Vehbiu: Tu largohemi miteve te Rilindasve

[oiseau en vol]

Shume dakort, z. Vehbiu, e keni mire qe shoqerise shqiptare i ka munguar tradita liberale, e sa per dijeni, nuk jemi ne te vetmit sepse liberalizmin si tradite e kane patur vetem vendet anglo-saksone, kurse ato latine, ne veçanti Franca, akoma noton ne jakobinizmin e Revolucionit francez.

Vehbiu thote qe institucionet mungonin ne Shqiperi para demokracise. Me falni, por per çfare institucionesh behet fjale ? Per ato te mbreterise ? Te diktatures ? Sepse nuk e kuptoj qe te kesh institucione demokratike kur nuk ke demokraci, kjo eshte teper e veshtire per mua.

Ok, nuk i kishim. E pastaj ? Ç'duhej bere ? T'i linim ne kembe ato te diktatures dhe vetem tu ndryshonim emrat ? Kur ke nje perplasje diametralisht te kundert diktature-demokraci, as njera as tjetra nuk bazohen tek institucionet e kundershtares pas thyerjes se kesaj te fundit. Une nuk di qe ne nje diktature te kete vote te lire, parlament te lire, dhe as ne nje demokraci te kete vendime arbitrare te nje njeriu te vetem. Keshtu qe ankimet dhe vajtimet per mosperdorimin e institucioneve te meparshme mbeten pa vend.

Eshte tjeter pune nese shoqeria shqiptare do te fillonte te "demokratizohej" pak nga pak "me pikatore" siç ndodh ne Kine sot. Atehere mund te themi qe institucionet jane aty dhe populli fillon e ndergjegjesohet per aspiratat e tij. Por kjo presupozon nje "lirim vidash" nga ana e perfaqesuesve te diktatures, dhe jo nje shtrengim te metejshem siç ndodhi ne Shqiperi me Ramiz Aline e varjeve ne litar dhe me vrasjen e shkelesve te kufirit ne 1990.

Dhe mua me duket e tepert dhe aspak serioze ideja qe vota e lire e dikujt te jete alibi per te thene qe ngaqe nuk paskemi tradite liberale, kjo nuk sherben asgje. Jo, se fundja tradita nuk behet ne nje dite. Fjala "tradite" rrjedh nga latinishtja "traditio", "tradere", qe do te thote "te transmetosh", "te dorezosh diçka". Atehere, sipas Vehbiut, ne jemi te denuar per te mos patur kurre nje fillim, meqe ai nuk ekzistoka. Nuk mendoj keshtu.

Vertete qe Sokratin e denuan me shumice votash. Por ama shoket e tij organizuan arratisjen e tij dhe ai nuk pranoi. Sepse te gjitha ato çka ai u kishte mesuar te tjereve shkonin dem. Sokrati eshte denuar ne baze te ligjit, dhe ai e dinte shume mire kete. Dhe ligji ishte nje ligj i demokracise se Athines dhe jo i diktatures se Hoxhes. Demokracia nuk eshte leje e shumices per te shtypur pakicen, por thjesht vullneti i pjeses me te madhe te popullsise, duke qene e ditur qe pakica sherben si kunder-pushtet per te mos rene ne diktature.

Gjithashtu termi "fashizem folklorik" me duket i tepruar. Te bashkuara keto dy fjale te sjellin ndermend vetem nje vend : Gjermanine naziste. Por thelbi i ketij fashizmi folklorik ishte mos-pranimi i asgjeje qe nuk tingellonte gjermanisht. Por a jemi ne shqiptaret ne kete pike ? Ma merr mendja qe me traditen tone te mikpritjes se te huajit, ky term eshte per ne siç po te themi qe isha nje dite ne Pol te veriut dhe pushova pak ne nje lulishte aty prane...

Kaq se edhe pak me lodhi nje terminologji e ngarkuar me shume ide qe kundershtojne njera-tjetren... nejse, shendet e te mira.

