Lėēitėsi
Mitrush KUTELI
Lėēitėsi ėshtė, si dihet, destinatari i librės. Prej numėrimit tė tij dependon shtypja edhe ēmimi i kėsaj.
Si fakt i vitit 1943- veēanėrisht i muajit tė fundit - konstatojmė shtesėn e atyre qė kėrkojnė librin shqipe.
Kjo, mė njė anė, si reakcion shpirtėror pas ngjarjeve Prill 1939 -Shtator 1943, edhe, mė anėn tjetėr, si pasojė e mbylljes sė rrugėve pėr sjellje librash tė reja qė jashtė.
Me gjithė kėto numėrimi i lėēitėsve shqiptare mbetet shumė i vogėl nė raport me viset e tjera.
Sepse:
a) jemi komb i vogėl (mė i vogli i Europės);
b) Kemi njė pėrqindje tė madhe analfabetėsh (mė tė madhen nė Europė);
c) Kemi njė borgjezi e cila nuk lėēit, pėrgjithėsihst ose nė lėēit kėtė e bėn kėtė nė njė gjuhė tė huaj;
d) Kemi njė klasė lėēitės-arėsimtarė, nxėnės dhe nėpunės pėrgjithėsisht-tepėr tė profesionalizuar nė vitet e fundit.
Nga tė gjitha kėto shkake shqipe nuk mund tė dalė pėrveē se nė sasi tė kufizuara (3000-5000 copė) dhe me ēmime tė ngritura.
Editurat
Njė veprimtari editure, e vetėm editure, nuk kemi nė Shqipėri. Kjo ėshtė dhe mbetet njė ankesė e njė tjatėr veprimtarije: veēanėrisht e librit ose e shtypshkronjės. Kemi pra editurė-autorė, editorė-shtypėshkronjės, e mbase edhe editorė-autorė.
Shkaket kuptohen lehtė nga determinanti ekonomik i numrit tė blerėsve tė librave, sepse editimi vetė, (pra editimi i thjeshtė)nuk i lejohet njė firme njė shvillim ekonomik me njė fitim nė nivelin e veprimtarive tė tjera tregtare.
Nė se nė muajt e fundit ėshtė ditur njė lėvizje mė e madhe botimesh me fitime afta pėr editorin- librar ose editorin- shtypshkronjės, kjo u detyrohet kėtyre shkakeve kryesorė:
a) mos-pagimit tė tė drejtave tė autorit ose pagimi i do-njė shumė tepėr tė vogėl;
b) sigurimi i njė sasije karte me njė ēmim mė tė ulėt;
c) ēvelėrsimi i monedhės;
Kuptohet se, njėkohėsisht, dyke ndjekur e realizuar fitmet e tyre, sipas nivelit tė fitmit tė tregut, editurat kanė ndihmuar njė lėvizje kulturale tė ēquar.
Shtypshkronjat
Duke konstatuar se numri i shtypshkronjave teknika e shtypjes kanė treguar njė zhvillim tė dukėshėm nė vitet e fundit. Pėr fat tė keq ky potencial iu pat falur - nė vitet 1943 si dhe mė parė- shtypshkrimeve pėr nevojat e tregėtisė, sė industrisė dhe administratės sė vendit. Njė klient me rėndėsi i tyre pat qėnė edhe ushėtrija e cila paguante ēmime mjaft tė ngritura.
Dhe duke qėndruar gjer nė Shtator 1943, kur nga mungesa e njė tjatėr veprimi mė me fitime, filluam t'i kushtohen veprimit tė shtypjes sė librės, duke ngritur gradualisht ēmimet e fitimet nė nivelin e fitimeve tė tregut e mbase dhe mbi kėto tė fundit.
Kur shtypshkronjat u bėnė edhe editura rėnduan librat dhe ēmimet abuzivisht tė larta, dyke i dhėnė shkrimtarit ose shqipėronjėsit si kundėrvleftė tė njė pune krojonjėse, njė spango tė dorės sė tretė, pėr t'u varur.
Librari
Numuri i librarive u pat shtuar e shumuar nė vitin 1943 nė gjith viset e Shqipėrisė. Kuptohet objekti i kėtyre kryesor pat qėnė libra italishte e cilla sillte fitime tė mjafta.
Librari, si tregtarė qė ėshtė, i shtyrė prej ligjit e rentabilitetit, i dha shvillim mė tė math librės sė huaj dyke shpėrngulur librin shqipe nga vitrina e ndriēuar nė merimangat e qilarit.
