Revolucioni i qershorit 1924 dhe revolucioni i 1997

[krokodili_73]

Ky artikulli trajton revolucioni e te shtequajturit demokratiko-borgjez te qershorit. Shqipetaret jane te famshem per shtremberimin e historise sipas interesave te kohes, me flagrantja gjate kohes se dulles, dhe besoj, rrishikimi i drejte i saj nga nan hietoriko-shkencore eshte nje detyre iminente e historianeve shqiptare, e para per te treguar te verteten, e dyta per te mesuar nga gabimet qe kemi bere ne te kaluaren ne si popull shqiptarem,pasi jemi mesuar te na thone se cfare te besojme, e jo cfare gjykojme, dhe si rrjedhim, te njejtin gabim vashdojme ta bejem perseri.#

Artikulli

Si ndodhi Revolucioni i Qershorit
Nje kendveshtrim i ri, mbi ate qe prej 60 vjetesh konsiderohet "Revolucioni Demokratiko - borgjez i Qershorit". Nje histori, e cila deshmon se me shume se sa revolucion apo kryengritje, ai ka qene nje grusht shteti. Nje marshim ushtarak qe rrezoi nje parlament te zgjedhur me vota te lira dhe qe solli ne pushtet kundershtaret e Zogut. Po si ndodhi e gjitha kjo dhe cilat jane faktet e reja te botuara ne dhjete vitet e fundit

Nga Blendi Fevziu

"Fuqite ushtarake qe jane ngritur kunder qeverise pritet te hyjne neser ne Tirane. Ahmet Zogu bashke me Kryeministrin Iliaz Vrioni, i ndihur nga forcat e Fiqiri Dines dhe te Xhemal Aranitasit eshte larguar nga Tirana per ne Mat. Me sa kuptojme deri tani, ai eshte drejtuar per ne Jugosllavi. Qytetin nuk e kontrollon askush dhe udheheqesit politike jane akoma ne Vlore. Njerezit kane frike nga ajo qe do te ndodhe dhe ne rruge ka fare pak vete. Me sa duket, komploti ka triumfuar dhe brenda pak ditesh, pritet te krijohet nje qeveri e drejtuar nga opozita". Ky pasazh jo shume i qarte, i transmetuar nga Perfaqesuesi i Britanise se Madhe ne Durres, Ministrise se tij ne Londer, eshte sidoqofte, deshmia me autentike e asaj qe po ndodhte ne Tirane, mbremjen e dates 9 qershor 1924. Duket se perfaqesuesi anglez kishte pasur te drejte. Mengjesin e 10 qershorit, trupat ushtarake te regjimentit te Shkodres, te kryesuara nga nenkolonel Rexhep Shala, hyne ne qytet nga veriu. Vetem nje ore me vone edhe regjimenti i Permetit me ne krye Nenkolonel Kasem Qafezezin, mberriti ne qender te Tiranes. Afer mbasdites, i ndjekur nga nje grup mbeshtetesish dhe rojesh personale, mberriti ne qytet Bajram Curri. Krahu ushtarak i atij qe ende sot ne historine e Shqiperise konsiderohet si "Revolucioni i Qershorit". Ose "Revolucioni demokratiko - borgjez i Qershorit", sic e ka quajtur per nje kohe te gjate historiografia komuniste. Po sa ishte realisht kjo levizje e armatosur nje revolucion dhe sa legjitime ishte kjo? Nje pyetje e thjeshte ne dukje, por qe prej me shume se 60 vjetesh vazhdon te marre te njejten pergjigje. Ne fillim, ne vitet e komunizmit dhe per inerci edhe me pas, ai eshte perkujtuar gjithnje si nje ngjarje e madhe, si nje fitore e demokracise dhe forcave te moderuara. Askush nuk eshte kujtuar te thote, se paku, ne dhjete vitet e fundit, se ajo ishte nje lwvizje e armatosur, qe rrezoi nje parlament te dale nga zgjedhje te lira e demokratike, dhe se si e tille, nuk ka asgje te perbashket me demokracine. Per sa kohe qe komunizmi e konsideronte marrjen e pushtetit me forcen e armeve si menyren me legjitime dhe demokratike, gjithcka ishte normale. Por, me vendosjen e normave te reja, realisht demokratike, ngjarjet e qershorit 1924, meritojne nje perkufizim te ri. Edhe pse teksti zyrtar i Historise se Shqiperise per shkollat e mesme, botim i vitit 1994, i qendron perkufizimit te historiografise se viteve 1944 - 1990, nje seri librash, kujtimesh dhe studimesh, japin nje tablo tjeter te asaj, qe ka ngjare ne qershorin e larget te 1924. Kjo dosje e thjeshtuar dhe natyrisht modeste ne pretendimin e saj, i referohet kujtimeve te Sajfi Vllamasit, njerit prej kundershtareve te Ahmet Zogut dhe pjesemarres ne Ngjarjet e Qershorit 1924, kujtimeve te Tajar Zavalanit, nje tjeter protagonisti te atyre viteve si dhe dy teksteve historike, "Historise se Shqiperise" te Abaz Ermenjit dhe Librit te njohur te studiuesit amerikan, Bernd Fisher, "Mbreti Zog dhe perpjekja per Stablititet ne Shqiperi". Po cilat qene ngjarjet, qe provokuan qershorin e 1924 dhe si u zhvillua realisht ai qe per shume kohe ne jemi mesuar ta quajme revolucioni demokratiko - borgjez?

Fan Noli e Ahmet Zogu

Gjithcka qe pergatiti ngjarjet e qershorit 1924 fillon realisht ne muajt e fundit te vitit 1923. Ahmet Zogu, atehere Kryeminister dhe Minister i Brendshem i Shqiperise, filloi te konsolidonte pushtetin e tij personal, duke mos ju nenshtruar me vullnetit te grupit politik qe perfaqesosnte, klikes. Duket se gjate fuqizimit te tij, Zogu i kishte nenvleftesuar miqte e vjeter dhe kishte filluar te afrohej me shume me grupin, qe perfaqesonte cifligaret e medhenj, turkomanet, konservatoret dhe qe drejtohej nga Shefqet Verlaci. Duket se ne rrugen per nje lidhje me te forte me kete grup, Ahmet Zogu, i hyri tratativave per t'u fejuar me nje nga vajzat e Verlacit, sic edhe ndodhi realisht. Por, me vullnetin e nje force te re politike dhe me energjine e njerezve, qe kishin kontribuar jo pak per konsolidimin dhe ruajtjen e kufijve te shtetit te ri shqiptar, perfaqesuesit e Klikes duket se u bashkuan me shume per te penguar fuqizimin e Zogut. Nen presionin e tyre, ne vjeshten e vitit 1923, Zogu u detyrua te linte postin e Ministrit te Brendshem, duke ruajtur vetem ate te Kryeministrit. Fillimisht u mendua qe Minister i Brendshem te bwhej cdo jave me rotacion nje nga anetaret e kabinetit, por shume shpejt u kuptua se kjo nuk funksiononte. Ministri i ri, cdo te hene, nuk bente gje tjeter vecse largonte nga puna ata, qe kishte emeruar nje jave me pare kolegu i tij. Kjo histori u be kaq komike dhe me kaq pasoja sa me ne fund, Klika (partia qe kishte mazhorancen ne parlament), u detyrua te emeroje ne postin e mbetur bosh te Ministrit te Brendshem, Sejfi Vllamasin, nje nga emrat me te njohur te saj. Por, as ardhja e Vllamasit dhe as masat e tjera te marra nuk e dobesuan Ahmet Zogun, perkundrazi. Rezultat i gjithe kesaj qe nje kaos i plote politik dhe pamundesia per ta menaxhuar ate. Duke menduar se zgjidhja e vetme per nje situate te tille duhej te ishin zgjedhjet, u vendos qe ato te beheshin ne dhjetor te vitit 1923. Ne fund te fundit, zgjedhjet do te sqaronin dicka ne situaten e turbullt politike dhe mbi te gjitha, do te percaktonin mazhorancen, qe do te qeveriste Shqiperine. Natyrisht, me nje tjeter autoritet.

Por zgjedhjet i zhgenjyen te gjitha grupet politike, qe kishin shpresuar ne to. Ne perfundim te tyre, ne dhjetor 1923, ne parlamentin shqiptar dalloheshin tre grupime te fuqishme politike, por asnjeri prej tyre nuk zoteronte mazhorancen e nevojshme per te krijuar qeverine. I pari dhe me i madhi ishte grupimi i konservatoreve te drejtuar nga Shefqet Verlaci. Nje grupim ne te cilin pas zgjedhjeve u perfshi edhe Ahmet Zogu. Ne te benin pjese disa nga figurat me te vjetra te jetes publike shqiptare, ish deputete te parlamentit turk, pronare te medhenj tokash dhe bajraktare te veriut. Ky formacion jo edhe aq kompakt politik numeronte gati 50 vete, ne nje parlament prej 105 vetesh. Grupimi i dyte, me rreth 35 vete i takonte opozites qe ishte quajtur "Liberale". Ne te benin pjese intelektuale te rinj te shkolluar ne perendim, perfaqesues te klases se re borgjeze, qe po lindte dhe patriote qe kishin dhene nje kontribut jo te paket per konsolidimin e shtetit te ri shqiptar. Ne kete grupim, benin pjese edhe Fan Noli, Luigj Gurakuqi dhe Stavro Vinjau. Grupimi i trete, ai "indipendentist", numeronte jo me shume se 17 - 18 vete dhe njihte per lider politik, Iliaz Vrionin, nje patriot nga Berati, qe kishte marre pjese edhe ne shpalljen e pavaresise. Por, grupi i te pavarurve, ndihej me afer konservatoreve dhe ne kete afrim kishin luajtur rol jo te vogel fjalimet e ashpra te Fan Nolit dhe Stavro Vinjaut. Ne Shqiperine e kohes, ato tingellonin si nje utopi dhe here here si nje thirrje per rebelim. Te pavarurit bene realisht koalicion me konservatoret dhe ne fillim te janarit 1924, Ahmet Zogu krijoi qeverine e tij te re.