[Brari]

nashi qe te karokuptoni kte vehbine duheshit te lexonit Plasarin tek.. kemishat blu kuqe sepse vehbiu aty ka marr avdes si te thuash..apo spunto.. apo frymo- izim..
eshte i veshtir ki vehbiu ne te kuptuar..

shkurt .. e ka me saline a me majko blush edvinë.. meselene..

meqense e sperdredh shume muhabetne do te thote se e ka me Saline..
edhe Plasari tek kemishat e fashizmit..qe un e kam postuar atje perposh.. aty do te dale..

ishte nje kerkes e brendeshme qe u dilte nga zorret nomenklaturo-isteve envero ramizoiste..qe ti gjenin Saliu dicka..
ti thoshin .. ik mo demokrat i qelbur.. do te thote qe kjo fraze tu pinte uje ne shkumbin e perposh.. pra ne zonat e mbushura me Vullnetare hysni-millosho-iste.. e sidomos ne zonat kufitaro shkemboro kooperativiste..
mirpo kjo nuku i mjaftonte atire..
duhej dhe slogan tjater qe te pinte uje neper qytet kriesore.. qe e kishin nje fare edukimi anti-enver..
por duhej dhe te gjendeshin slogane me qitje nderkombetare.. pra qe pinin uje neper ambasado bruksel nato vashingtona..
prandaj duhej gerrmuar dhe gerrmuan dhe gjeten lloj lloj argumentash..

psh.. hmm cfar pi uje nashi.. vrisnin mendjen keta PS istet.. e pas nentedhjet e dishit..
ti themi ik mo fondamentalist islamik m.uti.. po ama tja themi kur jan pashket.. jo ne prag ramazani.. se jan te ndjeshem muslimanet tone.. pra humbim vota..
mire ashtu do bejme por ama kete tja themi jo te sheshi para xhamise por neper kancelarira euro piano kristiane..
aty ja mballosim mire..
e ja mballosen..
Ti themi.. ik mo shtipes i fjales se lire.. ja ti dhe sadami shtypni gazetaret..
edhe kjo pi uje..
ti themi malok shpellar cecen..se qo fraze pi uje tek tiranasit.. se atyre u themi.. e mo e pate Saline si ju a muarr bahcet e gjisherve ne laprako bathore..e u dha malokave te vet..
se kush do bente hesap se jan malok apo tepelenas ata.. mir mire..sa ta marrin vesh cjam tha lepuri van hallatet e mija..
po u themi se jan cecen te saliut se ashtu pi uje me shume.. te tiranasit se dhe pesh-pesho-istet neper lagje ne tirane qe do shperndajne parullat tona.. i kemi tepoleno korcaro myzeqare.. me shumice nga ata qe ardhen si Partizano kapterra..mbas dizet e 5 gjashtes.. Ata kan cuna nuse krushqi dhe u pi uje fjala neper fidela e kafenera..

e keshtu javash javash e ben ata gurgulene.. e cila tashme ryri ne histori me 97 e famshme..
Mirpo cndodhi..
ki pis milet vate dhe votoj Saline prap ne 3 korrik..
Kulmi..
harxhuam miljarda te pompojme e bojatisim kanibalen PPSh e ta bejme euro fresho edvino majko atlantike e perseri nuku fituam..

Nashi shok ju qe hengret rroga te majme plus tjera privilegje keto 8 vite palle vrisni pak mendjen..
cfar ti gjejme Saliut nashi..

te vjetrat do i perdorim prap por duhen dhe demagogjira te reja..
dhe duhet jo te na dalin nga ndonje namik hot sloganet per te rrezuar Saline..por nga ca tipa me spejshell..

he mo zalo si thua..
po sikur tja ndersejme kte kandarin e kadareve Sali qenit si thua..hmm
jo ide e keqe kjo..
po tjater ke?

ja mo ki Plasari nuk eshte i keq per llafe.. se Frrok Koplikat Cupo neritanet jan bere boze.. edhe ki Nikollua ine dikur nuku na ben shum pun nashi se eshte pak i dal boje..
e po mir e mendove plasarnë..
maestro eshte..ki plasarua.. se dhe ne mode eshte per ato kodoshlleqet..e mba mend mo Malo.. si o nuku e mbanj mend.. na kernaqi..
he me te lumte dhe ate ta kurdisim..se kemi rinin me vete..
opo cte dale para te tere ti mobilizojme qe tja dhjesim 3 korrikun malokut te m.utit..
e more vesh.. e kish hequr mbesen time na ministria..
po shyqyr ajo ja hodhi catine viles 4 katshe me 2 vjet pune ne ministri..
e keshtu o zalo ne sulm te tere..
Ja kjo eshte filozofija e tere Shkrimeve te ketire 100 diteve e ne vazhdim..

edhe ki vehbiu andej eshte kurdisur i ngrati..

llafet i thone marshalla filllozofiko shkenco perimore-principiale.. ..por per te pjerd.hur aty pjerd.hin ne pocen e Ruco Gjinush edvinos..
Pra si ta psh.rrim 3 korrikun e mjere.. li eshte Komanda qe eshte dhene nga Kupola.. e ajo kupole ka mjete shume..
mjer kush i del kontra se e percellon..

