shtroheshin nė Letrėn e Hapur, qė i takon vitit 1966, ku ngriheshin problemet e vendosjes sė komiteteve tė partisė, caktimin e komisarėve, vėnien e partisė mbi komandėn, marrėdhėniet kuadėr-ushtarė dhe tė tjera. Nė kėtė material flitej se nuk ishin zbatuar udhėzimet e komiteteve tė partisė nga komandat, se kishte njė tendencė tė drejtimit tė komandės unike nė ushtri, se kishte tė dhėna se nuk pėrfilleshin komitetet e partisė dhe tė tjera.
A kishte tė tjera linja hetimi?
Po. Njė linjė tjetėr, pėrcaktuar po nga materiali i Hysni Kapos, kishte tė bėnte me aspektin ideologjik tė hetimit. Nė kėtė pėrmblidheshin ēėshtjet e literaturės sė pėrkthyer, pasi ishte konstatuar, po sipas materialit, se ishte futur literaturė, veēanėrisht sovjetike dhe e vendeve tė Traktatit tė Varshavės. Ishin pėrkthyer artikuj tė ndryshėm mbi pėrpunimin e ushtarit nga ana psikologjike, apo strategjia e ushtrisė ruse dhe ishte shpėrndarė deri poshtė nė njėsi dhe reparte. Nė kėtė material shtrohej edhe njė problem tjetėr, krijimi gjoja i njė Komiteti Qendror, brenda KQ tė PPSH, si njė strukturė e veēantė. Pra, aludohej qė ushtarakėt e lartė, shtatė anėtarėt dhe kandidatėt e KQ, kishin krijuar edhe organizmin e tyre, njė Komitet Qendror tė veēantė. Shkruhej nė material, madje se kėta persona kishin bėrė edhe mbledhje si aparat i KQ, se kishin shtruar probleme, pra ishin shkėputur nga aparati i KQ tė PPSH. Njė nga linjat e tjera, shkruar nė materialet qė dispononim, qė shėrbeu edhe pėr hetimet tona, ishin problemet ekonomike. Sidomos normat, rregulloret qė ishin nxjerrė pėr administrimin ekonomik, ai i ndėrmarrjeve bujqėsore ushtarake, shpėrdorimet, pėrvetėsimet e tė tjera. Sipas materialeve, dilte se kėto norma ishin nė kundėrshtim me normat e pėrgjithshme tė drejtimit ekonomik. Kėshtu, i ashtuquajturi grupi puēist i ushtarakėve tė lartė dilte nga materialet shtet brenda shtetit. Pra, kėto materiale kishin krijuar fizionominė e ekzistencės sė njė komploti nė tėrėsinė e tij.
Ju caktuan apo e zgjodhėt vetė hetimin e Beqir Ballukut?
Nuk i zgjidhnim tė pandehurit. Nė mbledhjen qė u bė pėr tė filluar hetimet me tė pandehurit, mua mė caktuan qė tė merresha me hetimin e Beqir Ballukut sė bashku me N.H., gjeneral, njeri qė kishte emėr nė atė kohė, kishte bėrė hetime, unė nuk e kisha njohur nga afėr kėtė njeri, por gjatė procesit tė hetimit tė Ballukut, qė, me sa duket, ishte incizuar, e dėgjuan se ai pėrdorte njė gjuhė vulgare gjatė pyetjes sė Beqirit dhe kėshtu qė e larguan dhe me hetimin e kėtij tė fundit u mora vetėm unė.
Cilat ishin akuzat pėr ish-ministrin e Mbrojtjes, Beqir Balluku?
Pasi mbaruam studimin e materialeve qė na ishin vėnė nė dispozicion u caktua edhe dita kur do t“u komunikohej akuza tė gjithė tė pandehurve. Kjo akuzė do t“u lexohej atyre nga prokurori i Pėrgjithshėm. Kjo ndodhi mė 20 apo 21 dhjetor tė vitit 1974 dhe nė akuzėn pėr Beqirin thuhej: Akuzoheni si organizator i njė organizate kundėrrevolucionare me qėllim puēi dhe komploti si dhe pėr tradhti tė lartė. Akuzohej pėr agjitacion dhe propagandė me rrezikshmėri tė theksuar shoqėrore. Nė Kodin Penal nė atė kohė ekzistonte vetėm njė nen, qė e parashikonte si figurė krimi agjitacionin dhe propagandėn, kur bėhej thirrje pėr minimin dhe rrėzimin e pushtetit popullor. Mė vonė vendoset edhe paragrafi i dytė, pra agjitacion dhe propagandė me rrezikshmėri tė theksuar shoqėrore, qė parashikonte deri dhe dėnim me vdekje. Akuza qė i bėhej Beqirit ishte e njėjtė me ato, pėr tė cilat ishte diskutuar ai nė plenumin e KQ tė PPSH, pėr organizimin e njė puēi, pėr pjesėmarrje nė njė organizatė kundėrrevolucionare e tė tjera, por ndryshimi tashmė ishte se kjo iu komunikua Ballukut nga kryeprokurori.
A e pranoi kėtė akuzė ish-anėtari i Byrosė Politike, Beqir Balluku?
Beqir Balluku nuk e pranoi akuzėn pėr tradhti tė lartė, por ai nuk dinte edhe probeleme tė tjera qė kishin dalė nga kontrolli i ushtruar nga Komiteti Qendror nė Ministrinė e Mbrojtjes si ai i pėrkthimit tė literaturės sė huaj ushtarake, problemet ideologjike, ekonomike dhe tė tjera. Ai dinte vetėm rreth diskutimeve tė Komitetit Qendror pėr Tezat nė Ushtri. Ai nuk e pranoi akuzėn se merrte pjesė nė njė organizatė kundėrrevolucionare, por pranoi se ishin bėrė gabime, ndoshta dhe faje, pa qėllime kundėrrevolucionare. Ai nuk pranoi dhe akuzėn pėr agjitacion dhe propagandė qė iu duk e ēuditshme, fundi me rrezikshmėri tė theksuar shoqėrore.
Ju keni zhvilluar njė sėrė seancash pyetjesh me Ballukun apo dhe biseda me tė. Ēfarė ju kujtohet nga njė vit i plotė hetimi?
Sipas planit, nė bazė tė tė cilit vepronte grupi hetimor, miratuar edhe nga udhėheqja e Ministrisė sė Punėve tė Brendshme, si fillim nisa me Beqirin hetimin rreth Tezave tė Zeza, tė pėrgatitura nga Ministria e Mbrojtjes, ku mbante pėrgjegjsi edhe ai vetė. Kėto antiteza, siē quheshin, kishin tė bėnin me njė sėrė derivatesh si pėr shembull problemin e strukturės sė ushtrisė, me dislokimin e forcave, fortifikimin e tė tjera gjėra qė pėrcaktoheshin nė Atrin Ushtarak tė Luftės Popullore. Si hetues, studiove dhe kundėrvėniet e antitezave me Tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes. E vėrteta ėshtė qė materiali, qė u quajt i zi, atakonte Tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes, nė pėrpilimin e Artit Ushtarak, teorinė e mbrojtjes nga ku derivonin edhe probleme tė tjera tė strukturės sė Forcave tė Armatosura, tė armatimit e tė tjera. Ky ėshtė njė realitet. Por, problemi qėndronte nė atė qė kėto ishin veprime tė njė qėllimi armiqėsor apo ishin probleme tė kohės. Nga Kėshilli i Mbrojtjes ishte pėrcaktuar si parim i artit mbrojtja pozicionale aktive...
Intervistė II
Ekskluzive/ Kristofor Martiro, hetuesi i grupit tė ushtarakėve zbardh enigmat e seancave kur merrte nė pyetje Beqir Ballukun
Beqir Ballukut asnjėherė nuk i kishte shkuar nė mendje tė komplotonte kundėr Enver Hoxhės
Luan Kondi
vijon nga numri i kaluar
Kristofor Martiro, ish-oficeri i Sigurimit tė Shtetit, qė u komandua hetues i grupit tė ushtarakėve dhe qė ka marrė nė pyetje Beqir Ballukun, ish-ministrin e Mbrojtjes dhe anėtar i Byrosė Politike, tregoi pėr Panorama gjithēka pėr rrethanat se si e komanduan nė kėtė detyrė dhe mbledhjen e kolegėve nė prani tė Hysni Kapos dhe Kadri Hazbiut. Ai deklaroi gjithashtu, se cilat ishin materialet qė u pėrdorėn nė kėtė proces hetimor dhe kush ishte akuza pėr ish-ministrin Balluku, qė e adhuronte Enver Hoxhėn. Nė numrin e sotėm, ai shpjegon arsyet pse i pandehuri i tij nuk e pranoi akuzėn qė iu lexua nga Prokurori i Pėrgjithshėm.
Ai, hedh dritė mbi ato qė ka biseduar nė seancat e pyetjeve me Beqirin, rreth mėnyrės se si lindėn tė ashtuquajturat Teza tė Zeza. Si e mori detyrėn Balluku nga udhėheqja e lartė, qė tė zbėrthente idetė e Plenumit tė 12-tė tė KQ tė PPSH pėr mbrojtjen. Pse ish-ministri i Mbrojtjes mendonte se megjithėse kėto materiale qė u ripunuan tri herė edhe pse ishin kundėr tezave tė Kėshillit tė Mbrojtjes, hartuar nga Mehmet Shehu, pėrsėri nė pėrgatitjen e materialit, nuk kishte qėllime armiqėsore. A i kishte shkuar ndonjėherė nė mendje Ballukut, t“i bėnte puē Enver Hoxhės, apo tė rrėzonte pushtetin e tij. Si kishin evoluar taktikat e vendeve armike dhe pėrse strategjia e mbrojtjes shqiptare tė asaj kohe, nuk i pėrgjigjej njė sulmi tė mundshėm tė NATO-s dhe Traktatit tė Varshavės. Pėrse u dėrguan oficerėt shqiptarė nė Vietnam dhe ē“pėrvojė sollėn ata nga lufta e kėtij vendi me Amerikėn. Cilat ishin arsyet qė kishin ēuar nė shthurrjen e ushtrisė dhe kritikat qė Enveri dhe Hysniu i bėnė dikasterit tė mbrojtjes nė Plenumin e 12-tė tė KQ tė PPSH. Kur e pyeste Martiro tė pandehurin Balluku dhe ē“orientime kishin marrė pėr trajtimin e grupit tė ushtarakėve tė lartė nga Kadri Hazbiu, ish-ministėr i Brendshėm dhe drejtuesi i Grupit tė Hetimit. Pėr tė mėsuar mė shumė pėr njė nga ngjarjet mė tė bujshme tė viteve 70-tė, lexoni nė vijim nė intervistėn interesante tė Kristofor Martiros.
A e keni pyetur Beqir Ballukun nė lidhje me tezat e quajtura tė zeza?
Beqiri, sigurisht u pyet se pse materiali i pėrgatitur u ishte kundėrvėnė tezave tė Kėshillit tė Mbrojtjes. Balluku dha pėrgjithe rreth lindjes, pėrpunimit dhe pėrfundimit tė kėtyre tezave. Ish-ministri i Mbrojtjes e pranoi se kėto teza ishin kundėrvėnie e atyre tė pėrgatitura nga Kėshilli i Mbrojtjes, por sipas tij, kėto ishin teoria ndryshe. Beqiri mendonte se nėse pėrplasen dy vezė, njėra do tė thyhej. Pra, ai thoshte se ishte njė pėrplasje idesh. Problemi i tezave ishte njė problem qė kishte historinė e vet. Ai sqaroi se ne kur ishim anėtarė tė Traktatit tė Varshavės, strategjia e mbrojtjes sė vendit ishte hartuar nė bazė tė kėtij bashkėpunimi. Pas daljes nga ky traktat, dhe veēanėrisht kur u prishėm edhe mė Kinėn, nė mendimin ushtarak lindėn shumė probleme. Problemi i pėrpunimit tė artit ushtarak, tė strukturės sė ushtrisė, e sidomos problemi i mbrojtjes. Kuadrot e ushtrisė ishin tė aftė, kishte nga ata qė patėn edhe eksperiencėn e luftės antifashiste, por edhe tė tjerė qė kishin mbaruar nga njė, dy e tre akademi. Pra, kėta kuadro kishin kulturė tė gjerė profesionale, qė i njihnin parimet ushtarake dhe organizimin e ushtrisė. Sipas Beqirit, kėta ushtarakė i shqetėsonte problemi se si do tė mbroheshin. Pra, nė ushtri nuk ka pasur disidencė, puē, por ushtarakėt po mendonin se si do tė mbroheshin nga njė agresion i mundshėm i blloqeve ushtarake, pra pėr pėrballimin e njė situate tepėr tė vėshtirė. Lindte pyetja se a mund tė mbroheshim vetėm pa pėrkrahjen e askujt. Nė kėtė situatė lindėn edhe mendime nė pikėpamje tė strategjisė sė mbrojtjes sė vendit, tė cilat u shtruan pėr diskutim. Mbledhjet ku u diskutuan kėto probleme, ishin tė hapura e jo tė fshehtė. Hidheshin mendime mbi pėrpunimin e artit ushtarak, strukturėn e ushtrisė, disa pikėpamje e koncepte mbrojtėse, problemet e armatimit e tė tjera. Kuadrot ushtarakė pėrgatitėn njė material pėr tė gjitha kėto probleme. Beqiri ka deklaruar se kėta kuadro i shqetėsonte problemi i mbrojtjes, se ata ishin atdhetarė dhe jo armiq. Problemi ishte se si do tė mbroheshim nė kushte tė reja, qė u krijuan pas prishjes me Bashkimin Sovjetik dhe inekzistencės sonė nė Traktatin e Varshavėsh. Pėr kėtė, u ngrit njė grup pune qė pėrgatiti materialin me tė gjitha kėto problme. U vendos se do tė vendosej baza e Artit Ushtarak, parimet themelore tė tij. Kėto zėnė fill aty nga mesi i viteve 60-tė. Grupi qė u caktua pėr ta bėrė njė gjė tė tillė, punoi pėr disa kohė. Kėtė material tė pėrgatitur nga grupi i punės nėn varėsinė e Beqir Ballukut, nuk e pranuan, pasi mendohej qė nuk ishin tė plota dhe nuk pasqyronin realitetin. Menjėherė pas kėsaj, Mehmet Shehu, mori pėrsipėr tė hartonte brenda njė kohe tė shkurtėr tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes, qė pėrbėnin bazėn teorike tė ushtrisė. Sipas Beqir Ballukut, nė zbatimin praktik tė tezave tė Kėshillit tė Mbrojtjes u ndeshėn vėshtirėsi dhe probleme tė ndryshme ushtarake. Nisėn pėrsėri diskutimet dhe debatet, duke filluar qė nga Kolegjumi i Ministrisė sė Mbrojtjes, gjatė analizave tė stėrvitjeve dhe bisedave tė ndryshme. Edhe njėherė, kuadrot ushtarakė ishin tė preokupuar pėr mėnyrėn se si mund tė mbroheshim.
