Shqiptaret dhe Vllehet..

[DYDRINAS]

Vazhdim i letres:

[DYDRINAS]

Vendbanimet vllehe gjate shekullit te 19-te.

[Kreksi]

Prejardhja Arumune

Kolonia arumune e Dobrugjes duket se ka një prejardhje më të vjetër se ajo që ndodhet në Serbi e Bullgari.
Kantiz i cili i ka marrur burimet nga Lejean, ai jep në vitin 1868 shifren rreth 123 000 frymë, dhe ai konstaton se, popullêsija arumune e Dobrugjes, edhe në munges te mbeshtetjes së shkollimit nga administrata serbe, ky komunitet vijon te zhvillohet dhe te rritet, mbrenda 5 vitesh ka fituar popullësi 20% një rritje e konsiderushme.
Arumunët transdanubianë pra në Rumani janë rreth 200 000, një shifer e perafert.Arumunët e Maqedonisë, te quajtur me emrin Tzinxarë, ose Valak të pergjysmuar,
(KouToêXapi) ose vellahët e zinjë (Kapaêaoi) jetojnë në regjionet malore te pashkeluara ku rrallë ndonjë udhëtar ka patur rastin ti shkeli këto vende.
Ne pepiqemi që permes këtij libri, pa qellime tjera perpos njoftimit me një libër të thjeshtë bibliografik, disa pika te pa njohura nga etnografia europiane.
E kemi thënë se, udhëpershkruesit rrallëherë kanë folur për rumunët e Epirit, të Thesalisë, e të Maqedonisë. Mirëpo ata kanë folur mjaftë që të na zbulojnë ekzistencën e tyre, por, jo aqë te mjaftueshme që të kemi një ide te sakët të perhapjes së tyre gjeografike.

Historianët te cilët janë marrur nga besimi i të dhanave te pakompletuara, nuk kanë mundur të bien në një pajtim mbi prejardhjen e kësaj popullsije të veçantë, dhe as lidhjet e tyre me me Rumunet e anes së djathtë te Danubit.
Janë te njohura der me sot tri forma ende te mbështetura nga autor te ndryshëm për te spjeguar se si janë vendosur kjo popullsi në jug te Ballkanit te cilët flasin gjuhën rumune.
Në sistemin e parë(formen e parë) te mbrojtura nga Thunmann, arumunët e maqedonisë janë pasardhësit e Trakëve te vjetër te cilët kishin marrur nga kolonizusit ushtarakë të Romes antike gjuhën latine. Perndryshe, nuk kanë patru asnjë lidhje direkte me Rumunet e Karpateve.
Nga ky opinion i dyti pra, mbeshtetur edhe nga Kolonel Lake, ata kanë te njëjten origjinë si popullsija rumune e Dakisë, te cilët ishin ndarë prej tyre rreth shekullit të IX ose X-të dhe u shperngulen në Ballkan.
Një opinion tjetër, i treti, i zhvilluar së pari nga Engel dhe i rimarrur nga Rosier, e konsideron shpernguljen e kësaj popullsije nga Dacia nën sundimin e Aurelianit ( Aurélien Lucius Domitius Aurelianus, empereur romain (270-275). Né en Illyrie ... ) si të kompletuar: Dakët e latinizuar në Daki u terhoqen krejtësishtë nga atje dhe u vendosen në brigjet e lumit Danub, (anes Bullgare te sotme) te cilët kthehen në vendin e tyre në Daki (rumani) në shekullin e XI-të pas krishti, do thotë, pas 700-800 vitësh !
Kthimi i tyre nuk ndodhi në mënyrë masive siç kishin ardhur në këto vende 800 vite më parë, do thotë që nga shekulli i III-të pas krishti dhe kthimi i tyre në shekullin XI-të? .. pra, një grup prej tyre mbeti në Ballkan që formojnë sot komunitetin arumun të Olimpsisë dhe shpatijet e maleve Pinde.