[Qafir Arnaut]

SHQIPËRIA AFËR DHE LARG

Mbaj mend që kur më shpinin për dore, ende fëmijë, të vizitoja me pahir ndonjë galeri arti, gjithnjë më porositnin në vesh të mos u afrohesha shumë pikturave të ekspozuara, meqë këto u dashkëshin kundruar nga një farë distance, për t’u rrokur siç duhej. Sot, kur jeta më ka sjellë ta sodit deri edhe vendlindjen time nga përtej oqeanit, këshillës së atëhershme i kam gjetur përdorim tjetër, sidomos kur “të atjeshmit” vinë e më shndërrohen në pjesë të pikturës vetë, që nuk i japin dot dum pamjes në tërësi. Aq më tepër kur stina verore, për arsye që dihen, e ka bërë zakon ta shtyjë Shqipërinë nën projektorët verbues të mediave, të cilat e përcjellin pastaj në xixëllima fjalësh e artikujsh filtruar nga gjithfarë sysh vizitorësh e turistësh. Nëse temat e mëdha të politikës koten përkohësisht plazheve dhe rehatit të parfumuar të europushimeve, jeta e përditshme kthehet befas në protagoniste të kronikave e të përshtypjeve, teksa udhëtarët e shumtë të njohur e të panjohur, të larë e të palarë, të zënë e të ngeshëm, zbulojnë pamje të reja e të habitshme të një vendi që kujtonin se e kishin njohur më parë. Korriku dhe gushti janë muaj kur atdheu merret në provim prej të ikurve, refugjatëve të djeshëm, mërgimtarëve, klandestinëve e të gjithë të tjerëve që sot përndryshe e admirojnë së largu, me vështrim të vëngëruar prej mallit; pa llogaritur të huajt që prej kohësh kishin dashur ta shkelnin në emër të kuriozitetit gjeografik në mos kulturor, e që deri dje i kish penguar lufta, kaosi, diktatura, frika ose thjesht hartat e papërditësuara.

Sikur të mos mjaftonin ethet e turizmit të pakufishëm, stina e sivjetshme e vizitës në galeritë e pikturave të kombit u hap me një coup de théâtre – artikullin e shumëpërfolur të gazetarit britanik A.A. Gill në “Sunday Times”, të cilit për fat të keq të vetin e të lexuesve e dashamirësve të shumtë s’i kish hyrë gjë në sy nga vendi i shqiponjave, madje as shqiponjat vetë pa lé albatrosët. Ndaj këtij artikulli shoqëria civile në Shqipëri e në diasporë reagoi në mënyra të ndryshme: namuzlinjve të flaktë të vatanit ose kombëtaristëve të “flamurit” që ua kërkon profesioni të hidhen përpjetë sapo ua pickon kush mollaqet e kalbura patriotike, iu kundërvunë të tjerët, të hollët, ata që i dhanë të drejtë Gill-it jo vetëm në faktet, por edhe në patos e madje në etos të zhgarravinës, duke përfunduar se fajin për neveritjen e Evropës me Shqipërinë e sotme “e kemi ne vetë”. Meqë indinjata aq difuze për skërmitjet provokuese të “Sunday Times” koincidoi me përfytjet jashtëzakonisht groteske në sallën e Parlamentit shqiptar, shqiptari i rrugës – ose ai anonimi proverbial që nuk lodhet as ligështohet së identifikuari me politikanët në krye të vendit – gati ishte ta ta lëshonte Gill-in gjuhënepërkë në mes të babaxhanëve kombëtarë, që kanë në dorë, ose më mirë u kanë mbetur në dorë, fatet e vendit.