Po Plenumi i 12-tė i KQ tė PPSH ēfarė qėndrimi mbajti pėr problemet e ushtrisė?
Vjen koha e Plenumit tė 12-tė tė KQ tė PPSH, i cili mori nė analizė ushtrinė. Kemi parasysh qė ushtria kishte pėsuar ato qė dihen, pėr shembull pas heqjes sė gradave, menjėherė pas Letrės sė Hapur, krijoi njė farė indisiplinimi tė ushtrisė, qė mė pas kaloi nė shthurrje. Ish-ministri mendonte se komanda nė kėtė kohė nuk ishte komandė, pasi kishte dalė nė plan tė parė edukimi. Pra, nė ushtri u krijua njė gjendje e rėndė nga pikėpamja e disiplinės dhe stėrvitja me trupa. Nga sa ka thėnė Balluku gjatė hetimit, nė Plenumin e 12-tė tė KQ tė Partisė, u mbajt qėndrim pėr kėto probleme, madje u kritikua dikasteri i mbrojtjes, tė cilin e drejtonte ai vetė. Mė pas, nė kėtė Plenum u shtrua pėr diskutim edhe problemi i mbrojtjes, gjithnjė sipas B.Ballukut, nė kėtė mbledhje hodhi edhe parrullėn t“i kthejmė fushat nė gėrxhe dhe male, pra, fortifikimin e vendit. Ndėrsa, Mehmet Shehu nė kėtė Plenum, hodhi idenė pėr forcat frenuese, bllokuese dhe forcat operativo-strategjike. Tė parat, ishin forcat art-mitraliere nė buzė tė kufirit, qė nė rast agresioni kishin detyrė tė frenonin armikun, deri nė hapjen nė organikė luftė tė forcave tė armatosura.
Ēfarė ndodhi pas kėsaj?
Pas Plenumit tė 12-tė, tė KQ tė Partisė sė Punės sė Shqipėrisė u ngarkua Beqiri tė pėrgatiste njė material nė zbėrthim tė kėsaj mbledhjeje. Sipas dėshmisė sė kėtij tė fundit, i ishte dhėnė detyrė qė tė hartohej njė material i tillė edhe pse mund tė binte nė kundėshtim me Tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes, pasi po haseshin vėshtirėsi pėr zbatimin e disa parimeve tė kėtyre tezave nė praktikė. Nė dėshminė e tij, Balluku tha se kishte marrė porosi, qė materiali le tė binte nė kundėrshti me tezat, pasi sipas udhėheqjes sė lartė ato ishin vetėm teza dhe do tė pasuroheshin me tė tjera gjėra tė reja. Kėtu nis dhe filli i pėrgatitjes sė materialeve tė cilat u quajtėn tė zeza dhe patėn pasoja Beqiri dhe tė tjerėt pas tij. Sipas ish-ministrit, ishte ngarkuar sekretari i KQ tė PPSH, Hysni Kapo tė ndiqte punėn pėr pėrgatitjen e materialit tė kėrkuar nga udhėheqja e lartė e partisė. Kėshtu, nisi puna dhe u pėrpilua varianti i parė,por qė nuk u pranua. U punua edhe njė variant i dytė dhe mė vonė njė i tretė nga ushtarakėt mė tė talentuar vendit Spiro Shalsi, Agron Ēomo, Ernest Jakova e tė tjerė dhe nisi varianti tjetėr i pėrgatitjes sė materialeve. Nė vitin 1973, pėrfundoi puna pėr pėrpilimin e kėtij materiali. Ky material, iu shpėrnda kuadrove kryesorė tė ushtrisė, komandantėve, komisarėve, shefave tė shtabit tė njėsive. Ideja ishte qė kėta tė bėnin vėrejtjet dhe sugjerimet e tyre. Mė pas u kthyen. Tė gjithė materialet e shpėrndara, ndodheshin nė arkivin e Ministrisė sė Mbrojtjes dhe i kam kaluar nė dorė njė pėr njė. Tė jem i sinqertė, kuadrot kryesorė tė ushtrisė kishin bėrė vėrejtjet e tyre pėr probleme tė veēanta,dikush kishte bėrė ndonjė shėnim tė vogėl, dikush edhe nuk kishte bėrė asnjė shėnim. Ajo qė mė ka mbetur nė mendje ėshtė se me kėto materiale nuk kishte qenė dakord Muhamet Prodani, pasi ai e kishte shėnuar nė materialet qė kishte kaluar nė dorė; Kėto bien nė kundėrshtim me tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes.S“jam dakord.
A keni pyetur Ballukun se ēu bė mė tej me kėto materiale?
Po, ia kam bėrė, e nga ai kam marrė edhe pėrgjigje. Beqiri mė tregoi se nė vendin e quajtur Shkėmbi i Kavajės, ishte bėrė njė stėrvitje komando-shtabi me kuadrot kryesorė tė ushtrisė. Sipas Beqirit, ky i kishte dhėnė porosi Petrit Dumes, qė ishte nė kėtė stėrvitje, tė diskutoheshin bashkarisht me kėta kuadro, materialet dhe tė merreshin prej tyre edhe mendime. Shumica e kuadrove ushtarakė, kishin rezervat e tyre pėr kėto materiale. Por nė kohėn qė stėrvitja po pėrfundonte, Beqiri e kishte porositur vartėsin e tij, Dume, qė tė mblidheshin materialet qė iu ishin dhėnė pėr diskutim kuadrove drejtues tė ushtrisė dhe madje tė mos diskutohej mė pėr ta, pasi nuk po pranoheshin. Qė nga ky moment materialet u arkivuan. Siē duket, njė kopje e tyre kishte mbetur nė kasafortėn e Beqirit. Pra sipas Beqirit, kėshtu i kam thirrur edhe gjatė procesit hetimor, ky ishte njė material studimor, ku ishin hedhur tė gjitha preokupacionet pėr mbrojtjen e oficerėve tė ushtrisė bėrė publike nė mbledhje dhe diskutime tė ndryshme. Nė tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes, thuhej se ne mund tė mbroheshim edhe nga koalicion armiqsh. Mirėpo, sipas ushtarakėve ky ishte njė farė slogani, pasi vėrtet ne kishim njė ushtri tė pėrgatitur, por qė nuk mund ti bėnte ballė njė koalicioni me potencial tė madh njerėzor dhe ushtarak. Beqiri shpjegonte se nė atė periudhė, ishin shfaqur edhe dy dokumentarė mbi luftėn nė Vietnam, ku nė atė kohė ishin dėrguar pėr tė marrė eksperiencėn e kėsaj lufte edhe disa kuadro shqiptarė. Nė kėto dokumentarė dhe nga terreni sigurisht, duke parė taktikėn e luftės amerikane, tregohej se si aeroplanėt amerikanė goditnin me telekomandim objekte tė ndryshme dhe i shkrumbonin. Njė material tjetėr filmik, bėnte ekspozenė e luftės sė Egjyptit me Izraelin, ku u pa efikasiteti i rraketave antitanke SAM 1 dhe kundėrajroret SAM 2, prodhime sovjetike. Pra, siē shihej, gjėrat kishin evoluar nė taktikat qė tė tjerėt pėrdornin nė luftė. Mbi bazėn e kėtyre dokumentarėve dhe tė tjera qė u siguruan nė rrugė tė ndryshme qoftė edhe nga pjesėmarrja direkt nė fronte, siē ishte rasti i Vietnamit, nxirrnin nevojėn e pėrmirėsimit edhe tė taktikave tona mbrojtėse.
Ērezultat patėn hetimet nė kėtė ēėshtje?
Pėr ta zbardhur kėtė ēėshtje, unė kam pyetur dhe ushtarakė tė tjerė. Ndonjėri prej tyre mund tė ishte edhe nė pension. Pėrgjigjet e Beqirit kanė qenė nė rezonancė tė plotė me ato tė tė tjerėve. Ata mė treguan se kur ishte bėrė njė stėrvitje nė Rusi, nė Dvina, sipas tyre, njė divizion i kėmbėsorisė sė motorizuar kishte zbarkuar brenda njė ore. Ushtarakėt bėnin edhe llogarinė e thjeshtė se nga Varna, vendi mė i afėrt i vendeve tė Traktatit tė Varshavės, avionėt donin vetėm njė orė kohė tė mbėrrinin nė hapėsirėn tonė.E zėmė se zbarkimi i trupave dhe mjeteve, do tė donin dhe ata kohėn e tyre, kėshtu qė e shumta pėr tre orė, ata mund tė ishin gati pėr luftė, kurse forcave tona u duheshin plot tetė orė pėr tė zėnė vijat e mbrojtjes. Kėtu qėndron dhe njė nga arsyet e shqetėsimit tė ushtarakėve, domethėnė se si duhet tė mbroheshim me krijimin e taktikave tė reja tė sulmit nga armiqtė tanė nė atė kohė. Nė kėtė kuadėr, po tregoj edhe njė bisedė qė kam bėrė me Muhamet Prodanin, ushtarak i lartė, pėr njė ndodhi tė tijėn kur kishte qenė komandant divizioni nė Gjirokastėr. Ai mė ka treguar se nė kėtė kohė kishte shkuar Enveri pėr vizitė nė Gjirokastėr dhe midis tė tjerave, ai kishte bėrė edhe njė vizitė nė Divizionin qė drejtonte Prodani. Gjatė bisedės me Enverin, ky i fundit i kishte kėrkuar hartėn e dislokimit tė forcave tona nė rast tė njė sulmi tė mundshėm nga Greqia. Prodani edhe pse nuk e dinte nė merrte apo smerrte vesh Hoxha nga ato qė ishin hedhur atje me shenja kovencionale, megjithatė ai e kishte hapur hartėn e dislokimit tė divizionit nė frontin e jugut, sigurisht nė rast lufte. Mė pas, Enveri e kishte pyetur nėse mund tė mbroheshim ne ndaj koalicioneve tė Traktatit tė Varshavės, apo tė NATO-s. Mė pas ky i ishte pėrgjigjur: Shoku Enver, qė bėhet njė propagandė se ne mund ta pėrballojmė dhe mund tė fitojmė me koalicione tė tilla ėshtė gjė e mirė, por nė tė vėrtetė ne nuk mund tė mbrohemi ndaj kėtyre koalicioneve, as pėr resurset njerėzore dhe as pėr armatimin qė disponojnė. Pėrsa i pėrket mbrojtjes sė kufirit nga forcat greke, tė siguroj se asnjė kėmbė ushtari grek nuk futet nė vendin tonė. Mirėpo mė pas, Muhametin e kishte takuar Hysni Kapo, i cili i kishte thėnė se pėrse i ishte pėrgjigjur Enverit nė atė mėnyrė, po kėshtu tė njėjtėn kėshillė ia kishte dhėnė edhe Mehmet Shehu. Kėto ishin arsyet e pėrgatitjes sė materialeve qė u quajtėn tė zeza. Mirėpo, dua tė theksoj se kėto materiale nuk gjetėn terren dhe nuk u zbatuan nė praktikė. Beqiri ėshtė shprehur se territori ynė ishte i ngushtė dhe bregdeti i hapur. Ai mė ka thėnė se e shqetėsonte bregdeti i Semanit ku nuk mund tė organizoje njė mbrojtje qė nė buzėn e ujit nė rast tė zbarkimit me mjete amfibe tė ushtrive armike. Pra, sipas tij, kėtu dilte problemi se ku do tė mbroheshim nė kodrat e Ardenicės, apo nė tė tjerat. Mbi kėtė bazė u bė edhe njė stėrvitje me divizionin e Fierit, sipas Balluku.
