Mbi Selim Islamin

[Eni]

In memoriam për
shkencëtarin Selim Islami

Moikom Zeqo

Duke u kthyer nga një udhëtim në Jug të Shqipërisë, së bashku me Dritëro Agollin, ndaluam në galerinë artistike "Vëllezërit Frashëri" në qytetin e Fierit. Rastësisht pashë një gazetë të përditshme, ku miku im Fatos Baxhaku, në një shkrim të shkurtër dhe lakonik shkruante për vdekjen e prof. Selim Islamit. U trondita pa masë.

Prej kohësh e dija se Prof. Selim Islami ishte i sëmurë rëndë. Më vret ndërgjegjja dhe më ka mbetur peng që mikun tim të mrekullueshëm dhe të vjetër, kolegun tim dhe njeriun që më mësoi aq shumë nga arkeologjia, nuk arrita ta takoj para vdekjes, ndonëse i takoja djemtë e tij dhe u thoja që do gjej një ditë kohë për ta parë. Ja një ankth që do më mbetet përgjithmonë. Gjithsesi ndiej njëfarë ngushëllimi, sepse kur ai do të festonte 75-vjetorin e lindjes, erdhi tek unë në Muzeun Historik Kombëtar dhe më tha se tërë veprimtarinë ceremoniale do ta bënte në këtë institucion. Ajo ditë mbeti e paharruar, sepse biseda jonë qe paksa e çuditshme dhe e shumëfishtë. Fjala vjen, unë e pyeta shkencëtarin e ditur nëse do ta botonte të plotë ndonjë ditë krestomacinë e mrekullueshme "Ilirët dhe Iliria - tek autorët antikë", që për herë të parë u botua në Tiranë më 1965. Ky libër i jashtëzakonshëm, që përmbante një katalog të historianëve të lashtësisë të përzgj edhur, me të dhënat e tyre tejet të paeleminueshme dhe të pazëvendësueshme për ilirët, ka qenë një nga librat më të mëdhenj që mund të jenë botuar ndonjëherë në gjuhën shqipe. Libri është i madh sa përmasat e Biblës dhe në të vërtetë ky libër është Bibla e ilirologjisë për ne shqiptarët. I thashë Selim Islamit se rrallë kam lexuar ndonjë libër me kaq kënaqësi dhe me kureshtje sesa ky libër. Udhëheqësi dhe kryeredaktori i këtij libri është pikërisht Selim Islami. Në bisedë shtova edhe idenë se botimi i ri dhe i plotësuar i krestomacisë duhej patjetër të qe në dy gjuhë, pra nga njëra faqe të ishte teksti në greqisht apo në latinisht dhe në faqen tjetër teksti i përkthyer në gjuhën shqipe.


Unë përmenda librin e Pjetër Bogdanit, të botuar më 1685, i cili tipografikisht qe në dy gjuhë në të njëjtën faqe një rresht qe shkruar në italisht dhe tjetri në shqip. Si libri i Bogdanit duhet botuar dhe krestomacia, i thashë jo pa ndrojtje. "Eh, kjo është ëndrra ime më e madhe e jetës, tha Selim Islami. - Në bibliotekën time në shtëpi kam përgatitur 30 vëllime të autorëve më të rëndësishëm të motshmërisë, ku njera faqe është në gjuhën origjinale, fjala vjen të Herodotit, të Tit Livit, të Salustit, të Euseb Hieronimit, të Prokopit të Cezaresë etj., dhe në faqen tjetër është përkthimi im i saktë dhe në mënyrë akribike në shqip." Gjithashtu bisedova për mundësinë e botimit të artikujve të Prof. Selimit në disa vëllime. Tani nuk jam mirë me shëndet Moikom, më tha ai tepër i menduar. Unë do t'i përgatis dhe ndoshta ju të rinjtë mund t'i botoni pas vdekjes time. Mos e përmend vdekjen, i thashë. Vdekja është diçka e natyrshme, ma ktheu. Ndoshta është e natyrshme edhe të mbijetosh. Atë nuk e di, tha ai.


Dhe ja, tani Selim Islami ka vdekur. Ka mbyllur sytë, ka pushuar zemra e tij dhe është shuar masa inkandeshente e trurit të tij. E tmerrshme! Ka vdekur një nga njerëzit e ditur dhe të shkëlqyer të Shqipërisë dhe për fatin e keq, masmedia është gati indiferente për këtë emër të veçantë të shkencës shqiptare.