Fitorja politike e Ahmet Zogut u perjetua keq ne ambjentet e radikaleve, ne te cilet benin pjese edhe shume nga miqte e tij te vjeter politike. Pothuaj te gjithe keta ishin te bindur se Zogu do ta perdorte kete koalicion per konsolidimin e tij politik dhe se pas kesaj, do te shndrohej ne nje diktator. Kjo ide u be kaq dominuese, sa nje pjese e tyre, here fshehurazi dhe here haptazi, filloi te hidhte idene e eleminimit te tij fizik. Duket se Avni Rustemi avancoi me shume se te tjeret ne kete ide. Mesditen e 23 shkurtit, ndersa Zogu ngjiste shkallet e parlamentit, nje djale i ri nga Mati, i quajtur Beqir Valteri, e qelloi nga pas me revolver. Distanca ishte fare e afert, por duket se atentatori nuk ishte ushtruar ndonjehere. Ai shkaktoi vetem pak plage te lehta, pavaresisht se nga krahu i Zogut filloi te dilte shume gjak. I ndjekur nga xhandaret besnike, Valteri u mbyll ne WC dhe filloi te kendoje kenge patriotike, ndersa gjithe deputetet ne salle, u befasuan nga prania e Zogut qe zuri vendin e tij me krahun qe vazhdonte t'i rridhte gjak. Vllamasi dhe Zavalani deshmojne se Parlamenti ishte i rrethuar dhe se vetem nje nderhyrje e forte dhe energjike e Iliaz Vrionit dhe me pas e vete Zogut e shpetoi ate nga nje kasaphane. Beqir Valteri pranoi te dorezohet duke kerkuar si kembim nje gjyq te rregullt dhe Ahmet Zogu u percoll per ne shtepi me nje eskorte te perforcuar. Nuk ishte e veshtire te kuptohej se pas Valterit qendronin te tjere dhe se kjo ngjarje nuk mund te kalonte me kaq. Sic deshmohet ne kujtimet e kohes, por edhe ne studimin e Fisherit dhe ate te Ermenjit, Beqir Valteri permendi ne burg emrin e Avni Rustemit. Askush nuk e di deshmine e plote te tij, por qe te nesermen u kuptua qarte se Ahmet Zogu do te hakmerrej. Dy dite me pas, me 25 shkurt, ai u largua nga Qeveria, duke ja lene postin e Kryeministrit Shefqet Verlacit. Largimi nga qeveria nuk parashikonte asgje te mire. Ne shume libra nenvizohet se ai e beri kete per te marre hakun. Te tjere, si Fisheri, sqarojne se atentati nuk e lejonte Zogun te ushtronte fizikisht detyren e tij te Kryeministrit. Ne fakt te gjitha keto kishin pak rendesi. Shihej qarte se pas Qeverise se Verlacit qendronte Ahmet Zogu dhe se ai ishte njeriu me i fuqishem politik i momentit. Goditja e tij direkte ne te vertete nuk vonoi. Me 20 prill 1924, ndersa ecte se bashku me Hoxha Kadriun ne nje rruge te Tiranes prane pazarit te Ri, Avni Rustemi u qellua per vdekje nga nje tiranas i quajtur Isuf Keci. Xhandarmeria nuk beri asgje per te ndaluar vrasesin dhe ai iku ne mes te dites edhe pse Rustemi nxorri revolverin dhe qelloi dy here ne drejtim te tij. Avni Rustemi vdiq tre dite me vone ne spital dhe opozita akuzoi direkt per vrasjen e tij Ahmet Zogun. Avni Rustemi ishte padyshim nje nga figurat simbol te qendreses shqiptare. I nderuar per atentatin ndaj Esat pashes ne Paris, Rustemi kishte fituar simpatinw e shqiptarwve ne te gjithe vendin. Ai kishte krijuar mbi te gjitha nje shoqeri rinore te quajtur "Bashkimi", e cila synonte zhvillimin e Shqiperise sipas modeleve perendimore. Vrasja e Rustemit shkaktoi nje pakenaqesi te jashtezakonshme dhe varrimi i tij ne Vlore u shwndrua ne nje manifestim te madh proteste. Disa dhjetra mijera vete nga gjithe vendi shprehen dhimbjen dhe pjesemarrjen e tyre ne vdekjen e tij, permes telegrameve dhe letrave. Por, situata e krijuar me 1 maj nga varrimi i Avni Rustemit, nuk u la pa shfrytezuar nga opozita. Perfaqesuesit e Klikes, qe benin pjese ne forcat e armatosura, vendosen te ndermernin nje marshim kunder Tiranes dhe per kete kerkuan edhe ndihmen e deputeteve. Vete Shefqet Korca, komandanti i Pergjithshem i Xhandarmerise filloi tratativat per te kaluar ne anen e komplotisteeve disa nga drejtuesit e ushtrise. Rol aktiv pati ne ato dite edhe shoqeria "Bashkimi". Me 2 maj, ne kinemane e Vlores u mbajt nje mbledhje e perbashket e oficereve komplotiste me deputetet e parlamentit. Per t'i dhene kesaj levizje nje mbulese sa me legale, oficeret arriten te bindin nje sere deputetesh te bashkohen me ta. Edhe Fan Noli e Luigj Gurakuqi, qe deri atehere kishin qene skeptike ndaj nje levizje te tille, pranuan te bashkohen me te. Me 5 maj, pas nje thirrje te Shoqerise "Bashkimi", deputetet opozitare te parlamentit deklaruan se braktisnin parlamentin dhe se do te ktheheshin perseri atje, vetem nese seancat zhvilloheshin ne Vlore. Ne Tirane jete e deputeteve eshte e pasigurte nga mercenaret e Ahmet Zogut, deklaronin ata dhe Kryeqyteti e ka humbur funksionin e tij politik. Braktisja e parlamentit i humbi atij kushtin prej 2/3 per t'u mbledhur dhe si pasoje jeta politike u paralizua.

Vllamasi deshmon se ideja per nje levizje te armatosur kunder qeverise ndeshi ne rezistencen e plote te popullsise dhe disa prej politikaneve te njohur. Perballe rrezikut te nje Zogu te shndruar ne diktator, ata vinin rrezikun e nje sulmi te Shqiperise nga fqinjet. Kryengritjet e shumta dhe pastabiliteti ne vend i kishin detyruar fqinjet te deklaronin se ne rast levizjesh te reja, ata do te nderhynin ushtarakisht ne thellesi te Shqiperise, per te mbrojtur kufijte e tyre nga bandat dhe cetat e rebeleve pa komande. Sipas te gjithe librave te botuara kohet e fundit, levizja e maj - qershorit 1924 i ngjante me shume nje konspiracioni politik se sa nje revolucioni apo kryengritje popullore. Rolin me aktiv ne kete levizje e paten ushtaraket, edhe pse per t'i dhene nje lluster politike ata thirren ne ndihme politikanet. Ne fillim te Majit, ngjarjet u permbysen me shpejtesi. Oficeret antizogiste arriten te bindin Komandantin e regjimentit te Shkodres, Nenkolonel Rexhep Shalen te ngrihet kunder qeverise dhe te bashkohet me ta. Pak me vone, ne kete grupim u fut edhe Nenkolonel Kasem Qafezezi, komandant i Regjimentit te Permetit. Forcat e tjera ushtarake premtuan te qendrojne neutrale, ndersa ne veri, vullnetare kosovare u bashkuan nen komanden e Bajram Currit. Grupi organizator, caktoi komandant ushtarak te kryengritjes kete te fundit. Me 10 Maj, Bajram Curri filloi sulmin mbi Krumen dhe pasi shpartalloi trupat qeveritare nisi rrugen per Peshkopi. Me 16 Maj, garnizoni i Shkodres doli nga kazerma dhe mori rrugen drejt Tiranes. Me 26 maj edhe ai i Permetit u nis per Tirane. Tentativat e qeverise per ndermjetesim deshtuan dhe vetem ne pak vende trupa besnike te Zogut bene rezistence. Me trupat ushtarake u bashkua edhe nje cete e djemve te shoqerise "Bashkimi" dhe nje grup te rinjsh nga Vlora. Levizja e armatosur, si gjithmone ne raste te tilla, provokoi me shume panik se sa luftime. Nje pjese e popullsise braktisi qytetet dhe nje pjese tjeter filloi te evakuohet jashte shtetit. Kolonat leviznin ngadale drejt Tiranes, duke vene me pare nen kontroll qytetet nga kalonin. Vllamasi, deshmon se ne pjesen me te madhe te tyre, ne vend te entusiazmit, ata gjeten heshtjen dhe indiferencen e popullates. Zogu beri edhe nje tentative te fundit per zgjidhje politike. Me 31 Maj kryeministri Verlaci dha doreheqjen dhe po ate mbasdite ne vend te tij u emerua Iliaz Vrioni. Nje njeri me te shkuar patriotike dhe qe ishte sidoqofte i pranueshem nga radikalet. Fatkeqesisht ishte vone. Me komplotin ishin bashkuar pothuaj gjithe politikanet e njohur te Shqiperise dhe tani ata marshonin pas trupave te Rexhep Shales dhe Kasem Qafezezit. Ne daten 9 qershor, i mbrojtur nga mbi 500 vullnetare te Fiqiri Dines, Ahmet Zogu braktisi Tiranen ne drejtim te Matit. Dy dite me vone kaloi kufirin prane Dibres per ne Jugosllavi. Me 10 qershor, trupat e nenkolonel Rexhep Shales, hyne te parat ne qytetin e heshtur.

Gjithcka me pas permbyset me nje shpejtesi marramendese. Pjesa me e madhe e politikaneve te opozites pranoi krijimin e nje qeverie emergjence, me idene qe kjo qeveri te pergatiste sa me pare zgjedhjet e parakohshme. Sipas llogaritjeve, ato duhej te zhvilloheshin aty nga vjeshta po atij viti. Por, u pa shume shpejt se gjithe politikanet e bashkuar nga meria ndaj Ahmet Zogut, nuk ishin edhe aq kompakte mes tyre. Mosmarreveshjet mes tyre dolen qe ne fillim, kur ende nuk po zgjidhej Kryeministri. Kandidate ishin ne fillim Fan Noli, Sami Vrioni dhe Sulejman Delvina. Delvina u terhoq dhe gara mbeti mes dy te pareve. Bisedimet, qe zgjaten gjithe naten, qene te kota dhe ne mengjes, per te percaktuar fituesin u hodh nje short me leter me vrime. Fati qe kesaj here ne anen e Nolit, qe terhoqi i pari letren, qe do ta bente Kryeminister.

Llogarite ishin bere fatkeqesisht gabim. Noli krijoi nje qeveri me emra impresionues, por asnjeri prej tyre nuk pranonte dot autoritetin e tjetrit. Rexhep Shala u be Minister i Brendshem, ndersa Kasem Qafezezi, Minister i Mbrojtjes. Vec ketyre, Luigj Gurakuqi, u zgjodh Minister i Financave dhe Stavro Vinjau i Drejtesise dhe Arsimit. Qazim Koculi, Minister i Bujqesise dhe Puneve Botore, ndersa Sulejman Delvina, Minister i Jashtem. Fatkeqesisht, Noli nuk e kishte staturen e nevojshme per te drejtuar Qeverine shqiptare te vitit 1924. Ai nuk kishte asnje ndikim ne ambjentin tradicional shqiptar dhe as lidhje te fuqishme. Mbi te gjitha, ai ishte me shume i interesuar, per fjalime te bukura se sa per nje politike aktive. Ekzekutivi i tij mbeti peng i nje programi interesant, qe nuk u zbatua kurre. Ministrite ishin te mbushura me besnike te Zogut e Verlacit dhe te gjithe keta nisen te punonin hapur kunder tij. Keshilli i Lartw u pozicionua shpejt kunder dhe Sotir Peci, nje prej anetareve te tij, deklaroi se nuk do te firmoste asnje dekret tjeter, vec atij te zgjedhjeve te pergjithshme. Qeveria ishte jo legjitime dhe legjitimimi i saj mund te behej vetem permes zgjedhjeve. Politika e jashtme e Nolit ishte po kaq katastrofike. Vec nje fjalimi te ashper dhe realist kunder Lidhjes se Kombeve, qe provokoi merine e madhe te Britanise dhe Frances, Noli i hyri edhe aventures se lidhjes se marredhenieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik. Ky hap i tiji u konsiderua me i guximshem sec duhet dhe pas nje proteste te ashper, 18 pwrfaqesuesit diplomatike ruse u larguan nga Shqiperia pasi kishin qendruar vetem kater dite.