A pranonte qė nė pėrgatitjen e tezave kishte qėllim armiqėsor?
Ky ėshtė njė problem qė duhet thėnė hapur, pasi shikoj qė ka shkrime tė ndryshme, tė cilėt hedhin baltė mbi figurėn e Beqir Ballukut dhe ushtarakėve tė lartė, dėnuar nga sistemi i kaluar. Unė kam qenė hetuesi i tij dhe kam detyrė morale ndaj opinionit tė them ato qė janė. I pyetur gjatė procesit tė hetimit,Beqir Balluku pranonte qė kėto materiale binin nė kundėrshtim me tezat e Kėshillit tė Mbrojtjes, apo preknin vijėn ushtarake tė partisė. Pranonte dhe probleme tė tjera. Pra, ai pranonte qė kishte gabime dhe madje edhe faje, por qė nė to tė kishte pasur veprime armiqėsore nė asnjė mėnyrė nuk e pranonte. Ai deklaronte se nuk i kishte shkuar ndonjėherė nė mendje qė tė sabotonte apo pėrmbyste pushtetin popullor. Sipas tij, preokupim si ministėr, kishte vetėm mbrojtjen e atdheut nga armiqtė, e jo tė merrej me veprimtari komplotiste, puēiste.
Keni biseduar disa herė me Ballukun pėr gati njė vit hetimi pėr tė. Cila ishte gjendja psikologjike e tij nė burg?
Dihet qė hetimi i grupit armiqėsor nė ushtri zgjati gati njė vit. Pėrveē kohės sė hetimit me Beqirin kam pasur shpesh edhe biseda tė lira. Seancat e pyetje-pėrgjigjeve zgjasnin disa orė, por jo nė pėrmasa tė mėdha 12 ose 24 orė. Kishte raste qė zgjasnin mė pak. I pandehuri pyetej ditėn, zakonisht nga ora tetė, nėntė e paradites deri nė afėrsi tė msditės. Kishte edhe raste kur na duhej tė shkonim tė pyesnim edhe pasdite, por e theksoj asnjėherė natėn. Pėr tė kryer hetime, siē thashė mė lart nė kėto orė, kishim porosi edhe nga ministri i punėve tė brendshme, Kadri Hazbiu, qė nė fakt ishte drejtues i grupit tė hetimit. Nuk i ėshtė bėrė nga ana ime Beqirit asnjė presion, fizik jo e jo, por as psikologjik. Nuk bėheshin hetime tė zgjatura e tė tejzgjatura me qėllime presioni, lodhjeje, degradimi. Hetimet ishin normale dhe trajtimi i tyre nuk ishte ai i tė burgosurve tė tjerė. Marrėdhėniet e mia me Beqirin, kanė qenė normale dhe mund tė them edhe njerėzore, aq sa kur mungoja ndonjėherė ai mė thėrriste vetė, dhe ndodhte pėr tė biseduar jashtė procesit, ku ndonjėherė pėr tė bėrė edhe shaka. Njė gjė dua tė them hapur se Beqir Balluku ishte njė babaxhan, njeri korrekt e qė gjatė procesit nuk mundohej tė mashtronte. Ai kishte edhe njė karakteristikė tjetėr interesante se besonte shumė tek Enver Hoxha dhe nuk kishte asnjė urrejtje ndaj udhėheqjes sė partisė. Kur e kam pyetur pėr aktivitetin e tij gjatė luftės mė ka thėnė se e kishte njohur Enverin nė Tiranė, dhe se kishin qenė atėherė nė njė organizatė partie. Sipas Beqirit, kishte qenė Hoxha ai, qė e kishte caktuar atė komandant tė njėsiteve guerrile pasi u vra Vojo Kushi, dhe kėtė detyrė e ka kryer mė sė miri. Unė e them me bindje se Beqiri nuk ka qenė frikacak apo i rėndomtė...
intervistė III
Ekskluzive/ Dėshmia e ish-oficerit tė sigurimit, qė mori nė pyetje ish-ministrin e Mbrojtjes, i cili akuzohej pėr veprimtari armiqėsore
Kristofor Martiro: Ja pse ia faturonin Mehmet Shehut arrestimin, dėnimin dhe ekzekutimin e Beqir Ballukut
Luan Kondi
vijon nga numri i kaluar
Martiro, i komanduar hetues i Beqir Ballukut, tregoi nė numrat e mėparshėm tė gazetės Panorama se si e mori kėtė detyrė dhe udhėzimet qė iu dhanė nga Kadri Hazbiu dhe Hysni Kapo nė mbledhjen e grupit, qė do tė hetonte tė ashtuquajturin grup puēist nė ushtri. Ai vijoi me rrėfimin e tij, ku zbardhi tė fshehtat e kėtij hetimi, ku kryesore ishin materialet qė u pėrdorėn nė formulimin e akuzės pėr ushtarakėt e lartė, ku kryesor ishte Balluku, qė e adhuronte Enver Hoxhėn.
Mė pas, ai u shpreh edhe arsyet pse i pandehuri nuk e pranoi akuzėn. Njėkohėsisht, Martiro, tepėr i kthjellėt dhe me njė kujtesė tė habitshme, hodhi dritė mbi ato qė ka biseduar nė seancat e pyetjeve me Beqirin, rreth mėnyrės se si lindėn tė ashtuquajturat Teza tė Zeza, apo dhe fakteve se nga kush e mori detyrėn Balluku, pėr tė zbėrthyer idetė e Plenumit tė 12-tė tė KQ tė PPSH pėr mbrojtjen, ku nuk kishte asnjė ide qė tė dilte kundėr vijės sė partisė, apo t“i bėnte puē Enver Hoxhės e tė rrėzonte pushtetin e tij. Nė numrin e sotėm, Kristofor Martiro flet pėr marrėdhėniet e Beqir Ballukut me Mehmet Shehun, Petrit Dumen apo Hito Ēakon. Kush ia faturonte arrestimin e Beqirit, Mehmet Shehut dhe si qėndron e vėrteta. Pėrse mendonte se Mehmeti ishte i zemėruar nga antitezat e pėrgatitura nga dikasteri qė drejtonte Balluku dhe cilat ishin mosmarrėveshjet me vartėsit e tij. Ēfarė diskutoi me Titon gjatė vizitės nė Jugosllavi dhe si u pėrdorėn kėto kundėr nė proces. A e dinte ish-anėtari i Byrosė sė ēfarė e priste dhe pėrse ai nuk kishte mllef ndaj udhėheqjes sė lartė shqiptare. Kėto dhe tė tjera pyetje marrin pėrgjigje nė intervistėn e Kristofor Martiros.
A kishit pasur njohje mė parė me Beqir Ballukun?
Po. Mė kujtohet njė rast ku e kam vlerėsuar shumė sjelljen e Beqirit, qė nė atė kohė ishte ministėr i Mbrojtjes. Atėherė punoja nė Korēė, me detyrė nėnkryetar i Degės sė Punėve tė Brendshme. Kjo lidhej me ngjarjen kur organet e policore kishin arrestuar njė oficer ushtrie, ku ky kishte pasur njė marrėdhėnie me njė vajzė nga qyteti i Korēės, tė cilėn e kishte lėnė edhe shtatzėnė. Vajza vjen dhe kėrkon ndihmė nė organet tona, pasi nuk e pranonin nė shtėpi. Nė tė vėrtetė, unė nuk kisha se si ta ndihmoja, sepse hetimi i tij varej nga Prokuroria Ushtarake. Megjithatė, i sugjerova se mund tė shkonte tė takonte drejtuesit e ushtrisė, ndoshta dhe ministrin e Mbrojtjes, pra Beqirin. Ajo kėshtu bėri. U nis pėr nė Tiranė, ku takoi dhe ministrin, i cili e kishte pritur mirė. Njė ditė, ndėrsa qėndroja nė zyrė, bie telefoni. Centralistja mė thotė tė lidhesha me ministrin e Mbrojtjes. Pasi u prezantova, prita se ē“do tė mė thoshte ai nga ana tjetėr e receptorit telefonik. Beqiri pas pak mė tha: Ka ardhur njė vajzė tek unė, nga Korēa, pėr njė problem qė jeni nė dijeni edhe ju. Po, ndihmojeni atė vajzė. Iu pėrgjigja se do tė mundoheshim ta bėnim njė gjė tė tillė. Dihej se atėherė ishte Beqir Balluku, anėtar i Byrosė Politike dhe ministėr i Mbrojtjes dhe porosinė e tij do ta ēoja deri nė fund. Pas disa ditėsh takova dhe vajzėn, e cila kishte mbetur e befasuar nga pritja qė i kishte bėrė njė personalitet si Baqiri. Pra, vajzės iu dha ndihma, e stabilizuam nė njė shtėpi dhe pas daljes sė tė shoqit nga burgu ata u bashkuan. Beqiri ishte tepėr njerėzor. Edhe nė hetuesi, ai nuk ankohej dhe qahej.
E kishte tė qartė se ēfarė e priste?
E them me bindje se e kishte tė qartė fundin e tij. I them njėherė se pėr tė do tė mendonte partia, udhėheqja edhe pėr tė. E kam fiksuar mirė pėrgjigjen: A jo, nuk tė falė ai i madhi. Ai ka pasur dobėsi pėr Enver Hoxhėn, qė mund ta quaj debulesė. Kėtė ndjenjė e kishte ushqyer qė gjatė luftės, por edhe mė vonė debulesa e Beqirit pėr Hoxhėn nuk ishte zbehur. Kėtė ai e tregoi edhe kur e internuan nė Roskovec. Ai shkoi atje me fotografinė, portretin e Enverit me vete dhe kjo nuk ishte rastėsi apo shtirje e tij, por brendia e tij. Edhe gjatė procesit hetimor, ish-anėtari i Byrosė Politike, nuk shprehu asnjėherė urrejtje pėr Enverin dhe udhėheqjen e lartė.
Beqir Balluku ėshtė diskutuar pėr qėndrimin e tij nė Konferencėn e Tiranės. Si ka rezultuar nga sqarimet qė keni marrė nga i pandehuri pėr kėtė ēėshtje?
Shpjegimet e Ballukut pėr qėndrimin e mbajtur nė Konferencėn e Tiranės, bėnte pjesė nė planin hetimor. Tė kuptohemi, hetimi ishte shtrirė nė shumė fusha. Ai kishte qenė nė atė Konferencė i deleguari i KQ tė PPSH. Pėrveē tij, atje merrnin pjesė dhe anėtarė tė tjerė tė Byrosė Politike, me pėrjashtim tė Enver Hoxhės. Ai e shpjegoi kėtė ēėshtje. Sipas tij, duke qenė se kjo mbledhje bėhej pas pėrfundimit tė punimeve tė Kongresit tė XX tė PK tė BRSS, dhe pėr rrjedhojė nė Konferencė ishin bėrė shumė pyetje. Ato lidheshin me rehabilitimin e njerėzve tė goditur e nė veēanti tė Tuk Jakovės, Bedri Spahiut dhe tė tė tjerėve. Ishin shtruar probleme tė pėrmirėsimit tė marrėdhėnieve me Jugosllavinė, qoftė dhe rehablilitimin e Koēi Xoxes. Ishte shtruar problemi i trajtimit ekonomik tė udhėheqjes, kur gjendja ekonomike ishte tepėr e vėshtirė. Krijimi i bllokut qė ndante udhėheqjen nga populli, gjė qė ishte njė farė shkėputje nga parimet e luftės. Mos tė harrojmė se ishim nė vitin 1956, kur kishin kaluar vetėm 12 vjet nga pėrfundimi i luftės. Ideja e barazisė mes tė gjithėve ishte e ngulitur mirė nė mendjen e njerėzve. Beqir Balluku tha gjatė sqarimit tė kėsaj situate se kishte pasur pyetje qė edhe duheshin vlerėsuar. Por, sipas tij, problemet morėn njė rrugė tjetėr. Beqiri ndodhej nė pozitė tė vėshtirė dhe prandaj kishte kėrkuar, ky kishte qenė edhe mendimi i tė tjerėve, qė tė vinte nė atė konferencė edhe Enver Hoxha. Gjithashtu, Beqiri mė ka thėnė se nė vetvete edhe ai kishte rezerva. Kėshtu kur shtrohej problemi i rehabilitimit tė Tuk Jakovės, pėr dėnimin e tė cilit atij nuk i kishte ardhur mirė, kishte pasur rezerva pėr kėtė dėnim, porqė nuk i kishte shprehur, mendonte se mund tė bėhej ky rehabilitim. Megjithatė, pėrsėri, edhe si herėn e parė, ai kishte heshtur. Sipas deklarimit tė tij gjatė procesit, ai nuk kishte qenė as organizator dhe as nuk ishte bashkuar e dakorduar me kėto probleme. Edhe qėndrimi qė mbajti ai ishte nė pėrputhje me vijėn e partisė, pavarėsisht nga ajo ē“ka ndjerė.
Ē“qėndrim ka mbajtur Balluku nė prag dhe pas prishjes sė marrėdhėnieve me Bashkimin Sovjetik?