Përtej hartave dhe gjeografisë, asnjë rrethanë nuk e sjell më shumë e më mirë në fokus Shqipërinë e sotme sesa turizmi, ose zbulimi, rizbulimi e të shijuarit e hireve të natyrës shqiptare, së cilës i kanë kënduar poetët me afsh e tani i këndojnë po me aq afsh sipërmarrësit rondokopë të firmave të ndërtimit. Vetë qeveria, përtej grushtit me opozitën dhe bombastikës së kontakteve me Evropën e të joshjes së investuesve me ftesa teatrale e të pamenduara, duket se është e interesuar t’ia ruajë vendit imazhin në sy të vizitorëve të stinës. Nga Velipoja në Butrint, bregdeti është prenotuar tanimë me hotele, restorante, plazhe private e lehtësira të tjera për t’u mjelë pará kopeve të zellshme të turistëve masivë, në kërkim të argëtimit sensual; por kjo harlisje eksperimentale betoni vështirë se do të arrijë të paguajë ndonjëherë për vetveten, sidomos në mungesë të infrastrukturës edhe më elementare. Përkundrazi, në qytetet e mëdha të ultësirës bregdetare e në Tiranë më shumë se kudo gjetiu, kapsi kolosal i trafikut dhe vobegtësia e shërbimeve publike po e bën jetën e përditshme gjithnjë e më rraskapitëse. Turistëve që kthehen prej Shqipërie ndoshta u mungon cinizmi dhe amoraliteti prej klouni i gazetarit A.A. Gill, por përndryshe historitë që duan të rrëfejnë i kanë të ngjashme, në mos të njëjta, meqë vendi ende nuk duket të jetë gati të presë mysafirë.

E parë nga një distancë e largët, për shembull nga Mare Tranquillitatis i Hënës, Shqipëria s’është veçse një njollë e papërfillshme dhe e papasojë, një anomali e zbehtë në sipërfaqen e kaltër dhe llamburitëse të planetit. Dikush ndoshta do të duhej t’ua kujtonte këtë, në intervale të rregullta, të gjithë atyre burrave dhe grave që e drejtojnë sot vendin jo “nga fitorja në fitore” si dikur të fantaksurit totalitarë, por “nga fiaskoja në fiasko”; e megjithatë nuk lodhen së sekretuari vetëkënaqësi me pozat dhe diskurset e tyre mediatike, në sasi të tilla që do të mund të ndynin krejt planetin. Kush e ka njëfarë ideje për historinë e shtetit modern shqiptar, nuk e ka zor ta vërejë se, mes parive politike që ka pasur Shqipëria gjatë 100 vjetëve të ekzistencës si shtet, asnjë nuk ka dështuar kaq bujshëm e kaq dramatikisht sa kjo e tanishmja. Pesëmbëdhjetë vjet që nga “triumfi i demokracisë” nuk janë pak madje as për politikanë amatorë e demagogë të paskrupullt; prandaj nuk ka argument të pranueshëm që të përligjë pse Tirana e sotme i ka problemet infrastrukturore më të mprehta se Kabuli e se Bagdadi, pa përmendur mjedisin e përdhunuar, kaosin në politikat urbane dhe shndërrimin e të gjitha konflikteve sociale e kulturore në armë të luftës për të marrë, ose për të mbajtur pushtetin. Ndotja fizike dhe kimike e gjeografisë shqiptare ecën krah për krah me pisllëkun dhe kutërbimin e parive surrogato që ka sot në krye Shqipëria.

E parë nga një distancë e afërt, madje shumë më e afërt se ajo e fëmijës kureshtar në galeri të arteve; ose nëpërmjet lentes apolitike të mikroskopit, atdheu vjen e shndërrohet, përkundrazi, në një rrudhë të thellë shqetësimi madje paniku në ballë të laborantit të turnit. Lajmet për ushtritë e turistëve të helmuar ushqimisht e të shtruar në spitalet e mjera të provincës e gjetën kontrapunktin në alarmin – si gjithnjë të vonuar e kaotik – për epideminë e verdhëzës në kryeqytet e në zona të tjera, pas gjase të shkaktuar nga përzierja krejtësisht demokratike e ujërave të zeza me të bardhat. Si edhe herë të tjera, shqiptarëve dhe mysafirëve të tyre fekalet iu rikthyen hareshëm në tryeza të bukës, falë përshkueshmërisë aq tradhëtore të kanalizimeve nën dhé. Në një kohë që ngulimet e reja barbare bregdetit turistik jashtëqitjet e tyre gjithnjë e më squfurore e vitaminoze edhe këtë herë i shkarkuan me sukses në ujërat e kthjellëta të Adriatikut e të Jonit, mishi i bagëtive të infektuara me plasje e të molepsura me gjithfarë sëmundjesh të tjera folkloristike e të harruara nga shkenca u tregtua lirisht në merkatot metropolitane të vendit, për të përfunduar në gostitë përkatëse të qytetarëve, pushuesve, vizitorëve, shoqërisë civile e sidomos politikanëve dërrmuar nga betejat e gjata në ring. Po të shtohen këtu edhe njoftimet surreale për “rigjallërim” të zgjebes, ose për rrezikun e befasishëm të dhelprave të tërbuara që kapërcekan kufirin shtetëror me Republikën e Malit të Zi ditën për diell, bëhet edhe më e lehtë për të kuptuar pse Shqipëria sot vjen e tërheq aventurierët, gjahtarët e emocioneve të forta, ose të gjithë ata që janë gati të luajnë kumar me normalitetin.

