Njeriu bën fenë apo feja njeriun

[maratonomak]

askush ptrej jush nuk ka dhene pergjigje te sakte ; thjesht ja keni fut kot ; DIKUSH MBESHTETET NE FENE E TIJ TRADICIONALE ; DIKUSH TJTER ESHTE KAQ I NGATERUATR DHE NUK KA INFORMACIONIN E DUHUR PER TE DHENE NJE MENDIN QE TA MIRATOJNE CDOKUSH ; ; FEJA , CESHTE FEJA ? FEJA ESHTE OPIUM PER POPULLIN ; KSHU THA NJERI ; DHE UNE THEM PO ASHTU ; FEWJA ESHTE OPIUM PER POPULLIN ; NEPERMJET FESE NJERIU KA SHFRYTEZUAR NJERUIN NE MAKSIMUM NE SHEKUJ TE TERE ; FETE E KESAJ BOTE JANE TE GJITHA PREJ NJERIUT DHE NUK JANE PREJ ZOTIT ; KATOLICIZMI ORTHODHOKSIZMI ISLAMI BUDIZMI E SA E SA FE TE TJERA QE JENE NE BOTE GJATE SHEKUJVE ; FEJA E VERTETE ESHTE BESIMI TE ZOTI PERENDIA QE ESHTE VETE JESUS KRISHTI I KRYQEZUAR DHE I RINGJALLUR NE TE TRETEN DITE ;KJO PRA ESHTE FEJA ; BESIMI INDIVIDUAL NE NJE ZOT TE VETEM ; DHE FEJA E TIJ DUKET NE JETEN QE BEN DHE VEPRAT QE SHIKOHEWN NE JETEN E TIJ [ BESIMTARIT ] ; KAM CITUAR CA VARGJE NGA BIBLA ; LEXONI N PAK ME SHUME TE SHKRIMET E SHENJTA DHE PO TE KERKONI DO TA GJENI TE QARYTE SE KUSH ESHTE FEJA E VERTETE ;

[vetem_TI]

askush ptrej jush nuk ka dhene pergjigje te sakte ; thjesht ja keni fut kot ; DIKUSH MBESHTETET NE FENE E TIJ TRADICIONALE ; DIKUSH TJTER ESHTE KAQ I NGATERUATR DHE NUK KA INFORMACIONIN E DUHUR PER TE DHENE NJE MENDIN QE TA MIRATOJNE CDOKUSH ; ; FEJA , CESHTE FEJA ? FEJA ESHTE OPIUM PER POPULLIN ; KSHU THA NJERI ; DHE UNE THEM PO ASHTU ; FEWJA ESHTE OPIUM PER POPULLIN ; NEPERMJET FESE NJERIU KA SHFRYTEZUAR NJERUIN NE MAKSIMUM NE SHEKUJ TE TERE ; FETE E KESAJ BOTE JANE TE GJITHA PREJ NJERIUT DHE NUK JANE PREJ ZOTIT ; KATOLICIZMI ORTHODHOKSIZMI ISLAMI BUDIZMI E SA E SA FE TE TJERA QE JENE NE BOTE GJATE SHEKUJVE ; FEJA E VERTETE ESHTE BESIMI TE ZOTI PERENDIA QE ESHTE VETE JESUS KRISHTI I KRYQEZUAR DHE I RINGJALLUR NE TE TRETEN DITE ;KJO PRA ESHTE FEJA ; BESIMI INDIVIDUAL NE NJE ZOT TE VETEM ; DHE FEJA E TIJ DUKET NE JETEN QE BEN DHE VEPRAT QE SHIKOHEWN NE JETEN E TIJ [ BESIMTARIT ] ; KAM CITUAR CA VARGJE NGA BIBLA ; LEXONI N PAK ME SHUME TE SHKRIMET E SHENJTA DHE PO TE KERKONI DO TA GJENI TE QARYTE SE KUSH ESHTE FEJA E VERTETE ;

ti po qe dhe pergjigje te sakte.