Duke iu referuar materialeve tė procesit hetimor, sqaroj se kėtu nuk u zgjerua shumė hetimi, por, megjithatė, nga deklarimet e tė pandehurit del se ai e ka mbėshtetur Hoxhėn pėr vendimin e marrė. Sipas tij, qė nga ngjarja e Bukureshtit, madje kontradiktat nisėn qė kur Hrushovi vizitoi Jugosllavinė, ai nuk kishte ndonjė mendim kundėr vijės sė partisė nė lidhje me kėto situata. Bile, ai ka sqaruar edhe qėndrimin qė ka mbajtur ndaj provokimit tė rusėve, ndėrkohė qė udhėheqėsit e lartė shkuan nė Mbledhjen e 81 partive nė Moskė. Pra, nė kėtė moment, vendin e drejtoi Beqir Balluku, anėtar i Byrosė Politike dhe ministėr i Mbrojtjes. Dihet qė Enveri, Mehmeti, Hysniu, Ramizi ishin nė BRSS. Ai u la nė drejtim tė shtetit si njeri i besuar. Ai nuk kishte asnjė lėkundje lidhur me prishjen e marrėdhėnieve me Bashkimin Sovjetik. Me sa mė kujtohet se edhe kur atij iu bė njė provokacion nga ushtarakėt sovjetikė, tė cilėt e pyetėn se me kė ishte ushtria, ai i ishte pėrgjigjur menjėherė: Ushtria ėshtė me Enver Hoxhėn dhe me popullin shqiptar. Nėse do tė ndodhė ndonjė gjė me udhėheqėsit tanė atje, do tė merren masa ndaj jush kėtu. Ky deklarim i tij ishte njė kundėrpėrgjigje ndaj presionit qė bėnin rusėt. Sipas procesit del se qėndrimi i Ballukut ishte mjaft parimor, pra besnik i partisė dhe Enver Hoxhės. Nėse ish-ministri do tė ishte armik, siē pretendon Enveri qė nga Konferenca e Tiranės, apo tė merrte pjesė nė komplotin e organizuar nga Mehmet Shehu, atėherė ai nė bashkėpunim me forcat sovjetike nė Shqipėri mund ta merrte fuqinė nė dorė, pasi tė arrestoheshin dhe eliminoheshin udhėheqėsit shqiptarė, qė kishin shkuar nė Mbledhjen e 81 partive nė Moskė.
Ku kishte gabuar ideo-logjikisht ish-ministri i Mbrojtjes?
Kjo ishte njė tjetėr pistė hetimi dhe lidhet me Letrėn e Hapur, vendosjen e komiteteve tė partisė nė ushtri, komisarėve, heqjen e gradave, marrėdhėniet ushtar-kuadėr e tė tjera. Komitetet e partisė, qė u vendosėn nė ushtri, ishin model kinez. Atėherė ishte dhėnė udhėzim se pa dhėnė miratimin komiteti i partisė, komanda nuk mund tė vepronte nė stėrvitje e tė tjera probleme madhore tė ushtrisė. Pas heqjes sė gradave, mbaroi dhe hirearkia ushtarake, aq sa oficerėt u tha se do tė hanin e flinin me ushtarėt, e kėto ndryshime u shoqėruan edhe me barcoleta. Beqiri edhe nė kėto situata tė krijuara zbatonte pikė pėr pikė vendimet dhe porositė e partisė dhe madje verbėrisht ato tė Enverit. Mė tregoi dhe njė bisedė tė tijėn me shoferin, menjėherė pasi ishin hequr gradat. Ndėrsa e kishte pyetur shoferin se si dukej me uniformėn e re, vartėsi pa asnjė rezervė i kishte thėnė se i ngjante tėrėsisht njė karrocieri. Ushtarakė tė tjerė, pėr shembull Petrit Dume, kishte rezerva ndaj heqjes sė gradave dhe madje ishin shprehur kundėr kėtij veprimi kur diskutohej. Mė pas kur u vendos qė duhet tė hiqeshin gradat, ata ishin dakord me kėtė vendim.
Cilat ishin marrėdhėniet mes Ballukut, Petrit Dumes e Hito Ēakos?
Gjatė procesit hetimor, Beqiri ėshtė pyetur edhe pėr marrėdhėniet me tė pandehurit e tjerė, Petrit Dumen e Hito Ēakon. Kjo ishte njė linjė tjetėr e hetimit, pasi akuzoheshin pėr puē tė pėrbashkėt ndaj pushtetit tė asaj kohe. Pra, mendohej sikur kishte bashkėpunim nė tė ashtuquajturėn vėprimtari armiqėsore. Gjatė bisedės me Beqirin pėr kėto marrėdhėnie, ai mė ka thėnė se ato nuk kanė qenė tė mira. Pra, marrėdhėniet mes tyre nuk kishin qenė normale. Pėrplasjet kanė ekzistuar pėr probleme tė ndryshme ushtarake, lidhur me stėrvitjet e mėdha, tezat e antitezat, strukturėn e Ministrisė sė Mbrojtjes. Dihej se nė atė kohė kishte njė sėrė problemesh nė kėtė dikaster mes ministrit dhe vartėsve tė tij, Dume dhe Ēako. Ajo qė i kishte mbetur nė mendje Beqirit ishte deklarimi i vartėsve tė tij, sikur nuk kishin patur dijeni pėr materialet e quajtura tė zeza. Bile, Beqiri mendonte se ata ishin bėrė shkaktarė tė asaj qė i ndodhi. Pra, ai nuk kishte simpati pėr ta. Balluku mendonte se pėr shkeljet, qė ishin konstatuar nė Ministrinė e Mbrojtjes, nuk ishte fajtor vetėm ai, por edhe ata. Vėrtet ai kishte qenė ministėr dhe kishte firmosur, por, sipas tij, mbi bazėn e relatimeve tė tyre, pasi ata dhe tė tjerėt drejtonin sektorėt. Ai sqaroi se pas stėrvitjes komando shtabi te Shkėmbi i Kavajės, Beqiri porositi qė materialet qė ishin shpėrndarė tė mblidheshin. Domethėnė, ato u arkivuan dhe njė kopje mbeti nė kasafortėn e tij, siē dihet iu gjet pas kontrollit qė bėri KQ nė kėtė dikaster. Megjithatė, kur bisedoi Petrit Dume me Hysni Kapon dhe Mehmet Shehun, iu kishte thėnė atyre se kontradiktat mes tij dhe Beqirit nuk ishin tė pjesshme por parimore, thelbėsore, madje edhe nė vijėn e partisė. Materialet, qė Dume denoncoi, ishin pikėnisje edhe pėr pasojat e mėvonshme.
Ēfarė mendonte ish-ministri pėr Mehmet Shehun?
Kur u hartua meteriali, pra antitezat, Beqiri mendonte se mos i kishte mbetur qejfi Mehmet Shehut, si pėrgatitės i Tezave tė Kėshillit tė Mbrojtjes. Por, ai pėrsėri kėtė e supozonte, pasi nuk kishte fakte qė ta mbėshteste. Kur e pyeta pėr marrėdhėniet mes tij dhe kryeministrit, ai mė tha se kur kishte qenė komandant divizioni nė Korēė i kishte shkuar pėr njė kontroll Mehmeti, atėherė shef i Shtatmadhorisė sė Ushtrisė Shqiptare. Mehmeti i kishte gjetur shumė tė meta dhe dobėsi, por ajo qė i kishte mbetur nė mendje Beqirit ishte fakti se Mehmeti ia kishte thėnė ato nė sy tė vartėsve tė tij. Kėtu sigurisht qė Beqirit nuk i kishta ardhur mirė. Pas Plenumit tė 8-tė tė KQ tė PPSH, Mehmeti u shkarkua dhe nė atė detyrė u emėrova unė, por atij nuk kishte pse t“i ngelte qejfi, pasi emėrimin e bėri tjetėr kush. Pas Kongresit tė Parė, ku Mehmeti u rehabilitua, edhe marrėdhėniet tona ishin tė mira. Sipas tij, Mehmeti kur nuk ishte nė humor e thėrriste tė bėnin edhe ndonjė shaka sė bashku.
Ėshtė aluduar nė atė kohė se Beqir Balluku gjatė pyetjes sė tij nė hetuesi ėshtė shprehur se i ashtuquajturi komplot, apo verprimtari armiqėsore kishte nė krye Mehmet Shehun dhe Kadri Hazbiun. Ėshtė e vėrtetė kjo?
Them me bindje qė kjo nuk ėshtė e vėrtetė. Beqiri nuk e ka thėnė njė gjė tė tillė. Unė kam qenė hetuesi i tij, pra i ngarkuar pėr ta hetuar atė. Bile, iu them se janė procerverbalet nė arkiv. Kėto procesverbale nuk janė hartuar as fshehtas dhe as nuk janė manipuluar, gjė qė thuhet rėndom shpesh. Asnjėherė nuk i jam imponuar Beqirit tė deklarojė i shtrėnguar njė gjė tė tillė. Nuk ekziston asnjė material, asnjė dokument, asnjė e dhėnė qė ta vėrtetojė se Balluku e ka thėnė njė gjė tė tillė. Ėshtė krijuar mendimi atėherė, por edhe tani, se Beqir Balluku ishte viktimė e Mehmet Shehut dhe se ai madje e pushkatoi. Kjo nuk ėshtė absolutisht e vėrtetė. Nuk qėndron njė problem i tillė. Mehmeti ka kusuret e tij, me diskutimin dhe kritikat ndaj Beqirit, por nė asnjė mėnyrė nuk qėndron se ky ishte faktori kryesor nė arrestimin e dėnimin e tij. Unė jam dėshmitar dhe e them me sinqeritet se pas arrestimit tė Beqir Ballukut, Mehmeti hodhi parullėn: Asnjė kuadėr tė mos i jepet me vete Beqir Ballukut. Ai me kėtė donte tė thoshte se anjė kuadėr i lartė ushtarak nuk duhej tė dėnohej bashkė me tė. Mė pas problemi i kastės, ku u arrestuan edhe kuadro tė tjerė ushtarakė nuk erdhi nga Mehmet Shehu, por nga KQ i PPSH, me emra. Ky shėnoi dhe shpartallimin e kuadrove tepėr tė zotė, tė aftė, patriotė e qė u dhimbsej vendi, me eksperiencė nė luftė dhe qė kishin mbaruar edhe akademitė ushtarake tė Bashkimit Sovjetik.
Pėr ish-ministrin dolėn nė skenė edhe probleme tė vjetra si ai i vendosjes sė divizioneve jugosllavė nė Shqipėri, ide e hedhur nga Tito nė takimin me Ballukun gjatė vizitės sė kėtij tė fundit nė Beograd
Ku ka rezultuar njė problem interesant gjatė hetimit tė Beqir Ballukut. Deklarimet qė ka bėrė ky i fundit gjatė seancės sė pyetje-pėrgjigjeve nė Burgun 313, bien ndesh me ato qė janė thėnė deri tani. Sipas Beqirit, kur ai ishte shef i Shtatmadhorisė nė Ministrinė e Mbrojtjes, shkoi pėr vizitė nė Jugosllavi, bashkė me Kristo Themelkon, Tahir Kadarenė dhe kuadro tė tjerė ushtarakė. Problemet politike i ndiqte Kristo Themelko, ndėrsa ato ushtarake Beqiri. Nė dėshminė e tij, Balluku tha se njė ditė, ndėrsa qėndronte nė rezidencėn ku qėndronin i kishte shkuar Vukmanoviē Tempo, qė merr me vete dhe Themelkon. Mė pas kishte shkuar atje njė adjutanti i Titos, emri i tij ėshtė fiksuar nė procesverbalin e hetimit, dhe i thotė se e kėrkonte udhėheqėsi jugosllav. Realisht ai nuk e kishte nė plan njė takim me Josif Broz Titon. Ai kishte shkuar nė atė takim, nė zyrėn e Titos, i cili kishte pėrpara disa harta. Natyrisht, Beqiri kishte qenė i impresionuar nga kjo e papritur, pasi dihej fama e drejtuesit jugosllav, qė e kishte pyetur pėr problemet e ushtrisė shqiptare. Tito nuk kishte harruar tė mburrte edhe Ushtrinė Nacionalēlirimitare. Mė pas jugosllavi i kishte shtruar Beqirit problemin e marrėdhėnieve me Greqinė. Nė atė periudhė kishte pasur provokacione nga grekėt nė kufirin mes dy vendeve dhe situata ishte pak e acaruar. Menjėherė ai thirri njė gjeneral nė zyrėn e tij, qė tregoi nė hartė dislokimin e trupave greke nė afėrsi tė kufirit me Shqipėrinė. Menjėherė pas kėsaj Tito i kishte thėnė se nė kėtė situatė edhe pse ushtria shqiptare ishte, sipas tij, trime nuk mund ta pėrballonte njė agresion tė grekėve. Prandaj, udhėheqėsi jugosllav kishte hedhur mendimin se Jugosllavia, si vend mik i Shqipėrisė, duhet tė mbronte territorin shqiptar, e pėr rrjedhojė ai ishte shprehur se kishte mendimin qė tė dislokoheshin disa forca tė Ushtrisė jugosllave nė shqipari e veēanėrisht nė Korēė dhe nė Gjirokastėr. Pas kėsaj gjenerali mė tregoi se si dhe ku do tė dislokoheshin forcat jugosllave nė hartat qė kishte pėrpara. Beqiri tha se kishte mbetur njėherė, pasi ai nuk dinte ē“tė thoshte. Nga pikėpamja ushtarake, si gjeneral qė ishte nė atė kohė, ai mendonte se ishte e arsyeshme njė gjė e tillė, pasi edhe marrėdhėniet me Greqinė nė atė kohė e justifikonin kėtė veprim. Megjithatė, ai u ishte pėrgjigjur se kėto mendime duhet t“ia shtronte pėr diskutim udhėheqjes, pra Enver Hoxhės. Ai nuk kishte dhėnė asnjė pėrgjigje pėr kėtė problem, por kishte dėrguar nėpėrmjet ambasadės sonė nė Beograd njoftimin pėr udhėheqjen shqiptare. Beqiri ka dėshmuar se nga Tirana ishte dhėnė pėrgjigje pozitive, pra ishte rėnė dakord nė parim. Madje, u pėrgatitėn dhe kazermat, ku do tė vendoseshin repartet jugosllave. Pėr tė vėrtetuar thėniet e Beqir Ballukut, m“u desh tė shikoja edhe materialet tė asj periudhe nė arkivin e KQ tė PPSH. Isha sė bashku me Kadri Hazbiun, pasi ai ishte dhe kryetari i grupit tė hetimit. Materialet i shqyrtuam nė sallėn e mbledhjes sė Byrosė Politike. Nė morinė e materialeve gjeta njė fletore, qė i pėrkiste Tahir Kadaresė. Nė kėtė fletore ishte shkruar bukur udhėzimi qė Beqiri kishte dhėnė nga Beogradi pėr lirimin me urgjencė tė kazermave tė Pogradecit, pasi do tė vendoseshin atje forcat jugosllave. Ia raportova kėtė Kadriut. Sipas dokumentit, dilte qė ky veprim ishte bėrė de fakto dhe shtrohej problemi se si ishte realizuar kjo. Pyetet pėr kėtė Beqiri, i cili tha se udhėzimi ishte dhėnė, por me miratim nga lart, por nuk pėrmendi emrin, pasi dihej qė kėtė e kishte kompetencė Komandanti i Pėrgjithshėm, Enver Hoxha. Ky veprim rezultoi se ishte kryer pasi kjo u konfirmua pasi u pyet ish-komandanti i brigadės sė Pogradecit. Sipas tij, kazermat ishin liruar me urgjencė dhe forcat qė ai komandonte ishin vendosur nė Ēarshovė tė Pėrmetit.