Këto tri forma opinionesh neve na duken të papranueshme dhe ne tentojmi këtu ti shtojmi edhe opinionin e IV-të;

Né mendojmi se, në kohën kur u terhoqen kjo popullsi nga Dakia në kohën e Aurelianit, pra shekullin e III-të pas krishti, arumunët ndahën në dy grupe: njëri grup u vëndos në Moesi(mizië) e tjetri grup kërkonte strehim në skajin e Karpateve. Ne nuk mund ta spjegojmi në mënyrë aqë të perputhur sipas kronikave te Nestorit e as nga letra e papes Gregori IX i cili i dergon letër mbretit Bêlla IV, e as emrin e qytetit Szatmâr Németi, i pershkruar në shekullin e X-të që në rumanishte thueht Satit Mare, ose =(katundi i madh.)

Ngjajshmëria mes dy dialekteve na jep një ide për të perfunduar se, kjo ndarje e Arumunve në dy deg nuk mund të ishte edhe aqë e vjetër, mirëpo ata që kanë patur rastin që ti studiojnë fshatrat rumun mendohet pra se kjo është e mundshme.

Asnjë popull nuk ka treguar rezistenc aqë të madhe, duke ditur se, rumunët jetojnë në mesin e racave të ndryshme dhe nuk u shuan, jo vetëm se iu ofruan një rezistenc paqësore, ku as sllavët, as gjermanët as grekët e as hungarezët nuk triumfuan mbi ta, mirëpo perkundrazi, ata fituan territore mbi fqinjët e tyre.

Studimet që ne deshirojmi ti ndermarrim mbi rumunët e pertej Danubit neve ndosht a do të na mundësojnë që të njihëmi me idet e reja natyrishtë që të ndryshohën bindjet e deritanishme, por as duke mos insistuar t'ua paraqesim opininin tonë.

Qellimi yni pra është thjeshtë, të përgatitët vijimi për studime atyre që do vijnë pas neve dhe t'i njftojmi ata, me një fjalë, që ata studiues të njihën me punimet tona rreth këtij syzheu nga ky publikim.

Autori i parë që ne e permendëm më lartë ishte Tunmann i cili i ka perkushtuar një studim të gjatë dhe fortë interesante mbi rumunët dhe shqiptarët.

Tumanni i konsideron rumunët si pasardhës të Trakve dhe shtyhët të dëshmoje këtë opinion më ndihmën e të gjitha të dhanave që ka mbledhur në lidhje me Vëllahët në perandorin e Bizantit. Ai zbulon dy fjalë rumune të shkruara nga Theofani në fund të shekullit VI-të pas krishti.
"Torna, torna frate" fjalë të cilat mbesin shumë te kundershtuara. Pepos këtyre ideve që ai është perpjekur të na bindi, hipotez kjo e cila sot më nuk mund të mbrohët.

Megjithate Tumanni i ka dhën shkencës një fjalor grek-rumun-shqip, të publikuar në Venedik në vitin 1770, i cili sot nuk gjëndet, vetëm nëse ai ka marrur kujdesin që ta ribotoje.

*Johann Thunmanns, ordentlichen Lehrers der Beredsamkeit und Philosophie auf der Universitàt zu Halle, Untersuchungen ûber die Geschichte der ôstlichen europâischen Vôlker. £rster Theil. Leipzig, bel Siegfried Lebrecht

Grusius, 1774,
============================
Leksiku shqip-vêllahe-bullgare-greke

Pra ky fjalor, për të cilin do flasim më tej, na bën të njohur gjuhën e thjeshtë(vulgare) të folur para një shekulli (do thotë nga1700-1770) nga rumunët e Maqedonisë: ky fjalorë është kompozuar pa asnjë pretendim shkëncor dhe për këtë arsyje njihët si dokument i sakët.
Hulumtimet e Trumannit u rishikuan në vitin 1808 nga një rumun i Maqedonisë, George Rosa i cili e botoj në Pest(Budapest) një pasqyrim të vogël mbi të njëjtin syzhe.

Njê deshmi interesante në njê letër Letra n° 13. 24 nëntor 1933 (lexojeni me vemendje ju lutemi...) se si i shkruan e êma te birit të tij letër i vili kishte shkruar për sturdime në Paris dhe ajo e këshillon që të bët burrë i fortë dhe i vendosur..