Unë kam punuar 10 vjet rresht me Prof. Selim Islamin si arkeolog dhe si koleg i tij. Kam patur miqësi të thellë, miqësi që u rrezistoi furtunave, miqësi esenciale dhe të vërtetë. Selim Islami është një nga njerëzit që më ka mësuar disa gjëra thelbësore të historisë së lashtë të ilirëve. Nëse Eqrem Çabej mbështeti tezën e birësisë (filiacionit) të shqiptarëve nga ilirët në rrafshin gjuhësor, Selim Islami është historiani i parë i madh, i cili udhëhoqi dhe konstruktoi në zanafillë një histori shkencore të qytetërimit ilir, të shtetit dhe të qytetit ilir. Studimet e tij janë të një rëndësie të madhe, sepse janë pika referuese të pazëvendësueshme. Meqenëse opinioni publik, në katrahurën e sotme informative është i shkëputur nga leximet dhe nga informacionet shkencore për arsyet banale, që nuk dua t'i shtjelloj këtu, jam i detyruar të them dy fjale sintetike për njeriun dhe shkencëtarin Selim Islami.


Selim Islami ka lindur në fshatin Pandeleimon të rrethit të Sarandës, më 18 mars 1923, në një familje atdhetare të Çamërisë. Rrallë kam parë në jetën time një njeri të ishte kaq krenar për faktin se ishte shqiptar nga Çamëria, gjë që ai e shpallte në mënyrë sfiduese përpara të gjithëve dhe sa herë që kishte mundësi. Ai fliste për fshatin e tij të lindjes me një adhurim apologjik. Janë ende themelet e shtëpisë së vjetër të prindërve të tij. Kur para 30 vjetësh, në Pandeleimon po ndërtohej shkolla e fshatit, ishte Selim Islami, i cili u tha fshatarëve të merrnin gurët e mureve të shtëpisë së tij të lindjes për të ndërtuar arkitekturën e shkollës. Ja një metaforë e konvertimit dhe e një ndërlidhjeje kuptimplote.


Selim Islami, në epokën antifashiste, luftoi me armë në dorë si partizan dhe mund të ishte vrarë tepër i ri. Fati bëri që ai të jetë një triumfues, një nga pjesëmarrësit e fitores, por e kuptoi se nuk mund të kishte një ardhmëri të Shqipëri pa dituri të lartë. Studimet e larta për etnografi i ka kryer në Universitetin e Moskës, më 1951. Ai u doktorua me disertacionin për etnografinë e disa enklavave shqiptare në Kaukaz. Ai jetoi për shumë kohë tek këta shqiptarë dhe disertacioni i tij u botua rusisht në një nga revistat autoritative ruse. Kur u kthye në Shqipëri ai nisi punën në Muzeun Etnografik dhe Arkeologjik të Tiranës. Këtu ai bëri një shndërrim të papritur të vetvetes dhe interesave të tij shkencore. Ai nisi të merrej me zanafillat e arkeologjisë dhe së bashku me dekanin e arkeologjisë shqiptare Hasan Cekën dhe arkeologun tjetër Skënder Anamalin nisën të arkitekturonin shkencën e arkeologjisë. Dokumentari i parë shkencor arkeologjik i kinostudios "Shqipëria e Re", tregon Selim Islamin e ri gjatë gërmimeve ne tumat ilire të Matit, duke mbajtur në duar me kujdes si një trofe një enë tipike ilire të pikturuar. Duket sikur në atë moment Selim Islami po pi verën e përurimit të epokës më të madhe dhe më të përndritur të arkeologjisë shqiptare. Brom, i nderuari ynë i pavdekur Selim Islami! Rritja dhe progresi i arkeologjisë shqiptare janë të pashkëputura nga emri i Selim Islamit. Herë - herë e kam pyetur se pse nga etnograf ai u bë arkeolog. Është një nga enigmat e mia - më thoshte duke qeshur. Gjithsesi qëllimi ka qenë zbulimi i vetë enigmave të historisë. Selim Islami ka punuar si drejtor i Muzeut Arkeologjik të Tiranës, ka qenë shef i sektorit të arkeologjisë mbi dhjetë vjet, zëvendësdekan i Historisë dhe i Filogjisë si dhe anëtar i shumë formumeve shkencore shqiptare dhe ndërkombëtare. Selim Islami si arkeolog ka marrë pjesë në gërmimet sistematike të rrënjëve ilire në Gajtan të Shkodrës, në Pazhok të Elbasanit, në Xibër të Matit, në Zgërdhesh të Krujës, në Butrint dhe në Apoloni. Në vitet 1958 - 1960, Selim Islami drejtoi kërkimet shqiptaro - sovjetike në qytetin e Apolonisë, të Orikumit dhe në Çukë të Ajtoit. Në këto ekspedita shkencore punoi edhe një arkeolog me emër botëror, çifuti rus Bllavacki. Unë e kam lexuar librin e tij për Apoloninë si dhe një seri shkrimesh për qendrat arkeologjike shqiptare. Një erudit i jashtëzakonshëm qe ky arkeolog plak dhe i huaj, por që e deshi Shqipërinë dhe qe mik i sinqertë edhe i Selim Islamit. Arkeologjia qe, si të thuash, dashuria e dytë, pas etnografisë për Selimin. Si për të plotësuar formulën e trinitetit, Selim Islami iu përkushtua edhe historisë së qytetërimit ilir. Ai ka një meritë substanciale jo vetëm për përgatitjen e materialeve burimore të autorëve antikë, por ai qe konceptuesi kryesor për shtjellimin për herë të parë, me kritere bashkëkohore, të historisë së mirëfilltë së ilirëve të lashtë. Ai është kryeredaktori shumëvjeçar i revistës "Iliria" si dhe i veprës së papërsëritshme të tekstit të historisë ilire, të botuar në vitin 1978, në frëngjisht, me titullin "Les Iliriens". Dua të them dy mendime kryesore për studimet historike të Selim Islamit.