Ēfarė ndodhi mė pas?
Pėr kėtė pyeta Beqirin, i cili mė tha se pasi ishte kthyer nė Tiranė, pra pas vizitės nė Jugosllavi, u diskutua problemi i vendosjes sė forcave jugosllave nė Shqipėri. Sipas Beqirit, nė njė mbledhje ku ishin Enver Hoxha, Koēi Xoxe, Kristo Themelko, ai vetė dhe tė tjerė, madje dhe njė pėrfaqėsues jugosllav, kur u hodh pėr diskutim ky problem, Hoxha ishte ngritur nė kėmbė dhe kishte deklaruar se nuk ishte e vėrtetė situata me Greqinė dhe po kėshtu ai nuk ishte dakord pėr vendosjen e forcave jugosllave nė territorin tonė. Mė pas, Beqiri deklaroi se edhe ai kishte mbėshtetur Enverin, qė, me sa duket, kishte nuhatur kontradiktėn mes Stalinit dhe Titos, ktheu pllakėn dhe nuk u realizua ardhja e dy divizioneve jugosllave nė Shqipėri...
intervistė IV
Ekskluzive/ Flet Kristofor Martiro, ish-kryetari i Degės sė Veēantė nė Drejtorinė e Sigurimit tė Shtetit dhe hetuesi i dy grupeve armiqėsore
Si e informova Enverin pėr bisedat e Beqirit me kinezėt
Udhėheqja kėrkonte me ēdo kusht tė hetohej lidhja mes tė ashtuquajturve grupe armiqėsore nė ushtri dhe ekonomi
Luan Kondi
vijon nga numri i kaluar
Martiro, hetues i ish-ministrit tė Mbrojtjes, tregoi pėr gazetėn Panorama se kush e caktoi nė kėtė detyrė dhe si vijuan hetimet e Beqir Ballukut, qė zgjatėn thuajse njė vit. Mė pas, ai u shpreh pėr marrėdhėniet mes ish-anėtarit tė Byrosė Politike me tė pandehurit e tjerė Petrit Dume dhe Hito Ēako.
Mė tej ai shpjegoi dhe bisedat mes tij dhe tė pandehurit Balluku, ku ky i fundit u pyet pėr ēėshtje tė rėndėsishme si problemi i vendosjes sė divizioneve jugosllave nė Shqipėri, ide e hedhur nga Tito, qė nuk u pranua nga Hoxha, i cili kishte nuhatur mosmarrėveshjet mes Stalinit dhe udhėheqėsit jugosllav. Duke i riprodhuar edhe njėherė materialet e dosjes gjyqėsore, Martiro i sigurtė nė ato qė tha, zbardhi tė fshehtat e hetimit tė Ballukut, tė papublikuara ndonjėherė, si dhe pėr materialet qė u pėrdorėn nė formulimin e akuzės pėr ushtarakėt e lartė. Nė numrin e tretė tė intervistės, Kristofor Martiro foli se pse ia faturonin arrestimin dhe eliminimin e Beqirit, Mehmet Shehut dhe si qėndronte e vėrteta sipas tij. Ndėrsa nė numrin e sotėm, ai zbardh tė vėrtetėn nėse kishte apo jo grup armiqėsor dhe puēist nė ushtri. A ekzistonte organizatė kundėrrevolucionare dhe a kishte njeri qėllim t“i merrte pushtetin Enver Hoxhės. Cilat ishin vizitat e Beqirit nė Kinė, dhe ēfarė kishte biseduar ai me udhėheqėsit e lartė tė atij vendi, lidhur me rishikimin e marrėdhėnieve me BRSS dhe Jugosllavinė, pas rėnies sė Hrushovit. Ē“qėndrim mbajti Enveri ndaj propozimeve kineze dhe pėrse Beqiri kishte tė njėjtim mendim me kinezėt pėr kėtė ēėshtje. Pėrse udhėheqja e lartė urdhėronte mbylljen e hetimeve dhe daljen e shpejtė nė gjyq tė grupit tė ushtarakėve. Pėrse e komanduan Martiron nė hetimin e grupit armiqėsor nė ekonomi dhe kė i caktuan tė hetonte. Ngritja e tij nė pėrgjegjėsi, ku do tė kryente detyrėn e kryetarit tė Degės sė Veēantė nė Drejtorinė e Sigurimit tė Shtetit dhe ēfarė ndodhi me tė mė pas. Pėr tė mėsuar mė shumė rreth mistereve tė hetimit tė Ballukut, Kiēo Ngjelės dhe Vasil Katit, lexoni nė vijim intervistėn e Kristofor Martiros.
Cilat kanė qenė deponimet e Ballukut nė lidhje me marrėdhėniet shqiptaro-kineze, sidomos nė fushėn e mbrojtjes?
Beqir Balluku kishte qenė disa herė nė krye tė delegacioneve ushtarake qė vizitonin Kinėn. Gjatė kėtyre vizitave, ai ėshtė takuar me ushtarakė madhorė tė atij vendi, por dhe me Mao Ce Dunin dhe Ēu En Lain, ku ka diskutuar me ta pėr probleme tė ndryshme qė lidheshin veēanėrisht me mbrojtjen e vendit. Ka shtruar atje problemin e furnizimit me materiale ushtarake pėr Forcat e Armatosura dhe pėr tė tjera probleme me karakter ekonomik. Ėshtė diskutuar me udhėheqėsit kinezė pėr problemin e furnizimit me armė tė rėnda pėr ushtrinė, disa prej tyre janė marrė, por dhe tė tjera nuk janė dėrguar. Ka pasur edhe mosmarrėveshje pėr kėto ēėshtje. Mė kujtohet se Beqiri pėr kėto diskutime mė ka folur edhe pėr bisedat e Ēu En Lait pėr armatimin e rėndė dhe, sipas tij, Ēu ishte pak i ngurtė nė lidhje me dėrgimin e tyre nė Shqipėri. Bile, ish-ministri tregonte se kur u diskutua pėr aviacionin, udhėheqėsi kinez ishte shprehur se Shqipėria nuk kishte territor pėr njė aviacion tė fuqishėm luftarak, dhe se duhet tė merrnim vetėm disa avionė pėr parada. Pėrplasje pikėpamjesh me kinezėt kishte edhe pėr faktin se kėta tė fundit mendonin se ushtria shqiptare duhej tė pajisej me armė tė lehta, sepse kishin bindjen se ne nuk mund tė mbroheshim nga koalicione tė NATO-s dhe Traktatit tė Varshavės. Nga deklarimet e Beqirit, del se kinezėt ishin shprehur se do tė na ndihmonin, por ata ishin larg dhe kjo ndihmė konsistonte vetėm nė mbėshtetjen politike dhe me materiale tė ndryshme. E vėrteta, gjithnjė sipas tij, ishte se kinezėt nuk ishin kursyer nė furnizimin e ushtrisė sonė me materiale. Mua, si hetues, mė dilte detyrė tė sqaroja shumė probleme rreth bisedave tė Beqirit me udhėheqėsit kinezė. Beqiri nė pėrgjigjet e tij ėshtė shprehur se Ēu En Lai nė disa raste ishte treguar i ngushtė nė dhėnien e ndihmave pėr vendin tonė. Ndryshe kishte ndodhur me Mao Ce Dunin, pasi ky gjithnjė kishte porositur qė tė mos kursehej asgjė pėr tė ndihmuar Shqipėrinė. Sipas Beqirit, Mao i kishte nė konsideratė kushtet e vėshtira dhe pamundėsinė e vendit tonė pėrballė NATO-s apo Traktatit tė Varshavės. Mao, pra, ishte mė dashamirės dhe mė dorėlėshuar nė ndihmėn e vendit tė tij ndaj nesh.
A ka diskutuar ish-anėtari i Byrosė Politike pėr probleme tė tjera, jashtė fushės sė mbrojtjes me udhėheqėsit kinezė?
Ndėrmjet tė tjerave, ai mė ka thėnė se si njė herė, gjatė bisedės me drejtuesit, ishte ndeshur me probleme qė konvergonin edhe me qėndrimin dhe idetė e tij. Konkretisht, pas rrėzimit tė Hrushovit nė BRSS, Beqiri, nė krye tė njė delegacioni tė lartė ushtarak, vizitoi Kinėn. Nė takim me Mao Ce Dunin dhe Ēu En Lain, kėta i kishin thėnė: Tani Hrushovi, ky renegat, ra dhe nė Bashkimin Sovjetik kishin ardhur nė pushtet forca tė reja politike. Interesi i kampit socialist dhe i lėvizjes komuniste kėrkon qė ne t“i pėrmirėsojmė marrėdhėniet me BRSS. Beqiri tha se personalisht, nė ndėrgjegjen e tij, nuk ishte kundėr kėsaj pikėpamjeje. Por, njėkohėsisht, ai nuk mund t“ua shprehte kėtė kinezėve, pasi duhet tė shtrohej kjo ēėshtje pėr diskutim nė KQ tė PPSH, pra nė udhėheqje. Megjithatė, kjo i kishte mbetur nė mendje. Po ashtu, kinezėt ishin shprehur edhe pėr pėrmirėsimin e marrėdhėnieve tė Shqipėrisė me Jugosllavinė, Rumaninė, meqė kėta si tė thuash ishin aleatė tė Kinės. Sipas Beqirit, kur kishte mbėrritur nė Tiranė kishte bėrė si zakonisht raportin pėr udhėheqjen e lartė tė PPSH, ku sqaronte me detaje edhe bisedat qė kishte zhvilluar me udhėheqėsit kinezė dhe problemet qė ishin shtruar nė to, por pa diskutim asgjė rreth bindjeve tė tija. Ai e kujtonte mirė edhe qėndrimin e udhėheqėsit kryesor tė partisė, Enver Hoxhės, i cili ishte pėrgjigjur rreptė se nuk do tė kishte asnjė pėrmirėsim nė marrėdhėniet me BRSS, jugosllavėt, pasi ata ishin revizionistė. Pra, ai e hodhi poshtė propozimin e udhėheqjes kineze.
Si vijoi hetimi i Ballukut nė kėtė ēėshtje?