Mnogo iten moj Tirka,
Sosve shço tipushçime niëkni druga kniga(letër) toko ti pisha opet denes qunqi soj sat zviëjme kniga ot majqiëte i ot
Numka koje ese mnogo dobre i te baçve so itiënje golëmo...
Ti si mola mnogo ië ot strana moja, kaj ena majka ftora i istinçka so bola ti se mola opet da bandish diëte so um i da
ne se sikledisvish iç para iç, zhosh otide po mbodhisano, i ti esi diëte
umno i vo vacances zhi ftasash i zhi naminish.
Sall zdravie et Boga da imash, i za drugjiëte da n'emash kasavet iç, da bandish mash[B] i Shqipëtarin !
Që perndeia t'ua japi vetëm se shëndetin e për tjerat mos u merzit fare, bëhu burrë Shqipëtar !

Në këtë hart të vitit 12O5 janë të shenuara te gjitha fiset vëllahe në Peloponez(Moré) si dhe sipër ishte provinca e quajtur Megalo Blachia=Vllahia e Madhe !



Vëllehët e Shqiptarët në perandorinë Bizantine

Nikefor Botanjati kishte trasheguar në vitin 1078 Nikefor Brijenit i cili kishte filluar një luftë të mbrendshme për të marrur tronin kur paraqitet në të njëjtën kohë edhe një Kikefor tjetër i cili kishte mbledhur një ushtri në Durrës si dhe vëndët fqinje që ishin të përbërë nga Frankët, Bullgarët dhe Arbanitët. Ky emri i fundit Arbanitët dhe ai i Bullgarëve nuk e percaktojnë mirë sa duhët këtë kryengritjen nga Nikefor Bazilike. Si duket këta Arbanitët(arbanites) duhej të ishin i njëjti popull që i thrrasim prej atëherë Albaniens ose Albanitës, pershkruar nga An Komneni e cila fletë për një oficer i quajtur Cimiscortas=Tsimiskortas, të cilit Aleksisi, pra i 'ati i An Komenit ia kishte besuar ruajtjen e Durrësit në vitin 1087 dhe thuhet se ky oficier vinte nga Arbana ose vinte nga Arbam-a.
Do të shohim më tej se përmes një pershkrimi nga kjo kronik e njohur e Ana Komnenit e quajtur Aleksiada, pra aty thuhet se Arbana ishte një qytet i fortifikuar jo shumë largë Durrësit, në një vendë malor që këto kêshtjella quhëshin klozyra(klysyra) që sikur e perkthejmi nga frengjishtja kuptojmi një forteresë(kështjellë të mbylluar)=të rrethekuar, klotyre, që në popoull njihen me emrin klysyra, me siguri nga latinishtja prej kohës romake ose asaj bizaantine që vjenë pas tyre.Pra perandori i bizantit Aleksisi e kishte marrrur këtë kështjellë që kur Bohemondi e kishte trasheguar nga i ati i tij i cili kishte pushtuar të tërë perandorinë e lindjes.

Patjetër duhet të cekim se, para pushtimeve Normane nga Robert Giskardi i cili kishte pushtuar Sicilinë dhe shumë qytete tjera në Itali si Aversa(Aber)Arber ? e pastaj pushtoi edhe Durrësin në vitin 1081, e mundi perandorin Aleksis Komnenin duke i shkaktuar humbje te mëdhaja por Giskardi kthehët në Itali në vitin 1083 me ftesen e papes Greguar XII dhe në Durrës e lë djalin e tij Bohemondin.

Arba ishte një lum në Peloponeze, permendet nga Pozanias, poashtu edhe Arba tjetër që ishte një qytet i ishullit Skardon në brigjet e Ilirisë siaps Ptolemeut kurse Plini e ëmron vetem si ishulli Arba por nuk e cek asnjë emër qyteti të këtij ishulli. Ptolemeu i permend edhe popullin Arbali, Arbalët që ishin jetonin në rrethin e Volgës. Një Arbana tjetër permendet poashtu nga Ptolemeu që ishte një ishull afër Toprobanës.Arbanium ishte një qytet në grykën e Bosforit, permendet nga Stefan Geografi. Arbat, qytet në Palestinë në Galile. Arbazani, popull i Ligurisë sipas Stefan Bizantit. Arbela qytet tjetër në Turqinë e sotme, aty ku Aleksandri i madh fitoi betejen mes dy lumejve Gangamela e Zabu. Arbon, emri i një qyteti në Iliri sipas Stefan Bizantit, nxjerrur nga Polibi por të nderlikuar me qytetin Narbon në jug të Francës që opinionety e autorëv të tjerë mbetet i diskutueshëm.Arbon permendet edhe nga Marcelliani që e vendos në Gali si një kamp i romakve.Arborea, qytet në Sardenjë.