I ndihmuar nga Jugosllavet dhe i armatosur nga anglezet, Ahmet Zogu u rikthye ne Shqiperi nw dhjetor te po atij viti. Zogut ju deshen vetem pese dite per te pershkruar rrugen nga kufiri verior deri ne Tirane. Me 25 dhjetor 1924, ai shpalli triumfin e Legalitetit dhe riktheu ne fuqi, qeverine e rrezuar te Iliaz Vrionit. Zogu u perpoq mjaft t'i jepte nderhyrjes se tij nje lloj legjitimiteti, megjithese u pa qarte se kesaj here ai kishte ardhur per te qendruar gjate.

A mund te konsiderohen ende ngjarjet e qershorit 1924 nje revolucion demokratik dhe mbi te gjitha: A ishte vertet ajo nje levizje demokratike? Pergjigjia e pare dhe e menjehershme eshte jo. Se pari, levizja e Maj - Qershorit 1924 ishte nje levizje ushtarake. Ngritja e oficereve te ushtrise mbi komanden e tyre civile dhe mbi autoritetin e Kryeministrit konsiderohet thjeshte grusht Shteti. Se dyti, kjo levizje u drejtua ndaj nje parlamenti legjitim te dale nga zgjedhjet e pergjithshme te dhjetorit 1923. Se fundi, cdo levizje me dhune, qe synon rrezimin e nje force legjitime te dale nga zgjedhje demokratike, nuk mund te konsiderohet kurre edhe ajo demokratike.

Deshmitare te kohes dhe historianw seriozw kanw dhene edhe ata mendimin e tyre mbi ate qe per shume vite eshte quajtur "Revolucioni Demokratik i Qershorit". Sejfi Vllamasi, nje nder protagonistet e tij dhe kundershtar i Zogut, ka shkruar shume vite me vone ne kujtimet e tij: "Populli ka qene kunder kryengritjes se Qershorit 1924. Ai me bon - sensin e tij u tregua me realist se nje pjese e intelektualeve tane ambicioze, qe ate e provokuan per karrige ministerale". Ky konstatim i guximshem, qe perfshin edhe ate vete, eshte ndjekur edhe nga Tajar Zavalani. Ne Historine e tij te Shqiperise, Zavalani sqaron: "Asht ba zakon me cilesue ngjarjet e Qershorit 1924 si nje revolucion. Ky percaktim nuk eshte aspak i drejte. Qeverija e Tiranes u rrezua me ane te nje operacioni ushtarak te kryem nga dy regjimentet, e jugut dhe veriut, qe marshuan njekohesisht kunder Kryeqytetit".

Po ne te njejten linje, por edhe me i ashper eshte edhe nje tjeter kundershtar i Zogut, Abaz Ermenji: "E ashtuquajtura 'Revolucion i Qershorit" ishte nje lloj grushti shteti, qe u be kunder qeverise nga dy regjimente ushtarake".

Kane nderruar shume gjera ne kendveshtrimin e historise shqiptare kete fillim shekulli, por po kaq shume gjera vazhdojne te jene peng i heshtjes dhe keqkuptimeve.

[Brari]

kto qe thot Blend Fevziu tash i kemi lexu nga Tajar Zavalani me kohe i cili i ka sqaruar me mir se Blendi kur ala baba i Blendit nuk dinte shkrim e kendim..

Blendi po qe trim le te sqaroj Revolucionin e Vlor Tepelenes ne 1997-ten..

[Dreri]

"Revolucioni" i Qershorit i kushtoi shtrenjte vendit, sic ishte edhe revolucioni komunisto-nanoist i Marsit
Fan Noli dhe Luigj Gurakuqi braktisen vendin ne zbritje ne brigjet italiane Noli i drejtohet "Gabuam rende gurakuq"
kjo i kushtoi edhe jeten Gurakuqit te shkrete,
Ahmet Zogu mori hak ndaj "revolucianareve" Nder te tjera
Ahmet Zogu dergoi nje ushtri te formuar me djemt e Lumes dhe dogji Dukagjinin si perkrahes te Rexhep Shales dhe Bajram Currit
ne vazhden e hakmarrjes, thone se serbet ishin me pak mizore se "lumjanet"

[pirro10]

Nuk do te mund te isha kthyer kësaj teme nëse nuk do të kisha objeksionet e mia për një thënie të kryeministrit Berisha i cili megjithë erudicionin e tij të padiskutueshëm nuk do të mund të kishte krahasuar 21 janarin me revolucionin demokratik të qershorit të qershorit të vitit 1924 të kryesuar nga Fan Noli. Krahasimi i demostratës së 21 janarit me revolucionin e qershorit të 1924 ka disa mangësitë cilart mund ti parashtroj më poshtë:
- Demonstrata e 21 janarit ishte e ligjëshme dhe si e tillë nuk duhej të kishte kundërshtime për mënyrën e zhvillimit,
- Revolucioni i qershorit të 1924 I kryesuar nga Fan Noli ka qnëë një nga të ashtuquajturat revolucione paqësore në të cilën nuk u vra asnjë njeri,
- Demonstrata e 21 janarit filloj e qetë dhe përufndoj me përleshje dhe gjakderdhje me 3 të vrarë dhe 1 të plagosur rëndë I cili vdiq në një spital turk pas 2 javësh. Përleshjet janë të natyrshme në demonstrate të tilla ku hyn si fill i përgjakur - politika, njëlloj si në ç`do vënd të botës ku bëhen demnonstrata anti-qeveritare,
- Revolucioni i qershorit përfundoj me një ndryshim të sistemit në të cilën u largua një qeveritar kryeministër (si Shefqet Veralci Kryeministër dhe Ahmet Zogu Ministër i Brëndëshëm, që kryesonin Partinë Progresiste pro-turke e pro-feudale), I cili solli në qeverisje të gjithë gardën pro-proturke duke anashkaluar ndryshimet cilësore të Shqipërisë sa asaj kohë ku opoziata demokratike e asaj kohe kishte në shumicë lobin qytetar shkodran si Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Xhemal Bushati, Hilë Mosi, Hafiz J.Repishti, Eljaz Muka, At Ambroz Marlaskaj, Dervish Mitrovica, Shuk Gurakuqi, Xhemal Bushati, Ibrahim Gjyrezi, Nush Bushati, At A.Marlaskaj, Xhemal Bushati, Sif Kedhi, Luigj Koliqi, Kol Tramara, Elez Muka. dhe nga jugorët spikatnin Fan Noli, Avni Rustemi, Sulejman Delvina, Sulejman Luxati, Fazlli Frashëri, Abdyl Kuçi, I.Tatzati, Q. Koculi, Kosta Paftali, I.Gjyrezi, Rasim Babameto, I.Xhindi, S.Koleka, Numan Ferizi, Mustafa Tragjasi, Ali Këlcyra, Bahri Omari, të cilët edhe nënëshkruan një peticion kundër qeverisë aktuale të kryesuar nga Ahmet Zogolli dhe Shefqet Vërlaci (kryeministër dhe vjehërr I Zogut – 5 mars 1924- deri me 2 qershor 1924, pas dorëheqjes së Zogut në shkurt 1924).
- Kryengritja e 21 janarit nuk mund të quhet një lëvizje e pastërt për të larguar qeverinë legjitme të Maxhorancës së kryesuar nga Sali Berisha, sepse bën pjesë në lëvizje antiqeveritare popullore; në të kundërt, kryengritja e qershorit të 1924 kishte një shkas të qartë të keq qeverisjes dhe të abuzimit ët pushtetit nga klasa e feudalëve dhe bejlerëve pro-turq të cilët ishin rreshtuar sipas qeverisjes së Ahmet Zogut (atë kohë ministër i brëndëshëm), në 4 distrikte kryesore me anë të të cilave ishte ndarë administrativisht Shqipëria e asaj kohe. Ai për të vendosur rendin dhe qetësinë, krijoi katër zona operative, në krye të të cilave vendosi katër oficerët më të përgatitur: Prenkë Pervizin, Muharrem Bajraktarin, Fiqiri Danen dhe Hysni Demën.
- Demonstrata e 21 janarit përfundoi me vrasjen e 3 personave dhe plagosjen e një personi, jashtë institucioneve qeveritare për shkak të mosrespektimit të ligjeve aktuale nga vetë garda dhe policët megjithë njohjen e qartë të rregullorve nga ana e drejtuesve të këtyre njësive; kurse 87 vite më parë, megjithë mungesën e ligjeve të sakta si në kohën e sotme- nuk u vra asnjeri.
Fjalimi pasionant I Kryeminitrit Sali Berisha që njihet për simpatinë e tij për Fan Nolin, çuditërisht e përdori Fna Nolin për ta krahasuar atë me një demonstratë të zakonshme që nuk do të kishte kurrarë rëndësia\e nëse nuk do të ishin vrarë një\erëz thjesht për mos-za\batim rregulloreje e sigurisht për pa-aftësi të gardistëve dhe disa policëve injorantë të cilët për të treguar sesa `besnikë I janë PD` (porn ë fakt e kishin për të mbajtur vëndin e punës) u treguan `më katolikë se Papa` , duke katranosur një ngjarje të zakondsshme demonstrate me vdekjen e 3 njerzve të pafajëshëm të cilët ishin saktësisht jashtë territoreve të institucioneve. Pa I hyrë se çfarë duhet të përdornin dhe çfarë jo- mund të thuhet se të dy palët nuk respektuan ligjin dhe rregulloren për të bërë një demonstratë dhe për ë manaxhuar njëprotestë. Vrasjet ngarkojnë me përgjegjësi dikasteret përkatëse të ruajtjes së rendit dhe as PD. As Maxhorancën apo as opozitën e cila kishte leje për demonstrim.
Nëse në revolucionin demokratiko-borgjez të qershorit I cili u shkaktuar\ nga një keq-qeverisje e rëndë e qeverisë së kryesuar nga pro-turku dhe beu I pasur Shefqet Vërlaci dhe Ahmet Zogu e cila u nxit nga plagosja e deputetit të Hasit dhe Krumës Avni Rustemi më 20 prill në orën 17.00 ditën e djelë pasdreke nga rruga e Arrës, pranë vorreve të Pashës, u qëllua nga Jusuf Reçi paas shpine nën mbështetjen e Hoxhë Kadrisë. Më 22 qershor 1924 ora 14.30 në spital të Tiranës, Avni Rustemi vdiq pas një lëngate të thellë 2 mujore.
Kjo shkaktoi valën e zemërimit që shpërtheu revolucionin demokratik të qershorit I cili ndonëse sipas të birit të Ahmet Zogut-Leka Zogut ishte `I panevojshëm`, ë në fakt shprehte një zemërim të thellë për shkeljet ligjore të vazhdueshme që shkaktuan dhe vrasjen e Avni Rustemit nga vrasës me pagesë të kontraktuar nga Ahmet Zogu I cili ishte në fakt kryetar I Partisë pro-turke e pro-feudale Progresiste, vrasje e bërë për të u hakmarrur për vrasjen e renegatit dhe tradhtarit Esat Pashë Toptani në Paris nga Avni Rustemi.
E parë në këtë kontekst, Kryeministri yne I nderuar I cili është defakto- një nga Fan-nolistët më të spikatur të këtyre 20 viteve pra një përkrahës i `Mjekrrës`, papritmas krahasoi dhe në përpjekje për të justifikuar vrasjet e pa-justifikuara të gardistëve- demonstratën opozitare të 21 janarit me revolucionin e qershorit duke krahasuar shkeljen e ligjit në të dy rastet, shkelje të cilat nuk janë të vërteta të paktën për revolucionin e qershorit sepse revolucioni ishte pasoje e një shkelje të vazhdueshme 6 mujore të ligjeve të Shqipërisë së asaj kohe, shkelje që e detyruan vetë Zogun të jepte dorëheqjen si Kryeministër duke ja lënë vëndin vjehrrit – zëvëndësim I cili ishte një shkelje flagrantë e ligjeve të asaj kohe sepse në atë rast duheshin bërë zgjedhje të parakohëshme që më 5 Mars. Këto zgjedhje të munguara u kurorëzuan me sukses më 22 qershor 1924 ditën e vdekjes së heroit Avni Rustemi.
Pra, ku është ngjashmëria e një ngjarjeje banale si ajo e 21 janarit me nje ngjarje historike si revolucioni i qershorit 1924, revolucion qw u pa mw zili edhe nga bota perwndimore?
Kjo ngjashmëri e pa vërtetuar mund të jetë vetëm në ndërgjegjen e Kryeministrit tonë por jo në vazhdën e fakteve të asaja dhe kësaj kohe, dhe as në apologjinë e djalit Leka për të jatin Ahmet , për të cilin u përgjegj për pyetjen: përse Ahmet Zogu morri 11 valixhe me flori kur u largua nga Shqipëria? Ai tha se babai (pra Ahmet Zogu), mori pagën 12 mujore !?!?