Një tablo e tillë, sado mikroskopike, fiton nota të papritura humori po të kihet parasysh se vendi ka për kryeministër një mjek. Mjekësia shqiptare, sikurse çdo sektor tjetër që ka të bëjë sado pak me shërbimet publike, ka rënë edhe ajo peng e demagogëve duke u homologuar me gjeste të mëdha, butaforike, pa kurrfarë peshe për shëndetin publik dhe, në thelb të kota. Administrata e Berishës ka dështuar në mënyrë dramatike në përpjekjet e veta për t’ia mbrojtur shëndetin atij anonimit të rrugës, që pi ujë modestisht nga çezma dhe vete lahet në plazhin publik të Shkozetit. Ky dështim, megjithatë, vështirë se mund të kompensohet disi nga mënyra sentimentale me të cilën u trajtua aksidenti i hidhur – e përsëri i shumëpërfolur – i të ndjerit Gramoz Pashko, dërguar ngutshëm në Itali gjysmë i vdekur e me një helikopter krejt të papërshtatshëm që ra e u fundos pastaj në Adriatik. Nuk është e thënë të jesh cinik, as lexues i rregullt i “Sunday Times” të A.A. Gill, për të parë pasoja, në mos shenja të kalkulimit politik e të kompleksit të fajit, tek e gjithë farsa që iu mbështoll rrotull qefin vdekjes së dyfishtë të Pashkos. Si edhe herë të tjera, papjekuria e frikshme e mediave në Tiranë mundi të kundërpeshohej vetëm nga papjekuria, njëlloj e frikshme, e figurave atërore të politikanëve.

E parë së largu, Shqipëria post-totalitare e Alisë, Berishës, Nanos & Co. shkëlqen me papjekurinë dhe paburrninë e vet përkundrejt shteteve të tjera në Evropë e gjetiu në botë, çka nuk mund të shlyhet nga vetëdija e secilit prej nesh me argumentin e thjeshtë se paritë e sotme nuk e përfaqësojnë denjësisht shqiptarin – të rrugës e të shtëpisë, qytetarin e fshatarin, vendasin e të ardhurin, të mbeturin e të ikurin, të skamurin e të nginjurin. Qiparisi ku mbajnë kuvend sorrat e politikës, tek e fundit, i ka edhe ai rrënjët në histori dhe disa defekte e cene gjenetike tonat nuk i mbulojmë dot me makijazh të lehtë recitimesh shkollare për demokraci e të drejta civile, as me operacione plastike për të cilat s’na kanë munguar kurrë kirurgët, xherahët e heqimët. Pikërisht në histori duan kërkuar e gjetur arsyet e këtij refuzimi këmbëngulës të shoqërisë atje për të marrë në duar vetveten, nëpërmjet politikanëve ekzistues, që ua paçim çorapet, ose edhe përtej kufizimeve të tyre mendore dhe etike, tashmë kaq evidente. Kjo sepse në shumë anë, Shqipëria e sotme ka mbetur një provincë jetime në kërkim dëshpërimtar të Perandorisë që ka humbur; me parinë e vet qesharake e pispillaqe, që ekziston e riprodhohet dita-ditës falë grindjeve, gër-vëreve, allish-verisheve e të pështyrave për ofiqet, ylefetë, nishanet, gradat, pensionet e lidhura, qesetë e verdhushkave, resmet me pashallarët e radhës, kolltuqet (me pleshta), telegramet e “sulltanit”. Megjithëse pothuajse një shekull ka kaluar që prej “vitit të mbrapshtë” të Von Wied-it e të Haxhi Qamilit, klithma “Dum Babën” u jep tonin të gjitha tubimeve të politikës së sotme shqiptare.

