Sami Frashëri

[Albo]

SAMI FRASHËRI: SHQIPËRIA Ç’KA QENË, Ç’ËSHTË
E Ç’DUHET TË BËHET

Nga Frank Shkreli

Këtu në Shtetet e Bashkuara, e hëna e tretë e shkurtit festohet çdo vit si Dita e Presidentëve, me rastin e ditëlindjeve të baballarëve të kombit, Xhorxh Uashingtonit dhe Abraham Linkolnit, për të përkujtuar kontributin e tyre në themelimin dhe në ruajtjen e unitetit kombëtar, por edhe për të pasqyruar trashëgiminë e vlerave të tyre, për të gjithë brezat e amerikanëve. Amerika, ndoshta si asnjë vend tjetër, kujton dhe ruan trashëgiminë historike të kombit dhe të udhëheqsve dhe patriotëve të gjithë historisë së saj. "Një komb", ka thënë presidenti Xhon Kenedi, "e tregon veten me burrat që dalin nga trupi i tij, por një komb e kallëzon veten gjithashtu edhe me burrat që ai nderon dhe me burrat që kujton..."
Edhe kombi shqiptar gjatë historisë së tij ka pasur burra të cilët meritojnë të kujtohen dhe të nderohen për kontributet e tyre ndaj kombit dhe për trashëgiminë e tyre historike, kulturore dhe shpirtërore. Njëri prej këtyre burrave të kombit shqiptar është edhe Sami Frashëri, i cili këtë vit mbushë 110-vjetë nga vdekja e tij. Viti 2014 shënon gjithashtu edhe 115-vjetorin e manifestit politik dhe ideologjik, "Shqipëra ç'ka qenë, ç'është dhe ç'do të bëhet", botuar nga Sami Frashëri në Bukuresht të Rumanisë më 1899, i cili sipas historianëve, është një nga veprat më të njohura të Rilindjes Shqiptare, që kontriboi drejtë pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Në këtë manifest, Sami Frashëri flet për të kaluarën, për periudhën në të cilën jetonte ai dhe për të ardhmen e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, si e shikonet ai. E cilëson Gjergj Kastriotin-Skënderbe si një burrë që rrallë i ka shokët e tij në histori dhe deklaron se periudha e udhëheqjes së tij ishte ''m'ë bukur e m'ë bekuar e gjithë kohërave për vendin tënë, se atëherë i gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë botën", shkruan Sami Frashëri. Në të vërtetë kjo është vlera dhe trashëgimia politike dhe shpirtërore e mesazhit të tij shkruar 115 vjetë më parë, dhe i cili duhet të tingëllojë edhe sot si një kambanë e zgjimit kombëtar për ata që duan ta dëgjojnë, sa nuk është vonë: Bashkimi i Shqiptarëve me një mendim e me një qëllim. Ai shkruan gjithashtu, si një profetë sikur të kishte paraparë përpjekjet e sotëme të shqiptarve për tu integruar në Europë, duke thënë se, si njëri prej kombeve më të vjetra të Europës, shqiptarët kanë të drejtë të jetojnë në liri dhe të zënë vendin që u takon midis popujve të qytetëruar të Europës.
Analiza që Sami Frashëri i bën situatës së atëhershme, me të cilën përballej Shqipëria, tingëllon e freskët edhe për gjëndjen aktuale sot. Ai flet për rreziqet e jashtëme, me të cilat sipas tij përballej kombi shqiptar, e që ishin, "zgjedha e huaj", "lakmitë shoviniste të fqinjëve", por mbi të gjitha ai flet edhe për rrezikun e madh që i kanoset kombit nga, ''grindjet dhe përçarjet midis shqiptarëve''.
Mesazhi i manifestit "Shqipëria ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhet'', i ka qëndruar kohëve dhe shërbën edhe sot si një udhëzim dhe ndriçim për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe për dashurinë ndaj vendit dhe për dashurinë për njëri tjetrin, ndërkohë që u bën thirrje shqiptarëve të të gjitha kohërave: "O burrani, o shqiptarë ! Zihuni me të dy duart në besë, në lidhje e në bashkim, se kjo do t'ju shpëtojë!" Sikur donte të lente një amanet për gjithë brezat, ai i porositë shqiptarët për bashkim, si një qëllim madhor, duke shkruar: "Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s'ka ndonjë ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë një trup, një mendje, një qëllim, një besë!”

Sami Frashëri me manifestin e tij politik të para 115 viteve sfidon shqiptarët edhe klasën e sotëme politike që të ri-zbulojë dhe të rivlersojë këshillat dhe udhëzimet e tija me qëllim për të ringjallur rishtas, ashtu si në kohën e Gjergj Kastriotit- Skënderbe, unitetin dhe krenarinë kombëtare, për të punuar për të mirën e përbashkët afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Në këtë drejtim, thotë Sami Frashëri, ''Të mos trembemi nga asgjë, të përpiqemi që mos të pushojmë deri sa të fitojmë atë që kërkojmë; jemi në të drejtën tonë; Perëndia është gjithnjë ndihmësi i të drejtëve, Perëndia është e drejta vetë!" Prandaj, këshillon ai, "Të mos rrimë të mpirë e të ngrirë, të levizim duar e këmbë, të tundemi e të lëkundemi, të ecim të lirë në udhën e Perëndisë, në udhë të së drejtës: Perendia, e drejta, kombi, gjuha, Shqipëria, Shqiptaria." Është interesant se si Sami Frashëri i balancon të drejtat e njeriut dhe të kombit duke u bazuar në filozofinë klasike të të drejtave natyrale dhe në natyrën e Perëndisë, duke shkruar se ''Perëndia është e drejta vetë."
Sami Frashëri, në shkrimet e tija, është i qartë gjithashtu se sipas tij dhe mendimeve të rilindasve të asaj periudhe mendimet e të cilëve ai pasqyron, politika nuk duhet të përdoret si një mjet për avancimin e ngushtë të interesave personale e vehtjake në kurriz të interesave madhore të kombit, kritikë kjo për jo vetëm për bashkohasit e tij, por edhe për sot. Ai shkruan se si është e mundur që, "Një komb kaq trim e që se kursen gjakun, të humbasë duke u copëtuar prej kombeve të dobët e të frikshëm! Mend kemi, trimëri kemi, gjuhë të bukur e të lehtë kemi, e të mos dimë a të mos duam t'i përdorim gjithë këto për të mirën tonë, po të rrimë me duar lidhur. Kjo është më e keqja, të punojmë për humbjet tona, të nxjerrim themelet e kombit tonë me padituritë e të verbërve të vetë ?!"
Duke lexuar disa prej shkrimeve të Sami Frashërit njeriu ndahet me ndjenjën se dashuria për kombin dhe për njëri tjetrin -- parime themelore këto që predikonin rilindasit shqiptarë 100- e ca vjetë më parë -- duhej ishte dhe të mbetet baza morale e politikës së një shoqërie,që njëkohësisht është edhe çelsi për sigurinë e mbrendshme, por edhe që kombi shqiptar të njihet nga bota për kontributet e tij, si në kohën e Gjergj Kastriotit, siç shkruan Sami Frashëri.
Për ringjalljen, rivlersimin dhe zbatimin e këtyre parimeve shqiptuara nga rilindasit si Sami Frashëri, ekziston një nevojë urgjente ashtuqë kombi shqitar të shkojë me hapa të sigurt drejtë së adhmes. Nevojitet shkrirja e këtyre ideve dhe avancimi i këtyre parimeve politike, kombëtare dhe shpirtërore, natyrisht nën rrethanat e tanishme, për të ndryshuar drejtimin e të ardhmes së shqiptarëve. Por kjo nevojitë gjithashtu edhe një strategji afatgjatë kombëtare, nga burrshtetas të stërvitur dhe të bindur në parimet e rilindasve, gjë që kërkon guxim moral, aftësi politike dhe njohuri praktike. Janë këto parime morale dhe politike të rilindasve si dhe zbatimi i tyre, dhe jo një parti, një qeveri, madje as zgjedhjet e kaluara apo të ardhëshme, ato që do të vendosin të ardhmen afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar.
Le të shërbejë 110-vjetori i vdekjes së Sami Frashërit dhe 115 vjetori i programit të tij politik dhe ideologjik "Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet", si një rast për të ri-zbuluar parimet dhe idetë e Sami Frashërit dhe rilindasve të tjerë të kombit shqiptar, parime këto që gjithnjë janë aktuale të freskëta dhe të pavdekshme. Shqipëria dhe kombi shqiptar mbijetuan falë veprave dhe sakrificave të rilindasve megjithë dështimet historike të brezave të 100-viteve të fundit. Prandaj tu jemi mirënjohës atyre për atë që krijuan si dhe për trashëgiminë që lanë pas, një trashëgimi kjo e pasur kombëtare, morale dhe politike, e cila duhet të ruhet të zhvillohet dhe të pasurohet brez pas brezi.