Dhe pėr kėtė s'ka se qysh tė quhet fajtor librari i cili, si tregtar, ka qint pėr qint tė drejtė.
Vėndi qė duhej tė kish libra shqipe e zuri- jo pėr italofili, por pėr mungesė rentabiliteti - libra italishte, e cila pėrveē dyzet ose pesėdhjet pėr qint sillte edhe premio-n valutar tė lirė-si ish e si ėshtė- e kėrkuar prej njė mase tė madhe lėēitės, e hėngri librin shqipe tė shtrenjtė e tė shėmtuar e cila nuk jap pėrveē 25-40% fitime.
Po pėr kėtė, e pėrsėritėm edhe njė herė, s'ka se qysh quhet fajtor librari i cili vepron pas ligjit ekonomik tė rentabilitetit.
Shkrimtari
Shkrimtar nė kuptimin e profesionistit tė lirė qė rron nga librat e tija nuk kemi nė Shqipėri.
Dhe s'mudt tė kemi!
Nuk e lejon numuri i lėēitėsve dhe as veprimtari tregėtare e editorit i cili do tė kėrkojė tė realizojė, pėr vete, fitime nė nivelin e fitimeve tė tregėtive tė tjera.
Kur se nė vise te tjera - tė popujve tė pėrparuar - nj a dy libra, realivisht tė kėrkuara prej publikut, i japin shkrimtarit mundėsi pėr njė jetėsė mjaft tė gjėrė,nė Shqipėri me prodhimin e tyre s'ka se qysh kalon muajin. (1)
Ne nuk kemi kėtu se pėr kėtė fajin e ka shtypshkronja, editori ose librari, sepse ato janė tregtarė edhe veprojnė vetėm si pas tregėtisė (efort sa mė tė vogėl, fitim sa mė ta madh), po vetėm konstatojmė njė fakt.
Nga ky shkak - shkak ekonomik, prandaj edhe vendimtar- shkrimi nė Shqipėri duhet tė jetė njė veprimtari e dorės sė tretė ose tė mos jetė fare.
Pra kuptohet se kėsilloj prodhimi letrar kufizohet fort. Ky, mos-shpėrblimi i autorit, pėr njė mundėsi jetėse normale ėshtė njė nga shkaket permanente tė vobekėsis letrare nė Shqipėri, i cili ka vepruar edhe nė vitin 1943.
Kurse nė vendet e tjera profesioni i shkrimtarit ėshtė njė yll nė ballė-sepse shkrimtari pėrfaqėson sensibilitetin e kombit-nė Shqipėri, midis Scyla-s e Caribda-s, numrit tė vogėl tė lėēitėsve e tė fitimit tė editorti nė nivelin e fitimeve tregtare tė pjacės, shkrimtari, nė qoftė se nuk ka tjera mundėsi jetese, lypset tė hyjė nė taborin e bark-boshėve e tė kėpucė-grisurve.
Nga tryeza e industrisė sė librės, farkėtari i saj, shkrimtari, lipset tė kėnaqet me pjesėn e qenit: thėrrimet qė bėjnė poshtė.
Kėshtu legjenda e ngrehjes sė Urės sė Artės gjen plotėsisht simbolet e saj; gruaja qė bėhet fli pėr tė mbajtur urėn ėshtė autori; mjeshtėri qė e murosėn janė editorėt edhe shtypshkronjat; udhėtarėt qė kalojnė lart mbi urė, dyke fėrshėllyer, janė liēitėsit.
Lėēitės shqiptar!
Kur ke nė dorė do-njė librė tė Faikut, tė Foqion Postolit ose tė Fan S. Nolit e cila t'a mbush shpirtin plot me atė gazin e shqipes s'onė, drejto shpirtin t'ėnt me mirėnjohje, jo ndaj tregtari-sepse ky pagėn e tij e ka marrė tė plotė, si mjeshtri i urės- po ndaj autori, qė ėshtė murosur aty poshtė dhei cili me vajtje e gjak, kėputi shkėndijen hyjnore nga fellėsirat e shpirtit tė vet dhe tė kombit.
Dhe si t'a drejtosh kėsilloj shpirtin t'ėnt mos thuaj lavdi pastė makina tipografike ose editoriale (se ata fitimet e tyre i kanė tė plota) po thuaj: ndjesė pastė Faiku edhe Foqion Postoli edhe pleqėri tė mirė Fan S. Noli!