[Lefter]

Sa pe e shoh gati te gjithe e kan mendimin se feja eshte krijuar nga vete njeriu,por puna qendron shum me ndryshe.
Njeriu me ca pike mend nuk e ka aftesine dhe fuqine per te krijuar fen,por feja eshte krijuar nga vete zoti qe te jete ne sherbim te njeriut e jo njeriu ne sherbim te fese,pra nese e lexojm me me vemendje librin e shenjte KURAN-in do te shohim qarte se eshte aq e logjikshme dhe aq e kthjellt sa qe njeriu nuk mundet qe t'a shpike nga mendja e vet sepse eshte e pamundur,por tek ne fe-ne e mesojm nga goja e tjeterkujne dhe shum njerez mendojne se feja eshte si ,,digikontroll,, i pushtetit ndaj populli,por ne te vertet nese e lexon me vemendje do e shifet qarte se feja eshte krijuar ne sherbim te njezimit.

[vetem_TI]

pikerish qellimi i fese eshte ta bej njeriun njeri,ti jap atij qellimin e krijimit te vete,pra eshte rruga ,menyra,udhezimi i njeriut ne kete bote nga KRIJUESI i tij,te bente nje njeri nje fe dotethoshte te kishte fe aq sa njerez,dhe do te thoshte qe asnje te mos ish e perkryer,duket qarte qe nuk eshte keshtu,ne nuk po bejme do nje kushtetut jo nje fe.............

[macia_blu]

hyra gjithe qejf tek kjo tema , sepse me joshi titulli i saj interesant e shume filozofik.
U ZHGENJEVA titalisht.Pervec se asnjeri nuk arriti te jap nje mendim te paster ose te sjelle dicka (jo nga librat-bibel -kuran- ) kane folurmepasion. Me te terbuarit sigurisht si gjithemone islamistet.(myslimanet shqiptare me te terbuar se ato arab)
Te cilet do ti pyesja (kuranin zoti e shkroji? Dhe ky kurani eshte ardhja e pare si fe ne bote? Kur ? ) Ndersa ate se kush e ben "feja njeriun apo njeriu fene " nuk e mora vesh?Nese zoti shpiku edhe fene (mbas njeriut) pse shpiku disa????

Mua me vjen te mendoj se NJERIU i BERI (i BEN) FE-TE.

[maratonomak]

duket qarte qe njerezit e shihnin te nevojshme te besonin diku dhe filuan te krijonin imazhe dhe idhuj te cilat u vinin emrat dhe funksionin qe kishin ne kete bote , idhujtaria ka qene eshte dhe do te jete , por ne ditet e sotme ka forma te tjera , mu me pelqejne me teper greket e lashte sepse ata kuptuan me se miri kotesine e besimit te idhujt dhe filuan te adhuronin filozofine njerezore dhe trupin njerezor , ma vone kur krishetrimi u perhap si fe filuan te besonin shume njerews ne vendet e qyteteruara te asaj kohe , me gjithe perpjekjet e idhujtsareve dhe perandoreve qe sundonin ne ate kohe , kjo fe nuk u zhduk por u pranua gjersisht nga cdo shtrese e popullsise , atere ka qene me te vertete nje besim dhe fe e vertete qe u krijua duke u bazuar ne besimin direkt te njeriut te zoti pa interesa materilale dhe imponim , por mbreterit dhe te paret e vebndeve te asah kohe e pane te arsyeshme te mos e luftonin me kete lloj fejew dhe e pane te arsyeshme ta manipulonin dhe ta interpretojne per ineresat e tyre ushtarako_ekonomike si psh feja katolike dhe feja ordhothokse , keto dy fe na japin pershtypjen me te keqe per vete faktin se e urejne njera tjteren dhe ende jane te ndara ne llojin e besimit dhe ineterpetrtimin e saj , ma vone erdhi feja myslimane e cila u krijua ne disa qellime , ushtarako ekomomike dhe per te zhdukur idhujtarine dhe koruptimin qe eksistonyte atere ne fete katolike dhe orthodhokse [ ne interepetimin e besimit te tytre ] psh adhurimi i ikonave , adhurimi i te shenjteve , ritet dhe zakonet fetare qe u bene nje mixer i idhujtarise se lashte me ritet e fese se vertete krishtere , , pra duke lexuar biblen te cilen as nje lloj feje nuk i permbahet , nxora dhe une konkluzionin tim qe fene e ben njeriu ne zemer te vet duke e treguar me jeten e tij te shenjte te perditshme qe ben . me mori mjaft kohe te shkruaj , tash po largohem