[Noellag]

Demostrata e 21 janarit filloi me dhune e mbaroi me dhune . Demostrata e 21 janarit nuk ishte aspak e ligjshme sepse ishte e dhunshme , e papranueshme

Cfardolloj qofte arsyeja ,ata njerez nuk duhet te ishin vrare , nuk duhet te kishin vdekur per karrigen e Edi Rames se do te behet kryeminister .

Flasin per ligje, flasin shume per Berishen , nuk flasin per protesten e dhunshme e Opozites , per Edi Ramen qe deklaronte viktima e dhune .Flasin per policet , flasin per garden, nuk flasin per banditet , per sulmet kunder policise dhe kunder intitucionit . Sipas tyre policia qe ben detyren per te mbrojtur shtetin e vet shkeli ligjet, por cili ligj te lejon te sulmosh policine dhe institucionet shteterore ,sidomos Kryeministrine ?
E quani injoranta, horra e vrases vetem se banditet sulmuan me dhune vandale kunder policeve me familje , dhe qe u plagosen ne krye te detyres, rrezikuan jeten e tyre . Do doja te dija nese ka argument qe ta justifikoje sulmet e dhunshme te Opozites kunder qeverise, dhe cili ligj u lejon atyre te bejn c'te duan me policine dhe intitucioneve shteterore duke tentuar te hyjne dhe brenda territorit ?

Metodat radikale ,te dhunshme te Edi Rames duke i ftuar qytetaret der me dere me deklarata thirrje per dhune {do rrezojme kete qeveri kusaresh e matrapaze} , ,deklaratat skandaloze me 13 mije te vdekur dhe asgje nuk jane te Ngjeles , me Tunizine e Skender Gjinushit, jane tregues te qarte e organizimit per marrjen e pushtetit me dhune, pra qe do te thote rrezimi i nje qeverie legjitime me dhune. {Vini ktu e na beni moral me ligjet}

[Zoti Basha]

kraahsimi nuk qendron sepse 21 janari ishte palacollek per te prishur pune, jo grushtshteti apo te tilla.

Noli beri grusht shteti te plote, dhe vijoi te drejtonte me dore te hekurt e duke bere 101 gafa aq sa e duruan njerezit. njeri ehste nej episod cikerime me pak rendesi, tejtra nej agfe e madhe e historise sone.

nje te perbahsket e kane ama: te dy rastet na tregojne se shqipetaret nuk rin enen nej qeveri, por duan me se paku dy, njeren ne veri e tjetren ne jug.

[Albo]

Kaosi i qershorit 1924

Qe nga atentati i Beqir Valterit ne parlament e deri ne triumfin e revolucionit te Qershorit, historia e mbi tre muajve e perjetuar nga njeri prej deputeteve mbeshtetes te Zogut. Gjithshka ndodhi ne Shqiperi ate kohe rremuje dhe si u kurorezua kryeminister Fan Noli. Tregimi i njerit prej njerzve me erudite shqiptare, Ekrem Bej Vlora, libri me kujtime i te cilit sapo ka dale ne treg. Nga historia e rrefyer prej ketij burri qe sherbeu ne Ministrine e jashtme te princ Vidit e deri si minister i arsimit ne qeverine e fundit Kuislinge me '44.

nga Eqrem Bej Vlora


Me 23 shkurt 1924, gati te gjithe ne, deputetet, thuajse kishim zene vendet tona per seancen e pasdites te Asamblese. Mungonte vetem qeveria, pra edhe kryministri Ahmet Zogu. Une rrija, si gjithmone prane metropolitit Fan Noli, ne banken e radhes se pare, majtas hyrjes. Me ra ne sy se ate dite grupi i partise demokratike prapa meje po rrinte cuditerisht i heshtur dhe i merakosur. Ka te ngjare qe keshtu te mendoj tani, por sidoqofte ate dite pata ndijimin sikur ata po prisnin, te tendosur, dicka. Befas ushtuan dy krisma ne shkallet e nderteses, qe u pasuan nga nje qetesi e ngrire. Pastaj u hapen me vrull dyert e salles dhe brenda hyri Ahmet Zogu, me revolver ne dore. Ai ishte prere ne fytyre, por ecte me shtatin drejt dhe pas disa castesh e mori veten, madje buzeqeshi dhe vajti me cap te sigurte tek bangoja e qeverise, ku u ul ne nje vend te caktuar per sekretaret. Ne te gjithe u beme ne cast te vetedijshem per gjendjen dhe e kuptuam menjehere se c'kishte ndodhur. Se ne raste te tilla populli yne e mbledh veten shpejt dhe eshte shume i disiplinuar. Disa deputete qe kishin miqesi me Ahmet Zogun iu mblodhen perqark, pjesa tjeter e deputeteve ngriu kercenueshem, neper vendet e saj, prapa nesh. Une e vleresova sakaq rrezikshmerine e gjendjes sime, por edhe ne pergjithesi. Kjo qetesi e kjo heshtje mund te shnderrohej nga casti ne cast ne katrahuren me te madhe. Une rrija pothuaj ne mes te garibeve demokrate; nga e djathta e salles, pra, para meje dhe anash pultit te presidiumit, ishin vendet e konservatoreve. Te gjithe ishin te armatosur! Te vinte puna tek armet, une isha ne mes te plumbave te miqve dhe te armiqve. Ndaj brofa ne kembe, i peshperita ne vesh peshkopit shakaxhi "befshi qejf" dhe nxitova drejt lozhes se degjuesve, ku po rrinte nje miku im i partise, doktor Simonidhi 5 nga Vunoi i Himares. E ndihmova ate te kaptonte parmaket e lozhes dhe e cova tek Ahmet Zogu per t'i pare plaget. Zogu ne fillim nuk i besoi dhe nuk deshi ta linte kete te panjohur ta vizitonte, por pastaj, kur une e sigurova se mjeku eshte i besueshem, nuk kundershtoi me. Plaget ishin te renda por pa rrezik per jeten: dy plumba e kishin marre kalimthi duke e care thelle, njeri ne kofshe e tjetri ne baqth; plaget u lidhen perkohesisht.

Une shkova te miku dhe kusheriri im, Iljaz bej Vrioni. Ai kishte qene dy here kryeminister dhe shume here te tjera minister dhe njihej nga te dyja anet si njeri i paqes. Pra, ne ato caste ai ishte personi me i pershtatshem per te bere thirrje per qetesi dhe gjakftohtesi! Kryetari i seances, Eshref Frasheri dhe gjithe ekipi i tij ishin zhdukur nga presidiumi dhe kishin zene vrimat ne te kater anet e salles. Une e keshillova Iljaz bej Vrionin te shkonte ne presidium dhe te mbante nje fjalim te shkurter, qetesues. Ai e beri kete, gjeti tonin e duhur dhe pati suksesin e deshiruar. Pastaj u be i gjalle edhe vete Ahmet Zogu. Nga karrigja ku rrinte ai foli me ze te forte e te qete: "Zoterinj! Nuk eshe hera e pare ne bote, qe ne nje parlament ndodh dicka si kjo qe me ndodhi mua. Une u lutem miqve te mi, ta peshojne rastin me gjakftohtesi dhe pastaj te veprojne". Zogu ishte perseri zot i plote i ndjenjave dhe veprimeve te veta - duke zgjuar admirimin tim te vertete!

Nderkaq ne hollin e parlamentit degjoheshin krisma te njepasnjeshme, ne te gjithe ishim te shqetesuar, ngaqe nuk po merrnim vesh se c'po behej. Kush qellonte dhe kunder kujt? Me vone mesuam se atentatori Beqir Valteri ishte ngujuar ne nevojtore, ndersa rojet e parlamentit, per ta detyruar te dorezohej e bene shoshe strehimin e tij. Nderkaq vete Beqir Valteri kendonte ne nevojtore kenge heroike, mbase per t'i dhene zemer vetes , dhe nga prapa deres qellonte edhe ai trimerisht mbi rrethuesit.