Mbi pyetjen eventuale: sa kohė do tė vazhdojė murosja e shkrimtarit shqiptar nė kėmbėt e urės sė industrisė sė librės, ne japėm kėtė pėrgjigjie:
Kjo do tė vazhdojė sa kohė nuk do tė ketė njė organizim zyrtar pėr vleftėsimin e shkrimeve shqipe, ku defekti i shkaktuar prej numurit tė vogėl tė lėēitėsve, edhe fakti se shkrimtari nuk ėshtė njėkohėsisht edhe kapitalist, tė zėendėsohet prej fondesh edhe sovencionesh.
Kėto tė gjitha kėrkojnė do-njė sakrificė nga ana e kolektivitetit shqiptar, po kjo ėshtė me vend.
Sepse shkrimtari ėshtė ay qė pėrfaqėson kombin ndaj vetja e vet (pėr gjeneratat e arthme) edhe ndaj kombeve tė huaj.
Shkrimtari dhe jo editori-tregėtar ose editori-shtypėshkronjė!
Dhe pjesa qė duhet t'i takojė shkrimtarit nuk munt tė peshohet me kandarin e bazhdarit!
Shkrimtarė tė vjetėr pa vepra tė reja
Nuk dijmė nė se i palodhshmi Peshkop Theofani (alias Fan S. Noli, alias Bilbil Rushit Gramshi) nxėnės plak pėr mėsime tė reja, ka shtypur do-njė librė tė re nė kėtė vit tė dyzet e tresė.
Libra e fundit qė i njohim ėshtė Hymnorja e shtypur mė 1936 kur Fan S. Noli na u ēfaq edhe nė ipostazėn e kompozitorit.
Pushoj vallė, tani, pėr letrat e shqipes ky mburim uji tė gjallė qė gurgulloj kaqė vjet rresht, dhe me tė cilin vaditet sot gjith shpirti i kombit?
Ne s'dijmė gjė pėrmbi prodhimin e ri tė Fan S. Nolit, dijmė se asgjė nuk doli nė vitrinat e librarive nga penda e Lumo Skėndos-babaj i novelės dhe i kalendarėve tė shqipes- as nga penda e Asdrenit, P. Vinēenc Prenushit, P. Anton Harapit, Lef Nosit, Lipit, Lasgush Poradecit, Ernest Koliqit, Ali Asllanit- vepėronjės tė vjetėr nė fushėn e shqipes. Dhe dijmė edhe tjatėr gjė: Lumo Skėndua ka njė arkivė tė vlefshme dokumentash tė rilindjes kombėtare tė pabotuara. Asdreni ka edhe ay, nė Rumani, njė arkivė edhe shumė kujtime mbi lėvizjen shqiptare, tė cilat mendohej, dikur, t'i rjeshtojė e t'i botojė (e pyes veten: pse nuk ja mora t'ja shtyp kur ndodhesha nė Bukuresht?).
Lef Nosi ka njė arkivė folkloristike tė rėndė (kėngė, fjalė tė urta, gojdhėna etj) sa s'ngreh karvani i Elbasanit, qė munt tė yshqejė njė varg vėllimesh.
Ekrem Vlora ka gjithė mundėsitė tė na japė tė paktėn njė katalog tė veprave me vlerė (art edhe letraturė) nga arkiva e muzeumi i vet.
Aleksandėr Xhuvani, punėtor i palodhur nė fushėn e shqipes duhet tė na thotė fjalėn e tij tė matur-prej plaku e prej shkencėtari-mbi kaq probleme tė reja tė gjuhės. Sikur tė mblidheshin nė njė vėllim ato tė kėndėshmet e tė velrėshmet Selectae..
Xhaxhillua, si iu tha pa kohė zotit. I. M. Qafėzezit (tė cilin bota e mbeson mė plak se ėshtė me tė vėrtet, nga shkaku se merret me kondikėt e shekujve tė kaluar), ka njė vandak dokumentash tė mbledhura e tė komentuara me dashuri edhe tė cilat presin mundėsitė e shtypit.
Sotir Kolea ka mbledhur prej kohė njė sasi tė madhe lėndė mbi gjuhėsi. Pandeli Evangjeli (gjithė bota e harroj Xhaxhanė..) ka kujtime e dokumenta qė pushtojnė afron njė shekull dhe tė cilat bota shqiptare do t'i lėēiste me gaz sepse e di se Xhaxhaj shkruan thjeshtė e bukur.
Mustafa Kruja qė i shkruan kaq bukur tė dy shqipet ka njė potencial tė math si shkrimtar e filolog tė cilin nuk duhej t'a bluante pėr shqipėrimin e librės sė Giorgio Pino-s, por pėr kryerjen e do-njė vepre tė mburuar nga permanencat shqipėtare.