[tom pullings]

1 - Une jam katolik edhe them plot me siguri te patundshme ne bindjen time katolike se FEJA NUK BEN NJERIUN. Njeriun e ben Zoti. Mund te themi qe objekti i fese, pra ç'fare besohet, krijon njeriun. Jo feja, qe eshte shprehja njozeologjike njerezore e Perendise. Te shtrosh problemin ne kete forme (feja ben njeriun apo njeriu ben fene) o eshte e gabuar, o eshte keqdashje kunder ndershmerise intelektuale. Eshte interesante tema, o maratonomak, mos ma merr per ters ate qe thashe.

2 - Kjo pike eshte me e veshtire: NJERIU NUK BEN FENE. Feja eshte pjese e natyres se njeriut. Per veten faktin se ekziston, qofte edhe vetem nje çast, njeriu pranon 2 gjera, edhe nese vetem per ate çast:
2.1 - Fakti i pare eshte qe ai vete ekziston: "une jam!". Kjo eshte nje qartesi e paheqshme e njeriut, dikush e quan, me falni nese perdor italishten: autoevidenza.
2.2 - Fakti i dyte eshte qe ekziston diçka jashte vetes se tij qe ai nuk ka krijuar ose vendosur. Per vete faktin se kam sy, veshe, hunde e duar une futem ne kontakt me realitetin fisik dhe e njoh.
Pasoja e ketyre dy fakteve eshte kryesisht nje: Meqe une ekzistencen nuk ja kam dhene vete vetes time (nuk vendos une as numrin e kembes time, as ngjyren e syve, te flokeve etj., si mund te kem vendosur une qe ekzistoj?) dhe une nuk kam krujuar gjerat e tjera, atehere o jemi fryt i Rastesise, o jam fryt i nje Krijuesi. Sido qe te quajme kete princip fillestar, ai ka njefare ekzistence, te pakten ne mendjen tone. Edhe nese eshte krijim i mendjes, prape ky princip fillestar eshte diçka me te cilin ne futemi automatikisht ne kontakt, qe kur na lind nje fije vetedije, per vete faktin se jemi njerez, pra qenie qe i vene vetes pyetjen: Cili eshte kuptimi i fundit (lexo: arsyeja e ekzistences) te realitetit? KY KERKIM ESHTE FEJA (filozofet e kane quajtur edhe "shqise fetare"), JO PERGJIGJET QE I JAPIM NE KESAJ PYETJEJE. ATO JANE BESIMET (qe mund te kene qene shpikur nga njeriu!), por qe kane nje dinjitet dhe nje vlere te pashkelshme, sepse jane shprehje (edhe nese fantaziose e te rremta) e nje pjese te natyres njerezore. Ju flisni per "nevoje" te njeriut te krijoje nje fe. Fjala "nevoje" nuk duhet lexuar ne menyre materialiste...
Me falni nese insistoj duke ju merzitur, po dua te theksoj nje fakt qe mund te shpjegoj ate qe po them: fjala latinsht per "fe" eshte "religio". Kjo fjale eshte e perbere nga dy fjale te tjera: "res" (gje) + "ligare" (te lidhesh). Pra, feja qenka nje "lidhje bashke e gjerave", pra nje kuptim i perbashket i gjithe realitetit...

NJERIU NUK BEN "FENE", E KA PJESE TE NATYRES SE TIJE. TE THUASH QE NJERIU BEN FENE ESHTE SIKUR TE THUASH QE NJERIU BEN SYTE OSE KRAHUN E TIJE, PRA DICKA KUNDER REALITETIT.