Atentati kunder Zogut shkaktoi prerjen e menjehershme te cdo kontakti me partine demokratike, jo se ne ushqenim ndonje simpati te tepruar apo besim te verber ndaj Ahmet Zogut, por sepse ky akt na fyente te gjitheve dhe ishte si te na shpallej lufte hapur. Dhe me teper nga te gjithe peshen e fyerjes e ndjeu vete Zogu. Sic e donte zakoni shqiptar, pas kesaj ai nuk doli nga shtepia deri diten qe sfida mori pergjigjen e duhur. Dhe per te dhene ndeshkimin e merituar ai perdori me mjeshteri nje mjet qe i dha mundesi te vriste dy miza me nje te qelluar. Ai nuk lejoi t'i preken as qimet e flokeve atentatorit, te kapur, nderkaq, nga rojet e parlamentit te komanduara nga Osman Gazepi, por e thirri dhe e pyeti se perse kishte dashur ta vriste. Beqir Valteri i tregoi te gjitha pa fshehur asgje, per cka jo vetem iu fal jeta,por edhe u trajtua mire gjate kohes qe qendroi i burgosur ne kazermen e rojeve te parlamentit. Atentatori ,qe te tera keto m'i ka rrefyer vete me 1943, largohet pastaj nga vendi me 1925, kur partia demokratike u debua nga Zogu, dhe shkoi ne France, prej nga kthehet perseri ne Shqiperi me 1939 dhe pushkatohet nga komunistet me 1945.

Ahmet Zogu e dinte kush ishin organizatoret. Ai pajtoi nje njeri ne Tirane, qe kishte marre prej vitesh me qira nje mulli bloje nga Esat pasha (njeheresh edhe vete esatist i njohur), i cili qelloi me revolver dhe plagosi rende Avni Rustemin, vrasesin e Esat pashe Toptanit dhe nxitesin kryesor te atentatit kunder Zogut. I plagosuri vdiq dy dite me vone ne spitalin e Tiranes. Ky kishte qene nje akt i shkelqyer hakmarrjeje, qe jo vetem perputhej me rregullat e kodit te Vendetes shqiptare, por bente edhe nje sherbim tjeter: pajtonte dy rryma politike, esatizmin dhe ahmetizmin, deri atehere te ndara. Por vrasja e Avni Rustemit ishte njeheresh edhe shkendia qe ndezi flakadan zjarrin deri atehere te mbuluar, te urrejtjes se vjeter disavjecare midis krahut demokratik dhe atij aristokratik. Urrejtja , si nje udhekryq ,ndante Shqiperine osmano-feudalo-myslimane nga ajo nacionalo-socialisto-demokratike. E ne rrethanat ekzistuese ky zhvillim do te conte pashmangesisht ne vendosjen e nje diktature qe do te zgjaste 15 vjet.

Ne mbremjen e po asaj dite une me Myfit bej Libohoven i beme nje vizite ne shtepi Ahmet Zogut. Megjithe nje fare temperature, Zogu e kishte marre tashme veten nga shoku i pesuar. Sipas zakonit te keq shqiptar ne dhomen e te semurit hynin e dilnin me qindra vizitore, pa dashur t'ia dine nese ky interes i pelqen apo e bezdis te semurin. Piheshin pambarim cigare dhe kafe, nderkohe qe i semuri, per te mos e humbur burrerine ne syte e botes, jo vetem qe duhej t'i priste buzagaz, por edhe t'u jepte muhabet. Dhe Ahmet Zogu i permbushte ne m`nyre te shkelqyer keto kerkesa te etiketes shqiptare. Asnje fjale e keqe per atentatorin dhe per nxitesit e tij nuk doli nga buzet e tij, asnje emer nuk u permend. Por pikerisht kjo shperfillje ne dukje ishte ogur me i keq per organizatoret e atentatit dhe per pasojat e aktit te tyre.

Mua me erdhi edhe nje here ne maje te hundes nga rrengjet qe ofronte politika shqiptare. Mora leje, me koken time, dhe u nisa per ne Vlore. Por pas disa ditesh doli qe kisha rene nga shiu ne bresher! Ajo qe po luhej ne Vlore, ishte doemos vetem refleksi i asaj qe po ndodhte ne Tirane, por e mjaftueshme megjithate, per te cmendur nje njeri normal. Si pasoje e manipulimeve te partise demokratike, ne Tirane po beheshin gjashte jave pa arritur te formohej nje qeveri. Si kerpudha te helmuara ne nje mocal shperthenin intrigat e grupeve dhe te partive: dora e "kuqe" dhe "e zeze", organizata Bashkimi dhe shoqata te tjera revolucionare, anarkike, e me te shumten qesharake, qe mbillnin vetem kaos. Keshilli i Regjences dhe shumica e Asamblese, gjate nje periudhe qetesie relative, u perpoqen te kalojne kandidaturen e Iljaz bej Vrionit per kryeminister. Por "dora e zeze" (intelektuale te deshtuar, nepunes dhe oficere te politizuar) e kercenonte me vdekje kandidatin ne rast se ai merrte ne kabinetin e tij Ahmet Zogun. Rruga ishte bere keshtu gjykates per fatet e vendit. Partite "demokratike" kishin zgjedhur per zgjidhje hakmarrjen per vrasjen e Avni Rustemit. Ata kerkonin qe nga vrasja e nje sektaristi ekstravagant te perligjnin nje revolucion shoqeror, dhe ne kete anarki te pergjithshme, ata shpresonin, me ne fund, qe te fitonin nje pushtet te pakufizuar. Kjo quhej asokohe demokraci ne Shqiperi!

Me se fundi, me 30 mars 1924, Keshilli i Regjences ngarkoi Shefqet bej Verlacin me krijimin e qeverise se re. Misioni i tij ishte te perpiqej per vellazerimin e rrymave te ndryshme politike dhe per rivendosjen e rendit dhe te idese se shtetit: nje deshire e devotshme, por thuajse e parealizueshme. Dhe meqenese Shefqet Verlaci mbahej si vjehrri i ardhshem i Zogut, rryma demokrate u zemerua jo pak. Ajo u perpoq me te gjitha menyrat qe ta bente qesharak programin e tij dhe ta vinte ne loje ne syte e popullit kabinetin e tij. Por kur pas dy javesh "demokrateve" iu ofruan dy poste ne ate kabinet (Luigj Gurakuqi nga Shkodra per financat dhe doktor Fahriu nga Kosova, per arsimin), ata jo vetem qe i pranuan sakaq postet, por qe ne mbledhjen me te pare te Asamblese, kenduan kenge lavderimi per qeverine dhe per qellimet e larta, pa interes vetjak dhe atdhetare te Shefqet Verlacit.

Asnjehere me shume se ne kete pranvere te vitit 1924 papjekuria, egoizmi i skajshem dhe intrigat e gjithmbarshme, nuk kane luajtur rol me te mjere ne Shqiperi. Keto mbrapshti paralizuan gjithe aparatin shteteror dhe kabinetit Verlaci nuk i mbetej tjeter vecse nga mengjesi ne darke te perpiqej per mbajtjen e rendit dhe te qetesise.

Gjate ketyre diteve ndodhi dicka qe i nxeu edhe me teper gjakrat. Nje bande kusaresh vrau dhe grabiti ne pyllin e Mamurasit dy amerikane te pakujdesshem. Askush nuk e dinte se cilet ishin fajtoret, ndaj edhe nuk mund te orientoheshin. Demokratet e shfrytezuan sakaq kete ngjarje fatkeqe duke e akuzuar Zogun se ai i kishte vrare amerikanet, per t'i dhene nje prove "botes" se vetem ai eshte ne gjendje te vendose qetesine dhe rendn ne Shqiperi. Natyrisht, nje shpifje e tille e ulet nuk do te kishte merituar as vemendjen me te vogel, nese me vone (gusht 1924), pasi partia demokratike kishte marre pushtetin, te mos inskenohej nje proces gjyqesor i mirefillte, me deshmitare te rreme e me the te thashe, i cili fajesoi per kete vrasje Ahmet Zogun.

Nje komedi e ngjashme ishte edhe ceremonia e nderimit para arkivolit te hapur te Avni Rustemit ne spitalin e Tiranes. Te gjithe ata qe e quanin veten "popull" dhe "demokrate" kaluan perpara arkivolit te ketij karagjozi kriminel te cilin donin, me doemos, ta ngrinin ne piedestalin e heroit kombetar dhe te martirit. Me radhe, udheheqesit e partise demokratike ngjiteshin prane arkivolit dhe zbraznin rrekete e fjaleve te tyre ,pa dashur t'ia dine se per popullin keto poza jane krejt te huaja, sepse ato shkelin zakonet dhe kuptimin e tij per dinjitetin njerezor. Kjo shfaqje u zhvillua per nje jave te tere ne Tirane dhe pastaj ne Vlore, per gazin e gjithe kalamajve. Gjithe kjo shfaqje hipokrite ndiqte vetem nje qellim: te ngrinte peshe zemrat e njerezve dhe nga trazira e pergjithshme, te fitonte kapital politik. Ne kete vazhde befas, partia demokratike vendosi ta transportoje te vdekurin ne Vlore, ta varrose ne nje lendine te vogel trekendeshe para barakes se teatrit dhe kinemase ne kryqezim e rruges Skele-Kanine-Vlore dhe permbi te, te ngreje nje permendore. Me qellim gjoja, qe ta perjetesoje. Ne te vertete, pas tre muajsh grumbulli i dheut dukej krejt i lene pas dore, ndersa pas tre vjetesh ishte zhdukur fare.

Me vjege se po percjellin trupin vdekatar te atdhetarit te madh, shume politikane te mirefillte dhe asosh te improvizuar u vune ne levizje nga Tirana dhe permbyten Vloren, si nje luzme karkalecash. Te ardhur nga te gjitha anet e Shqiperise, ata u bashkuan atje me shoket e tyre ne qytet. Qe prej gati nje jave ata kishin filluar te organizonin tubime, ne te cilat flitej hapur per shkeputje nga Tirana, per mbajtjen ne Vlore te nje séance te posacme te Asamblese Kombetare, shkurt per nje revolucion. Nje here qeshe ftuar edhe une ne nje tubim te tille dhe vetem aty e pashe se sa larg kishin shkuar keta kokenxehte. Une keputa cdo lidhje me ta dhe desha te qendroja asnjanes dhe madje ne kundershtim me vete miqte e partise sime, te cilet perbenin shumicen e popullsise dhe me nxisnin te vihesha ne krye dhe t'i debonim me dhune nga qyteti keta luftenxites.

Nder te gjitha pavendosmerite ne karieren time politike per te cilat une e qortoj veten, edhe kjo ishte e pafalshme. Pa asnje mundim une do te kisha mundur te merrja inisiativen, te dilja fitues dhe atehere shume gjera ne Shqiperi do te kishin rrjedhur ndryshe. Edhe kesaj here me mungoi bindja e duhur dhe entuziazmi i e aventures. Miku im shume i nderuar, mekembesi i mbretit te Italise dhe Shqiperise me 1939-43, shkelqesia e Tij Francesko Jakomoni di St. Severino, me thoshte gjithmone: "Eqrem bej, ju jeni keshilltari me i mire dhe me i mprehte qe mund te perfytyrohet, por ju keni te meten se vete nuk deshironi kurre te angazhoheni plotesisht!"