NëTransilvanië kemi ZatmArbana, një qytet po me të njëjtin emër. Arbrë e hasim edhe në Suedi që mbanë emrin një qytet që ndoshta edhe Normanët e pakzuan më vonë në Albani ? Si e shohim, vetëm pas ardhjes së Normanve në Durrës mënjëherë pas disa vitesh pra pas 8 vitësh, ky emër njihet nga Ana Komneni por, duhët shtuar se kjo kronik shkruhët disa vite më vonë pasi që njihen mirë Arbanitet, ose Arvanët

Me siguri se nga ky qytet Arbana afër Durrëssit Arbanitet quhen më këtë emër mirëpo pa kënë ende të sigurt dhe dukët e pa besueshme që me një ndryshim të vogël të këtij emri nga Arbana nê Arbanitët i gjithë ky popull e mori emrin Albanitet ose Albaniens.

Pra ky i njëjti Nikefor që Albanitët e perkrahin në këtë kryengritje, ky Nikefori bën aliancë me Patzinakët=Peçenegët të cilët i fton ti dalin në ndihmë.

Nikefori kishte shfrytszyuar këtë rast të ngritet kundër Bizantit pasi që ishte informuar se atje në lindje Petçenegët dhe Komanët kishin marrur Andrinopojën, e kishin djegur një pjesë të qytetit për tu hakmarrur ndaj Nikefor Brienit i cili kishte vrarë disa prej tyre, dhe ata ishin terhjekur por tani kthehën perseri për të mbeshtetur një Nikefor tjetër këtë Nikeforin e rrethit të Durrësit i cili ishte ngritur kundër bizantit.

Lekas ishte një heretik Manishean ose Manikean, i cili më parë jetonte në Azië në vendin e Kalibëve ku atëherë Zhan Zamickes i kishte mundur këta Manisheanet dhe i kishte transferua në Filipoli e në vendet tjera në Trakë si për qëllim të mbrohej nga kjo anë perandoria që sulmohyej nga Barbatomi por kishin vijuar të mbetën armiqët e Bizantit. pra ky Lekasi kishte ikur nga Epigambria dhe shkonë strehohët tek këta Peçenegët, lidh marrveshje me ta dhe kercnonte perandorinë e Bizantit me fjalë të rënda.

Në të njëjtën kohë, Dobromer (Dobrfomiri) një rrebel kishte vëndosur me disa banorë të Mesambrisë ti kundërvihën perandorit dhe filluan te shkaktojnë rrëmujë Bizantit. Në anën tjetër ky Lekasi e kishte vrarë evekun e Sardikës(Sofijes) i cili mbronte interesat e perandorisë, i kishte shtyër banorët që të mbeshtesin edhe ata iden e tij por vritet. Perandoria kishte derguar në Mesambri Leon Diabatenin për të vëndosur qetësin atje dhe pas një kohe ky ia arrin suksesit duke vëndosur paqë me Peçenegët dhe Komanët.

Mirëpo disa vite më vonë, një Manesheanë i kundërvihet perandorit me 2800 Paulicianë kur ky Balbusi kishte perfituar nga humbja e Aleksisit ndaj Robertit, dukës së Normanve në vitin 1081, perandori e kishte lutur që të rrinte aty në vendë por ky nuk kishte pranuar dhe ishte terhjekur në Trakë me ushtarët e tij. Perandori kishte ndermarrur masa ndaj tij për hakmarrje ndaj tij por ky Balbusi ik nga Traka dhe gjënë strehim sipër Danubit tek Skitët, ku nga aty si bazë, bënte plane të sulej kundër perandorit Aleksis.

Ana Komneni neve na mëson se, në Dristra mbretnonin Petçenegët, Kalesi ishte qëndra e tyre si dhe qytete tjera që ishte Bitzina.Mirëpo në një tjetër paragraf ajo thotë se, banorët e Mizisë i quan Peçenegë e Sarmatë.

Konflikti mes perandorisë bizantine dhe Skitve kishte marrur permasa tê medhaja, një gjeneral Bizantinë ishte derguar që ti ndeshkoje ata në brigjet e Danubit pasi që këta kishin bërë sulme mbi popullsinë e këtyre trevave.