Frank Shkreli

[sirena_adria]

SAMIU I FRASHËRLLINJVE...

“Topi që shemb kështjellat më të fuqishme është atdhedashuria”


“Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s`ka ndonjë ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë një trup, një mendje, një qëllim një besë!„

(“Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhetë”, 1899)

Biblioteka personale e Sami Frashërit numëronte 20,000 vëllime

Dijetari i madh dhe ideologu i shquar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Sami Frashëri, lindi në Frashër të Përmetit, më 1 qershor 1850. Ishte njëri nga djemtë e Halit bej Dakollarit, nga dera e madhe Frashëri. Mësimet e para i mori në fshatin e lindjes. Më 1865, së bashku me pesë vëllezërit e tij dhe dy motrat u vendos në Janinë. Këtu, bashkë me Naimin, kreu shkollën e mesme greke “Zosimea”, ku përveç kulturës së përgjithshme, përvetësoi krahas greqishtes së re e të vjetër edhe gjuhën latine, si dhe gjuhën frënge dhe atë italiane. Në Tetovë, nga Mahmut Efendiu (Kalkendelenli Mahmut Efendi), mësoi arabisht, persisht dhe turqisht. Më 1872 u vendos në Stamboll, ku zhvilloi një veprimtari të gjerë patriotike për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të popullit shqiptar dhe bashkëpunoi me përfaqësuesit më përparimtarë të lëvizjes demokratiko-borgjeze turke. Ishte një ndër organizatorët kryesorë të “Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare” dhe me themelimin e “Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip” (1879) u zgjodh kryetar i saj.

Samiu ishte një nga themeluesit e kulturës në gjuhën shqipe, që lulëzoi në gjysmën e dytë të shek. XIX.

Ai ishte autor i 5 teksteve për shkollën e parë shqipe, më të mirat ndër botimet e deriathershme. Një vlerë të veçantë ka “Shkronjëtorja e gjuhësë shqip” (1886), një nga gramatikat më të mira, hartuar në të kaluarën. Në të Samiu dha sistemin gramatikor të gjuhës shqipe, përpunoi kategoritë e saj themelore dhe formuloi terminologjinë përkatëse, një pjesë e së cilës i ka qëndruar me sukses kohës.

Ai u dallua si një punonjës i palodhur në fushën e letërsisë e të shkencës. Rezultatet e studimeve të tij i botoi turqisht, me emrin Shemsettin Sami ose Sh. Sami Frashëri. I dha kulturës turke mbi 40 vepra, shumica orgjinale, disa përkthime, një pjesë të të cilave mbetën të pabotuara. Në listën e gjatë të veprave të Samiut ka shkrime letrare, novela dhe drama, fjalorë dhe tekste shkollore, broshura për popullarizimin e njohurive shkencore, studime mbi gjuhësinë e letërsinë turke dhe arabe. Samiu i dha popullit turk, të parin fjalor normativ dhe etimologjik të turqishtes dhe të parën enciklopedi të historisë e të gjeografisë, të botuar në 6 vëllime. Ai drejtoi gjithashtu disa organe shtypi, gazeta dhe revista, si “Feneri” (1873), “Kopështi” (1873), “Mëngjesi” (1876), “Zëdhënësi i Lindjes” (1878) dhe “Java” (1881).

Në gjithë pasurinë letrare e publicistike dallohet kryevepra e tij në gjuhën shqipe “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhetë?” (1899), vepra që me të drejtë është çmuar edhe si manifesti politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Idetë e orientimet e kësaj vepre, së bashku me ato të fjalëve të urta të botuara në turqisht dhe të të gjithë veprës së tij të gjerë shkencore, e bëjnë Samiun një nga dijetarët më në zë që ka nxjerrë historia e popullit shqiptar, atdhetarin e madh dhe humanistin e shquar të kulturës kombëtare shqiptare.

Idetë më të afërta për Samiun, ato që ndeshen më shpesh në veprën e tij dhe që shprehen më me forcë, janë ato që kanë të bëjnë me kombin, me tiparet e tij, me rrugën e çlirimit kombëtar, me të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. “Sendet më të shtrenjtë në botë, – shkruante Samiu, – janë nderi dhe atdheu. Ata që për dobi personale shkelin dashurinë e atdheut, ata shkelin njëkohësisht edhe nderin e tyre”. Atdhedashurinë ai e shihte si një ndjenjë të tillë, së cilës, “asnjë nuk mund t’i bëjë ballë”. “Topi që shemb kështjellat më të fuqishme është atdhedashuria”, – shkruante.

Sami Frashëri drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe

Sami Frashëri drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe “Drita” dhe pastaj “Dituria” (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një varg artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat “Abetare e gjuhës shqipe” (1886), “Shkronjtore e gjuhës shqipe” (gramatika, 1886) dhe “Shkronjë” (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky traktat u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe që mbeti i pabotuar, ai la gjithashtu në dorëshkrim një përmbledhje këngësh popullore shqiptare.

Çështjen shqiptare, Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi, sidomos në gazetën turke “Terxhuman-i Shark”.

Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to. Çështjen shqiptare dhe historinë e popullit shqiptar Sami Frashëri i trajton edhe në veprat në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare. Si dijetar i madh Sami Frashëri dha kontributin e tij të vyer në disa fusha të shkencës ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke (Kamus-i türki, 1901) i cili ruan vlerën e vet të madhe edhe në ditët e sotme. Fjalori “Kamus-i türki” përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë Samiu, ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e një gjuhe letrare. Samiu është edhe autor i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht (Kamus-i fransevi, 1882); turqisht-frëngjisht (Kamus-i fransevi, 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi). Vepra madhore e Sami Frashëri në gjuhën turke është Enciklopedia e tij “Kamus-ul alâm” (1900) në 6 vëllime, ku Samiu u jep një vend të dukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e Samiut gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohur.