TE THUASH QE NJERIU KRIJON FENE PER ARSYE EKONOMIKE OSE PUSHTETI ESHTE PRAPE DICKA E GABUAR. AI KA KRIJUAR NDOSHTA BESIMET ME KETE QELLIM, JO FENE. MUND EDHE TA KETE SHFRYTEZUAR FENE, POR NUK E KA KRIJUAR. EDHE BESIMET, NE FUND TE FUNDIT, KANE NJE BAZE NE REALITET, I JAPIN NJE PERGJIGJE - TE GABUAR, PA DYSHIM - PYETJES SE NJERIUT MBI REALITETIN. Kam pershtypjen, duke lexuar ate qe dikush shkruan, se mbeturinat e ideologjise qe i ulte vleren fese ne opium te popujve s'kane vdekur akoma...

PO LE NJE PROVOKIM FINAL: UNE THEM QE KRISHTERIMI NUK ESHTE, NE RRADHE TE PARE, AS FE, AS BESIM...

SALUDOS

[maratonomak]

une mbeshtetem ne histori dhe pervoje miku im , folozofia nuk ka te beje me fene . ti me sa kuptova une thua qe cdo njeri beson dhe ka si fe [ate ] mesim besim dhe bindje fetare qe i eshte dhene nepermjet leximit informnacinoit dhe tradicionales se vendit [popullit ] ku jeton , nese yt ate qe katolik dhe ti je i tille , apo te paret e mi qene islamiste , atere dhe une duhet te jem i tille , booooo , shume gabim , une them qe cdo njeri nese e kerkon fene e vertete AI e gjen , dhe feja e vertete nuk eshte vecse te besosh ne zot , te besh mire dhe te jetosh cdo dite sipas vullnetit te tij , nuk duhet te mjaftohe,mi vetem me tradicionalen leximin apo te dhenat e kesaj apo asaj feje , por duhet tew bazohemi ne pervojat tona ne jete dhe te kupt0ojme drejt se cdo kush mund ta gjeje veten ne nje fe te vertete qe nuk eshte gje tjter vecse te jetosh sipas shkrimeve [ i ndsare nga bota ,mekatare ] , sa per katolike orthodhokse e islam e shume fe te tjera une i deklaroj si fe te vebera qe drejtonje te verber , dhe padyshim mund te them qe jane frymezimi dhe veprat e [sekeqes ] djallit , kete gje mese miri e deshmon historia ,

[i krishteri]

Njeriu ben ose me mire, beri fete. Zoti krijoi njeriun dhe njeriu krijoi fete sipas interesit te vet dhe sipas situates qe ndodhej duke mos patur nje mardhenje me Perendine filloi te hapi shume fe. nqs njeriu do te njihte vertet qe ne fillim Perendine, nuk do te kishte asnje fe por thjesht do te ishte jeta e kendeshme ose (fjala e duhur)e lumtur me Perendine dhe pa nderlikime.

mire e keqja eshte se njeriu ka krijuar fete sipas situates qe eshte ndodhur por te tjere nuk duan as qe tja dine se kush eshte Perendia duke pare vetem ate qe shprehin keta qe kane krijuar fete dhe jo duke pare gjene me te rendesishme qe eshte PERENDIA. Ajo pike pyetje e njeriut qe e quan veten ateist(se kush e ka krijuar kete univers dhe perse e ka krijuar)i ka bere qe te mbushi boshllekun qe ka perbrenda me ate qe thote: "Perendi nuk ka"!
ka 4 kategori njerezish:

1) - mos perfilles (qe besojne thjesht se ka nje Zoti por nuk duan tja dine se çthote ky Zot ne realitet)

2) - Religiosa(fetare). Jane ata qe ndjekin me teper traditat nje feje por nuk dine asnje gje ndaj atyre qe thote Zoti sepse gjerat i kane me te thene.

3) - Ateista. ata qe nuk besojne ne ekzistencen e Zotit ose me mire e injorojne faktin se Zoti ekziston. Nuk kane fakte qe te hedhin poshte ekzistencen e Zotit por nxjerrin si shembull fete dhe fetaret qe ndjekin fete(me traditat dhe kostumet e tyre).