Edhe kësaj vere, megjithatë, po i avitet fundi pa ndonjë katastrofë kushedi çfarë dhe veturat e furgonet e turistëve mërgimtarë presin tashmë përunjësisht të futen në stallat e errëta të trageteve, teksa politikanët dhe liderët e të gjitha ngjyrave po i stërvitin bulçitë e rruara taze për t’u rifryrë kaba-zurnave, siç e kanë zakon, në orkestrat përkatëse. Artikulli i Gill-it do t’u kujtohet vetëm atyre të cilëve u shërbeu për t’u shfaqur edhe një herë patriotë të flaktë të spërkamës epike, ndërsa verdhëza atyre që u lëndoi mëlçinë a u prishi planet për të marrë verdhëza të tjera, plazheve të tjera, ndotur nga fekale të tjera. Helikopteri fatal i mbetur përfundimisht në fund të detit nuk do t’ia ftohë kujt, prej kolegëve politikë të të ndjerit Pashko, lezetin e krekosjes në të tjerë helikopterë farfuritës anembanë atij çifligu që cave si ne këndej ende na duket Shqipëri. Tablosë, tek e fundit, pak i bëhet vonë për vizitorët që e këqyrin së afërmi e së largu, me syze e me dylbi, me teleskopë a me mikroskopë. Jeta e vërtetë pikturës – ose ziafeti me qingja në hell e raki, pickime puthjesh e mushkonjash, orgji me vasha hirbardha e pishina me ujë të dredhur, kthina të tymosura pokeri, pagesa dhe kundërpagesa, regjistrime celularësh në nevojtoret ultramoderne, kokainë për shtatë palë qejfe dhe të tjera palë qejfe që s’i shkruan dot pena mbi perdet prej tyli – i fillon kur dyert e rënda e dinjitoze të galerisë i mbyllen në shpinë vizitorit të fundit.

Ardian Vehbiu
marre nga "Bota Shqiptare", 6 shtator 2006

[Qafir Arnaut]

Shumekush mund ti kete ardhur zor per artikullin e A.A. Gill. Ama, njerez me mend e shkonjetare te persosur si A. Vehbiu na tregojne se Gilli qenka pasqyra qe na merr fytyren.

[RTP]

rrugëdalje nga kjo krizë morale..........




Shqipëria prej vitesh dergjet në një krizë madje agoni morali, që ka përfshirë edhe individët, edhe komunitetet, edhe institucionet, edhe shoqërinë civile. Nuk ia vlen shumë të diskutohet se cila krizë është parësore: në individët, në familjet, në komunitetet, në institucionet, apo në shoqërinë civile. Ndoshta ka vlerë të diskutohen shkaqet historike të kësaj krize, siç edhe është bërë: mungesa e traditës demokratike dhe qytetare, trazirat demografike (emigracioni i brendshëm nga fshati drejt qytetit dhe nga mali drejt fushës), ekzistenca e tri feve të ndryshme dhe roli i pamjaftueshëm i feve në jetën sociale, shkatërrimi i kapitalit social, gjymtimi i shpirtit të shqiptarit nga totalitarizmi, varfëria e madhe e vendit, papjekuria e institucioneve, rrezatimi ultraviolet nga Evropa Perëndimore, vesi oriental-levantin i parazitizmit dhe i klientelizmit …

Megjithatë, njëlloj i vlefshëm do të ishte edhe diskutimi për rrugëdaljen nga kjo krizë morale, në kushtet e sotme dhe me këta shqiptarë që kemi. Ndryshe nga disa optimistë të pandreqshëm, unë nuk shoh ndonjë zgjidhje tek ekonomia e tregut, meqë edhe tregu vetë kërkon njëfarë zotimi etik nga palët, për të funksionuar si duhet; vetëm ligjet e rregullimit të transaksioneve nuk mjaftojnë. Nëse në një komunitet ekonomik një firmë nuk i paguan kreditorët, kjo mund të ndiqet administrativisht e penalisht, dhe të detyrohet të paguajë. Nëse të gjitha firmat fillojnë të mos i paguajnë kreditorët, atëherë ekonomia paralizohet.