Si shkrimtar, Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke, drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare e tij, “Besa”, e botuar më 1875 e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq në teatrin perandorak në Stamboll më 1874, një vit para se të botohej. Për popullarizimin e dijeve shkencore shkroj disa libra dhe broshura, që i përmblodhi në “Bibliotekën e xhepit”, hartoi tekste të ndryshme, botoi antologji me pjesë të zgjedhura nga letërsia botërore dhe kryesisht orientale, ai la në dorëshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhësisë dhe e letërsisë. Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar. Ai ka bashkëpunuar me shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta, si: “Sabah” (“Mëngjezi” 1876), ku për një kohë ishte kryeredaktor, “Hafta” (“Java”) etj.

Përkthimet nga frëngjishtja

Në punën krijuese të Sami Frashëri një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, e kryesisht ato nga frëngjishtja. Ai shquhej për kulturën e tij të gjerë në shumë fusha. Biblioteka personale e tij kishte 20,000 vëllime. Për veprimtarinë patriotike edhe për frymën përparimtare që përshkon veprat e tij, Porta e Lartë e ndoqi dhe e persekutoi Sami Frashërin, duke e internuar e izoluar. Samiu ishte një nga themeluesit e kulturës në gjuhën shqipe që lulëzoi në gjysmën e dytë të shek. XIX. Ai shkroi 5 tekste për shkollën e parë shqipe, më të mirat ndër ato që ishin botuar deri atëherë. Një vlerë të veçantë ka “Shkronjëtorja e gjuhësë shqip” (1886), një nga gramatikat më të mira, hartuar në të kaluarën. Në të Samiu dha sistemin gramatikor të gjuhës shqipe, përpunoi kategoritë e saj themelore dhe formuloi terminologjinë përkatëse, një pjesë e së cilës i ka qëndruar me sukses kohës.

Ai u dallua si një punonjës i palodhur në fushën e letërsisë e të shkencës.

Rezultatet e studimeve të tij i botoi turqisht me emrin Shemsettin Sami ose Sh. Sami Frashëri. I dha kulturës turke mbi 40 vepra, shumica orgjinale, disa përkthime, një pjesë të të cilave mbetën të pabotuara. Në listën e gjatë të veprave të Samiut ka shkrime letrare, novela e drama, fjalorë e tekste shkollore, broshura për popullarizimin e njohurive shkencore, studime mbi gjuhësinë e letërsinë turke e arabe. Samiu i dha popullit turk të parin fjalor normativ dhe etimologjik të turqishtes dhe të parën enciklopedi të historisë e të gjeografisë të botuar në 6 vëllime. Ai drejtoi gjithashtu disa organe shtypi, gazeta e revista, si “Feneri” (1873), “Kopështi” (1873), “Mëngjesi” (1876), “Zëdhënësi i Lindjes” (1878) dhe “Java” (1881). Në gjithë pasurinë letrare e publicistike dallohet kryevepra e tij në gjuhën shqipe “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhetë?” (1899), e cila me të drejtë është çmuar edhe si manifesti politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Idetë e orientimet e kësaj vepre, së bashku me ato të fjalëve të urta të botuara në turqisht dhe të të gjithë veprës së tij të gjerë shkencore, e bëjnë Samiun një nga dijetarët më në zë që ka nxjerrë historia e popullit shqiptar, atdhetarin e madh dhe humanistin e shquar të kulturës kombëtare shqiptare. Idetë më të afërta për Samiun, ato që ndeshen më shpesh në veprën e tij dhe që shprehen më me forcë, janë ato që kanë të bëjnë me kombin, me tiparet e tij, me rrugën e çlirimit kombëtar, me të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. “Sendet më të shtrenjtë në botë, – shkruante Samiu, – janë nderi dhe atdheu. Ata që për dobi personale shkelin dashurinë e atdheut, ata shkelin njëkohësisht edhe nderin e tyre”. Atdhedashurinë ai e shihte si një ndjenjë të tillë, së cilës “asnjë nuk mund t’i bëjë ballë”. “Topi që shemb kështjellat më të fuqishme është atdhedashuria”, thoshte Samiu.

Një problem i lidhur ngushtë me kombin është ai i gjuhës

“Shenja e kombësisë është gjuha, – shkruante Samiu, – çdo komb mbahet nga gjuhët”. Kur një komb e humb gjuhën, humb dhe veten. Me ç’gëzim të madh shkruanin Samiu e Naimi, në një letër dërguar një mikut të tyre, për arritjet në shkrimin e në lëvrimin e gjuhës shqipe: “Armiqtë e kombit tonë, – thoshin ata, – donin të na gënjenin ç’prej kohe se gjoja gjuha shqipe është një gjuhë e prishur dhe trashamane, se nuk mund të shkruhet, se s’ka gramatikë, se me të nuk mësohen shkencat e tjera. Por, në fund panë se shqipja u bë, u shkrua, u krijua alfabeti i saj, u hartua gramatika, u shtypën librat e shkencës, u përkthyen poezi të bukura prej çdo gjuhe të huaj. Me një fjalë u kuptua se ç’gjuhë e përsosur dhe e rregullt është shqipja”.

Samiu ishte një luftëtar i të drejtave njerëzore. Dëshmi për këtë është qëndrimi i Samiut ndaj gruas. Problemit të gruas, të vendit të saj në shoqëri, të rrugëve të emancipimit të saj, Samiu i kushtoi një libër të tërë. Gruas ai i njihte një rol shoqëror, atë të edukimit të brezit të ri dhe, nëpërmjet tij, të konsolidimit të vetë shoqërisë. Gjithashtu ai i njihte gruas të drejta të barabarta me burrin në familje.

Shkrimet e Samiut, e gjithë vepra e tij në shqip dhe në turqisht është e mbushur me një besim të madh në çlirimin e afërt të Shqipërisë, në një të ardhme më të mirë të saj. Ai punoi për ta përgatitur popullin për këtë të ardhme të lirë e të pavarur dhe me idetë e veprat e tij, si edhe me veprimtarinë politiko-shoqërore, i frymëzoi shqiptarët të luftonin për sigurimin e saj.


https://konica.al/2021/06/topi-qe-sh...atdhedashuria/

[Albo]

Sami Frashëri dhe debatet e sotme mbi identitetin

(Në 156 vjetorin e lindjes)

Përvjetori i lindjes së Sami Frashërit përkon me debatin e sotëm Kadare-Qosja, e, pas tyre, të dhjetëra publicistëve e studiuesve mbi identitetin e shqiptarëve. Ky është, në thelb, debat mbi çështjen ç'ka qenë, ç'është e ç'do të jetë Shqipëria dhe shqiptarët. Megjithatë thuajse askush nuk i është referuar në mënyrë të drejtpërdrejtë Samiut dhe sidomos veprës së tij kryesore "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet", kësaj "Bible të shqiptarizmit", vepër e cila u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Por kush është Sami Frashëri dhe cili është projekti politik i tij?