4) - Besimtari. Eshte ai person qe beson ne Zotin por jo thjeshte se e ka me te thene por sepse e jeton ne jeten e vet. Ne fakt eshte Ai qe dikur i ka kerkuar Perendise qe t'i shpallej dhe pasi Perendia iu shpalle, ka filluar ta ndjeki dhe ta beje pjestare te jetes se tij perdite. Keta nuk jane religiosa(fetare) qe ndjekin nje tradite apo qe e kane me te thene(sepse dikush, dikur ju ka thene se ekziston nje Zot dhe se duhet te ndjeki kete apo ate fe per te shkuar tek Zoti). Ah, te jesh besimtar do te thote te besosh ne Zotin dhe te besosh ne Zotin nuk do te thote qe te besosh ekzistencen e Tij sepse do te ishte marrezi nqs do te vije ne dyshim ekzistencen e Tij por do te thote te besosh ne çdo gje qe Ai(Perendia) thote nepermjet Fjales se Tij dhe te fillosh te kesh nje mardhenje ose komunikim real me Te.

Mos harroni se i besoni dikujt ne ato qe thote dhe jo se ai ekziston..e njejta gje eshte dhe per Perendine. Nuk ju mjafton fakti qe besoni ne ekzistencen e Tij por do te ishte e mrekullueshme dhe e mire per ju ta degjoni dhe ti flisni..kjo do te thote marredhenje. Kjo eshte si nje At me te birin e vet. A mund te kene marredhenje sebashku ose te njihen apo te kuptohen po te banojne large njeri tjetrit dhe mos te degjohen kurre apo mos te shihen kurre?e njejta gje eshte dhe me ne ne marrdhenje me Perendine.

..ah, mos harroni se nuk flas gjera qe nuk njohe por qe kam jetuar dhe qe jetoj vet..eshte eksperienca ime kjo qe them.

Zoti ju bekofte
me respekt i krishteri!!!

[tom pullings]

[I]“Arritën pra, në një çast të vendosur përpara,
në një çast në kohë dhe të kohës,
Një çast jo jashtë kohës, por në kohën,
në atë që ne quajmë histori: duke secionuar, duke ndarë në dysh botën e kohës, një çast në kohë por jo si një çast i kohës,
Një çast brënda kohës por koha u krijua nëpërmjet ati çasti: sepse pa kuptim nuk ka kohë, dhe ai çast kohe dha kuptimin.
Nëpërmjet Pasionit dhe Sakrificës të shpëtuar me gjithë qënien e tyre negative;
Të egër si gjithmonë, epshorë, egoistë si gjithmonë, me interes dhe të ngushtë si gjithmonë qenë më përpara,
Megjithatë gjithmonë në luftë, gjithmonë duke insistuar, gjithmonë duke u kthyer në marshimin e tyre në udhën e ndriçuar nga drita;
Shpesh duke ndaluar, duke humbur kohë, duke vajtur tërthorazi, duke u vonuar, duke u kthyer, por ama kurrë duke ndjekur një rrugë tjetër.
T.S. Iliët, Korë nga “Fortesa”* (Thoma Stern Eliot, Chorus from “The Rock”)