Duke e përgjithësuar këtë shembull, mund të thuhej se shteti ligjor është i domosdoshëm, por jo i mjaftueshëm; meqë ligji funksionon mirë kur vetëm një pakicë e shkel ose e shpërfill; policia mund të arrestojë një hajdut, por 100.000 hajdutë janë turmë revolucionare. Për këtë arsye edhe fushata berishiane kundër korrupsionit, sado e sinqertë që të jetë e të mbetet, nuk mund të luajë ndonjë rol kushedi çfarë në planin moral. Po nëse ekonomia e tregut dhe modeli social libertarian nuk mjaftojnë për ta përshëndoshur etikën, atëherë çfarë mund të bëhet?

Nëse do të kishte ndonjë mundësi praktike që individë me moral më të lartë se norma të zgjidheshin në organet përfaqësuese e të emëroheshin në pushtetin ligjor dhe ekzekutiv, atëherë kjo elitë ideale ndoshta mund ta tërhiqte me vete masën duke i dhënë shembullin e një profili të lartë moral; por demokracia nuk funksionon në këtë mënyrë, e aq më tepër në kushtet e sundimit të mediave, ose të mediokracisë, të cilat e organizojnë sferën e informacionit sipas parimeve të thjeshta të shitblerjes, të marra hua nga modelet e ekonomisë së tregut. Për ta thënë ndryshe, një produkt i tillë si profili i lartë moral nuk mund të shitet mirë, sepse një individ amoral nuk mund ta bindësh se të sjellët sipas normave etike është më me përfitim sesa egoizmi shtazarak, ose etika prej hijene.

Tradicionalisht, përsosjen etike të komuniteteve e ka kryer feja, në Perëndim dhe në Lindje; dhe në vendet që kanë lulëzuar ekonomikisht e ka kryer ndoshta më mirë se gjetiu; edhe në ato raste kur ato vende i kanë udhëhequr drejt përparimit njerëz që nuk janë identifikuar doemos me etikën fetare të mirëfilltë. Në shoqëri e komunitete të rregulluara sipas etikës fetare, edhe ateizmi është më produktiv se gjetiu. Mirëpo në Shqipëri feja nuk më duket në një pozicion të tillë që ta luajë rolin e autoritetit moral, drejtpërdrejt dhe tërthorazi; dhe jo vetëm sepse ende nuk e ka marrë veten nga goditja që i dha Enver Hoxha me të vetët. Nuk më duket e mundshme që fesë t’i restaurohet prestigji në komunitete të tilla si ato urbanet në Shqipëri, të cilat janë krejtësisht të ekspozuara ndaj amoralitetit të mass mediave, miteve të hedonizmit materialist dhe kultit të Mamonit.

Një alternativë ndaj feve konvencionale do të ishte kombëtarizmi, ose adhurimi i kombit; por kombëtarizmit shqiptar i mungon spiritualiteti i nevojshëm për t’iu zëvendësuar feve, ndoshta pikërisht sepse është shtjelluar sipas formulës së domosdoshme të Pashko Vasës; për të mos përmendur ato raste të panumërta batakçinjsh gjithfarësh që rregullisht duan t’i shlyejnë mëkatet e tyre të pathëna duke u betuar për vatan e flamur. Edhe shkolla, e varur pezull midis kitsch-it kombëtarist dhe pragmatizmit teknokratik shterpë të kultit të teknologjisë dhe të ekspertizës, është e dënuar të prodhojë qenie amorale e të papërgatitura për t’u dhënë zgjidhje dinjitoze dilemave etike; në një kohë që familja po e vuan deri edhe më shumë se shoqëria traumën e thellimit të hendekut midis brezave dhe moskomunikimit.

Me pak fjalë, nuk duket të ketë ndonjë zgjidhje të lehtë a të gatshme të problemit moral. Unë vetë, që i shoh këto gjëra disi nga jashtë e nga larg, mendoj se vetëm një përpjekje e gjerë dhe e shumanshme për rimëkëmbje, ose një riformulim politikisht konsensual i programit kombëtarist duke e kthyer me fytyrë nga e ardhmja, do të mund t’ia kthente shqiptarit një kuptim të jetës përtej nevojave materiale të përditshme. Duke pasur parasysh edhe disa karakteristika historike të psikologjisë kombëtare, ky program i rimëkëmbjes do të duhej mbështetur në një rikthim të dinjitetit të Shqipërisë në Evropë, si shtet modern të shqiptarëve dhe entitet të domosdoshëm në kontinent.

A. Vehbiu