Sami Frashëri dhe formimi i tij

Samiu lindi në Frashër të Përmetit, më 1 qershor 1850. Aty kaloi fëmijërinë, mbaroi shkollën fillore, mësoi turqisht e arabisht. Më 1865 u vendos në Janinë, në atë kohë qendër vilajeti, së bashku me vëllezërit dhe motrat. Në Janinë kreu shkollën greke "Zosimea" e mësoi edhe greqishten e re dhe të vjetër, latinishten, frëngjishten, italishten, turqishten dhe persishten. Kur ishte 22 vjeç u vendos në Stamboll, ku zhvilloi një veprimtari të gjerë publicistike, shkencore e patriotike. Ai botoi e një varg veprash letrare, punoi si gazetar, redaktor e kryeredaktor gazetash (si Fener, Kopshti, Mëngjesi, Interpreti i Lindjes, Java etj.), mori pjesë në themelimin e "Shoqërisë së të Shtypurit të Shkronjave Shqip" dhe u zgjodh kryetar i saj, drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe Drita dhe Dituria, botoi fjalorët dygjuhësh frëngjisht-turqisht (Kamus-i fransevi) dhe arabisht-turqisht (Kamus-i Arabi), hartoi "Abetare e gjuhës shqipe", "Shkronjëtorja e gjuhës shqipe" (gramatika) dhe "Dhe'shkronjë" (Gjeografia) po në gjuhën shqipe etj. Si kurorëzim të veprimtarisë së tij shkencore-intelektuale dhe patriotike, Samiu botoi më 1899, Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet.

Samiu është, gjithashtu, autor i romanit të parë dhe i dramës së parë të botuar në Turqi, me çka ai hodhi bazat e gjuhës letrare turke, të cilën e shkëputi nga osmanishtja. Përveç kësaj, ai shkroi veprën e tij më madhore në gjuhën turke, Enciklopedia, në gjashtë vëllime (e para enciklopedi në gjuhën turke), si dhe fjalorin normativ të gjuhës turke me mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore. Në rreth 30 vjet Samiu shkroi 57 vepra, duke lënë 11 të tjera në dorëshkrim. Samiu vdiq në Stamboll, më 18 qershor 1904, kur ishte vetëm 54 vjeç.

Samiu ishte një intelektual me kulturë të gjerë enciklopedike, me interesa shkencore të shumanëshme dhe aftësi të jashtëzakonshme. Është e vështirë të veçosh anën më të spikatur të veprimtarisë intelektuale të Samiut. Ai ishte një mendimtar i shquar humanist, po aq i madh ndoshta sa edhe Monteskje apo të tjerë filozofë e mendimtarë europianë, para tij apo të kohës së tij.

Samiu e kaloi rininë dhe u formua si intelektual në Janinë, atëherë një qytet i zhvilluar tregtar. Por ai nuk lë pa nënvizuar faktin se ai u formua më shumë me frymën oksidentale se turkoarabe. Samiu ishte dishepull i iluministëve dhe enciklopedistëve të shquar francezë të shekullit të 18-të. Trajtimi i problemeve në lëmin e filozofisë, të shkencave të ndryshme dhe të sociologjisë tregon se ai ishte në korrent me rrymat dhe pikëpamjet e ndryshme të asaj kohe. Problematika e mirëfilltë politiko-sociologjike që trajtoi Samiu ishte, në fakt, preokupim i përbashkët i shumë sociologëve të tjerë europianë që jetuan e krijuan si ai në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të, si Spenser, Dilthey, Tonies, Durkheim, Veber etj.

Por mendimi filozofik e politiko-sociologjik i Samiut u formulua në lidhje të ngushtë e në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare. Pra, krejt ndryshe nga debatet e sotme (pa një objektiv të qartë) mbi identitetin e shqiptarëve, mendimi politiko-filozofik i Samiut u orientua ndaj një qëllimi themelor, të ardhmes së Shqipërisë, i cili u trajtua mjeshtërisht, në mënyrë koherente e në të gjitha aspektet e tij në veprën monumentale "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet."

Madje, referuar kësaj vepre, mund të vërejmë disa fakte interesante që lidhen me debatet e sotme mbi identitetin. Ai nuk anashkalon identitetet e veçanta (katolik, ortodoks, mysliman, gegë, toskë etj., etj.), për të cilët merakoset aq shumë R. Qosja. Por ai thekson në thelb se identitetet e veçanta, nëse shprehemi me gjuhën e Qoses, i nënshtrohen identitetit "mëmë", identitetit kombëtar shqiptar. Samiu thotë se shqiptarët, për nga besimi, janë myslimanë (dy të tretat thotë ai) dhe të krishterë (një e treta), nga të cilët ½ katolikë dhe ½ ortodoksë. Por ai thekson se ndryshe nga shumë vende të tjera, jo vetëm të Lindjes por edhe të Perëndimit, në Shqipëri nuk kanë ndodhur kurrë grindje apo konflikte ndërfetare. Një grek, thotë Samiu, me të ndërruar besimin ka ndërruar edhe kombësinë. Ndërsa "Shqiptari është shqiptar përpara se të jetë mysliman apo i krishterë (Shqipëria..., fq. 47). Ose, thënë ndryshe, "shqiptari, mysliman qoftë, ortodoks qoftë, katolik qoftë, është gjithnjë shqiptar" (fq. 54).

Platforma e Samiut për një Shqipëri europiane

"Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet" është vepra kryesore e Samiut në gjuhën shqipe. Ajo u botua në Bukuresht më 1899. Noli e përktheu atë në greqisht. Më pas ajo u përkthye në turqisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe bullgarisht. Shumë shpejt u shndërrua në një manifest teorik e politik të Lëvizjes Kombëtare, në një periudhë vendimtare për fatet e Shqipërisë.

Por në Shqipëri kjo vepër madhore e Samiut mbeti më shumë e përfolur se e studiuar, sidomos përmbajtja politiko-sociologjike e saj. Kjo lidhet, së pari, me barrierat ideologjike të gjysmës së dytë të shekullit XX. Mbivlerësimi i "kufizimeve ideore" (sikurse i tërë të veprave të së kaluarës) pengoi gjykimin e analizën shkencore të përmbajtjes së saj. Për më tepër, në Shqipëri e asaj periudhe, pretendohej se ishin përmbushur ëndrrat e rilindësve tanë, duke realizuar një shoqëri që kishte arritur "modelin e përsosmërisë" së marrëdhënieve shoqërore. Vetë Samiu, sikurse mendimtarë të tjerë të së kaluarës, është vlerësuar si një nga ata njerëz të mëdhenj me të cilët "kemi të drejtë të krenohemi", por jo si autor i një vepre që sugjeron dhe vazhdon të ketë aktualitet.

Në "Shqipëria..." Samiu përcaktoi qëllimin e vërtetë të shqiptarëve sikurse mjetet dhe rrugët për realizimin e tij. Mendimi politik i Samiut preokupohet, para së gjithash, për formën e regjimit të ardhshëm të shtetit shqiptar. Samiu parashikonte rënien e shpejtë të Perandorisë Osmane, siç parashikonte ai, në dhjetë apo e shumta njëzet vjet. Shqipëria fitoi pavarësinë 13 vjet më vonë. Pra u provua saktësia e parashikimit të tij.