Marathonomak i dashur,
Fillova pergjigjen me nje citim nga i madhi Eliot, sepse mendoj se kjo eshte menyra me e larte me te cilen gjeniu njerezor ka shprehur ecurine historike te krishterimit.
Jam dakord me ty 100% kur nenvizon nevojen e nje hetimi te bazuar mbi historine (qe une “adhuroj”) dhe mbi pervojen. Me duket premisa metodologjike me e goditur ne forum! Nuk jam dakord ama kur na thua qe filozofia nuk ka te beje me fene. Ne rradhe te pare sepse “filozofi” do te thote “dashuri per diturine” dhe dituria eshte menyra me te cilen njeriu hyn ne kontakt me te Verteten. E Verteta eshte objekti i fese me perpara se permbajtja morale dhe etike e saj, keshtu qe do te ishte kontradikte te flitej per fene pa patur parasysh permbajtjen e saj te pakten ne tiparet e saj me gjenerike. Ne rradhe te dyte, citoj Gjon Pavlin II, “besimi dhe arsyeja [pra, metoda e fese dhe metoda e filozofise] jane dy krahet me te cilat njeriu fluturon per t’ju afruar Te Vertetes”...
Megjithate, edhe nese perbuz zakonisht filozofet dhe metoden e tyre gjumeprurese, shoh qe e kam te veshtire te mos sillem si ata. Le te flasim per pervoje e histori.
Me lejo fjalen “eksperience” ne vend te fjales “pervoje”. Kam pershtypjen se ajo ka nje nuance me shkencore, qe me ndihmon ne saktesine e asaj qe shkruaj. Tani, eksperienca ime thote qe une ekzistoja, kisha vlere dhe dinjitet edhe perpara se te hyja ne kontakt me fene (besimin katolik). Edhe kjo eshte ajo qe pohon Kisha (katolike e orthodokse, sepse per ate per te cilen po flasim nuk kane ndryshim, edhe nese ndonje pjestar i forumit si Seminaristi do te ishte egersisht kunder) qe ne kohet e hershme kur eterit apologjete vleresuan dhe bene te tyren gjithe filozofine e lashte pre-krishtere. Pra, eksperienca ime thote qe edhe kush nuk beson ka dinjitetin e atyre qe besojne. Personalisht nuk do te kisha perqafuar asnje besim po te mos me kishte siguruar kete. Nese ke takuar ndonje katolik ose ortodoks qe thote te kunderten ai eshte besimtar i rremte dhe me te vertete fondamentalist. Plot me hidherim jam i detyruar te them se forumi eshte plot me keta. Prozelitizmi eshte shprehja me e keqe e ketij mentaliteti te semure.
Ne te njejten menyre me vjen keq kur e ngjyros si te keqe (djallezore) fene time. Thua se ke arsye historike. Ka plot arsye historike per te thene se njerezit e Kishes, edhe vete disa nga Papet, jane sjelle shpesh ne menyre djallezore dhe kane bere te keqija, por kjo nuk mund te ule vleren e Kishes si istitucion i vene ne bote nga Krishti per shpetimin e njeriut. Per te keqijat e katolikeve Papa i kerkoi falje Perendise nja dy vjet me pare. Mos harro te lutem qe Kisha Katolike dhe populli shqiptar i dhane botes Nene Terezen... personalisht do ta kisha te veshtire te thoja qe ajo ishte e verber dhe veper e djallit... Kisha eshte plot me mekatare dhe eshte PER mekataret. Zoti ka dobesi per mekataret, thote nje prift.

Mun te fillojme te analizojme ç’do fakt por ku do arrinim? Ne nje dialektike te deshperuar pa rrugedalje si bejne shume ne forum. Mua me intereson te nisem nga kontaktet pozitive midis qendrimeve te ndryshme, pra nga ajo qe kemi te perbashket per te pare deri ku arrijme.

Ti thua qe metoda e ndjekjes se fese se tradites se secilit eshte e gabuar. Nuk jam dakord. Cilat do te ishin alternativat?

1) Duke vënë re faktin që ekzistojnë shumë fe njeriu i ndërgjegjshëm mund edhe të ketë përshtypjen që për të qënë i sigurtë për të vërtetën e asaj që ka zgjedhur, duhet të fillojë t’i studjojë të gjitha, t’i krahasojë midis tyre dhe të zgjedhë. Ai pyet veten: “Si mund të përkufizohet dhe të njihet vlera e njërës ose e tjetrës?”, sepse na duket llogjike pjesmarrja në atë që konstatohet si më e mira. Ky pozicion është ai zyrtari sipas racionalizmit modern dhe bashkëkohor: vetëm duke njohur gjithë fetë njeriu është në gjëndje të zgjedhë atë që në ndërgjegje i duke më e mirë dhe më e vërtetë. Por tamam këtu del në pah sa abstrakt është ky pozicion: nuk është një ideal, por një utopi. Në fakt sugjeron një punë praktikisht të parealizueshme. Të shpresosh të njohësh gjithë fetë që të jesh në gjëndje të zgjedhësh më të mirën është diçka utopike, dhe ajo që është utopike është në mënyrë të rremtë ideale. Ideali është dinamika në ecuri e natyrës së njeriut dhe në ç’do hap diçka e saj përmbushet. Utopia është jashtë nga kjo natyrë; ajo është një ëndërr e vënë sipër, shpesh pretekst për t’u larguar nga realiteti ose për të bërë një dhunë mbi të. Të pranosh që duhen njohur gjithë fetë që historia njerëzore prodhon, me qëllimin e qënies në gjëndje të bëjmë një zgjedhje racionalisht dinjitoze, është një kriter abstrakt sepse nuk mund të aplikohet.