Nė atė kohė, qė unė zhvilloja hetimet me Beqirin, nuk dija se po prisheshin marrėdhėniet e Shqipėrisė me Kinėn. I dėgjova me njė farė interesi ato qė thoshte ish-ministri, por nuk bėra pyetje, pasi nuk mė lejonte platforma e hetimit ta bėja njė gjė tė tillė. Kinezėt konsideroheshin nė atė kohė miq tė mėdhenj marksistė-leninistė tė vendit tonė. Nxora shėnimet nga inēizimi, po e pėrsėris se i gjithė procesi i hetimit ishte i regjistruar, dhe pėrgatita njė informacion pėr ministrin e Brendshėm, Kadri Hazbiun. Kėtij tė fundit i them se gjatė hetimit, Balluku ka thėnė kėto e ato pėr marrėdhėniet dhe bisedat me udhėheqėsit kinezė dhe njėkohėsisht i zgjata informacionin. Ai e lexoi atė dhe urdhėroi tė rishtypej materiali, qė nė fund kishte emrin tim dhe pas kėsaj nė krye tė kėtij ai bėri shėnimin: Shoku Enver po tė dėrgoj njė material qė ka dalė nga hetimi i Beqir Ballukut, ku bėhet fjalė pėr problemin me kinezėt. Pasi e futėn materialin nė zarf, qė u vulos dhe u protokollua, Hazbiu mė tha se duhet ta ēoja unė kėtė material nė KQ tė PPSH. Direkt kam shkuar nė Komitetin Qendror, nė paradhomėn e zyrės sė Enver Hoxhės. Ia zgjata zarfin sekretarit tė tij, Haxhi Kroi. Nė kėtė kohė doli nga zyra Enveri dhe mė pėrshėndeti. Kroi mė prezantoi tek ai, duke i thėnė se isha hetuesi i Beqirit dhe se kisha pėr t“i dorėzuar, me porosi tė Kadriut, njė material, qė kishte dalė gjatė hetimit tė ish-anėtarit tė Byrosė. Hoxha mė pėrgėzoi dhe sekretari i tij nxori materialin nga zarfi, tė cilin ma dha tė firmosur sipas rregullit, dhe u ktheva nė ministri. I raportova Hazbiut se e kisha dorėzuar materialin. I dhashė edhe zarfin e firmosur nga sekretari i Enverit, Haxhi Kroi.
U vendos ky material nė dosjen hetimore?
I kėrkova sqarim ministrit tė Brendshmė se ēfarė do tė bėja me materialin. Doja tė dija prej eprorit tim mė tė lartė qė do ta fusja atė nė proces tė rregullt, domethėnė ta pyesja mė tej Beqirin pėr kėtė problem apo jo. Ai mė tha se do tė mė jepte njė pėrgjigje mė vonė. Tė nesėrmen mė therret nė zyrė Kadri Hazbiu, ku mė thotė se do tė shkonim bashkė te Beqir Balluku. Ashtu bėmė. E thirrėm atė nė hetim dhe Kadriu e pyeti po rreth kėtij problemi, bisedės me udhėheqėsit kinezė. Is-ministri pėrsėriti nė pėrgjigjen e tij tė njėjtat gjėra qė mė kishte thėnė edhe mua. Mė pas Kadriu u largua, ndėrsa unė vazhdova pyetjen e tij pėr probleme tė tjera, parashikuar nė platformėn hetimore. Pas dy ditėsh, ministri i Brendshėm mė thėrret pėrsėri nė zyrė dhe mė tha se kėto materiale duhet t“i ktheja nė proces hetimor me pyetje dhe pėrgjigje. Ai mė porositi se nga lart ishte vendosur qė kėto probleme tė vendoseshin vetėm nė dosjen hetimore, por jo nė atė gjyqėsore. E vėrteta ėshtė se prokurori dhe kryetari i Gjykatės ishin njohur me to. Nė tė njėjtėn kohė tė gjitha kėto materiale shkuan veēan edhe nė aparatin e KQ, qoftė tek Enveri apo Hysniu, pasi kėshtu ishte rregulli.
Balluku ėshtė hetuar edhe pėr disa shpėrdorime qė ishin konstatuar nė Ministrinė e Mbrojtjes. Ēfarė rezultoi nga pyetja e tij rreth tyre?
Ėshtė e vėrtetė qė edhe ky problem ishte parashikuar si njė nga linjat e hetimit. Beqiri u pyet rreth normave ekonomike tė dala nga llogaritje e dikasterit tė Mbrojtjes, administrimit tė Ndėrmarrjeve Bujqėsore Ushtarake. Nė materialet qė dispononim kishte edhe shkelje nė kėtė drejtim, qė binin nė kundėrshtim me normat e shtetit. Kishte shpėrdorime dhe teprime nė shpenzime gjatė stėrvitjeve ushtarake. Kishte materiale, tė dala kėto nga kontrollet e shtėpive tė oficerėve, si ato tė Tiranės, Durrėsit, Pogradecit, qė ngarkonin me pėrgjegjėsi ushtarakėt e lartė dhe patjetėr dhe Beqirin. Nė pėrgjigjet qė kam marrė nga Balluku, doli se kėto pėrgjegjėsi nuk ishin vetėm tė tijat. Nė fund ish-ministri tha: Mirė, more Kristofor, tė gjitha kėto shpėrdorime le tė m“i ngarkojnė mua. Le t“i marrė unė dhe kėto. Me kėto shpėrdorime u tejkalua atėherė kur thuhej se kishin ndodhur pasi kuadrot ushtarakė ishin njė shtet brenda shtetit. Shpėrdorimet nuk duhet tė thuhej se ishin pjesė e njė strategjie e njė plani armiqėsor.
Sipas jush, hetuesit tė Beqir Ballukut, a ka ekzistuar komplot?
Ky ėshtė njė problem thelbėsor i kėsaj ēėshtjeje. Njerėzit duan tė dinė, pasi ka nga ata qė nuk janė tė qartė edhe sot e kėsaj dite. Pėr kėtė problem shumė shqetėsues ėshtė folur shumė edhe nė media, ku thuhet se a ka patur komplot, apo tradhti tė ushtarakėve tė lartė qė u dėnuan, pushkatuan, burgosėn apo internuan nga sistemi i kaluar. Nė intervistat e dhėna nga njerėz tė ndryshėm ka tė vėrteta dhe tė pavėrteta, tė cilat varen edhe nga shkalla e njohjes sė problemit. Janė dhėnė nė media mendime dhe variante tė ndryshme, lidhur mė tė ashtuquajturin puē, apo komplot. Por, nė kėto prononcime, janė dhėnė edhe disa tė ashtuquajtura prova dhe fakte, tė nxjerra gjoja nga dosjet agjenturore, hetimore tė porcesit tė Beqir Ballukut, qė shtrembėrojnė me qėllim tė vėrtetėn, duke pėrligjur kėshtu masat e marra ndaj tyre. Tė pėrligjin gjėnjeshtrėn se B.Balluku ka qenė njė komplotist, njė agjent, sė gjoja ai ėshtė takuar me agjenturėn e huaj gjatė udhėtimit kėtu e atje. Kėto nuk janė tė vėrteta. Deklarimet e tyre tė lėnė pėrshtypjen se janė marrė edhe me hetimin e Beqirit apo ndonjė ushtaraku tjetėr, se gjoja janė konsultuar edhe me dokumente qė ekzistojnė nė Arkivin e Ministrisė sė Brendshme, lidhur me kėtė hetim. Mendoj se nuk ja vlen tė merrem me kėto, sepse janė fund e krye gėnjeshtra, mashtrime. Duke lexuar ato qė kanė shkruar kėta njerėz, shpesh kam pyetur veten se kisha qenė unė hetues apo ata. Mos kanė bėrė ata hetime tė padukshme. Si jurist, unė ju them se hetuesi duhet tė bėjė njė hetim tė plotė e tė gjithanshėm tė elementėve tė figurės sė krimit, po ashtu dhe anėn subjektive tė figurės sė krimit. Sipas meje, me elementėt e figurės sė krimit ėshtė spekuluar. Beqir Balluku dhe i ashtuquajturi grupi i tij, u akuzua: Pėr krijim tė organizatės kundėrrevolucionare, pėr komplot e puē pėr tė pėrmbysur pushtetin popullor, sabotimin e vijės ushtarake tė mbrojtjes dhe pėr agjitacion e propagandė me rrezikshmėri shoqėrore etj.. Pjesa e parė e akuzės kėrkon dashjen kundėrrevolucionare, veprim tė qėllimshėm, tė ndėrgjegjshėm pėr tė pėrmbysur pushtetin. A mund tė thuhet se ekzistonte njė organizatė e tillė kur nuk kishte marrėveshje mes tė pandehurve, platformė tė saj, organizim, ndarje detyrash, pjesėmarrje, veprime dhe mjetet e veprimit dhe tė tjera. Tė them tė vėrtetėn se unė, hetuesi i Ballukut, qė kalova nėpėr duar tė gjitha materialet nė ngarkim tė grupit tė puēistėve, akuzat, fjalimet, materialet e partisė, diskutimet nė mbledhjet e partisė dhe tė kolektivave punonjėse, materialet tė mbledhura nė rrugė agjenturore, pra tė dhėnat e zbulimit, nuk gjeta realisht asnjė tė dhėnė qė tė bėnte fjalė pėr ekzistencėn e njė organizate tė tillė, pra figurėn kryesore tė krimit. Kam zhvilluar njė hetuesi intensive me Beqirin, tė pandehurin tim, mbi bazėn e tė gjithė materialeve, fakteve tė sjella nė to pėr tė dokumentuar ekzistencėn apo jo tė njė organizimi kundėrrevolucionar tė qėllimshėm, tė ndėrgje-gjshėm. E them me bindje dhe shumė sinqerisht se nė dosjen e Beqir Ballukut nuk ka asnjė material, asnjė deponim qė ta vėrtetojė kėtė. Realisht, nuk ka patur njė organizatė kundėrrevolucionare, nuk ka patur puē, komplot tė Ballukut apo pjesėtarėve tė tjerė tė grupit tė tij, pėr tė pėrmbysur pushtetin popullor apo eliminuar udhėheqjen e shtetit komunist. Kjo ėshtė e vėrteta. Nga hetimi doli se materialet e quajtura tė zeza, u pėrdorėn pėr tė shpartalluar kuadrot e lartė ushtarakė, ashtu siē u pėrdorėn si pretekst drama Njolla tė murrme dhe Festivali i 11-tė pėr tė goditur kuadro tė tjerė tė frontit ideologjik dhe kulturor, apo siē u pėrdor si pretekst letra dėrguar udhėheqjes nga njė punėtor i naftės pėr sabotime nė kėtė sektor, ku nisi lufta kundėr kuadrove tė zotė qė kontribuonin nė sektorin ekonomik dhe sė fundi preteksti i fejesės sė dajlit tė Mehmet Shehu, pėr tė eliminuar shumė kuadro tė aftė, specialistė e drejtues tė Ministrisė sė Brendshme. Kėto ishin ēmenduritė e Enver Hoxhės dhe njerėzve qė e pasonin atė, kur dihej se askush nuk mendonte qė t“i merrte pushtetin Hoxhės. Enveri jetoi dhe punoi me njerėzit qė goditi dekada tė tėra dhe e them se ata ishin njerėz besnikė tė sistemit dhe tė atdheut. Ishin kėto rezultat i kėsaj ēmendurie apo kėto veprime lidhen me fije tė tjera tė dukshme dhe tė padukshme, kėtė koha do ta tregojė.
Ēfarė kujtoni nga pėrfundimi i hetimeve tė Ballukut?
Kishim marrė porosi qė ta mbyllnin hetimin, pasi kjo ishte porosia e udhėheqjes sė lartė tė asaj kohe. Kishte lindur edhe problemi se tė huajt, qė konsideroheshin armiq, interesoheshin se ē“bėhej me tė ashtuquajturin grupi i ushtarakėve. U vendos dhe afati pėr pėrfundimin e hetimit. U bė edhe ballafaqimi mes tė pandehurve dhe u mbyll hetimi. Si rregull, pasi pėrfundon hetimi, tė pandehurit duhet tė njiheshin me dosjen, materialet, provat deponimet e tyre etj. Pas mbylljes sė hetimeve, hetuesit nuk kishin mė punė. Filloi gjyqi, qė u zhvilua nė ambientet e Burgut 313. Procesi vazhdoi disa ditė. Qė nė fillim tė tij, Beqiri u pyet se a ishte njohur me dosjen dhe nėse ishte shtuar, hequr gjė nga deklarimet e tij, apo nė ishte keqtrajtuar fizikisht e psikologjikisht gjatė hetimeve. Ai e pohoi korrektėsinė time, duke thėnė se nuk kishte asnjė vėrejtje pėr dosjen dhe se asnjėherė nuk ishte keqtrajtuar. Dihet vendimi qė u dha pėr Beqirin dhe tė tjerėt.
Pas hetimit tė grupit ushtarak u rikomanduat nė njė tjetėr hetim, atė tė grupit armiqėsor nė ekonomi apo jo?
Mė kujtohet se pas Plenumit tė gjashtė tė KQ tė PPSH u bė ai i shtatė, ku u dėnuan Abdyl Kėllezi, Koēo Theodhosi, Kiēo Ngjela, Vasil Kati e tė tjerė, tė akuzuar si sabotatorė nė ekonomi. Pak kohė pas arrestimit tė tyre, ne u komanduam pėr tė kryer hetime siē ishim nė hetimet e para, me ndonjė ndryshim tė vogėl. Nė fillim mė caktuan tė hetoja Abdyl Kėllezin, por nuk e kreva hetimin se menjėherė mė ndėrruan dhe caktuan tė hetoja Kiēo Ngjelėn dhe Vasil Katin. Edhe hetimi i tė ashtuquajturit grup armiqėsor nė ekonomi vazhdoi pėr disa muaj. Hetimi ishte i njėjtė si pėr ushtarakėt. Regjimet e seancave tė hetuesisė ishin po ato dhe mėnyra e hetimit nuk ndryshonte nga ajo e para. Pėr formulimin e akuzės dhe pistat e hetimit u pėrdorėn materialet e Plenumit tė shtatė tė KQ tė PPSH dhe raporti i kontrollit tė shtetit. Akuza ishte: Pėr veprimtari armiqėsore nė organizimin shtetėror dhe nė ekonomi. Gjyqi u bė po nė ambientet e Burgut 313 dhe ishte kopje e atij tė bėrė mė parė.