Por pavarësi do të thoshte kalim i pushtetit në duart e vetë shqiptarëve. Në këto rrethana detyrë kryesore nuk dilte përpunimi i një teorie mbi shtetin as vetë identitetin e tyre. Samiu u tha shqiptarëve atë që ata mund të përvetësonin. Pra misionin e tij Samiu e shihte në një plan konkret, praktik e agjitativ. Dhe ai e vuri theksin, nga njëra anë, te fakti se pushtetmbajtësit në Shqipëri ishin të huaj dhe se pushteti i tyre nuk kishte kurrfarë legjitimiteti. Nga ana tjetër, ai vuri në dukje se kombi shqiptar kishte aftësitë për t'u vetëqeverisur.
Samiu u shpreh hapur kundër një regjimi të mundshëm monarkik. Madje kohë para se të botonte "Shqipëria ç'ka qenë…", në një letër që i dërgonte De Radës më 1881, ai shkruante: "Në u bëftë dot [Shqipëria] më vete, nuk do të kemi nevojë për princër e mbretër, as të krishterë as muhamedanë..."

Sigurisht Samiu mbante parasysh veçoritë konkrete, strukturën demografike e fetare të popullsisë së vendit, ndarjet gjeografike të saj, karakteristikat dhe psikologjinë e një kombi në formim e sipër. Bazuar në veçoritë e identitetit tonë ai thotë lidhur me një monark të mundshëm se "në qoftë gegë, s'e duan toskët, në qoftë toskë s'e duan gegët; në qoftë mysliman, s'e vështrojnë me sy të mirë të krishterët; në qoftë i krishterë, s'u vjen mirë myslimanëve… Shqiptarët nuk do të gjenin karar as me një të huaj nga Europa, as me një princ a mbret mysliman të huaj" (Shqipëria..., fq. 83).
Mendimi i tij politik ishte në linjë me proceset e mëdha transformuese që kishin ndodhur në Europën e shekullit të 18-të dhe 19-të, siç ishin kapërcimi i monarkive absolute, humbja e së drejtës "hyjnore" për pushtet monarkik të pakufizuar, ndarja e pushteteve në legjislativ, ekzekutiv e gjyqësor etj.

Për Shqipërinë Samiu aspironte një formë regjimi demokratik, që të organizohej e të funksiononte sipas modeleve europiane. Ideali europian ishte një tipar thelbësor dallues në veprën e Samiut. Europa ishte pikërisht shembulli që duhej ndjekur. Sami Frashëri e përfytyronte Shqipërinë e ardhshme si një shoqëri në të cilën të gjithë qytetarët do të mund të jetonin si njerëz. Shteti kombëtar shqiptar, sipas tij, do të duhej të ishte një shtet i moderuar, i bazuar në ligje, para të cilave, të gjithë qytetarët duhet të jenë të barabartë. "Është skllavëri t'i nënshtrohesh dëshirës së një njeriu, por nuk është skllavëri t'i nënshtrohesh një ligji e rregulli… Ligji është ekuilibri i shoqërisë njerëzore", theksonte Samiu.

Përvoja europiane dhe tradita kombëtare

Por a mund të ishte shteti i ri shqiptar europian dhe, njëherësh, një shtet që të mbështetej në një traditë kombëtare qeverisjeje demokratike? Sipas Samiut "po". Pra mund e duhej të organizohej "njëfarë dhimokratie", si shtetet e tjera demokratike të Europës. Ai mendonte si model Zvicrën, një vend me karakteristika demografike, klimaterike e territoriale të ngjashme me ato të Shqipërisë. Por Samiu gjykonte se format konkrete të organizimit politik të shoqërisë shqiptare duheshin gjendur në traditën më të mirë vetëqeverisëse të popullit shqiptar. Sipas tij, pushtimi otoman e kishte ndërprerë në mënyrë tragjike procesin e natyrshëm të zhvillimit historik dhe traditën politike të shqiptarëve. Samiu i referohet një gjeografi e historiani të lashtë grek, Strabonit, sipas të cilit, të parët e shqiptarëve, ilirët, kishin mbi krye disa këshilla (pleqësi) qeverisëse. Kjo traditë demokratike e shqiptarëve, sipas Samiut, mund e duhej të rimëkëmbej pasi ajo u përshtatej kushteve konkrete, interesave dhe psikologjisë së popullit shqiptar. Sigurisht, e kaluara historike ofron më shumë material për të reflektuar, sesa për të marrë modele të gatshme e që të mund të kopjohen në periudha të mëvonshme dhe krejt të ndryshme historike. Ndaj duhet thënë se referimi ndaj traditës së lashtë vetëqeverisëse të shqiptarëve ishte për Samiun jo aq një synim për të përshtatur një model qeverisjeje, se sa një përpjekje për të ngjallur e frymëzuar ndjenjat, krenarinë dhe aspiratat kombëtare te shqiptarët. Si nga natyra, ashtu edhe nga principet e funksionimit të tij, shteti i ardhshëm i shqiptarëve, siç e përfytyronte Samiu, nuk do të ndryshonte shumë nga ai i shteteve të tjerë të Europës Perëndimore. Sidoqoftë, do të ishte gabim të nënvlerësohej thelbi racional i idesë së Samiut për të zbuluar dhe vlerësuar në traditën politike kombëtare anët më pozitive të organizimit politik dhe formave vetëqeverisëse të shqiptarëve.

Mendimi politik i Samiut për një qeverisje demokratike (në formën e pleqësisë) merr një vlerë edhe më të madhe po të mbajmë parasysh se shtetet e tjera që ishin formuar deri atëherë në Ballkan, të gjitha pa përjashtim kishin vendosur formën e monarkisë, dhe kur në qarqe të caktuara politike brenda e jashtë Shqipërisë qarkullonte gjerësisht ideja për të venë në krye të një shteti të pavarur shqiptar një mbret a një princ të huaj.

Interesant dhe me vlerë është edhe mendimi i Samiut lidhur me strukturën e organizimit të shtetit shqiptar. Sipas tij shteti shqiptar mund të ndahej në 15 njësi administrative, "qeverindarje" ose "ngastra". Secila prej këtyre njësive administrative do të zgjidhte një përfaqësues. Këta 15 individë të zgjedhur do të formonin një këshill kombëtar, të cilin Samiu e quan "Këshill i Pleqësisë" (emri s'ka rëndësi dhe ai vetë thotë: "emri të jetë ç'të jetë"). Ky këshill kombëtar do të zgjidhte një kryetar - i cili do të kryente funksionet e kryetarit të shtetit - dhe një zëvendëskryetar. Vetë Këshilli i Pleqësisë do të kryente, pak a shumë, funksionet e presidencës. Por parim bazë i veprimtarisë së Këshillit të Pleqësisë do të ishte kolegjialiteti.

Përkrah Këshillit të Pleqësisë, sipas Samiut, do të vepronte një "Këshill i Përgjithshëm", i përbërë nga anëtarë të zgjedhur në 100 njësi (zona) elektorale, me një numër pak a shumë të barabartë zgjedhësish (një për çdo 20 mijë banorë), me funksionet e një kuvendi kombëtar apo parlamenti: për miratimin e ligjeve, të buxhetit të shtetit etj. I lidhur me këto dy organe dhe nën mbikëqyrjen e tyre do të vepronte ekzekutivi, qeveria. Ky projekt politik ishte jo vetëm i ngjashëm me modelet e demokracive parlamentare të Perëndimit, por edhe i kushtëzuar nga faktorë të ngjashëm me ata që çuan në krijimin e demokracisë parlamentare europiane.