Qeveria e Tiranes dergoi ne Vlore toger Qazim Adovanin me tri kompani, te cilat do te mund te kishin mbeshtetur nje operacion spastrimi, por une nuk isha i sigurte se gjer ku duhej t'u besoja fjaleve te miqve te partise sime. Ata rrinin ne shtepine time nga mengjesi ne darke vone, nderkohe qe une vete duhej te merresha edhe me dy miq te nderuar qe banonin ne shtepi - perfaqesuesin gjerman zotin R. fon Kardorf dhe zotin prof. Ugolini. Veshtrimi im depertonte gjer thelle dhe pikaste thelbin komik te gjendjes. Ne te gjitha sallonet e shtepise, me raki e kafe perpara, farketoheshin plane lufte ku te dukej vetja ne rolin e shpetimtarit te rendit dhe te disiplines. Me vinte per te qeshur. E perseris: per te pasur sukses ne politike nuk mjafton vetem aftesia e madhe e gjykimit, pozicioni drejtues, apo edhe trimeria personale. Duhet, me teper, te heqesh dore nga cdo "sense of humor", ta shtypesh zerin e ndergjegjes dhe ne castin e duhur t'i hedhesh te gjitha ne loje, edhe atehere kur arsyeja te thote njeqind here jo. Une nuk i kisha pra, keto veti - apo, mbase gabime, te nevojshme per te vene ne jete vullnetin tim politik ne Shqiperi.

Ngjarjet ne Vlore gjeten jehone edhe ne Veri te Shqiperise (Shkoder). Ketu vepronte grupi politiko-letrar "Ora e maleve", i drejtuar nga deputeti Luigj Gurakuqi, nje njeri me kulture te madhe, por edhe ambicioz jashte cdo mase. Por konceptet e disiplines dhe te perkatesise se anetarit te nje qeverie parlamentare ishin avulluar te keta demagoge gjer ne ate shkalle, sa Luigj Gurakuqi, minister i Financave ne qeverine e Shefqet Verlacit, del si udheheqes i rebelimit kunder vete qeverise se tij. Ne malesine e prefektures se Kosoves, vepronte kryengritesi i vjeter Bajram Curri, i cili merrte nga qeveria 330 napolona ar, si kolonel rezerve, per te mbajtur "qetesine dhe rendin", por ne te vertete ai ishte vete me rebelet dhe nxiste trazirat ne vend. Per te frenuar veprimtarine e tij qeveria kishte lejuar te birin e armikut te tij te vjeter Riza bej Kryeziu, Ceno beun, te jetonte ne token e lire shqiptare, edhe pse ai ishte nenshtetas jugosllav (nga Gjakova). Nga te dyja anet parregullsite ndiqnin njera-tjetren: demagoget shfajesoheshin per aktet e tyre te paligjshme se po vepronin ne emer te clirimit te popullit nga tirania, partia qeveritare konservatore mbrohej, duke thene se gjendjet e jashtezakonshme luftoheshin me masa te jashtezakonshme.

Nderkaq ne zallahine e ideve, aksioneve dhe shfajesimeve u pervijua dalngadale nje e vertete e padiskutueshme: shqiptaret nuk i qeverisje dot me mjete parlamentare paqesore! Minister i Mbrojtjes ne qeverine paraardhese te Ahmet Zogut pati qene kolonel Ismail Vatzati. Meqenese ai nuk u zgjodh me ne zonen e tij elektorale, Delvine, u lut nga Shefqet Verlaci qe te jepte doreheqjen nga posti; ne vend te tij u emerua togeri Mustafa Aranitasi, nje ushtarak i ndershem dhe i zoti, me aftesi te mira teknike, por te dobeta politike. Kjo levizje disi e befte funksionaresh beri qe gjashte deputete, miq te ish ministrit te Mbrojtjes, t'i kthejne krahet partise konservative dhe te behen me ate demokratike. Ishin keta minjte e pare qe braktisnin anijen qe po mbytej?

Kryeministri Shefqet Verlaci me mjetet e pakta qe kishte ne dore, e me teper me fjale te mira, perpiqej ndershmerisht te mbante rendin ne vend. Ne vazhde te politikes se tij paqetuese, ai shpalli ne Asamblene Kombetare se qeveria i ishte lutur Ceno bej Kryeziut te mos qendronte me ne pjesen shqiptare te Kosoves, por te vinte ne Tirane (26 prill 1924), edhe pse ai sipas ligjeve ne fuqi, si shqiptar i pertejkufirit gezonte te njejtat te drejta si edhe cdo nenshtetas shqiptar. Ky gjest shpirtmadh i qeverise, jo vetem qe nuk ndihmoi arritjen e qellimit te deshiruar, paqetimin e shpirtrave, por perkundrazi solli pasoja krejt te papritura. Me t'u larguar Ceno bej Kryeziu, Bajram Curri me disa qindra ndjekes te tij pushtoi Kukesin, kryeqendren e prefektures se Kosoves dhe shpalli kryengritjen kunder qeverise se Tiranes. Curri pas nje lufte te rrepte arriti te kete sukses kunder qarkkomandantit Muharrem Bajraktari: por me krismat e para te pushkeve ne Kukes, Rubikoni ishte kaluar. Dhe keshtu kjo kryengritje e turpshme kunder shumices absolute te zgjedhur ne Asamblene Kombetare, kunder qeverise legale, mori me ne fund, forme te hapur.

Komandant i garnizonit te Shkodres ishte toger Rexhep Shala, nje ish oficer turk i klases se trete, nje ushtarak ambicioz, i biri i nje malesori, i cili, bashke me kolegun e tij ne Shqiperine e Jugut, toger Qazim Qafezezin 8, synonte te vendoste nje diktature ushtarake. Programi i obskurantisteve demokrate ishte: shperndarja e Asamblese Legjislative, krijimi i nje qeverie ushtarake me vetem tre ministra civile (per financat, arsimin dhe drejtesine) dhe zgjedhje te reja per nje kuvend popullor. Keto synime demagoget i quanin te lira, demokratike dhe te drejta! Megjithekete njerezit ende nuk i kishin marre seriozisht kete levizje, edhe pse ajo tashme kishte paralizuar qeverine dhe Asamblene Kombetare. Ne Tirane deputetet ishin perpjekur disa here te mblidheshin, por ata nuk perbenin dot shumicen vendimmarrese sepse numri i tyre ishte rrudhur ne 49.

Nderkaq Shkodra ra ne duart e rebeleve. Por ndertesa qeveritare edhe nepunesit e saj nuk u dhane. I vetmi zyrtar qe ne kete kohe e kreu deri ne fund detyren e tij ishte komandanti i xhandarmarise, kapiten Ferit bej Gabo Frasheri. Ai nuk deshi te beje kompromise me kryengritesit dhe me 31 maj 1924, u barrikadua ne ndertesen qeveritare. Aty edhe mbeti i vrare. Ai ishte nje burre trim, krenar dhe besnik i detyres e i thirrjes se te pareve, njeri qe e mbajti lart sa e sa here nderin e fisit te vet.

Edhe ne Vlore levizja po bente perparime. Major Qazim Radovicka me tri kompanite e tij, mbante nje qendrim asnjanes. Ndonese vinte cdo dite ne shtepine time per te pire kafe dhe raki, ai u qendronte larg bisedave per luften te miqve, tashme te ndezur keqas, te partise sime. Disa dite me vone ia behu toger Qazim Qafezezi me ushtrine e tij prej 200-300 burrash. Ky koketul sqimatar kishte ngecur keqas ne rrjeten e nje partie, e cila holle-holle, ishte e huaj dhe armiqesore per te. Edhe ne kete cast qeveria qendrore e kishte fuqine (po te ishte nje njeri i vendosur ne krye te saj), ta shperndante banden revolucionare. Forcat e mbledhura ne Tirane dhe perreth saj (afro 7000 burra), si edhe njerezit besnike ndaj qeverise, do te kishin mjaftuar plotesisht per t'u dhene dermen ketyre plehrave. Por bejleret, per te cilet eshte shpifur aq shume (jo agallaret dhe njerezit e tjere te shquar te vendit), u tremben prej pergjegjesise se nje lufte civile, deri diten qe kundershtaret e tyre, qe e dinin mire se c'duhej te benin, i debuan te gjithe si qen te zgjebosur, apo i futen neper burgje! Kjo deshmon edhe nje here se sa larg mendesise se popullit kishin ngelur ata.

Me kot keshillonte Zogu per masa energjike, me kot i lutej ai qeverise te hidhej poshte protesta e deputeteve te Korces, te cilet i trembeshin nje nderhyrjeje greke dhe t'i besohej atij komanda e pergjithshme qe te rivendoste rendin brenda javes; kryeministri gjeti forca vetem per te dhene doreheqjen, sic deshironin rebelet dhe per t'ia kaluar detyren Iljaz bej Vrionit.

Gjate nje tubimi ne Vlore (23 maj 1923) rebelet kishin premtuar se, po te ndodhte keshtu ata hiqnin dore nga kryengritja. Por ata priten qe Ministria e Brendshme t'i jepej toger Rexhep Shales dhe Ministria e Mbrojtjes toger Qazim Qafezezit. Kur kjo nuk u be ata filluan nga dy drejtime, marshimin drejt Tiranes. Nderkaq Ahmet Zogu ishte emeruar nga qeveria kryekomandant i trupave qeveritare. Mirepo ky emerim vinte shume vone dhe ne castin e fundit as Ahmet Zogu nuk mund te bente mrekullira.

Qe me 19 maj 1924, komandanti i grupit verior te rebeleve, toger Shala, kishte derguar nje repart ushtaresh per te marre Lezhen. Por ata u zmbrapsen nga populli dhe xhandarmeria dhe munden te vendosen vetem ne rrenojat e kalase se vjeter. Tri a kater dite me vone filloi marshimi i kryengritesve nga Vlora ne Tirane. Ne Vlore xhandarmeria dhe ushtria kishin deshtuar: major Taip Shkodra, njekohesisht edhe komandant i shkolles se xhandarmerise ne Ujet e Ftohte, si edhe major Qazim Radovicka, i vune trupat e tyre nen komanden e toger Qafezezit (250 xhandare dhe 270 ushtare) dhe u urdheruan te formojne pararojen e marshimit mbi Tirane. Grupi kryesor perbehej nga disa qindra ushtare dhe po aq civile te armatosur. Edhe nje here qeveria pati mundesi qe me ane te nje veprimi energjik t'i jepte fund kesaj komedie, kur me 28 maj 1924, trupat besnike te qeverise, nen komanden e kapiten Demes, rrethuan ne Ardenice major Taip Shkodren me forcat e tij. Por kryeministri i ri Iljaz bej Vrioni i qendroi besnik parimit te mosveprimit dhe dha urdher te shmanget cdo gjakderdhje. Keshtu ndodhi qe rebelet i shpetuan ndeshkimit te merituar dhe me 2 qershor moren Beratin dhe Lezhen, me 8 qershor Lushnjen dhe Peshkopine, ne 9 qershor Kavajen dhe me 10 qershor Tiranen. Dy dite me pare anetaret e qeverise dhe deputetet kishin ikur ne brendesi te vendit, ose nepermjet Durresit jashte vendit, ndersa Zogu vetem ate dite, bashke me njerezit e tij, ishte larguar per ne Homesh.