A mendoni se kishte lidhje mes tė ashtuquajturve grupe armiqėsore nė ushtri dhe ekonomi?
E vėrteta ėshtė se nė atė kohė aludohej pėr njė lidhje mes tyre. Hetimet u pėrqėndruan edhe nė vėrtetimin e kėsaj tė fundit. Kėto orientime vinin nga udhėheqja e lartė e partisė. Kėrkohej tė gjendej se a kishte njė lidhje nė mes tė ashtuquajturit grup armiqėsor ideologjik me grupin e ushtarakėve dhe atė tė ekonomisė. E vėrteta ėshtė se gjatė hetimit nuk doli asnjė gjė qė ta vėrtetonte lidhjen mes tyre.
Pas hetimeve tė grupeve armiqėsore si vijoi karriera juaj profesionale?
Pas pėrfundimit tė hetimeve dhe mė grupin armiqėsor nė ekonomi, mė emėruan kryetar tė Degės sė Veēantė nė Drejtorinė e Sigurimit tė Shtetit. Ngritja ime nė pėrgjegjėsi ėshtė realizuar aty rreth vitit 1978. Vazhdova tė merresha edhe njė herė me problemet e sigurimit.
intervistė V
Ekskluzive/ Ish-kryetar i Degės sė Veēantė tė Drejtorisė sė Sigurimit, shpjegon se pse KQ i PPSH urdhėroi sigurimin tė mblidhte informacion rreth fejesės sė djalit tė Kryeministrit
Kristofor Martiro: Si e hetuam fejesėn e djalit tė Mehmet Shehut me Silva Turdiun
Luan Kondi
vijon nga numri i kaluar
Kristofor Martiro, ish-oficer madhor i Sigurimit tė Shtetit, rrėfeu pėr gazetėn Panorama hetimet e Beqir Ballukut dhe Kiēo Ngjelės e Vasil Katit. Mė pas, ai shpjegon se, pas pėrfundimit tė hetimit tė grupit tė ushtarakėve dhe atij tė ekonomisė ngrihet nė pėrgjegjėsi, duke u caktuar nė krye tė Degės sė Veēantė tė Drejtorisė sė Sigurimit tė Shtetit. Gati dy vjet pas emėrimit tė Martiros nė kėtė detyrė, ndodh njė ngjarje e pazakontė, vdes Kryeministri Mehmet Shehu.
Martiro shpjegon nė intervistėn e tij se si erdhi vdekja e Mehmetit. Pėrse u shfrytėzua fejesa e djalit tė tij me vajzėn e Turdive, pėr ta shtrėnguar Kryeministrin nė njė mbledhje Byroje tė tejzgjatur. Ēfarė ndodhi me familjarėt e Shehut dhe si u bė transferimi i tyre nga blloku nė vilėn 3. Kush ishin porositė e udhėheqjes sė lartė pėr survejimin e familjes sė Mehmetit dhe ruajtjen e saj nga zbulimet e huaja. Si erdhi urdhri pėr transferimin e Fiqretit, djemve dhe nuses sė saj nė Belsh tė Elbasanit. Ēfarė thanė njerėzit pėr marrėdhėniet Enver-Mehmet dhe dyshimet pėr njė vrasje. Si mundohej sigurimi tė qėmtonte ndonjė fakt qė implikonte Mehmetin nė veprimtari agjenturore, nė mbėshtetje tė alibisė dhe shpifjeve tė Enverit. Kėto dhe tė tjera pyetje marrin pėrgjigje nė intervistėn interesante tė Kristofor Martiros.
Cili ėshtė mendimi juaj rreth ngjarjeve tė vitit 1981 qė lidheshin me Mehmet Shehun?
Dua tė them sė pari se kam disa kujtime tė ēuditshme nga kėto ngjarje. Mė datėn 17 dhjetor tė atij viti, pas pune, nė mbrėmje bėra njė shėtitje nė bulevardin Dėshmorėt e Kombit sė bashku me djalin tim, Melsin, qė kishte ardhur nga Vlora, ku punonte si punėtor operativ nė Shkollėn e Aviacionit atje. Ora ishte rreth 18.30 dhe pėrpara hyrjes sė ndėrtesės sė KQ tė PPSH kishte shumė makina, tė cilat i njihja qė ishin tė udhėheqėsve tė lartė tė partisė e shtetit dhe tė shoqėruesve tė tyre. Mė bėri pėrshtypje se dritė nė kėtė moment kishte vetėm nė zyrėn e Enver Hoxhės dhe nė sallėn pėrbri saj, ku bėheshin mbledhjet. Tjetėr situatė kishte nė ndėrtesėn pėrballė asaj tė Komitetit Qendror, Kryeministrisė. Atje nuk kishte asnjė dritė ndezur nė asnjė zyrė dhe gjithēka mė dukej e vdekur. M“u krijua njė ndjesi e frikshme. I thashė tim biri se ndjeja se po pėrgatitej njė kob i zi, ndaj vendosėm qė tė largoheshim qė atje. Prandaj dhe u nisėm drejt shtėpisė.
Pse e kishit kėtė ndjesi?
Parandjenja dhe ankthi lidheshin me tė gjitha ato qė kisha parė dhe dėgjuar rreth fejesės sė djalit tė Mehmetit, Skėnderit, me Silva Turdiun. Po ashtu nė kėtė kohė kisha vėnė re edhe njė ftohje tė marrėdhėnieve tė Enverit me Kryeministrin Shehu. Kishte mjaft thashetheme dhe komente ndaj kėsaj ngjarjeje qė u bė mė pas shumė e bujshme. Si kryetar i Degės sė Veēantė nė Drejtorinė e Sigurimit tė Shtetit kisha rėnė nė kontakt edhe me tė dhėnat agjenturore rreth kėsaj ēėshtjeje. Isha i bindur se marrėdhėniet Enver-Mehmet nuk ishin aspak tė mira. Mendoja gjithashtu se Enveri nuk do tė ishte nė gjendje tė hante edhe Mehmetin, ashtu siē bėri me tė tjerėt tė ashtuquajturit armiq nė frontin ideologjik, ushtarak, ekonomik, pasi Mehmeti kishte reputacion tė madh nė popull, kuadrot e luftės dhe tė punės. Megjithatė, koha vėrtetoi se isha gabuar. Pėrbindėshi Enver Hoxha i hėngri tė gjithė me tradhti.
Si e gjykoni situatėn e krijuar nė kėtė periudhė?
Pas prishjes sė fejesės sė Skėnderit, djalit tė Mehmetit me vajzėn e Turdive, filluan pėshpėritjet vesh mė vesh nė rrethe shumė tė ngushta dhe hamendjet nuk kishin tė sosur, aq sa u kthyen nė dyshime. Thuhej nė atė kohė se Enver Hoxha e kishte prishur kėtė fejesė, pasi vjaza, e fejuara e djalit tė Kryeministrit, kishte dajllarė tė arratisur. Madje, arrihej deri aty sa tė dėshmohej se Enveri e kishte thirrur djalin e Mehmetit dhe se i kishte thėnė se duhet ta linte tė fejuarėn. Disa thoshin se Enveri e kishte kritikuar ashpėr Mehmetin, duke e thirrur qė tė kthehej direkt nga Korēa dhe tė tjera si kėto. Filloi fushata pėr tė pėrgatitur opinionin nė popull dhe nė parti kundėr Mehmet Shehut. Nė Kongresin PPSH, u pa qartė se marrėdhėniet mes Enverit dhe Mehmetit nuk ishin tė mira. Qėndrimi i Hoxhės e vėrtetonte kėtė, ndėrsa edhe pse fare pranė njėri-tjetrit, ai nuk shkėmbeu asnjė bisedė me Mehmetin, siē kishte ndodhur shpesh nė kongreset e tjera tė partisė. Nė mitingun qė u organizua nė sheshin Skėnderbej, pėrpara pallatit tė kulturės, pas mbylljes sė kongresit, kur doli udhėheqja Mehmeti nuk ishte mė pas Enverit. Pas rreshtimit tė udhėheqjes sė lartė dukej se Mehmeti ishte mėnjanuar. Thoshin se madje pak pėrpara se tė niste mitingu, Mehmeti e kishte pyetur Enverin se ku e kishte vendin ai. Pra, ishte fjala pėr vendin qė zinte shpesh nė tribunė, tė cilin tashmė e kishte zėnė dikush tjetėr. Njė tjetėr fakt pėr spostimin e Shehut nga Hoxha ishte edhe ai se fjalėn pėrpara publikut me rastin e mbylljes sė kongresit e mbajti Kadri Hazbiu. Kjo natyrisht qė bėri pėrshtypje dhe la shteg pėr interpretime tė ndryshme. Mendoj se kėtė e bėri Enveri pėr tė krijuar pėrshtypjen nė opinionin publik se Hazbiu ishte njeri i tij dhe jo i Mehmetit. Taktika e njohur e Enverit linte pėrshtypjen se po e pėrgatiste kėtė njeri ta ngrinte lart, deri nė majat e shtetit tė asaj kohe, pra ta emėronte kryeministėr nė vend tė Mehmetit. Dolėn edhe fjalė rreth kėtij problemi nė atė kohė. Qėllimi ishte i qartė. Enveri me kėtė donte tė krijonte pėrshtypjen e rreme nė kuadrot e popullit, pėr tė realizuar mė pas planin strategjik tė eliminimit tė tyre. Kjo ishte e njėjtė me atė qė kishte ndodhur mė parė. Dihet se pas goditjes sė Beqir Ballukut, u ngritėn nė pėrgjegjėsi Petrit Dume dhe Hito Ēako, dhe pak mė vonė i arrestoi dhe pushkatoi ata sė bashku me ish-eprorin. Nė kongres, Mehmeti u zgjodh pėrsėri anėtar i Byrosė Politike. Madje, di qė nė atė kohė ai ka kėrkuar tė bėjė autokritikė nė kongres, lidhur me fejesėn e djalit tė tij, Skėnderit me Silva Turdiun, por Enveri nuk e kishte lejuar ta bėnte njė gjė tė tillė, pasi ky problem do tė diskutohej njė herė nė Byronė Politike tė KQ tė PPSH. Njė gjė tjetėr, qė bėri pėrshtypje nė atė kongres, ishte dhe moszgjedhja e Feēorr Shehut, anėtar i KQ tė PPSH, por mbeti kandidat edhe pse ai ishte ministėr i Brendshėm. Ndėrsa vartėsit e tij, zėvendėsministra u zgjodhėn anėtarė tė Komitetit Qendror. Kjo krijoi pėrshtypjen se Feēorri nuk do tė ishte mė ministėr i Brendshėm, se ai ishte njeri i afėrt i Mehmet Shehut.
Po nė kuadrin e pozicionit tuaj nė krye tė Degės sė Veēantė tė Drejtorisė sė Sigurimit tė Shtetit a ka pasur udhėzime pėr survejimin dhe grumbullimin e tė dhėnave rreth kėtyre ngjarjeve?
Po. Sigurisht qė edhe sigurimi do tė luante rolin e vet nė kėtė histori. Me sa mė kujtohet, pas Kongresit tė PPSH, nga KQ kėrkuan tė dhėna se ēfarė thuhej dhe komentohej pėr fejesėn e djalit tė kryeministrit dhe prishjen e saj. Madje, nga udhėheqja e lartė kritikohej Ministria e Brendshme pse nuk kishte tė dhėna pėr kėtė punė. Menjėherė pas kritikave, Feēorr Shehu therret kryetarėt e degėve nė ministri dhe kėrkoi qė tė drejtohej agjentura pėr tė parė reagimin dhe komentet pėr fejesėn, qėndrimeve nė kongres e tė tjera. Feēorri na tha se kėto i kėrkonte urgjent KQ i PPSH dhe personalisht Ramiz Alia qė nė atė kohė mbulonte organet e punėve tė brendshme. Pas disa ditėsh, dy bėshkėpunėtorėt e mi mė dhanė disa tė dhėna rreth fejesės, prishjes sė saj dhe komenteve pėr marrėdhėniet Enver-Mehmet, ku disa e kritikonin Mehmetin dhe tė tjerėt e mbronin atė. Shkova nė zyrėn e ministrit, tė cilit i raportova pėr kėto informacione. Feēorri, nė prezencėn time, mori nė telefon Ramizin dhe i tha se kishte disa informacione pėr komentet ndaj problemit tė fejesės sė djalit tė Mehmetit. Ramizi i tha se ato informacione duhet tė shkonin urgjentisht tek ai. Nė kėtė kohė dukej se Alia i kishte marrė nė dorė punėt dhe ishte shumė i zellshėm nė realizimin e tyre.
Si mėsuat dhe pėrjetuat vdekjen e Mehmet Shehut?