Lipi i Kukuthit tė Kavajės edhe i Ariut tė Poradecit ka potencial pėr njė vėllim novelash humoristike mirė punuar. Kostaq Cipua ka gjithė mundėistė tė na japė njė sinthezė kritike mbi zhvillimin e lėtėrsis shqipe.
Lasgush Poradeci ka se qysh t'i shtrydhė shpirtit vepra mė me vlerė se proza adjektivale mbi Kolloninė e Bukureshtit.
Ali Asllani ka vjersha tė kėndėshme tė mbuluara nga jeta shqiptare tė papėrmbledhura edhe nė njė vėllim. Namik Resuli dhe Eqrem Ēabeu kanė lėndė tė mjaftė edhe duhet tė na japėn mė shumė se na kanė dhėnė gjer mė sot.
Ernest Koliqi, ka mundėsi tė mėdha stilistike (novelat e tija kanė nerv edhe fuqinė pėr tė krijuar njė atmosferė tė kėndėshme). Do ish mirė sikur tė paktėn tani, kur i arriti qėllimit tė ketė pallate nė Shqipėri e jashtė automobilin tek dera, tė na japė vazhdimin e Hijeve dhe tė Flamureve. Dhe ky popull qė harron e fal shumė do t'i falte edhe atij, pėr hir tė fjalės sė shkrojtur, marrėzitė e viteve tė fundit dhe t'a pranonte kryeministėr pėr vitin 1947, ashtu sikundrė e ka profetizuar ay vetė.
Ja pra njė numur i math vlerash qė mbajnė dritėn e tyre ndėnė shinik, nė vend qė t'a nxjerin jashtė pėr tė ndriēuar botėn t'onė shqiptare.
Dhe kur se njė potencial i tillė rri ndėnė pluhur ose bluhet kot mė kot nė veprime periferike, vijnė e dalin kaqė e kaq kapadainj tė pendės (bute tė sbrazėt qė bėjnė zhurmė tė madhe) me nj'ato levezhga gjuhe e levezhga arti qė nuk mburojnė as nga gjuha e shqipes e as nga ndjenjat e kombit.
Pa fjalė se shpejt a von kėto tė gjitha i merr lumi e gjumi po vetėm se ėshtė pėr tė ardhur keq pėr kartėn edhe mellanin e prishur nė kėtė periudhė tė rėndė mungesash.
Shkrimtarėt e rinj
Fort pak i volitshėm ėshtė ambienti shqiptar pėr krijim veprash letrare. Jo vetėm tani, por kurdoherė. Prandaj merrini shkrimet mė me rėndėsi tė shqipes dhe vėshtroni se shumica janė shkruar jashtė, nė dhe tė huaj.
Jashtė i ka shkruar Naimi veprat e tij, jashtė Ēajupi, Spiro Risto Dienja, Faik Konitza, Fan S. Noli, Lumo Skėndua, Loni Llogori, Mihal Gramenua, Kost Ēekrezi, Foqion Postoli..
Nga mė tė rinjtė kutjojmė se vjershat mė tė mira tė Lasgushit dhe novelat e Koliqit gjith jashtė janė shkruar. Do mė thuhet se konstatimet s'mund tė jenė konkluzive. Kjo ėshtė e vėrtetė...
Po, mė anė tjatėr, nuk mund tė mohohet se nė Shqipėri ka munguar kurdoherė elementi i parė nga i cili ka nevojė shkrimtari: lirija. Kjo mungesė ėshtė njė nga shkaket e parė tė vobektėsis letrare nė kohėn e Zogut dhe mė pas.
Sa i pėrket vitit dyzet e tre, shkrimtarėt e rinj vazhduan, njė pjesė, fjetjen e veprės nė vet-vete, kur se tė tjerėt, sipas temperamentit, u radhosnė djathtas edhe majtas mė shumė me armė se me pendė nė dorė.
A do tė jetė kjo jeta e tyre e re njė mburim veprash arti?
Ne besojmė se po.
Kjo, si tė kalojė zhurma e sotme e si tė kullohen ujrat. Atėherė kemi pėr tė njojtur njė letraturė tė gjerė kujtimesh nga burgjet, nga fushat e pėrqėndrimit edhe nga tė bredhurat, mbase edhe nga luftimet mal mė mal, si ato qė pat pėrshkruar dikur Mihal Gramenua.
Botuar mė 1944
Krijoni Kontakt