Kishte mbaruar keshtu edhe akti i dyte i komedise. Nje turme e mbledhur dosido, pa lidhje te brendshme, pa nje ideal te perbashket, pa asnje organizim, e shtyre dhe e njejesuar vetem nga ambicia dhe lakmia, e panjohur dhe pa pervoje, kishte fituar dhe kishte marre ne dore fatet e vendit, vetem e vetem ngaqe ish klasa e larte nuk kishte arritur ta luante rolin e saj per arsye shkujdesjeje, paaftesie, dembelie, zemerzvogelsie dhe mungese uniteti! Te gjitha keto te pakuptueshme dhe te pamotivuara! Ne udhekryqin e zhvillimit shoqeror te Shqiperise, fati mori anen e zhvillimit demokratik dhe me orientim te majte. Ketu nuk mund te ndryshohej me asgje, dhe kete rrethane me vone e mori parasysh edhe Zogu, kur gjate regjimit te tij diktatorial, nuk favorizoi bejleret qe e ndihmuan te ngjitej, por borgjezine e re ne ngjitje.

Ne themel, revolucioni demokratik urrehej jo vetem nga ish klasa e larte, e demtuar dhe e kercenuar rende, por edhe nga vete populli i thjeshte. Ai ishte i huaj dhe pak i pershtatur ndaj mendesise se tij, kihte shume zhurme dhe shume fjale te bujshme. Per shekuj me radhe populli kishte jetuar nen nje regjim te topitur dhe kishte gjetur qetesine e mbase, edhe lumturine e tij. Ndaj tani atij nuk i pelqente qe ky shtet te prishej me risi teorike dhe te pakuptueshme. Nje pjese e rebeleve kerkonte ta shkaterronte rendin e vjeter, te fuste ide dhe menyra jetese te reja, te cilat u binin ndesh traditave dhe te gjitha shprehive te popullit, kjo shkonte larg! Behej fjale per nocionet me te shenjta dhe me thelbesore te menyres shqiptare te jeteses! Idete e barazise, te lirise dhe te vellazerimit qe keta njerez predikonin, sipas shembullit te Revolucionit Francez, te populli shqiptar kishin pasur prej kohesh nje kuptim tjeter nga ai i vendeve te Evropes demokratike. Cdo shqiptari, kur ishte puna per nderin dhe te drejten e tij, i dukej vetja e barabarte (ne mos me e mire) me tjetrin, secili ishte i lire ne rrethin e tij te bente dhe te lejonte c'te donte dhe askush nuk kerkonte te ishte me doemos vellai i tjetrit, nese ky nuk e kishte zgjedhur me vullnet te lire per vella. Fakti qe beu, agai dhe afendikoi nuk ua jepnin vajzat e tyre malesoreve, kjo nuk ishte tjeter vecse e drejta e tyre e natyrshme per te vepruar me vullnet te lire.

Miku im personal dhe kundershtari politik, metropoliti shume i kulturuar, Fan Noli tha nje dite: "Ky vend i cuditshem nuk ka shok ne bote. Ketu shpesh bej mund te jete nje fshatar, fshatari nje patric; te gjitheve, nen ato gunat e lypesit iu duket vetja kalores i barabarte dhe madheshtor sa edhe tjetri. Ketu ndryshimi midis te pasurit dhe te varfrit, midis te madhit dhe te voglit, midis te fortit dhe te dobetit, fshihet nga ndjesia e dinjitetit te barabarte, apo edhe e pershtatjes. Ketu eshte sinori midis menyres evropiane dhe asaj aziatike te jeteses, midis koncepteve sociale gjermane dhe latine, midis etikes se krishtere dhe asaj myslimane, ketu eshte paleta ku ngerthehen te gjitha ngjyrat dhe dritehijet, te gjitha reflekset e se kaluares dhe e se tashmes".

Ky burre i mencur u be shtytesi dhe simboli i ketij revolucioni, gjoja shoqeror dhe ekonomik. Fitorja e tij e solli ate ne karrigen e kryeministrit (16 qershor 1924). Zgjedhja u be me short, si ne lojerat e fatit. Metues per kete post ishin Sulejman bej Delvina, Qazim Koculi dhe Fan Noli, secili kishte miqte dhe kundershtaret e vet. Nje votim i rregullt parlamentar nuk mund te behej, sepse, e para, nuk kishte fare parlament, e dyta, edhe sikur te kishte, deputetet demokrate nuk perbenin shumicen. Atehere u perdor nje sistem special. U hodhen ne nje shporte tri pusulla me emrat e te tre kandidateve dhe pastaj u mor nje "femije i popullit" (mbase ndonje arixhofke e vogel) te nxirrte njeren nga keto pusulla. Fati zgjodhi Fan Nolin dhe ai u be kryeminister...

Disa dite pas hyrjes se "clirimtareve" ne Tirane dhe para syve te qeverise, u bene ca gabime qesharake, apo me mire t'i quajme cilimilleqe. Grupe te rinjsh te Bashkimit, veshur me ca rroba liri, nje shkerbim i keq i uniformes fashiste, filluan te bridhnin neper Tirane duke kerkuar njerez te nderuar, te cilet i detyronin te pinin vaj recini. Per botekuptimin e tij konservativ si viktime e ketij poshterimi, ishte shenuar edhe deputeti Salih Efendiu nga Vuciterna e Kosoves. Nja njezet bashkimiste e vune ne mes viganin flokeverdhe dhe i zgjaten, duke qeshur shishen me vaj recini. Salih Efendiu e mori ate me qetesi, u mbeshtet pas murit prane dhe ia perplasi shishen me sa fuqi pati atij qe ishte me prane, pastaj nxori revolverin dhe thirri: "Une nuk jam nga ata qe mund te turperohen nga plehra si ju. Ne qofte se ju ngulni kembe qe te me jepni me perdhune vaj recini, atehere dijeni, cdo gllenjke do te kushtoje nje jete njeriu. Kush ka deshire ta paguaje kete cmim, le ta beje proven e pare!" Ata u shperndane sakaq dhe u fshehen si minjte! Dhe ishin te gjithe te armatosur! Ja pra edhe nje deshmi tjeter se sa pak e njihnin karakterin e popullit shqiptar keta gjysme te arsimuar te vjeter e te rinj, te cilet deshironin te sillnin ne Shqiperi ato qe kishin pare ne dhe te huaj dhe qe ata i quanin reforma shoqerore.

Duke qene se ne regjimin e ri po ndodhnin me teper komedira se tragjedira, duke qene se me teper se despotik dhe tiranik, ai ishte qesharak, ndodhi qe ai pak prestigj i qeverise revolucionare u varros shume shpejt. Vdekjet dhe vrasjet do ta kishin ndezur urrejtjen ndaj saj, por nuk do te kishin prekur nderimin. Nje qeveri qe behet qesharake, eshte e mbaruar. Shkoi gjer atje sa merreshin me shaka edhe hapat serioze dhe te rrezikshem te autoriteteve. Pas marrjes se pushtetit, qeveria ngriti nje Gjykate speciale, e cila lipsej te denonte "krimet" e partise konservatore. Natyrisht nje vjege, per te arrestuar gjithe ata njerez qe ishin te padeshiruar per qeverine. Ne Berat u arrestua Neshat bej Vrioni, nje shakaxhi i njohur. Prokurori i drejtohet me rreptesi: "I pandehur! Ju akuzoheni se keni shkaktuar dhe keni marre pjese ne vllavrasje. C'thua per kete akuze?" "Po" - i pergjigjet me te qeshur Neshat beu, - une kam qene aty kur u rrahen vellezerit, por jo se rrahjen e shkaktova une, sepse qe kur kane ardhur ne kete bote "vellezerit shqiptare" jane rrahur gjithmone me njeri-tjetrin. Por per vrasje nuk behet fjale! Une i numerova vellezerit perpara dhe pas rrahjes. Dhe ke pare ti? Ne numerimin e dyte me dolen disa qindra vellezer me shume se ne te parin!" Gjyqtaret e populli ne salle ia krisen gazit me te madhe.

Publikuar ne Revisten Klan - Shkurt 2002

[Albo]

Fan Noli, politikani dhe eruditi, me të cilin krenohen të gjithë shqiptarët



*Nga Elisa Spiropali/

Noli Viktimë.

Për Priftin, politikanin, poetin, shkrimtarin, përkthyesin, publicistin, polemistin, muzikantin, folkloristin Fan Noli mund të nisim të flasim tani, të vazhdojmë me ditë e netë, dhe të mos mbarojmë kurrë. Të themi dy fjalë duke e parë nga një kënd i veçantë, nga këndi i të qenit viktimë, që mes tjerash, Noli sigurisht qe’.

Duke harruar se ishte Prift, dhe para tij nuk duhet të bëjmë asgjë tjetër veçse të rrëfehemi për gjithçka që bëjmë ose nuk bëjmë, sot e kësaj dite vazhdojmë të merremi me Nolin si me çdo vdekëtar të rëndomtë, duke i vënë në dukje gabime e të meta nga më të çuditshmet që kur i dëgjon apo lexon të merret fryma nga habia.

Noli kreu punë të mëdha për qëllime të larta. Aq të shumta, sa nuk numërohen. Dhe, si i tillë, nuk mund të mos vuante pasojat e sportit më të dashur dhe më të dëmshëm, më autodestruktiv, që shqiptarët historikisht praktikojnë me zell të madh: baltosjen e më të mirëve dhe më të mëdhenjve të vet.

Noli është viktimë i një arketipi apo një klisheje, që u krijua, kultivua, u vadit, prashit, krasit, me kujdes të madh nga Diktatura, që të madhin Nol e paraqiste pak a shumë si njeri i shquar, progresist, deri diku pozitiv, por që në fund të fundit mbeti jo më tepër se një prift, një i paqartë ideologjikisht, që edhe bëri ndonjë gjë të mirë, por më tepër gaboi, se i mëdyshur qe.

S’ka gjë më qesharake dhe më dramatike në historinë tonë se gjykimi i përciptë që i bëjmë të mëdhenjve, veçanërisht Priftit tonë të ndritur, Fan Nolit.

Të gjithë kritizerët e kudondodhur ishin dhe janë të pakënaqur nga Noli:

Të palumtur prej Nolit janë sot e kësaj dite klerikët, sipas të cilëve, një prift nuk mundet, as nuk duhet, të merret me politikë.

Po ashtu të tjerë të palumtur me Nolin janë politikanët. Këta për arsyen e kundërt: sepse, sipas tyre, nuk mund të jesh’ politikan i mirë, për më tepër progresist, duke qenë dhe prift sado i përkushtuar.

Ose tjetra, disa prej kritizerëve ia zënë Nolit për të madhe pse për të mbijetuar pranoi diçka nga Mbreti i vendit të vet. Dhe kush e kur e thotë këtë?! Ca që sot e gjithë ditën i vënë zjarrin Shqipërisë për pesë lek.