Edhe pse Samiu u shpreh për principin demokratik të përfaqësimit përmes zgjedhjeve të organeve më të larta shtetërore - Këshilli i Pleqësisë dhe Këshilli i Përgjithshëm - ai do të shprehej për vendosjen e një vargu kufizimesh në të drejtën e shtetasve si për të votuar, ashtu edhe për t'u zgjedhur në organet drejtuese të shtetit. Me kufizimet moshore, ekonomike dhe kulturore për të drejtën e votës dhe të të zgjedhurit, mbetej jashtë procesit politik pjesa më e madhe e popullsisë së atëhershme. Një elitë politike e dalë nga zgjedhje me kufizime të tilla do të ishte aristokratike dhe forma përfaqësuese e shtetit shqiptar të ndërtuar në këtë mënyrë do të ishte jo një republikë demokratike, por një republikë oligarkike.

Por bindja e Samiut mbi kufizimin e së drejtës për të votuar e për t'u zgjedhur, ishte e justifikuar historikisht po të mbajmë parasysh se kufizime të tilla ekzistonin pothuaj në të gjitha vendet demokratike të Perëndimit. Për më tepër këto kufizime të parashikuara në projektin politik të Samiut ishin të përkohshme. Sepse në projektin e tij madhështor Shqipëria do të zhvillohej ekonomikisht e kulturalisht, do të kishte njerëz të arsimuar në shkolla e universitete etj., njëlloj si shtetet e tjera europiane, midis të cilëve Shqipëria ka patur e duhej të kishte vendin e saj të natyrshëm.

***

A do të ishte bërë Shqipëria si Zvicra, sikur klasa politike shqiptare pas fitores së pavarësisë dhe pas Luftës së Parë e të Dytë Botërore të kishte ndjekur, në vija të përgjithshme, programin politik të Samiut? Është vështirë të flasësh me "çfarë do të ndodhte sikur…?" Sidoqoftë ajo do të ishte ndryshe. Shqipëria që projektoi mendja e Samiut mund të kishte evituar, ndoshta bashkë me copëtimin e territoreve të saj, edhe format e autoritarizmit shtetëror: të shekullit XX të cilat, së bashku, e lanë Shqipërinë shumë prapa kombeve të tjerë të kontinentit, madje edhe krahasuar me një vend fqinj si Greqia. Sot, 156 vjet nga lindja e Samiut, kur përpara Shqipërisë shtrohet si detyrë e dorës së parë ndërtimi i një shteti demokratik dhe integrimi i tij në familjen e vendeve të qytetëruara e demokratike të Europës, vepra e tij përsëri rezonon mençuri. Ajo duket se ende mund të ndihmojë që të kuptojmë se "ç'duhet të jetë" e si duhet të bëhet Shqipëria.

Dr. Lekë SOKOLI

[Albo]

Prof. Kastriot Bezati: Sami Frashëri, dijetar i madh enciklopedist, emblema e diturisë së Shqipërisë

18 Qershor, 2025

Eshtë autori i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke e arabe, përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që ai drejtoi në Turqi “Universalja nuk është gjë tjetër veçse lokalja pa mure”, – thotë poeti i madh portugez Miguel Targa.

Nga Kastriot Bezati - historian



Në Shqipëri, më tepër se tek kushdo, universi rilindas mishërohet tek Tre Vëllezërit Frashëri. Sistemi filozofik dhe veprat e tyre atdhetare kapërcyen kufijtë kohorë dhe ata u bënë të pranishëm si pishtarë për çdo kohë në Shqipëri. Abdyli, Naimi dhe Samiu, sëbashku dhe veçmas, shkrinë në një të vetme tri detyrat themelore taktike që shtroheshin para vendit: së pari, shpëtimin e Atdheut nga gjymtimi territorial; së dyti, bashkimin e viseve shqiptare në një Vilajet Autonom; dhe së treti, lëvrimin e kulturës patriotike në shërbim të çlirimit të Shqipërisë. Të tre vëllezërit luftuan krah për krah njëri- tjetrit dhe secili prej tyre pati një fushë ku u shqua më tepër:kryesisht si politikan u dallua Abdyli, veçanërisht si poet shndriti Naimi dhe më tepër si mendimtar e dijetar u lartësua Samiu. Nga një vend mund të dalin tri kolosë, por nga një familje deri më sot brenda apo jashtë Shqipërisë, nuk kanë lindur tre gjeni, siç është rasti unikal i Vëllezërve Frashëri.



Frashëri, ku u lindën Vëllezërit Frashëri

Frashëri, ku u lindën Vëllezërit Frashëri, e ka marrë emrin nga pema pyjore “Frashër”, ndërsa krahina, Dangëllia, e ka marrë emrin në fillim të shekullit XVII nga fjala turke “Dag-ili”, që do të thotë “Malësi”. Frashëri ngrihet 1030 m mbi nivelin e detit, me hapësirë gjeografike 15.5 km2 dhe, në vitet 1431-32, kishte 12 shtëpi, ndërsa në mesin e shekullit XIX, kishte 22 lagje me rreth 1500 banorë, ishte “një qytet i vogël malor”, shkruante Sami Frashëri në veprën e tij Kamus-ul-Alam. Abdyl Frashëri, pas vdekjes së të atit më 1859, Halidit, që cilësohej nga atdhetarët halim, domethënë njeri i ditur, si dhe të nënës më 1861, Eminesë, e cila ishte stërmbesa e Iliaz bej Mirahorit, themeluesit në vitet 1494 – 1496 të qytetit të Korçës, më 1865 e transferoi krejt familjen, të 5 vëllezërit, Sherifin, Naimin, Samiun, Tahsimin dhe Mehmetin, si dhe 2 motrat, Nefisenë dhe Shahnishanë, nga Frashëri i Përmetit, në Janinë, qytet që e ka marrë emrin nga “Shën-Jani” në shek.V pas Krishtit, që zihet në gojë për herë të parë më 1081 nga Ana Komnena, por që mori shkëlqim dhe emër me Ali pashë Tepelenën (në vitet 1797 – 1822), shkruan Mit’hat Frashëri në kalendarin kombiar, Sofie, 1898. Vëllezërit Frashëri, edhe kur jetuan e punuan më pak në Janinë dhe më shumë në Stamboll, i mbajtën lidhjet me Frashërin dhe çdo gjë e bënë për lirinë e Shqipërisë. “Në Stamboll ne kemi pasur tri armata, tri ushtri/ Një armatë ish Abdyli dhe një tjetër ish Samiu/ Dhe e treta – gjenerali, gjeneral poet Naimi/ Që lëshonte nga Stambolli divizione vjershërimi”, – shkruan poeti Dritëro Agolli.