Nė datėn 18 dhjetor tė vitit 1981, nė mėngjes shkova nė zyrė nė ministri dhe sipas planit tė mėparshėm, miratuar nga ministri Feēorr Shehu, u nisa me shėrbim pėr nė rrethet Durrės e Fier, pėr disa probleme tė punės sė sektorit tim. Pasi mbarova punė, makinėn e nisa pėr Tiranė dhe vetė shkova te djali, qė punonte dhe jetonte nė Vlorė. U takova me tė nė Shkollėn e Aviacionit dhe rrugėn nga atje e deri nė afėrsi tė shtėpisė sė tij e bėmė me autobus. Aty dėgjuam njė grua tė thoshte se nė radio ishte dhėnė njoftimi pėr vetėvrasjen e Mehmet Shehut. Na bėri shumė pėrshtypje ajo qė dėgjuam dhe me njė frymė mbėrritėm nė shtėpinė e djalit, pėr tė parė lajmet e orės 20.00. U shqetėsuam shumė dhe gati gjithė natėn e kemi gdhirė duke diskutuar me njėri-tjetrin. Me kujtohet se po atė natė mė vjen nė shtėpi korrieri i Degės sė Punėve tė Brendshme tė Vlorės dhe mė njofton se mė kėrkonin urgjent nė ministri. Ishte vonė dhe nuk kisha se me ēfarė tė nisesha qė nė atė moment, pasi makinėn e kisha nisur pėr nė Tiranė. Tė nesėrmen nė mėngjes u nisa pėr nė Tiranė. Kur zbrita, m“u duk se nė kryeqytet kishte rėnė zija. Njerėzit lėviznin kokėulur. Shkova nė ministri dhe takova Kadri Gojashin, ish-drejtor i Drejtorisė sė Sigurimit tė Shtetit, i cili mė tha se mė kishin kėrkuar dhe duhet tė paraqitesha menjėherė te ministri. Hyra nė zyrėn e Feēorrit. Atje ishte dhe Kadri Hazbiu. Tė dy ishin tepėr tė lodhur, gjė qė e tregonin sapo t“i shihje. Pasi mė folėn pėr ngjarjen, mė thanė se me porosi tė Komitetit Qendror familja e Mehmet Shehut do tė largohej po atė ditė nga vila e tyre nė bllok dhe do tė vendosej nė vilėn 3, qė ndodhej nė rrugėn e Elbasanit. Mė porositėn qė tė merreshin masa, nė bashkėpunim me Degėn e Punėve tė Brendshme tė Tiranės, pėr sigurimin e tyre. Rreth vilės u vendosėn disa roje tė policisė dhe njė skuadėr e survejimit.
Ēfarė ndodhi mė pas?
Mbasdite erdhėn dhe u vendosėn aty Fiqret Shehu, djemtė e Mehmetit, Ladi dhe Bashkimi me gratė dhe fėmijėt e tyre. Pritej qė tė vinte edhe djali tjetėr, Skėnderi nga Suedia, ishte njoftuar se kishte prindėrit e sėmurė, dhe e shoqėronte Gani Kodra. Kur isha nė zyrėn e ministrit Feēorr Shehu, ky i fundit ishte i shqetėsuar pėr pėr mbėrritjen e Skėnderit dhe shpeshherė merrte nė telefon herė ambasadat tona nė Suedi e Greqi dhe herė pikat e kalimit kufitar nė Kapshticė, pėr tė ditur rreth mbėrritjes sė tij. Nė mbrėmje erdhi edhe Skėnderi. Tė nesėrmen, mė datė 19 dhjetor tė vitit 1981, mė thėrret pėrsėri nė zyrė Feēorri. Pėrsėri atje gjeta Kadriun dhe, me sa mėsova, ai ishte ngarkuar nga udhėheqja e partisė pėr tė ndihmuar organet e brendshme nė kėtė situatė. Nė zyrėn e ministrit ndodhej edhe kryetari i Degės sė Punėve tė Brendshme tė Elbasanit, G.H. Aty na u tha se sipas vendimit tė aparatit tė KQ tė PPSH, direkt tė Ramiz Alisė, familja e ish-kryeministrit duhej tė largohej nga Tirana brenda ditės. Na thanė gjithashtu se me pėrjashtim tė djalit tė madh Ladit, qė me porosi tė Enver Hoxhės do tė diferencohej e qėndronte nė Tiranė, pjesa tjetėr e familjes do tė vendoseshin nė Belsh tė Elbasanit. Pėr kėtė ishte njoftuar edhe Komitetit Ekzekutiv i kėtij rrethi dhe Komiteti i Partisė atje dhe shtėpia, ku do tė sistemoheshin familjarėt e Mehmetit, ishte siguruar prej tyre. Na udhėzuan pėr itinerarin e lėvizjes dhe pėr masat qė duheshin marrė pėr sigurimin e tyre. Duhej tė krijohej gjithashtu njė postė policie, duhej marrė skuadra e survejimit tė Degės sė Elbasanit dhe do tė emėrohej njė punėtor operativ vetėm pėr sigurimin e tyre. Kjo bėhej me qėllim se mos familjarėt e Mehmetit arratiseshin, apo rrėmbeheshin nga zbulimet e huaja.
Ku u vendosėn familjarėt e ish-kryeministrit shqiptar?
Familja e Mehmet Shehut u vendos nė njė godinė nė qendėr tė Belshit, nė katin e parė tė saj. Kishin liruar pėr ta njė apartament, njė dhomė e njė kuzhinė. Madje, duke qenė se u veprua shpejt pėr transferimin e tyre nuk nga Tiranė, sipas urdhrit tė KQ tė PPSH, nuk u arrit tė vendoseshin mjetet e pėrgjimit nė kėtė ndėrtesė, sikurse ishte parashikuar. Nė kėtė apartament do tė jetonin sė bashku Fiqreti, dy djemtė, Skėnderi dhe Bashkimi, gruaja e kėtij tė fundit dhe dy fėmijėt e tyre. Ndėrtesa ishte krejt bosh. Nė tė nuk kishte asnjė orendi dhe tė ardhurit nga Tirana nuk kishin asnjė shtresė e mbulesė, pėrveē veshjeve e sendeve personale. Kishin mundur tė marrin vetėm njė televizor tė vogėl dhe njė magnetofon. Nuk kishin asnjė enė pėr tė gatuar. Katėr krevatė, dyshekė dhe disa batanije i morėm nė spitalin e Belshit dhe ua dhamė atyre qė tė flinin. Edhe pėr tė ngrėnė, duke mos pasur asnjė mundėsi gatimi, shkonin nė restorantin nė qendėr tė Belshit, ky ndiqeshin nga sytė kureshtarė tė banorėve dhe vėzhgimin e rreptė tė survejuesve. Ata nuk kishin as tė holla tė mjaftueshme pėr tė pėrballuar gjendjen e krijuar. Mė kujtohet se Fiqreti kishte me vete vetėm 70 mijė lekė tė vjetra, qė i mbante nė njė ēantė, tė cilėn e merrte gjithnjė me vete ngado qė shkonte. Nuk e harroj se 30 mijė lekė, po tė vjetra, nga kėto i pagoi pėr disa mungesa nė shtėpinė e pritjes, faturė qė ajo e likuidoi menjėherė. Pėr tė pėrballuar jetesėn u interesuam qė Skėnderi dhe Bashkimi tė sistemoheshin nė punė nė SMT, qė ishte afėr qendrės sė Belshit. Fundin e dhjetorit tė vitit 1981 e kalova shumicėn e kohės nė Belsh tė Elbasanit. Nė kėtė kohė Enveri e etiketoi Mehmet Shehun si agjent nė shėrbim tė zbulimeve tė huaja, ndaj dhe filloi puna pėr tė grumbulluar materiale pėr ta vėrtetuar kėtė ēmenduri tė Hoxhės. KQ i PPSH, sektori qė kontrollonte organet e punėve tė brendshme, vetė Ramiz Alia si sekretar i Komitetit Qendror qė e kryente kėtė punė, ishin nė lėvizje dhe aktivitet tė madh nė kėtė drejtim. Madje, nuk mungoi edhe propaganda e shfrenuar pėr tė bindur kuadrot e partisė dhe masėn e popullit se Mehmeti ishte poliagjent. Ēfarė nuk u tha dhe ēfarė nuk u shpif nė kėtė drejtim. Karrieristėt, servilėt, tė paaftėt u aktivizuan tė qėmtonin ndonjė fakt nga jeta e Mehmetit dhe familjes sė tij, duke i interpretuar ato sipas oreksit tė ustait, Enver Hoxhės. Nga kėta u shpikėn edhe gjėra tė qena e tė paqena pėr tė treguar besnikėrinė ndaj udhėheqėsit.
A ju kujtohet ndonjė mbledhje e zhvilluar nė dikasterin tuaj pas vdekjes sė Kryeministrit Shehu?
Po. Pas vdekjes sė Mehmetit, dy a tri ditė mė pas, u mblodhėn kuadrot e Ministrisė sė Brendshme dhe asaj tė Mbrojtjes, nė sallėn e mbledhjeve tė kėsaj tė fundit dhe aty u dėgjua e inēizuar Mbledhja e Byrosė Politike tė datės 17 dhjetor tė vitit 1981, ku gjykohej Mehmet Shehu. Mbledhjen e kishte hapur Enver Hoxha, i cili kishte ftuar anėtarėt e Byrosė tė flisnin hapur dhe tė gjykonin Mehmet Shehun dhe gabimet e tij, duke i cilėsuar kėto si shkelje tė rėnda tė vijės sė partisė e me pasoja pėr tė po tė mos ishin marrė masat. Pas tij, fjalėn e mori Simon Stefani, ish-sekretar i KQ tė PPSH, i cili i dėnoi gabimet e Mehmetit, qė i cilėsoi tė rėnda, ai u shpresh gjithashtu se nuk ishte dakord me autokritikėn e Mehmetit, qė thoshte se gjoja ishte njė veprim i nxituar dhe nuk kishte tė bėnte me qėllime kundėr vijės sė partisė. Ai propozoi qė atij t“i jepej njė vėrejtje e rėndė. Lenka Ēuko kishte thėnė se Mehmeti nuk ishte i sinqertė me partinė dhe autokritika e tij nuk kishte qenė e sinqertė. Ajo e kritikoi Shehun pėr sjelljen dhe veprimet e tij, duke i cilėsuar ato nė kundėrshtim me vijėn e partisė, se bėnte pazarllėqe me armiqtė, imperializmin, zbut luftėn e klasave etj. Ajo ishte dakord me masėn qė propozonte Simon Stefani. Adil Ēarcani e kritikoi ashpėr veprimin e Mehmetit pėr fejesėn e djalit tė tij me vajzėn e Turdive. E quajti atė si njė veprim me rrezik. E kritikoi Mehmetin edhe pėr tendencė kulti etj. Manush Myftiu e kishte kritikuar Kryeministrin pėr gabimet e tij rreth fejesės sė djalit. Ai e cilėsoi autokritikėn e tij jo tė thellė. E mė pas kishte thėnė se pėr masėn do tė vendoste pasi ta dėgjonte edhe njėherė autokritikėn e Mehmetit. Ramiz Alia kishte diskutuar gjatė dhe kishte thėnė se nuk ishte i rastit gabimi i Mehmetit pėr fejesėn e djalit, madje ai kishte pėrmendur atje edhe disa gabime tė luftės, gjoja tė mosdrejtimit tė mirė, kultit tė individit, unit e tė tjera. Edhe ky kishte qenė dakord me masėn e propozuar. Rita Marko e kishte kritikuar, por dukej qė nuk ishte pėrgatitur, ndaj dhe nuk fliste rrjedhshėm. Kadri Hazbiu kuptohej qė kishte qenė i tensionuar, ai kishte folur jo i qetė, kishte kritikuar Mehmetin pėr fejesėn e djalit dhe mė pas i kishte thėnė se kishte ndryshuar dhe nuk kishte besim te partia. Ai i kishte pėrmendur pretendimet e Mehmetit pėr kontrollin e telefonave apo dhe se fėmijėt nuk ishin nė rregull se frekuentonin tavernat, ku janė tė huajt, se visheshin jo mirė. I kishte thėnė gjithashtu se Mehmeti nuk i kishte pritur mirė kėto vėrejtje. Hekuran Isai nuk kishte qenė nė mbledhje, pasi i kishte vdekur e ėma, por megjithatė ishte lexuar diskutimi i pėrgatitur nga ai. Nė fund e kishte marrė fjalėn Enver Hoxha dhe kishte thėnė se, ngaqė ishte vonė, mbledhjen e mbyllnin. Ai nuk kishte harruar tė thoshte se shokėt e Byrosė kishin pasur tė drejtė pėr autokritikėn e dobėt tė Mehmetit dhe se ky i fundit duhej tė thellohej mirė nė ato qė do tė thoshte. Kėtu mbledhja ishte mbyllur...
vijon nesėr
Nesėr do tė lexoni
Peripecitė e familjarėve tė ish-kryeministrit dhe urdhri i internimit pėr ta nė Belsh tė Elbasanit
Kontrolli i Sigurimit nė vilėn e Mehmetit dhe ēfarė konstatoi Martiro pėr vdekjen e tij
Ēfarė doli nga pyetjet e familjarėve pėr vdekjen e figurės numėr dy tė shtetit komunist
Deklarimet e Fiqretit dhe djemėve tė saj rreth fejesės sė Skėnderit me Silva Turdiun
panorama
Krijoni Kontakt