E para, Selim Islami e shikon historinë politike të ilirëve, të shtetit dhe të qytetit ilir në epokën helenistike sipas një strukture unitare. Në njëfarë mënyre ai ecën në gjurmët e ilirologes së madhe Papazoglu, e cila në mënyrë brilante mbështeti tezën se nuk ka disa shtete të veçuara ilire apo një mozaik mbretërish ilire, por ka një shtet të madh ilir të vijueshëm me emrat e mbretërve që alternohen. Kjo formë unitare i jep një kuptim të ri historisë ilire. Selim Islami e pasuroi së tepërmi këtë tezë të dijetares Papazoglu me argumente shumë më tepër mbushamendëse.


E dyta, Selim Islami ka bërë përgjithësimin më sintetik të lindjes dhe të zhvillimit të jetës qytetare në Iliri, duke bërë një shfrytëzim të plotë të të dhënave dhe të studimeve të ilirologëve dhe të arkeologëve të mëparshëm të huaj. Unë mund të them se Selim Islami është krijuesi i teorisë së shtetit dhe të qytetit ilir, që respekton kronologjinë e burimeve librore dhe harmonizon të dhënat e reja dhe të panjohura të burimeve arkeologjike, duke pasuruar së tepërmi peizazhin shkencor ilir.


Selim Islami ka qenë një pedagog dhe orator i denjë, dhënësi i kurseve të posaçme për arkeologjinë dhe historinë e lashtë. Unë, shkruesi i këtyre radhëve, kam nderin që kam qenë një nga dishepujt e tij dhe njëkohësisht koleg. Kam marrë pjesë në ekspeditën e tij të njohur për gërmimin e Butrintit si dhe kam qenë i pranishëm në shumë ekspedita të tjera të tij ane mbanë Shqipërisë. Vërejtjet, që ka bërë ai për artikujt e mi shkencorë botuar në revistën "Iliria" kanë qenë vetëm të dobishme dhe horizonthapëse. Kam kujtime shoqërore dhe intime të shumta me të. Shumë episode kanë mbetur të skalitur në kujtesën time. Selim Islami vdiq. Në këtë moment humbja e këtij personaliteti të shkencës na e trazon hidhërueshëm ndërgjegjen tonë. Ka vdekur një njeri i pazëvendësueshëm dot. Është shuar një njeri i rrallë. Nga ata që nuk vijnë aq shpesh në jetë. Ka qenë tepër krenar në jetë dhe tepër stoik në vuajtjet e sëmundjes. Atë e rrënoi kanceri dhe lëngoi gjatë. I shtruar për operacion në Romë të Italisë, lexonte librat në latinisht të Ciceronit apo të Lukianit.


Kur e ndjeu se do të vdiste, u la amanet fëmijëve dhe gruas që ta çonin për ta varrosur në Çukën e Ajtoit që është në pikën më jugore të kufirit Shqipëri - Greqi. Në atriumin e Muzeut Historik Kombëtar është sjellë dhe montuar një nga kullat origjinale ilire të Çukës së Ajtoit. Kjo kullë më kujton përherë Selim Islamin dhe mbase fantazma e tij e shenjtë do të lëvizë në shkallaret dhe në gurët e kësaj kulle përjetësisht. Është tepër e vështirë të them, në mënyrë emblematike, atë që duhet thënë saktësisht për Selim Islamin. Selim Islami la gjithë ato dorëshkrime të pabotuara. Ai e meriton post mortum titullin akademik. Ai është një ilirolog, pioner i shkencës së re shqiptare. Ai ishte i tillë, sepse qe një shqiptar, pikërisht siç e përcaktonte Naim Frashëri, me trup dhe me shpirt. Vdiq një njeri jo i zakonshëm. Harresa është e pafuqishme ta gërryejë emrin e tij të mirë plot dinjitet. Ai ishte një mjeshtër i analizave dhe i logjikës së fortë, një sintetizues i befasishëm si dhe një stilist i madh i shkrimit shkencor. Ai shkruante sikur skaliste. Amen!

[Kreksi]

Zoti e e shperbleft edhe në parajse.
Më kujtohet libri i tijë në frangjishte "Les yllirienns"
Ka punuar me shpirtë përë qeshtjen shqipëtare që hulumtuesit e ardhshëm të arkeologjisë iliro-shqipëtare duhet ti falendrohen përë veprat e lena nga ky kolos intelektual shqipëtar.

Vepra e tij s'do vdesi kurrë!