Deri edhe pse i binte fyellit ja llogarisin për krim viktimës së ndritur, Nolit.

Kaq e përhapur është kjo dukuri ndër ne, sa përtej modestisë, edhe mua tek flas, tani më ngrin gjaku kur mendoj se mund të them ndonjë gjë që kritizerëve u duket gabim.

Fan Noli e vuajti gjatë gjithë jetës gjykimin e përciptë që i bënin inferiorët. Çka ishte deri diku e kuptueshme për shkak të vlerësimit të pjesshëm nënvlerësues që zakonisht inferiorët aplikojnë ndaj të mëdhenjve, për të cilin nënvlerësim natyrisht Noli ishte koshient, dhe me siguri në një farë mase ngushëllohej duke e pranuar si një të keqe të paevitueshme, por si tmerrësisht i ndjeshëm që ishte, prapëprapë vuante.

Jo po këtë e bëri mirë e këtë e bëri keq, këtë duhej ta bënte kështu e atë ashtu, janë lajthitje që s’është mirë t’i dëgjosh apo lexosh se luan mendsh.

Noli mund të analizohet, komentohet, vargjet, proza dhe përkthimet e Tij të mësohen përmendësh, por nuk mund të gjykohet apo korrektohet.

Nuk mund të gjykohet vigani që gjykatës suprem, sovran, Mbinjeri, ishte vetë.

Ta gjykosh Nolin është po aq absurde sa, për shembull, t’i hysh e të kërkosh e të gjesh përgjigje për pyetjen e hazdisur të Lasgushit: Pa më thoni cilët vallë, redaktojnë redaktorët? Apo për të marrë një tjetër shembull nga aktualiteti, të bësh pyetjen: Cili SPAK vigjëlon SPAK-un ? Çka është një lajthitje në themel.

Fan Noli ishte i mbyllur dhe i pafundmë si Universi, si ekzistenca, si jeta, që edhe kur është anekënd e hidhur, është gjithmonë e dashur. Si i tillë, Noli nuk mund të kishte kufizime meskine, banale, nga ato që kritizerët mediokër i vënë në dukje.

Jo me hazretin Lenin të takohej, por edhe me kinezët, kongolezët, eskimezët, po deshe edhe me piratët e detit, apo dhe me kanibalët e xhunglës, madje dhe me djallin e Ferrit të takohej e të negocionte për Shqipërinë do bënte shumë mirë. Noli, bashkë më ndonjë ëndërrtar tjetër si Luigj Gurakuqi, janë themeluesit e të majtës moderne shqiptare. Historia e të majtës shqiptare nuk nis me instalimin e diktaturës komuniste. Ajo ishte një shkëputje tragjike brenda logjikës gjeopolitike të kohës.

Noli ishte përfaqësuesi i parë i vegjëlisë në arenën politike shqiptare. Ai sigurisht nuk e çrrënjosi feudalizmin, nuk bëri dot reformë radikale agrare dhe administrative, nuk e vendosi dot demokracinë, por ekzistenca e tij e parakohshme në skenën politike dhe publike shqiptare ishte e ngjashme më atë të një ylli, dritën e të cilit e shohim vite e vite më vonë.

Noli e dëshmoi me punë dhe produkt se ishte më i madhi, më i ndrituri, nga të gjithë. Një fjalë latine thotë: Kush është i squtë, e di vetë. Noli nuk mund të ishte përjashtim i këtij rregulli. Dhe as e fshihte se e dinte sa i lartë ishte. Për shembull, një dëshmi të qartë lidhur me sa i lartë dhe i vetmuar qe’, na e rrëfen vetë kur thotë pakashumë këtë: Ndonjëherë i afrohem pasqyrës për ta puthur në ballë njeriun më të madh që njoh, veten time.

Heremiti Noli, si gjithë të mëdhenjtë e truallit të Skënderbeut, jetoi ngushtë, jetoi keq, ndonjëherë thjesht mbijetoi, dhe vuajti. Por falë kontributit kolosal që dha, nuk u harrua, mbeti dhe kujtohet, nderohet. Me lavdinë e super merituar të Nolit mburren dhe krenohen të gjithë shqiptarët të çdo besimi politik apo religjioz që kanë.

Nga ana tjetër, kritizerët trukokallë, bënë edhe ata ndonjë punë, si dhe hëngrën e pinë, gromësinw, u majmën. Por, u harruan pa nam e nishan. Prej zevzekëve s’mbeti asgjë që t’ja vlejë të kujtohet, e aq më pak, nderohet.

Maratonomaku Noli ishte një njeri i madh, një i çartallosur bukur, një përbindësh i shenjtë, dashuror i fandaksur, patriot i hardallosur, estetizant i dalldisur, altruist i pashërueshëm, viktimë e ndritur e rrethanave të kohrave, kalorës i vrenjtur i vetmuar, pa Rosinant, Dylqinjë, Sanço Pançë, dëshmor i pakontestueshëm që u shkri për të mirën e vendit të vet, të cilit i dha gjithçka dhe nuk i mori asgjë, dhe, si i tillë, për Viganin tonë viktimë, asnjë lëvdatë nuk është e tepërt.


*Fjala e ministres Elisa Spiropali në aktivitetin e organizuar nga Akademia e Studimeve Shqiptare

[Albo]

100-vjetori i zgjedhjes së Nolit si kryeministër, Kurti: Solli revolucion dhe u përpoq për demokraci



Kryeministri i Kosovës, Albin Kurti ka reagur lidhur me 100-vjetorin kur Fan Noli u bë kryeministër i vendit. Kurti shprehet se Noli ishte drejtues i Lëvizjes së Qershorit dhe solli frymën e revolucionit. ”Përkundër kohës së shkurtër sa qe në krye të Shqipërisë si kryeministër i saj, Fan Noli dha shembullin e një burrështeti që u përpoq ta orientonte drejt Shqipërinë si një vend që do të demokratizohej”,-shkruan Kurti.

Postimi i plotë

Sot janë mbushur saktësisht 100 vjet që nga dita kur Fan Noli u bë Kryeministër i Shqipërisë. Ishte 16 qershori i vitit 1924, kur ai u vendos në krye të qeverisë shqiptare dhe e ngriti një kabinet qeveritar me shtatë ministri, njëra prej të cilave pa portofol. Në kabinetin e Nolit, Sulejman Delvina ishte Ministër i Jashtëm; Rexhep Shala – Ministër i Brendshëm; Luigj Gurakuqi – Ministër i Financave; Stavro Vinjau – Ministër i Arsimit; Kasëm Qafëzezi – Ministër i Luftës; Qazim Koculi – Ministër i Bujqësisë dhe Xhemal Bushati – Ministër pa portofol.

Fan Noli erdhi në krye të Shqipërisë si kryeministër i qeverisë së saj, si një nga drejtuesit e Lëvizjes së Qershorit, një organizimi opozitar që në mes të qershorit 1924, e pëmbysi qeverinë e kryeministrit Iljaz Vrioni, i cili ishte një eksponent në pushtet i liderit politik të atyre viteve, Ahmet Zogut. Kjo përmbysje që është quajtur edhe revolucion, ishte rezultat i përplasjeve të ashpra dhe rivaliteteve të forta politike në vitet e para pas Luftës së Parë Botërore, kur po përcaktohej natyra e shtetit shqiptar dhe kur po definoheshin kufijt e tij.

Më 19 qershor, tre ditë pasi ishte konstituar, qeveria e Nolit e shpalli programin e saj të reformave prej 20 pikash, në të cilin ndër të tjera parashihej vendosja e demokracisë në Shqipëri; çarmatosja e banorëve dhe vendosja e rendit dhe ligjit; lartësimi i autoritetit të shtetit mbi çdo fuqi personale ose të paligjshme; pavarësi e plotë e sistemit të drejtësisë; reforma në administratën shtetërore dhe thjeshtësim i burokracisë në të; reforma agrare; lehtësira në hyrjen e kapitalit dhe investimeve të huaja në vend; ndryshime në sistemin e taksimit; investime në infrastrukturën rrugore; investime në sistemin e shëndetësisë dhe në sistemin arsimor; si dhe marrëdhënie të mira miqësore me të gjitha shtetet dhe sidomos me shtetet fqinje. Siqoftë, këto reforma nuk erdhën as për së afërmi në shprehje të realizoheshin, pasi që Noli qëndroi në detyrën e kryeministrit vetëm gjashtë muaj.

Teksa Fan Noli si kryeministër i nisi muajt e parë të qeverisjes së Shqipërisë, në anën tjetër, Ahmet Zogu që pas largimit nga Shqipëria ishte strehuar në Beograd, e organizoi një rikthim në pushtet po me forcë dhe trupa të armatosura, siç edhe e kishin larguar. Në dhjetor të vitit 1924, pas vetëm gjashtë muajsh prej kur ishte vendosur në detyrën e kryeministrit, Fan Noli bashkë me qeverinë dhe mbështetësit e krahut politik të tij, u përmbysën nga Ahmet Zogu.

Pak kohë pas largimit nga Shqipëria, Noli e gjykonte kështu qeverinë e drejtuar prej tij në një artikull që e botoi te Gazeta “Dielli”: “Qeveria e Qershorit 1924 nuk qe ideale, vërtet. Mungesat e saj s’munt t’ia dijë askush më mirë se i nënshkruari, që e ka parë maqinën e saj të punojë për së afërmi. Po, pasi t’i ngarkojmë mi kurris kritika mi kritika, duhet të nëmërojmë në favor të saj ca të mira për faqe të bardhë: njerëzit e saj qenë patriot të kulluar; qenë mprojtës të pasurive të shtetit; qenë të nderçim; qenë të qytetëruar; qenë liberal; qenë njerës të kanunit.”

Përkundër kohës së shkurtër sa qe në krye të Shqipërisë si kryeministër i saj, Fan Noli dha shembullin e një burrështeti që u përpoq ta orientonte drejt Shqipërinë si një vend që do të demokratizohej. Për fat të keq, përpjekja e tij ishte e para në atë periudhë fillesh të shtetndërtimit shqiptar dhe mbeti e tillë deri në dekadën e fundit të shekullit. Pas largimit të Nolit nga zyra e kryeministrit, për Shqipërinë do të niste një periudhë e gjatë pushtetesh autoritare dhe diktatoriale. Eruditi Theofan Stilian Noli, do të jetonte edhe dyzet vjet të tjera deri më 1965, duke e ndërtuar një profil mbresëlënës prej dramaturgu e poeti, teologu e studiuesi, përkthyesi poliglot, politikani patriot e njeriu të përkushtuar për shqiptarizmën. Në 100-vjetorin e zgjedhjes së Fan Nolit, Kryeministër i Shqipërisë.

Koha Jone

[Akuamarini]

100 vjet revolucioni i qershorit, Akademia e Studimeve Shqiptare bën një rishikim të kësaj ngjarjeje

Fan.S.Noli ishte patriot dhe demokrat