Në rrugën e jetës së Samiut veçohen tri etapa të formimit të tij

Në rrugën e jetës së Samiut veçohen tri etapa të formimit të tij që koincidojnë me tri vendbanimet: foshnjëria – Frashëri, rinia – Janina dhe pjekuria – Stambolli. Mësimet e para ashtu si dhe Abdyli e Naimi i mori në Teqenë e Frashërit, ku baba, ishte atdhetari Baba Alushi. Më 1865, ose sipas një mendimi të dytë, më 1861, vendoset në Janinë, ku kreu gjimnazin grek “Zosimea”. Data e diplomës së Samiut është 14 korrik 1868. Punoi për pak kohë në Sekretariatin e Vilajetit të Janinës dhe, kur ishte 21 vjeç, më 1871, u vendos në Stamboll dhe filloi punë në Zyrën e Shtypit, – shkruan vetë Samiu në “Serveti Funun”, 1896. Më 1874 shkon në ishullin e Rodit si sekretar i prefektit të tokave osmane të Algjerisë. Largohet pas 5 muajsh nga kjo detyrë dhe kthehet në Janinë, ku punoi disa muaj si kryesekretar i “Komitetit Ushtarak të Shpëtimit Publik”, me kryetar Abedin Pashë Dinon nga Preveza. Më 1877 kthehet në Stamboll dhe, më 18 dhjetor 1877, zgjidhet anëtar i Komitetit Shqiptar të Stambollit, që drejtohej nga i vëllai i tij i madh, Abdyl Frashëri, ndërsa më 12 tetor 1879 zgjidhet kryetar i “Shoqërisë së të Shtypuri Shkronja Shqipe”, formuar në shtëpinë e Abdyl Frashërit në lagjen “Pera” të Stambollit. Samiu më 1881 emërohet sekretar dhe më 1893 kryesekretar i Komisionit të Inspektimit Ushtarak, ku punoi deri në fund të jetës, më 1904. Gradën më të lartë të nëpunësit në hierarkinë osmane shtetërore, gradën “Ula Eveli”, e mori më 1895. Pas vitit 1899 edhe pse vazhdonte të ishte me detyrë në Komisionin e Inspektimit Ushtarak, Samiut iu ndalua dalja nga shtëpia nga Pallati i Sulltanit.



Eshtë autori i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke e arabe, përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që ai drejtoi në Turqi.

Midis 6 veprave që Samiu botoi në gjuhën shqipe, veçohet vepra madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë”, e cila u botua pa emër të autorit më 1899 në Bukuresht dhe pas botimit, u përkthye në greqisht nga Fan Noli dhe në turqisht nga Shahin Kolonja, që është dhëndri i Naim Frashërit. Me idetë e kësaj vepre do të jetojë dhe do të zhvillohet lëvizja çlirimtare shqiptare për të arritur në fitore, në lirinë dhe në pavarësinë kombëtare më 1912. Kjo vepër nuk është vetëm kurora e mendimit shqiptar për shekullin e XIX. “Ky traktat është akti themelues i prozës klasike dhe moderne shqiptare. Këtë libër, duke e lexuar sot, ne zbulojmë që Samiu është babai i prozës. Proza e Samiut është prozë poetike, prozë publicistike dhe prozë letrare e shkencore”, -shkruan poeti Xhevahir Spahiu në librin “Dritare”,Tiranë, 2016. Vepra madhore e Samiut në gjuhën turke është Fjalori Universal Enciklopedik i Gjeografisë dhe Historisë, “Kamus-ul-Alam”, në 6 vëllime, për të cilën ai punoi 16- vjet, me gjithsej 4830 faqe, botuar në vitet 1889 – 1898. “Ky njeri, (Sami Frashëri – K.B), me veprat që ka nxjerrë në shesh, veçanërisht “Fjalorin e Botës”,(në 6 volume), dhe “Fjalorin Turqisht – Turqisht, është një burim, një përmendore e madhe pune që të ngjall admirim dhe habi”, – shkruan personaliteti i letërsisë turke, shkrimtari Halid Zija Ushakligilit. “Dr.M.E.Rijali, – shkruan Xhevahir Spahiu, – në veprën e tij të botuar kohët e fundit në Teheran, pohon: “Dijetari më i madh i perandorisë Osmane dhe më i njohuri nga vendet europiane është Shemsedin Samiu. Samiu është, pa dyshim, një nga gjenitë e epokës së Tij”. “Shqipëria është një nga vendet më të bukura të Ballkanit”, ajo është e ndarë “në katër vilajete që janë: Vilajeti i Janinës, Manastirit, Kosovës dhe Shkodrës” dhe se “Qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë janë: Shkodra, Prizreni, Manastiri dhe Janina”, – thotë Sami Frashëri në veprën “Kamus-ul-Alam”, Kostandinopojë, 1889. Shqipërinë, Sami Frashëri, “e përfytyron të pacunguar me një sipërfaqe prej 75 mijë km2”, – shkruan Zija Xholi në librin “Sami Frashëri”, viti 1978. “Duhet një orë e më parë të ndahet Shqipëria e të dihet që ku e gjer ku është”, – shkruan plot shqetësim për fatet e tokave shqiptare Sami Frashëri në gazetën “Zëdhënësi i Lindjes”.

Edhe sot, kombi shqiptar, ndonëse ka dymijë vjet që ekziston në këtë botë, është i vetmi komb në Europë, që është i prerë në disa pjesë mizorisht, që është i ndarë dhe i shpërndarë tragjikisht në disa shtete, që është tkurur në 28000 km2, ndaj historia ka kërkuar dhe kërkon bashkimin kombëtar të shqiptarëve dhe, askush, asnjë shtet apo grup shtetesh apo organizma ndërkombetare në Ballkan apo në Europë, nuk mund ta pengojë dhe nuk ka përse ta pengojë por t’i japin të drejtë dhe ta mbështesin kombin shqiptar të kryejë bashkimin kombëtar ashtu si e kanë kryer më parë gjatë ecurisë historike kombet e tjera të Europës.“Lipset t’i dëftejmë botës së qytetëruar cili është kombi shqiptar, cilat janë të drejtat dhe dëshirat e këtij kombi dhe qysh pa iu shtuar Shqipërisë nga ana e Veriut Kosova e nga an’ e Jugës Çamëria, nuk mund të shtrohet qetësia në sinisin e Ballkanit”, – shkruante Ismail Qemali më 10 mars 1918. “Njeriu është produkt i Atdheut dhe gjaku i njeriut i takon vetëm Atdheut”, – shkruante Samiu më 1880. “Një komb kaq trim e që s’e kursen gjakun, të humbasë duke u coptuar prej të tjerëve të dobët e të frikshëm! Mend kemi, trimëri kemi e të mos dimë a të mos duam t’i përdorim gjithë këto për të mirën tonë, por të rrimë me duar lidhur. Kjo është më e keqia, të punojmë për humbjet tona, të nxjerrim themelet e kombit tonë, me padituritë e të verbërve të vetë?!”. Kjo ishte e papranueshme dhe revoltuese për Sami Frashërin, ndaj dhe ai më 1899 do të shkruajë: “Shpëtimi a humbja e shqiptarëve është në dorë të shqiptarëve”.



Samiu mori pjesë aktive në LSHP-it.