Një vit më vonë, shefi i Skitëve Tselegu, kaloi Danubin me 80 000 luftëtarë, përbërë prej shumë popujve Skitë, Sarmat edhe Dakë e Hungarezë që u sulen në drejtim të Filipolisit dhe tërë Maqedonia u bë shkrumb e hi nga këta barbar, derisa perandoria bizantine më në fund arrrijti ti shpartallonte, por nuk arrijti ti largoje nga Misia.

Ana Komneni e tregonse sa vuante i ati i saj perandori Aleksisi kur mendonte se në perandorin e tij ishin vëndosur këta Skitët, popuj barbar pa lejen e tij. Kishte mbledhur ushtrinë e tij dhe shkon që ti ndjeki ata. Por Aleksisi kishte planifikuar më parë që ti eliminoje fqinjët e Skitve nga të cilët kishin gjetur mbështetje dhe Aleksisi duhej t'ua mbushi mendjen këtyre që të bashkëpunonin në interes të perandorisë mirëpo, te gjithë banorët e brigjeve të Danubit kishin marrur një urrejtje ndaj Bizantit prandaj, të gjitha tentimet që kishte bërë Aleksisi për të fituar besimin tek këta banor kishin shkuar huç, asnjë propozim asnjë premtim i perandorit nuk ishte pranuar nga ana e tyre.

Një Blak(vëllahë) e lajmëron Aleksisin për gjendjen e tyre dhe rrethanat se si bashkëpunonin me Sitët por, në anën tjetër, një tjetër Blak i kishte shpie Skitët përmes maleve të pakalueshme të Hemusit për të sulmuar Konstantinopojen. Kur e mori lajmin Aleksisi, iu desht të tehiqet mënjëherë me shpresë se do vinte vitin e ardhêshëm ti dëbonte Skitët e Sarmatët tjerë që kishin mbetur në Dristra buzë Danubit.

Aleksis pra kthehet vitin tjetër që ti mundi Skitët, kishte planifikuar një luftë ball përballë. Kishin pritur tërë ditën dhe vetëm në mbrëmje lufta kishte filluar. An Komneni i jep në detaje edhe trupat e aleatve të Bizantit që ishin mes tyre edhe kalorësit e famshëm Frank si dhe disa Sarmatë në krye me komandantin e tyre Uzas(uzhas, "t'merri") si dhe Esklavon tjerë.

Skitët nga ana e tyre ishin rreshtuar në një rregull të admirueshëm, me qerret e tyre si mburoje e trupave të mberendshëm. Në rradhet e dyta poashtu hypur mbi qerre ishin të rradhitur si para një spektakli gra e fëmijë te cilët i epnin vullnet burrave si dhe iu ofronin ndihmën të plagosurve si dhe lëshonin klithje, duke ua treguar fëmijtë e tyre për tu treguar te guximshëm.

Lufta ishte e barabart por të nesërmen, Skitëve iu erdhi në ndihmë Tatusi me 36000 Komanë te ardhur pertej Danubit. Kur a panë këtë perforcim që iu erdhi Skitve, ushtarve bizantin nuk iu mbetej tjetër vetëm se ikja, u tehoqën mbrap, ku edhe Aleksi si dhe vëllau i tij mezi shpëtun jetën.

Skitët kishin kapur shumë ushtar bizantin, disa donin ti vrisnin por tjerët ishin te pajtimit të lirohën pasi që Aleksisi të paguante shperblimin për ta. Nga kjo ikje e ushtrisë bizantine Skitët e Komanët kishin gjetur në kampin e Aleksisit pasuri të konsiderushme dhe këtu fillon grindja mes Skitëve e Komanve që iu kishin ardhur në ndihmë aletve te tyre Skitë edhe se nuk kishin bërë luftë Komanët, këta pretendonin se, rraçet e grabituara nga ikja e ushtrisë bizantine iu takonin edhe atyre.

Konflikti kishte filluar tani mes Skitëve e komanve derisa Komanët i sulmojnë Skitët dhe në këtë perleshje Skitët marrin vrapin e strehohën në Misi buzë liqenit të njohur Ozilimnë, aty kishin mbetur te mbyllur Skitët pa guxuar të dalin, por edhe Komanët mbesin pa ushqim, vendosin të kthehën në Sarmati sipër Danubit me shpres se do kthehen në pranverën e arshme për tu hakmarrur ndaj tyre.

Sulmet Peçenege Komane dhe Skite 1086


Pergatiti Kreksi

[Marya]

Une jame me origjine vllahe nga te dy prinderit, ne shtepi flisnin arumune , e kuptoja po nuk mora mundimin ta mesoja,
Me pas shoqata na krijoi mundesine te benim studimet ne rumani dhe mesuam rumanishten

[Kreksi]

Unë jam nga Kosova, kurrë nuk kam degjuar për vëllehet kur isha i vogël por mësova për ta krejte vonë dhe kohëve të fundit interesohëm rreth hitoris e gjuhës së tyre, nuk di ta flas por mundohem ti krahasoj disa fjalë permes shqipes, psh. më ka habitur fjala "nuse" si dhe "hajde" që tek arumune nuk shkruhet "hajde" por "ajde" pa "h" ? mandej jam i intersuar edhe për fjalën "lule" "lulja" "luljat", "lulanje" "luhatje" që kur i shikojmi vertete lulet që te gjitha "luhaten" "lulaten" ndoshta nga era...nuk rrijnë të palevizshme në form statike..por lozin..(e lexova diku nga nji anëtar fjalën "bloza" për kuptimin kur lulja vishket apo merrë nji smundje dhe duket e blozhët, që ka kuptimin edhe të nji loze kungulli, të themi rrënje kungulli apo bostani) .do thotë se ka nji fjalë formim diku të perbashkët, ose nga se ato luajnë (lozin) ose perkunden si në "hulaçe"(luhaten, luajnë, pra për mendimin tim "luajnë" dhe kjo "lulja" kanë rrënjën e përbashkët diku që tregojnë luhatjen e bimve dhe gjallërin e tyre.

faleminderit Marya,

[xhori]

Une jame me origjine vllahe nga te dy prinderit, ne shtepi flisnin arumune , e kuptoja po nuk mora mundimin ta mesoja,
Me pas shoqata na krijoi mundesine te benim studimet ne rumani dhe mesuam rumanishten

e ka pas fajin dada qe nuk ta ka mesuar

[Marya]

e ka pas fajin dada qe nuk ta ka mesuar

Jo maja e kishte fajin

[TilVolioR]

Sipas disa vetave Vllehet e Shqiperise jan Shqiptare e jo Rumune kurse Arvanitet e Greqise nuk jane Greke por Shqiptare... Hajde merru vesh !

[DYDRINAS]

O.Univ.-Prof. Dr.phil. Karl Kaser

Ka botuar nje studim te gjere per origjinen e asaj qe quhet nga te tjeret si popullsi vllehe dhe qe sipas tij nuk jane gje tjeter veçse ilire te romanizuar te cilet me pas u detyruan qe te marrin malet nga dyndjet barbare dhe veçanerisht ato sllave.

Sipas tij, shqiptaret dhe vllehet jane pasardhes te ilireve.

[DYDRINAS]

Sipas disa vetave Vllehet e Shqiperise jan Shqiptare e jo Rumune kurse Arvanitet e Greqise nuk jane Greke por Shqiptare... Hajde merru vesh !

Nese te jipet rasti, lexo librin qe solla ne kete teme dhe do te çuditesh nga perfundimet e autorit.

Sipas tij (austriak), shqiptaret dhe vllehet jane pasardhes te ilireve. Te paret (shqiptaret e sotem) kane arritur qe te mbajen gjalle ilirishten, ndersa te dytet (vllehet e sotem) jane ilire te romanizuar dhe sipas tij ata banonin neper qytetet bregdetare te gadishullit ilirik, qene pjese e administrates romake, mirepo me largimin e Romes dhe me dyndjet barbare qe shoqeruan kete largim, ata (vllehet) u detyruan qe te ngjiten maleve dhe te jetojne me vellezerit e tyre te origjines. Sipas autorit, vllehet kane qene shumice ne te gjithe bregdetin Adriatik dhe Jon, ne te gjitha qytetet e ngritura nga romaket dhe ishin pjesa me e kulturuar dhe me e civilizuar e gadishullit ilirik. Sipas tij, gjurmet iliro-vllaho-shqiptare gjenden lehtesisht ne te gjithe gadishullin.