Gottfried Wilhelm Leibniz
Gottfried Wilhelm Leibniz lindi me 1 Qershor 1646 ne Leipzig (Gjermani). I ati ishte profesor i Filozofise se Moralit, dhe vdiq kur Leibnizi ishte vetem 6 vjec. Ne moshen 7-vjecare rregjistrohet ne shkolle dhe perparon aq sa 13 vjec merrej me perpunimin e teorise se kategorive te Aristotelit.
Rregjistrohet ne Universitetin e Leipzig-ut ne moshen 14, dhe doktorohet ne Jurisprudence ne moshen 20 vjec.
Ne fillim punon me alkimine por me vone i dedikohet matematikes ku edhe shkelqen gjenia e tij. Paraqet novacione te rendesishme teknologjike si psh. nendetese, makinen llogaritese etj. Studion filozofi e nder te tjera Dekartin dhe Paskalin. Njihet ne filozofi me vepren "Monadologjia" .
Vdes ne 14 Nendor 1716.
- Monadologjia -
1. Monada, per te cilin do flasim me poshte, nuk eshte vecse nje substance e thjeshte e cila ben pjese tek perberjet. Me termin " e thjeshte" do te kuptojme "jo e perbere".
2.Dhe pra duhet te kete substanca te thjeshta perderisa ka perberje; ku e perbera eshte ketu nje koleksion ose nje "aggregatum" e substancave te thjeshta.
3.Dhe aty ku nuk ka pjese, eshte e pamundur te kete shtrirje (zgjerim), forme dhe as ndarje. Keto monada jane atomet e verteta te natyres, e ne fakt, elemnetet e vertete te gjerave.
4. Nuk behet fjale per shperberje te tyre dhe nuk mund te koncpetohet ansje menyre sipas te ciles nje substance e thjeshte te mund te shkaterrohet me ane mejetesh natyrore.
5.Sipas te njejtes logjike, eshte e pakonceputeshme nje menyre me ane te se ciles, nje substance e thjeshte te sillet ne ekzistence; meqenese nuk mund te formohet prej pjesesh.
6.Mund pra te thuhet se nje monade behet ekzistente dhe perfundon vetem njeheresh; mund te behet ekzistente vetem me ane te Krijimit dhe te shkaterrohet vetem me ane te asgjesimit (anihilimit), ndersa substancat e perbera behen ekzistente dhe perfundojne me ane te pjeseve.
7.Akoma me tej, nuk ka ndonje menyre sipas te ciles te shpjegohet sesi nje Monade tjetersohet ne cilesi ose te ndryshohet se brendshmi me ndonje prej sendeve te tjera te krijuara; meqenese eshte e pamundur te ndryshosh vendin e dickaje brenda saj ose te prodhosh, drejtosh, shpejtosh ose zvogelosh ndonje levizje te brendshme ne te, ndonese e gjitha kjo eshte e mundur ne rastin e perberjeve, brenda te cilave ka ndryshime mes pjeseve. Monadat nuk kane dritare, nepermjet te cilave dicka mund te hyje apo te dale. Atributet nuk mund te ndahen prej saj, sic pretendojne skolastiket me "speciet e ndjeshme" e as nuk mund te hyjne nga jashte ne te.
8.Gjithsesi ato duhet te kene disa cilesi, perndryshe nuk do ishin ekzistente. Dhe nese substancat e thjeshta nuk do te dallonin ne cilesite e tyre (atributet), atehere nuk do kishte asnje lloj menyre per te perceptuar ndryshimet mes sendeve. Meqe ajo cka perberja eshte vjen prej pjeseve te thjeshta dhe Monadave qe e perbejne (ndryshim ne sasi), edhe Monadat, nese nuk do kishin dallim ne cilesi, e meqenese nuk kane dallim ne sasi, atehere do ishin identike.
P.sh. nese do ishin identike, nese imagjinojme nje hapesire te mbushur plot me sende, secila pjese e saj do te perftoje te njejten mase levizje si e nje casti me pare, keshtu qe gjendja e re nuk do dalloje nga e para.
9. Ne fakt, secila Monade duhet te jete e ndryshme nga te tjerat. Ashtu sic edhe ne natyre nuk ka dy gjera ekzaktesisht te njejta ne te cilat te jete e pamundur te gjesh te pakten nje dallim, te brendshem apo te jashtem.
10.Ketej de`11111l se cdo krijese e si rrjedhim cdo Monade si e krijuar, eshte subjekt i ndryshimit, e ne fakt ky ndryshim eshte i vazhdueshem ne to.
11. Prej sa thame del se ndryshimet natyrore te Monadave vijne prej nje parimi te brendshem, meqe nje shkak i jashtem nuk mund te influencoje qenien e tyre.
12.Por, pervec ketij parimi duket te kete perkatesisht edhe nje seri te vecante ndryshimesh , e cila perben si te thuash natyren specifike dhe llojin e substancave te thjeshta.
13. Kjo seri e vecante ndryshimesh duhet te perfshije nje shumesi (multiplicitet) brenda njesise ose ne ate e cila eshte e thjeshte. Per aq sa, cdo ndryshim natyror ndodh gradualisht dhe ku dicka ndryshon e dicka tjeter mbetet e pandryshueshme, nje substance e thjeshte duhet te ndikohet e te kete lidhje ne disa menyra, megjithese eshte e pa perbere.