“Qëllimi i Lidhjes Shqiptare, – ka shkruar Samiu, – është të sigurohet e sotmja dhe e ardhmja e Shqipërisë” dhe se “Masa e parë që duhet të merret lidhur me këtë, është bashkimi i Shqipërisë në një Vilajet, duke e ndarë atë nga grekët e sllavët”, – shkruante Samiu më 27 qershor 1878, ndërsa gati dy muaj më vonë, më 15 gusht 1878, ai shkruante te “Zëdhënësi i Lindjes”: “Shqiptarët të bashkuar si një trup i vetëm, kanë marrë masa për sigurimin e mbrojtjen e Atdheut të tyre nga sulmet e sllavëve e të grekëve. Për këtë qëllim ata mbajtën një Kuvënd të Përgjithshëm në Prizren, i dhanë besën njëri – tjetrit dhe formuan Lidhjen”. “Lidhja e Prizrenit pa nevojë të bashkonjë Shqipërin’ e t’ë bënjë një me Otonomi, a mbase me çkëputje (indipendencë) fare, pas punës ….”, i shkruante Sami Frashëri më 20 shkurt (4 mars – stil i ri) Jeronim De Radës. “Në do të korrësh mbas një viti, mbill grurë, ndërsa në do të korrësh mbas një shekulli, ndërto shkolla”, – ka thënë Sami Frashëri. Rol me rëndësi në përhapjen e arsimit dhe të diturisë në gjuhën shqipe me anën e librit, gazetës dhe shkollës luajti “Shoqëria e të Shtypuri Shkronja Shqip”, – kryetari së cilës ishte Sami Frashëri. Në këtë shoqëri u futën edhe rilindasit tanë të shquar, si Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Hoxha Tahsini, Jani Vretua, Koto Hoxhi, Seid Toptani, Pandeli Sotiri, Zija Prishtina. Nga 28 anëtarët themelues të kësaj shoqërie 11 ishin nga treva e Përmetit. “Në këtë shoqëri u ndodhën më të diturit e më të mirët që kishte kombi shqiptar”, – shkruhej më vonë në gazetën “Drita”, 21 nëntor 1903. “S’mund të ketë Shqipëri pa shqiptarë, s’mund të ketë shqiptarë pa gjuhë shqipe, s’mund të ketë gjuhë shqipe, pa shkronja shqipe e pa shkolla në të cilën të mësohet shqipja”, – do të shkruajë Sami Frashëri dhjetë vite më vonë pas formimit të “Shoqërisë së të Shtypuri Shkronja Shqip” në veprën madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, botuar në Rumani.

Po në këtë vepër manifest për shqiptarët, Samiu shkruante: “Shqiptarëve me hir Turqia s’u ka dhënë gjë. Shqiptarët duhet t’i marrënë ato që duanë me pahir: t’i kërkojnë me fjalë, po të ken’ edhe pushkën plot .” Dhe po në këtë veper Samiu shkruan: “Turqia as mund të rronjë paskëtaj, as di, as do të rronjë, edhe as duhet të rronjë”.

Për kulturë dhe ngritjen e vetëdijes kombëtare Samiu i derdhi mendimet edhe në revistat e gazetat që ai drejtoi, sidomos tek gazeta “Terxhumani Shark”, që u bë organi legal i LSHP. “Gjënë e tjetrit s’e duam, gjënë tonë s’e lëmë”, – ka thënë Sami Frashëri. Idetë e tij se “patriotizmi tregon vlerën e njeriu” se “bashkimi i ideve është më i fortë se ai i kombeve” se “tirania më e tmershme është ajo që ushtrohet mbi idetë” se “kombësia dhe atdheu janë të shënjta për çdo njeri”, – ishin thirrje për shqiptarët që ata të ecnin drejt lirisë e pavarësisë së Shqipërisë. “Njeriu është një flakë e natyrës për të ndritur jo vetëm veten, por më tepër për njerëzimin”, – thotë Samiu. “Qytetaria e Europës, – vazhdon më tej Samiu, – qytetaria pa anë e fund, e cila çdo ditë po shtohet e po përhapet edhe shpejt a vonë një ditë do të mbulojë gjithë dhenë e të ndritojë gjithë kombet e dheut!”. Samiu kishte gjithnjë mendime te reja, të cilat shpeshherë i kapërcenin kufijtë e epokës”, -thuhet në “Islam Ansiklopedisi”, Istanbul, 1968. Nga të katër anët e botës në gjuhë të ndryshme i vinin letra. “Postierët për Samiun thoshin se ishte njeriu që merrte më shumë letra n’atë kohë në Stamboll”, – shkruan studiuesi kosovar Niazi Sulçe, më 1960 në gazetën “Dielli”.



Samiu ishte i pashëm, me shtat të lartë.

Samiu në Stamboll u njoh dhe u martua me Emine Veliye, vajzën e Kazasker Sadedin Efendiut, një familje nga paria e Stambollit. U martua kur ishte 34 vjeç, më 1884. Me Eminenë bashkëjetoi 10 -vjet dhe pati katër fëmijë: Samijen, Sadiun, Sadijen dhe Ali Samiun. Me vdekjen e Eminesë, më 1894, pas një viti, më 1895, u martua për së dyti me Ballkëze Frashërin, vajzën e Ibrahim Pashës nga Laçenjtë e Frashërit, me të cilën pati një djalë, Skënderin. Samija, u martua me Rashid Mansur Ererin. La dy djem: Mehmetin dhe Eminin. Emin Ereri, ka ardhur disa herë në Shqipëri. Me të unë jam takuar dhe kam biseduar në Frashër tri herë: më 09.09.1973, kur punoja për ngritjen e Shtëpisë së Vëllezërve Frashëri, më 16.06.1974, kur u përurua muzeu “Vëllezërit Frashëri” dhe më 09.06.1978, kur arkivoli me eshtrat e Abdyl Frashërit u nis nga Frashëri për në Tiranë. Sadiu u nda nga jeta i ri. Sadija u martua me Subi Neshatin, Ali Samiu me Fahrijen dhe Skënderi me Sabihan. Ali Samiu ishte presidenti i parë i klubit sportiv të Gallatasarajt, prandaj dhe stadiumit të futbollit të Gallatasarajt iu dha emri “Ali Sami Jen”. Sami Frashëri në momentet e fundit të jetës, para se të mbyllte sytë, shqiptoi fjalën: “Shqipëri!”. Ai u nda nga jeta më 18 qershor 1904. Ishte ditë e shtunë. E shtunë ishte edhe kur u nda nga jeta Abdyli, 23 tetori i 1892-shit. E shtunë ishte edhe kur u nda nga jeta Naim Frashëri, 20 tetori i vitit 1900. U varros në varrezat publike të Feriqojt, kundrejt xhamisë Sahrai Gedite, të Stambollit. Mbi pllakën e varrit u gdhend një libër i hapur si dhe një pendë. Kuptimplote. Një libër i hapur është në çdo kohë për shqiptarët Samiu i Madh. Koha kërkon që të sillen e të prehen në Shqipëri edhe eshtrat e Sami Frashërit, ashtu si u sollën më 2 qershor 1937, eshtrat e Naim Frashërit dhe më 19 mars 1978, eshtrat e Abdyl Frashërit.

Vëllezërit Frashëri tek bashkimi i shqiptarëve shikonin bërjen e Shqipërisë. Atë që tha si filozof Samiu se “Shpëtimi a humbja e Shqipërisë është në dorë të shqiptarëve”, Abdyli e tha si burrë shteti: “Të jemi të gjithë shqiptarë e të formojmë një Shqipëri të Bashkuar”, ndërsa Naimi e tha si poet: “Ti Shqipëri më ep nder, më ep emrin shqipëtar” dhe “Po të jemi të bashkuar është e bërë Shqipëria”.

Gazeta Telegraf