2) Mund atëhere të vendosët të ndiqet si më i thjeshtë kriteri i mundimit të njohjes të feve më “të rëndësishme” ose nga pikpamja numrave më të ndjekura: për shembull, ebraizmi, krishtërimi, izlami, budizmi. Por ky kriter na duket tepër i anshëm. Për shembull do të kishte qënë i anshëm 2000 vjet më parë në Romë, kur shkruanin Tacitusi dhe Svetoni, dhe ekzistonte në Rome një grup i vogël personash që sia Tacitusi dhe Svetoni kujtonin se ishte “një sekt i vogël” çifutësh të lidhur me “njëfarë Krishti”. Ishin të krishterë, dhe nëse unë do të kisha jetuar në atë epokë dhe në ato vënde dhe po të kisha ndjekur sugjerimin e opinionit të ditur, do të kisha qënë i detyruar të lija mënjanë atë grup të vogël njerëzish dhe nuk do të kisha zbuluar që e vërteta ime ishte tamam aty. Nëse një kriter është një kriter i vërtetë duhet të jetë i vlefshëm në ç’do rast.

3) Rezultati i fundit i pretendimit abstrakt të iluminizmit është ideja sinkretiste: ajo që pretendon të krijojë njëfarë feje universale në gjëndje të marrë nga gjithë fetë më të mirat; që ndryshon gjithmonë, një sintezë e gjërave më të mira të njerëzimit. Por nuk kuptohet fakti që ajo që është më e mirë për njërin nuk është më e mirë për tjetrin. Jemi përballë mëndjemadhësisë klasike të një shoqërie për të cilën populli duhet t’i nënshtrohet vullnetit të një grupi të ndriçuarish. Nëse temperamenti im fetar arrin të zbulojë A dhe ai i një tjetri arrin të zbulojë B dhe një person i tretë do të donte të krijonte një C të përbërë nga më të mirat e A-së dhe nga më të mirat e B-së, kjo C nuk do të kishte njësoj karakteristikat universale që i kërkohen, sepse do të ishte në ç’do rast një zgjidhje po aq e lidhur me temperamentin sa A-ja dhe B-ja.

4) Me duket më e drejtë zgjidhja empirike. Njeriu lind në një ambjent të përcaktuar, në një moment të përcaktuar të hisorisë, feja që shpreh ambjentin e tijë ka shumë mundësi të jetë shprehja fetare më e përkatshme temperamentit të tij. Pra, nëse do të donim të jepnim medoemos një normë, jo absolute, por të leverdisshme, do të duhej të themi: ç’do njeri le të ndjekë fenë e traditës së tijë.
Mund të ndodhë që një takim në jetë të bëjë të dalë në pah prania e një thirrjeje, e një doktrine, e një morali, e një emocioni që i përshtatet më tepër arsyes së pjekur të secilit, ose historisë së zemrës së tij. Atëhere njëri edhe mund “të ndryshojë”, “të kthehet” (Niumani observonte që “kthimi” nuk është gjë tjetër përvçse zbulimi më i thellë dhe më autentik i asaj që ndiqnim më parë).
Por ama këshilli të ndiqet feja e traditës që secili ka mbetet një udhëzim themelor pa pretendime.
Dhe në këtë kuptim gjithë fetë janë “të vërteta”. E vetmja detyrë që njeriu ka është ajo e seriozitetit në pjesëmarrje.