14.Kushti kalimtar, i cili perfshin dhe perfaqeson nje shumesi ne njesine ose ne substancat e thjeshta, nuk eshte tjeter vec ai qe quhet Perceptim, e qe duhet dalluar prej Apercpetimit ose te Pandergjegjshmes, sic do sqarohet ne vijim. Ne kete ceshtje, pikepamja Karteziane (Descartes) perben gabim serioz, sepse pranon si jo-ekzistente ato perceptime qe nuk jane te ndergjegjshme. Kjo i ka cuar ata gjithashtu ne besimin e gabuar se mendjet me vete perbejne Monada dhe se kafshet nuk kane shpirt as Entelechi. Dhe i ka bere ata te ngaterrojne sic behet rendome, periudhat e shkurtra te pandergjegjes me vete vdekjen. Dhe kane adoptuar edhe teorine e gabuar skolastike se: shpirtrat mund te ekzistojne plotesisht te ndare prej trupit dhe bile ato jane edhe te vdekshem.
15. Aktiviteti i parimit te brendshem i cili prodhon ndryshimin ose ben te mundur kalimin nga nje perceptim ne nje tjeter mund te quhet Deshire (appetition=oreks). Eshte e vertete se deshira (oreksi) nuk mund te permbush gjithmone te gjithe perceptimin qe synon, por gjithmone perfton dicka prej tij, arrin ne perceptime te reja.
16. Ne kemi brenda vetes eksperienca te nje shumesie ne substancat e thjeshta, kur veme re se edhe me i pakti mendim per te cilin jemi te ndergjegjshem shpalos larmine e objektit te tij. Te gjithe ata qe pranojne se shpirti eshte nje substance e thjeshte duhet gjithashtu te pranojne kete shumesi tek Monadat; dhe Z. Bayle nuk duhet te has veshtiresi ketu sic ka hasur tek Fjalori i tij, tek ndarja "Rorarius".
17.Per me teper, duhet deshmuar se perceptimi dhe ajo cka varet prej tij jane te pashpjegueshme ne nivelin mekanik, me sakte, me ane te mjeteve te figures dhe te levizjes. Imagjinoni nje makine te tille qe te mendoje, ndjeje dhe te kete perceptime dhe te jete e nje permase ta zeme sa nje mulli. Dhe nese ne futemi brenda dhe shqyrtojme cdo pjese te saj do shohim sesi keto funksionojne, por nuk do jemi kurre ne gjendje te gjejme Perceptimin aty. Prandaj Perceptimi nuk duhet kerkuar ne te perberen (perberjet) , por ne substancen e thjeshte. Akoma me tej, asgje tjeter vecse Perceptim dhe Ndryshim ka brenda tyre, e me ane te tyre behet i mundur aktiviteti i brendshem i ketyre substancave.
18.Te gjitha substancat e thjeshta ose Monadat mund te quhen Entelechi pasi ato kane brenda vetes nje fare persosmerie (echousi to enteles); kane nje lloj vete-mjaftueshmeri (autarki) te cilat jane burim i aktivitetit te tyre te brendshem, nje lloj incorporeal automatone.
19. Nese ne quajme Shpirt gjithcka qe ka perceptime dhe deshire sipas menyres qe une i paraqita, atehere te gjitha substancat e thjeshta apo Monadat e krijuara mund te quhen shiprtra; por per aq sa ndjeshmeria eshte dicka me teper sesa nje perceptim i thate, mendoj se duhet te mjaftohemi duke i quajtur me termin e pergjithshem Monada ose Entelechi pasiqe ato kane vetem perceptim, ndersa termi Shpirt duhet dhene atyre ne te cilat perceptimi eshte me i dallueshem dhe shoqerohet me kujtese.
20. Ka raste kur ne perjetojme gjendje qe nuk mbajme mend dhe nuk kemi perceptime e qarta, psh si kur na merren mende kur vijme rrotull nje pike ose kur sapo jemi zgjuar nga nje gjume i thelle. Ne kete gjendje perceptive, shpirti nuk dallon shume prej nje Monade te thjeshte, por ndersa vjen e kthjellohemi Shpirti tanime behet dicka me teper sesa nje Monad.
21. Dhe nuk eshte e thene qe ne kete gjendje substanca e thjeshte nuk ka asnje Perceptim (gjendja e pandergjegjes) . Kjo per arsyet e thena edhe me lart; nuk mund te humbase, e nuk mund te vazhdoje ekzistencen pa qene e ndikuar ne ndonje lloj menyre, dhe keto ndikime (mbresa) nuk jane tjeter vecse Perceptimi i saj. Por kur kemi nje numer te madh te perceptimeve te vogla, ne te cilat nuk ka asnje dallim, ne shtangemi; njelloj sikur dikush vjen verdalle dhe i merren mende, e nuk eshte ne gjendje te dalloje asgje rreth e rrotull. Vdekja mund ti fuse kafshet per nje fare kohe ne kete gjendje.
22. Cdo gjendje e tashme e nje substance te thjeshte eshte nje vazhdim natyral i gjendjes se saj te meparshme, ne menyre te atille qe e tashmja e saj te jete me e madhe ne te ardhmen.
23. Edhe kur permendemi prej nje gjendje te pandergjegjshme, ne behemi te ndergjegjshem menjehere, megjithese nuk therrasim dot perceptime te asaj periudhe te ndermjetme, por kjo nuk do te thote se nuk ka patur, sepse ashtu sic edhe nje levizje vjen si rrjedhoje e nje tjetre me pare, ashtu edhe cdo perceptim vjen pas nje te mapershmi.
24. Qe ketej del qarte se nese nuk kemi te shenuar asgje ne perceptimet tona ne duhet qe gjithmone te jemi ne nje gjendje habie. Dhe kjo eshte tamam gjendja ne te cilat ndodhen Monadat e thjeshta.
...............
(vazhdon)
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt