Shqiptaret dhe Vllehet..

[Brari]

panorama:

---------------

Si i bashkuan të njëjtat fate historike, shqiptarët dhe arumunët
Kush janë tezat e studiuesve rumunë dhe përse ata thonë që fati i përbashkët trokiti në dyert e dy popujve tanë


Baki YMERI *

Studiues të ndryshëm shpesh herë thonë se është zbehur miqësia shqiptaro-vllahe, megjithëse te njerëzit është zgjuar kurrioziteti ndaj botës arumune. Po ç’dinë shqiptarët për ta? Cilat janë lidhjet gjenetike, ndërmjet këtyre dy popujve, përgjatë historisë? Këto dhe të tjera pyetje marrin përgjigje në shkrimin e Baki Ymerit, njeriut që është marrë dhe merret me studime historike në këtë fushë.

Sipas Ymerit, në shekullin e XVIII-të, dijetari gjerman Thunmann, në veprën e tij të famshme “Hulumtime mbi Historinë e popujve të Evropës orientale”, i kushton një kapitull të tërë historisë dhe gjuhës së shqiptarëve dhe arumunëve. Në hulumtimet e tij ai thotë: “Asnjë popull tjetër i pjesës së botës, në të cilën jetojmë, nuk është aq i panjohur për ne evropianët e Perëndimit, për sa i përket prejardhjes, historisë dhe gjuhës, sa shqiptarët dhe vllehët. E megjithatë, ata janë popuj kryesorë, popuj të lashtë e të rëndësishëm, që çdo historian do të dëshironte t’i njihte: historia e tyre do të plotësonte zbrazëti të mëdha në historinë e lashtë e të re të Evropës. Por ata sot nuk luajnë më ndonjë rol, ata janë popuj të nënshtruar, ata janë fatkeqë dhe historiani shpesh është po aq i padrejtë, sa dhe njeriu i zakonshëm: ai nuk e përfill atë që nuk i ka punuar fati”.

Lashtësi historike dhe lidhje farefisnore
Thunmann tregon me studimet e tij të vitit 1774, të cilat duket se janë aktuale edhe sot e kësaj dite, lidhjet arumuno-shqiptare, që, sipas gjermanit, janë të mahnitshme. Ato rrallëkush i ka prekur, dhe atë parcialisht. As ne nuk mund t’i trajtojmë aq sa meritojnë, në kuadrin e kaptinës së një studimi, që synon të trajtojë një segment të emigracionit ballkanik në veri të Danubit. Është me rëndësi fakti se autoritetet rumune, madje edhe populli, përgjatë historisë, që të dy popujt (shqiptarët dhe arumunët) i kanë konsideruar herë si farefis, herë si kushërinj të një gjaku, madje dhe si vëllezër. Konstatimet e babait të filologjisë rumune, B.P.Hashdeu (1838-1907), të shtyjnë t’u japësh të drejtë fjalëve të gjyshes së dr.Rahmi Tudës: “Aq të afërt janë shqiptarët me vllehët, saqë dallimi ndërmjet tyre është sa membrana e qepës”. Në kuadrin e librit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet?”, Sami Frashëri i konsideron vllehët si ”miq”. “Nga kombet fqinjë vetëm një kemi mik, i cili kupëton të mirën’e ti e e di që pa na s’munt të mbahetë. Ky komp është komb’ i Vllehvet, që rojnë në Shqipëri e afrë Shqipërisë. Nga këta ca janë Vlleh-Shqiptarë, që flasinë vllahisht edhe shqip, dhe ca Vlleh-Greq, që flasinë vllahisht edhe greqisht. Grekëritë kanë bërë dhe po bëjnë gjithë për këta Vlleh ato që kanë bërë e që po bëjë për ne Shqipëtarëtë, domethënë përpiqenë t’i bëjnë Grekë me shkollat e me kishët të tyre”. Pasi thekson nevojën e hapjes së shkollave “më vete”, autori thekson se, “në këtë punë Vllehtë nuk mund të kenë tjetr ndihmë e mik të vëndit përveç Shqipëtarëve…. Edhe Rumania që është mëmë e këtyre Vllehve a deri e tek etërit e tyre, ta themi për shëmbull, e di mirë që Vllehët e Shqipërisë e të Maqedonisë nuk mundin të rrojnë e të ruajnë gjuhën e kombërin e tyre kundër djallëzive të Grekëve përveç duke u mbështetur në miqësitë e Shqipëtarëvet e duke u bashkuarë me ta” (vepra e cituar, e botuar për herë të parë në Bukuresht (1899), dhe e ribotuar në Tiranë, 1962, flet për këtë temë në faqet 52-53. Si e arsyeton këtë argument Hashdeu, në Konferencën e Akademisë Rumune, më 25 maj të vitit 1901?

Hashdeu, vëllazërimi shqiptaro-vllah dhe nevoja për përkrahje
“Ja pra, e tërë gjeneza e shqiptarëve, tri popujt dakas; Kostoboçët, Karpët dhe Besët, të shpërngulur nga Karpatët në epokën e perandorit Aurelian, pasi ata përgjatë 150 vitesh, bashkëvepruan në Dakinë Trajane për formimin e kombit rumun. Që nga viti 300 deri te Skënderbeu i madh, heroi kombëtar i Arnautëve, kaluan pothuajse 1200 vjet. Në një periudhë të këtillë shekujsh, duke ndenjur të pazhvendosur në të njëjtin vend, në Iliri, nuk na habit fakti që pasardhësit e Dakëve kanë arritur ta konsiderojnë veten si autoktonë në brigjet e Adriatikut. Ja pra, se si i shkruante Skënderbeu një princit italian: “Ti s’i njeh Shqiptarët e mi! Ne vijmë nga po ata Maqedonë, të cilët me Aleksandrin tonë e fituan Indinë”. Edhe pse historia ua përgënjeshtron maqedonizmin Arnautëve, ajo ua njeh megjithatë, si një jetë jo aq pak të shkëlqyer. Një Skënderbe i ri do t’u kishte thënë: “Na jemi kombi i Deçebalit (Dakëballit), që e futi në haraç perandorinë romake, dhe që ia kalli datën vetë Trajanit!”. Hipotezat e Hashdeut, anëtar i Akademisë Rumune, meritojnë kujdesin e shkencëtarëve që dinë të nxjerrin konkluzione konvergjencash e jo divergjencash. Ilirët dhe trakasit me dardanët e fise të tjera, kanë qenë fqinjë që e kanë ushqyer njëri-tjetrin, madje edhe me fjalë të njëjta, që vijnë nga periudha paralatine (buza, bukur(ia), qafa, gusha, mënzi, cjapi, vatra, vjedhulla, katundi, rrënza, stani, dardha, Daka, përroi etj.). Shqiptarët me rumunët dhe arumunët, kanë lidhje farefisnore dhe një fat të ngjashëm, edhe për nga lashtësia. Nuk është fjala këtu për një lashtësi që fillon që nga shekulli VII-të e këndej, por për një lashtësi që, siç shprehet poetikisht autori i këtij studimi: “Shpërthen duke shndritur, që nga prafullimat e yjeve”. Si e shpjegon Hashdeu këtë? “Shqiptarët pra, nuk janë fis me ne Rumunët, por na janë vëllezër, vëllezër të mirë, të të njëjtit gjak. Shqiptarët për ne janë ata që janë Keltët për Francezët. Duke përmbyllur dua të nxjerr dy konkluzione aktualiteti: Cilidoqoftë filolog rumun, sado serioz, dhe sado metodik që do të ishte, do të degdisej me përsosmëri, sidomos në lidhje me gramatikën, po qe se nuk do ta studionte parasëgjithash gjuhën shqipe me të gjitha dialektet e saj, si dhe folklorin shqiptar. Kombi rumun e ka për detyrë t’i përkrahë vëllazërisht Shqiptarët, siç i përkrah edhe Maqedo-rumunët (arumunët-shën.yni), ngase Maqedo-rumunët dhe Shqiptarët e kanë dashur përherë njëri-tjetrin, dhe si “Daci redivivi”, do të mund të mund të formonin një ditë një mbretëri të bukur neo-dakase prej 3-4 milionë shpirtërash, në fqinjësi të mbretërisë aktuale neo-helene. Fjala e urtë shqipe: Gjaku s’bëhet ujë”. Në vend të perandorisë neo-dakase, në jug të Shqipërisë, në veri të Greqisë dhe në Maqedoni, sot e kësaj dite ekziston një “mbretëri” e fuqishme arumuno-shqiptare, të cilës çdokush ia ka lakminë. Për fat të keq, përderisa shqiptarët e ruajtën me sakrifica identitetin kombëtar, arumunët iu nënshtruan një procesi djallëzor të shkombëtarizimit. Ku janë njëqind shkollat dhe kishat e tyre, që i kishin në kohën e turkut në këto troje – pyesin intelektualë të shquar bukureshtarë. Mos vallë u larguam nga tema me një pyetje të këtillë?

Marrëdhënie të ngushta miqësie
Marrëdhëniet arumuno-shqiptare në Maqedoni, Greqi e Shqipëri, kanë qenë fuqimisht të stimuluara nga ana e Bukureshtit. Shkollat arumune që funksiononin në këto troje deri në kohën e pushtimit serb (1913), ishin të sponsorizuara nga Qeveria rumune. Një shkollë e këtillë, siç thekson shkrimtari vllah Branisllav Stefanoski, ka funksionuar edhe në Tetovë, tejmatanë godinës së vjetër të Bibliotekës së qytetit. Një numër i konsideruar mbiemrash të njëjtë, (Daka, Dika, Leka, Boletini, Cara, Rushani etj.), prezentë edhe te shqiptarët, edhe te rumunët, kërkojnë avancimin e hulumtimeve lidhur me identifikimin e elementit vllah, të shqiptarizuar apo sllavizuar, në Maqedoni e Kosovë. Qytete dhe fshatra të shumta të Çamërisë, krahas shqiptarëve, ishin të banuar edhe me turq dhe arumunë. Për t’ua likuiduar identitetin kombëtar, ata “qenë arrestuar, maltrajtuar dhe deportuar nga ana e grekëve”. “Shqiptarët, turqit dhe arumunët e Janinës, e rrethuar deri më 1913, krijuan aleancën luftarake kundër grekëve”. “Në pjesën e Shqipërisë të okupuar nga serbët, arumunët e orientimit kombëtar kaluan në anën e shqiptarëve”. Me gjithë projektet e shkombëtarizimit dhe taktikën që përdori Beogradi për zbehjen e relacioneve arumuno-shqiptare në Maqedoni (1913-1989), ato mbetën të përzemërta, pikësëpari duke iu falenderuar lashtësisë, traditave, elementeve identike të gjuhës dhe mentalitetetit të ngjashëm. Aq të përfarërta ishin lidhjet e tyre, saqë princi rumun me prejardhje shqiptare Albert Gjika, ëndërronte në fillim të shek.XX të përfitojë fronin e një shteti të përbashkët arumuno-shqiptar, me emrin Albano-Maqedonia, që do ta përfshinte “krejt Maqedoninë dhe Shqipërinë”. Sintagma e përsëritur nga gjeneratat e vjetra se “Vllahu është vëlla” (Aromënul este frate), mbështetet në jetën e përbashkët baritore, si dhe në një bashkëveprim të fuqishëm, në fushë të tregtisë, ekonomisë, politikës dhe kulturës.

Bolintineanu dhe admirimi i tij ndaj arnautëve të Maqedonisë
Në vend që të trajtojë subjekte të këtilla, ekonomisti arumun me prejardhje onomastike sllave, Dimo Dimçevi, shkon e ngucet atje ku s’duhet: te prejardhja shqiptare e Nënë Terezës. Edhe pse jetonte në Rumani, shkrimtari, atdhetari dhe ish-ministri i Kulteve, Dimitrie Bolintineanu (1824-1878), për nga i ati (Enaqe Kosmad), kishte prejardhje arumune nga Ohri. Mamaja e tij ishte nga komuna rumune Bolintinul din Vale, prej nga edhe e trashëgon mbiemrin Bolintineanu. I kapluar nga nostalgjia ndaj vendlindjes së babait, kalon në vitin 1858 nëpër Maqedoni, dhe shkruan kujtimet e tij, me një dashuri të hatashme ndaj “vëllazërimit” shqiptaro-vllah. Libri që boton në vitin 1863 në Bukuresht, mban titullin “Udhëtimet te rumunët e Maqedonisë (...)”. Hymnizon Zotin, filozofinë, shkencat, politikën, fenë. Mahnitet me admirimin e atëhershëm që kishin arumunët ndaj popullit shqiptar. Me vërshimin e mëvonshëm të programeve serbe për shkombëtarizimin e tyre, duke ua servuar edhe ekstremizmin fetar, varfërinë dhe mjerimin, ky admirim fillon të zbehet. Një numër i konsideruar studentësh arumunë që studiojnë sot në universitetet bukureshtare, e kanë kaluar Danubin me po ato komplekse ballkanike të albanofobisë, që i kanë edhe ksenofobët e Beogradit. Si e përshkruante Maqedoninë dhe harmoninë interetnike, paradyqindvjeçare, ky shkrimtar bukureshtar? “Kombi, sipas mendimit tim, s’është tjetër veçse një poezi njerëzore. Unë e kuptoj ndjenjën e nacionalitetit nga një pikëpamje praktike dhe poetike. Praktikisht, ngase mendojmë se për ta përmirësuar fatin e botës, pikësëpari duhet të përmirësojmë fatin e kombit në të cilin bëjmë pjesë. Poetikisht?... Kjo është një ndjeshmëri që nuk shpjegohet. Nën spektrin e këtyre mendimeve hedh sytë ndaj një populli prej njëmilion rumunësh, të shpërndarë nëpër Maqedoni, Thesali, Epir dhe vende të tjera…. Rumunët e Maqedonisë më janë të shtrenjtë nga më shumë raporte. Po qe se Vllahia ishte atdheu i nënës sime, Maqedonia ishte atdheu i babait tim. Gjuha e tij ishte ajo e këtyre rumunëve; gjaku i tij, gjaku i tyre; shpresat dhe vuajtjet e tij ishin shpresat dhe vuajtjet e këtyre njëmilion (a)rumunëve” (Bolintineanu, Calatorii, Editura Pentru Literatura, Bukuresht, 1968, f.11). Në vazhdim, pasi bën fjalë për gjirin e hapur të Rumanisë mikpritëse ndaj tregtisë greke, shpreh keqardhje për mosmarrëveshjet njerëzore, për qëndrimet armiqësore të grekëve ndaj elementit shqiptaro-vllah, autori ndalet edhe te shqiptarët. Takohet me njërin prej tyre, i cili i paraqitet si arnaut. Duke parë emrin e tij, autori mendon se ka të bëjë me një turk. “Je arnaut, e pyeta unë. –Arnaut – që nga lindja, përgjigjet ky arnaut mysliman. Shumica e arnautëve janë myslimanë dhe këta janë më të ndershëm, trima dhe kavalerë. Ata që janë të krishterë, janë greqizuar, janë latinizuar, kanë filluar ta zbehin krenarinë ndaj kombit të vet. Nuk kanë besë, shton ai, ky komb është plot madhështi dhe nuk do të humbë kurrë. Do ta ketë dhe ai një ditë në jetë; kjo ditë është larg, por do të vijë” (Po aty, f.39). Përkundër do tentakulave të Shqipërisë që vijnë këndejpari me alergji ndaj fesë katolike apo asaj islamike, autori bukureshtar mahnitet nga sinqeriteti i një shqiptari pa paragjykime fetare. I tregon se si gjyshi i tij kishte qenë në shtëpinë e Ali Pashë Tepelenës. “Pse mos të na e tregosh këtë histori?” - e pyet ai. –T´ju them të vërtetën, vazhdon ai, ashtu siç e di nga i ati im. Por më parë dua të të flas për bashkëkombasit e mi arnautë. Kombi ynë është i shtrirë në anën veriore të Epirit dhe në Ilirinë greke. Numri i këtyre albanëve ngjitet sot në njëmilion së bashku me ata të shpërndarë nëpër kombet fqinje me ta. Njerëzit janë trima dhe gratë të bukura, në male. Pothujase në të gjitha anët e Turqisë, deri në Azi të Vogël, autoritetet kanë në shërbimin e tyre shqiptarë prej këtyre tanëve, dhe atë për dy fjalë: së pari, janë trima, dhe e dyta, se në vend që të mbajë dhjetë turq, mund të mbajnë dy shqiptarë; dy shqiptarë kryejnë më shumë punë sesa dhjetë turq. Njerëzit, me të cilët shërbej unë janë shqiptarë, me këta njerëz Ali Pashai kreu punë të mëdha në këto vende. Ja një njeri i rrallë. Ky vjen nga gjiri i popullit. Ishte i biri i një agai të varfër nga Tepelena, por burrëria dhe mendja i kishin dhënë flatra, që edhe shqiptarët ta shmangin furtunën”…, (po aty, f.40). Si i përshkruan autori bukureshtar, lidhjet shqiptaro-vllahe në rrethin e Manastirit:? “Fola për shqiptarët dhe po kthehem te ta me kënaqësi. Janë një shumicë rumunësh nga Shqipëria që nuk mund të dallohen nga shqiptarët. Këto dy kombe janë më të afërmit në këto vende. Rumunët mirren vesht më mirë me shqiptarët sesa me të tjerët. Gjë e çuditshme! Traditat e shqiptarëve janë thuajse njësoj si ato të rumunëve të Maqedonisë, dhe ç’është më kureshtare, shëmbëllejnë pothuajse në të gjitha shikimet me ato të rumunëve nga Principatat. Si dhe një ngjashmëri e madhe në gjuhë, siç duket në tablonë e fundit”. (po aty, f.84-85). Komentimin lidhur me komplimentet ndaj shqiptarëve të këtij shkrimtari rumun me prejardhje vllahe, të shkruara para 145 viteve (më 1858), dhe që jepen për herë të parë të përkthyera shqip, po e lëmë në kompetencat e zotit Aurel Plasari. Më mirë e ka të merret me subjekte të këtilla që afrojnë e afirmojnë, sesa ta alimentojë me afrikanizma shkencore, impotencën pansllaviste, të albanofobëve të Shkupit.

* Doktorant i Universitetit të Bukureshtit

---------------

[Ermal 22]

Vllehët e Tiranës, vëllezër të shqiptarëve
Nga Valentin Mustaka

E Merkure 14 mars 2007
Koha jone

Refleksione rreth librit "Kodiku i kishës së "Shën Prokopit" të Tiranës" (1818-1922) të Dhimitër Beduli. Dëshiroja shumë që një kodik i tillë të ekzistonte dhe të botohej edhe për kishat ortodokse në Korçë, Voskopojë, Shipskë, Nicë, Lënge, Berat, Durrës, Kavajë, Elbasan, Lushnjë, Fier, Vlorë etj etj, dhe në veçanti një shkrim shumë profesional dhe me përkushtim i të ndjerit z. Dhimitër Beduli.
Kështu do të njiheshin me shume kush janë arumunët-vllehët e Shqipërisë dhe vendi që ata kanë në historinë shumë shekullore të Shqipërisë, gjë që nga historianët tanë shumë të nderuar nuk del në asnjë shkrim të tyre.

Në librin e zotit Dhimitër Beduli është një shprehje shumë domethënëse ku thuhet: "Vllehët e Shqipërisë, të quajtur "Fërshërotë" domethënë Shqiptaro-vllehë, sepse këta, duke jetuar me shqiptarët, qoftë si blegtorë nëpër malet e fushat e vendit, qoftë si zejtarë e tregëtarë nëpër fshatrat dhe qytetet, e dinin gjuhën shqipe, madje dhe shumë gjëra nga mënyra e jetesës i kishin te përbashkëta".

"Nga marrdhëniet e përzemërta midis këtyre dy kombësive aq të afërta në gjak, zakone, veshje dhe gjuhë, u krijua proverbi: Vllahu është vëlla. Kur sot pyet një vllah i ç'kombësie është, ai të përgjigjet lirisht se është shqiptar.

Këtë libër ma rekomandoj për ta blerë miku im dhe njëkohësisht edhe sekretari i shoqatës tonë në Durrës z. Petraq Jorgoni. Tani që e kam përfunduar së lexuari librin, them me të vërtetë që vallë pse nuk e kisha lexuar më parë.

Motivet
Në këtë libër krahas motivit kryesor, atij fetar për historikun e kishës së "Shën Prokopit" (kur dikur dhe tani rinia bënte dhe bënë dashuri, thua të jetë kodra e shën Valentinit) në libër përshkruhen me shumë vërtetësi, çiltërsi dhe realitet historiku edhe i vllehëve të Tiranës. Autori shumë qart e shpreh se bashkësia ortodokse e viteve 1720 deri 1920, kur Tirana u bë kryeqytet, ishte e tëra vllahe-arumune, banorët e saj të parë qenë disa familje gjysëmnomade vllehe, ku dhe në kodik autori thotë: "Në të takon rrallë edhe disa shprehje e fjalë dhe në gjuhën vllehe.

Pra ishte kjo bashkesi ortodokse që me shpenzimet e tyre ngritën në vendin e quajtur Turështe (vend banimi i përkohshëm-vllahisht) kishën e Shën Prokopit më 1720 sipas arkitektit Koço Miho, dhe në vitin 1874 kishën e Ungjillizimit të Shën Marisë (Evangjelizmoit). Pikërisht unë këtu shoh se që kur janë autokton vllehët në Tiranë, ndoshta më të vjetër nga një pjesë e atyre tiranasve musliman, që sot quhen autoktonë. Vllehët janë të ardhur në Tiranë, e cila i mirëpriti fillimisht në periferi të qytetit midis qytetit nxënësve dhe ish zdruktarise.

Varrezat e tyre ishin përballë vend banimit në vendin e quajtur Sallmane (e cila duhet të jetë një emër vlleh, ndoshta një vend ku mbas varrimit laheshin duart-mëni), ku është kombinati ushqimor sot. Një pjesë tjetër banonin në ish-Tiranën e Re. Si rjedhojë e këtyre vend banimeve të atëhershme lindën edhe toponime nga më të ndryshme si shënjë e banimit nga vllehët në këto treva.

Më të cilësuarat kanë qenë kroi i Banës, krojet e Shën Gjinit, stanet e Gogëve, përroi i Llainkës, lagja e Nicotëve, Sallmane, lagja e Priftit, Shallvare (shallë varur besoi llahinkat mbanin shalle të tilla), Tëreshte. Fillimisht, vllehë të ardhur rreth viteve 1700 (kur Tirana është formuar në vitin 1614) kanë qenë rreth 10 familje dhe që më vonë rreth vitit 1818 në 60 familje dhe në vitin 1899 ‑ 140 familje.

Familjet vllahe vinin çdo vitë duke u shtuar në qytet dhe në veçanti të ardhur nga Voskopoja, Nica, Llënga, Shipska, Belica e Maqedonisë etj. Kjo edhe për arsyen sepse nga tiranasit vendali dhe në përgjithësi nga prijesi i Tiranës Ibrahim Bej Bargjini, i cili i mirëpriti dhe i vlerësoi shumë përkrahjen që vllehët i dhanë atij në luftrat e ndryshme që ai bënte për mbrojtjen e qytetit.

Voilla
Vllehët formuan një trupë me në krye një pjesëtar të familjes Voilla. Mbas këtij momenti Ibrahim beu i falënderoi vllehët u premtoj se shtëpia e tij merrte nën mbrojtje bashkesinë vllahe (deri në vitin 1787 kur ai vdiq). Bile Ibrahim beu i fali dyqane brenda qytetit familjes Voilla. Nga ky moment vllehët u bënë pjestar aktiv të jetës shoqërore-ekonomike në qytetin e Tiranës.

Ata formuan bashkësitë sipas profesioneve ku numri i punonjësve arinte në 165 vetë, ndër ta argjendarë, remtarë (kazanxhinj-kallanxhij), pijeshitës, kasapë, këpucarë, rrobaqepës, furrxhinj, tragtar manifakture, mjekë, farmacistë, arsimsimtarë, artikuj ndërtimi, leshpunues etj. Pra kjo bashkësi pak a shumë e humbi karakterin blegtoral, ajo tani ishte një bashkësi zejtaro- tregëtare.

Sigurisht kjo bashkësi mbasi ndërtoj kishën e Shën Prokopit, u fuqizua ekonomikisht, ekonomikisht, konsolidoi mardhëniet shumë të mira me popullsinë musulmane vendase (gjatë gjithë periudhës njihen vetëm dy raste të vogla mosmareveshje) dhe kështu iu krijuan mundësitë që në vitin 1874 të ndërtoj edhe kishën e Ungjillizimit, si nevojë e shtimit të bashkësisë dhe afrimit në qytet të tyre.

Të dy këto kisha kishin për detyrë të ndihmonin familjet në nevojë, të shkollonin fëmijët e bashkësisë e të zgjidhnin shumë probleme që shqetësonin bashkësinë. Këto probleme autori i ka shpjeguar kronologjikisht me një vërtetësi dhe pasion shumë të lavdërueshëm.

Kjo ilustrohet edhe me emrat e fëmijëve të bashkësisë që në vitet 1920-30 49 vetë kanë përfunduar studimet në Rumani, që tregon për një intelekt shumë të mirë dhe që më vonë krijuan klasën intelektuale të Tiranës dhe të mbarë vendit.

Gjuhët
Autori spjegon se: në bashkesinë ortodokse të Tiranës flitej vllahishtja dhe shqipja,kjo e fundit më tepër nga burrat (sepse u nevojitej për nevoja komunikimi pune V.M) Gjuha greke ka qenë gjuhë e shkollave, e kishës dhe e korrespondencës tregëtare. Familja vllahe ishte një familje kompakte dhe e madhe, ku, kur plaku ose i jati jepte ndonjë porosi në familje, ajo zbatohej menjëherë.

Autori shumë bukur i ka spjeguar të gjitha rastet që ndodhnin në jetën e përditëshme si lindjet, pagëzimet, fejesat, dasmat, ditët e festave dhe vdekjet. Janë vërtetë gjërë shumë të bukura që unë nga fëmijëria ime në Korçë i kujtoj me nostalgji këto tradita shumë të bukura. Këto tradita identike unë në vitin 1990 i pashë edhe në vllehët e Bukureshtit në Rumani. Ja një këngë që fëmijët e këndonin në ditët e afrimit të festës së Krishtëlindjes:

Kolindi, melindi, sarakokodindi

Cinci llaka, dëmi tri kulaka etj.

Kjo bashkesi ortodokse vllahe pati një jetë shumë të gjatë dhe kompakte që nga vitet 1720-1945, kur sigurisht qyteti u shtua shumë me popullat të ardhur nga rrethe të ndryshme, kështu që bashkësia vllahe ortodokse u shkri në popullsin e ardhur.

Mendoj se emrat e familjeve Voilla, Nishku, Lasku, Hobdari, Janku, Koja, Shundi, Kora, Mara, Prosi, Shkurti, Pjeshkazini, Roci, Dimroci, Golgoti, Heba, Toçi, Vava, Dhora, Findiku, Kazanxhiu, Jorgoni, Cokaj, Vuçani, Stamati, Terpa, Sallabanda, Pano, Kona, Myzeqari, Musha, Mullisi, Njeci etj kanë luajtur gjithmonë historikisht një rol shumë të rëndësishëm në jetën shoqërore dhe ekonomike të bashkesisë ortodokse vllahe të qytetit të Tiranës.

Refleksionet
Zoti Mihal Hobdari ka shkruar shumë më gjatë dhe hollësishëm për bashkësinë ortodokse vllahe të Tiranës, por unë mbas leximit të këtij libri historik për vllehët dhe kishën ortodokse mendova të japë disa refleksione, sepse tek ky libër bashkë me atë të z.Dhori Fallo për Voskopojën, tek këto perla unë shoh një histori të shkruar për vllehët e Shqipërisë.

Kam mendimin që këto libra shoqata jonë duhet të gjejë mundësinë ekonomike dhe t'ia u japi falas familjeve vllahe si perla që nuk shiten por falen. Ky libër është botuar nga Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë.

[Ermal 22]

Faqe 12/13 - Speciale panorama

21Maj 107
Historia

Debati/ Kush është e vërteta e vllehëve ose “çobenjvë” të Shqipërisë dhe përse ata përfundimisht janë asimiluar në shqiptarë

Historia e vllehëve në Shqipëri
Si u bënë njerëz të shquar të kulturës, politikës dhe patriotizmit

NAUM PRIFTI

Meqë prej disa kohësh në shtypin shqiptar po vazhdojnë diskutimet për etnitetin e vllehëve, për numrin dhe shtrirjen e tyre, historinë, origjinën dhe kryesisht për të drejtat elementare që vazhdojnë t’u mohohen, e quaj të arsyeshme të jap ndihmesën time, me shpresë të shpërndaj sadopak mjegullën e mbledhur rreth këtij problemi. Nuk e rendit veten etnolog apo historian të popullsisë vllahe, por me keqardhje vërej se diskutimet pasionante dhe emocionante janë tepër larg fakteve dhe të vërtetave historike të njohura. Para dyzet vitesh, më 1964, kryeredatori i revistës “Ylli,” Qamil Buxheli, më ngarkoi të shkruaja një reportazh për vllehët. Nuk e di si i lindi kjo ide, apo kush ia sugjeroi, por subjekti m’u duk interesant. Nga e si kishin ardhur në vendin tonë vllehët? Meqë për ta s’dija asgjë, shkova në Bibliotekën Kombëtare me shpresë të gjeja diçka për ta. Gjeta më shumë sesa prisja.

Lexova librin “Arumunët e Shqipërisë” të një etnologu italian, një studim mono-grafik të një dijetari rumun, që erdhi në Shqipëri në vitin 1906-1908, me mision nga qeveria rumune për të mbledhur vllehët nomadë në atdheun mëmë, në Rumani. Ai shkoi mal më mal, kudo ku kishte bashkësi vllehësh dhe u ofronte atyre tokë, shtëpi, shkolla për fëmijët e tyre, me kusht të ktheheshin në Rumani. Vllehët e dëgjonin pa u zënë besë premtimeve të tij, madje dyshonin se ishte kurth, sapo shihnin se shoqërohej nga një xhandar turk. Libri më interesant ishte “Vllehët e Pindit” nga dy arkeologë anglezë. Sikurse shkruanin në parathënie, autorët ishin nisur drejt Thesalisë në fund të shekullit të XIX, me qëllim të zbulonin mbishkrime të vjetra greke. Në Selanik pajtuan një kafshar për mbartjen e plaçkave të tyre dhe për ta patur si udhërrëfyes. Rrugës e pyetën kafsharin: “Grek?” “Jo,” u përgjegj ai. “Shqiptar?” “Jo,” kundështoi ai. “Maqedonas?” “Jo.” “Po çfarë jeni?” “Jam vëllah,” i sqaroi ai. Ky etnitet krejt i panjohur ngjalli kureshtjen e anglezëve. Pasi u bindën se kërkimi i mbishkrimeve të lashta në atë zonë ishte i kotë, filluan të hulumtonin për vllehët e Pindit. Qëndruan me muaj në Samarinë, në atë kohë qendra shpirtërore e vllehëve dhe pastaj dy vjet me radhë u endën nëpër Shqipëri, Maqedoni dhe Greqi, duke qëmtuar gjithçka që u dukej me interes rreth kësaj popullsie. Në Angli botuan një libër mjaft voluminoz, gati 600 faqe, për historinë e vllehëve, për ritet e lindjes, fejesës, martesës, vdekjes, zakonet, gjuhën, folklorin, veshjet. Sipas dëshmive historike, popullsia e ka origjinën prej Vllahisë, pjesa më veriore e Rumanisë, prej nga emri vëllah, vllehë. Dialekti i tyre njësohet nga më të hershmit e rumanishtes. Për shkakun e shpërnguljes dhe për rrugët e ardhjes së tyre në jug të Gadishullit Ballkanik, historianët kishin mendime të ndryshme. Për herë të parë përmenden në histori në shekullin XI. Midis trekëndshit të Pindit, ku përfshihen toka të Greqisë, Shqipërisë dhe Maqedonisë, jetonin rreth një milion vllehë, kryesisht nomadë. Kjo shifër, për arsye të kuptueshme, nuk mbështetet në ndonjë regjistrim a statistikë zyrtare. Në fund të shek.XIX, vllehët bënë përpjekje të krijonin një shtet të pavarur, mirëpo kërkesa e tyre nuk u përkrah nga Fuqitë e Mëdha, të cilavet Ballkani u dukej mjaft i fragmentarizuar edhe pa këtë mikroshtet. Greqia, Serbia dhe Turqia ishin tërësisht kundër.

“ÇOBENJTË” E SHQIPËRISË
Në Shqipëri njihen dy degëzime të vllehëve të ngulitur: frashëriotë dhe grabovarë. Vllehët e hershëm u vendosën kryesisht në luginat e lumenjve Devoll, Seman dhe Vjosë, si edhe në qytetet Korçë, Elbasan, Berat, Durrës, Fier, Pogradec, Kavajë. Llaqi Jani, historian “amatorë” dhe kryetar i shoqatës së vllehëve, mbron tezën se ata kanë ardhur në Shqipëri nëpërmjet Romës dhe si argument sjell vendosjen e tyre anës lumenjve. Po ndërkohë ky është vetëm një nga variantet e supozimit të itinerarit të tyre. Dijetarë të tjerë pohojnë se ata erdhën në Ballkan nëpërmjet rrugës tokësore. Akoma nuk dihen me saktësi motivet e shpërnguljes së tyre masive nga Vllahija, krahina më veriore e Rumanisë. Sidoqoftë, ka plot fakte që vërtetojnë se ata janë vendosur herët në fshatrat dhe qytezat e Shqipërisë mesjetare. Disa nga familjet e njohura vllahe u bënë pjesë e elitës së qyteteve si nga fama, ashtu edhe nga pasuria. Në Korçë, ata ndërtuan kishën e tyre, e cila njihej si kisha e vllehëve, diku pranë kinemasë “Majestik”, sot e rrënuar. Janë me dhjetëra familje të nderuara me origjinë vllahe në Korçë, Durrës, Fier, Kavajë e gjetkë. Nuk besoj se përbën mëkat pohimi se shkrimtari i shquar Jakov Xoxa, i përkiste një familjeje me origjinë vllahe, po ashtu sikurse këngëtarja e shquar Eli Fara, piktori i talentuar Llambi Blido, humoristi Niko Nikolla e dhjetëra të tjerë. (Partiakëve të Korçës nuk u falet shembja e kishës së Shën Gjergjit që ndodhej para Muzeut të Arsimit, një nga faltoret më të bukura të qytetit, ndërtesë kapitale me vlera arkitekturale. Qoftë edhe për faktin historik se atje u shugurua dhespot Imzot Noli, duhej shpallur e mbrojtur si monument kulture. Komunistët i vunë kazmën, me justifikimin se aty do të ngrihej biblioteka e re e qytetit, sikur nuk mund ta ndërtonin pak më lart, a pak më poshtë, kudo që të vinin gishtin. (Duket se fasada me gurë të skalitur e kishës dhe kupola e saj me kryq, u vriste sytë ateistëve të vetëshpallur.) Voskopoja arriti të bëhej qendër e rëndësishme kulturore, mbasi ishte nyje e dy rrugëve të rëndësishme Berat-Selanik dhe Prizren-Janinë. Kishat e saj të shumta të zbukuruara me afreske nga dora e ikonografëve më të shquar, Akademia (shkolla e mesme) dhe shtypshkronja dëshmojnë lulëzimin ekono-mik të qytetit. Cilësohet edhe si kryeqyteti shpirtëror i vllehëve, ngaqë një pjesë e popullsisë ishte vllahe. Intelektualët e saj më të shquar Kavaljoti dhe Haxhi Filipi punuan me përkushtim për kulturën shqiptare. Në regjistrimet e popullsisë së kazasë së Kolonjës gjatë kohës së Turqisë, krahas emrit të fshatit ishte kolona, ku specifikohej numri i familjeve myslimane, ortodokse dhe vllahe. Ky fakt tregon se etniteti vllah njihej zyrtarisht dhe prandaj mirrej në konsideratë. Vllehët janë të krishterë ortodoksë, por nuk njësoheshin as me ortodoksët shqiptarë, as me ortodoksët grekë. Në Myzeqe, popullsia vendase ndahej në dy kategori: “lalë” dhe “ço-benj.” Lalët janë myzeqarët autoktonë, kryesisht bujq, ndërsa çobenj thirreshin vllehët sedentarë. Deri vonë, ata përdornin vllahishten ndër familjet e tyre. Si shembull po sjell lagjen Stan të Divjakës, e banuar më se 90% prej “çobenjve”, arumunë. Nuk duam të pohojmë kurrsesi se pas dhjetë shekujsh ata nuk janë autoktonë.

VLLEHËT NOMADË
Vllehët e ngulitur nëpër qytete dhe fshatra u asimiluan ngadalë nga popullsia shqiptare më e madhe në numër, ndërsa vllehët nomadë, duke jetuar të veçuar në komunitete të vogla prej 10-15 familjesh, me ose pa lidhje gjaku midis tyre, e ruajtën më gjatë identitetin. Fejesat lidheshin me ndërmjetësinë e prindërve dhe martesat kryeshin kurdoherë mes etniteteve të tyre. Në krye të çdo bashkësie ishte “çelniku”, pronari i kopeve të dhenve, të kafshëve të ngarkesës, kuaj e mushka. Pasuria si dhe titulli trashëgohej brez pas brezi. Çelniku ishte kryetar i përjetshëm i komunitetit, ai blinte kullotën verore dhe dimërore, firmoste kontratën me pronarët ose kryepleqësitë, shlyente detyrimet dhe taksat me para të thata në dorë, ose me mallra në natyrë, djathë, lesh, mish, ndërsa blegtorët e tjerë mbaheshin me pagesë prej tij. Çelnikët zotëronin kope të mëdha nga 3.000 deri 8.000-15.000 kokë dhen e dhi, ndërsa familjet e tjera nga 30-40 kokë bagëti, sa për të mbuluar nevojat e ngutshme. Drithin e blinin në pazar me para në dorë. Organizimi shoqëror i vllehëve nomadë qe tipik feudal mesjetar, ku sundonte blegtorobëria. Paguheshin keq dhe meqë nuk arrinin t’i mbulonin shpenzimet e familjes, gjithmonë futeshin borxh te çelniku. Borxhet shkonin nga një brez te tjetri dhe ata gjithmonë mbeteshin të ndërvarur prej çelnikut.

Vllehët nomadë të Shqipërisë veronin në kullotat e maleve të Pogradecit, Vithkuqit, Korçës, Kolonjës, ndërsa në dimër zbrisnin në vërri, në zonat e buta të bregdetit Jon, kryesisht Sarandë, Delvinë. Dalloheshin menjëherë nga veshja dhe gjuha. Shqipen e flisnin me “rr” të forta dhe tinguj grykorë. Thirreshin vllehë, çobenj mali (për t’i dalluar nga çobenjtë e fshatrave), arumunë, aromenë, sarakaçanë, cinxë. Fjala cinx apo cinxë nuk ka lidhje me fjalën cinxar (dorështrënguar), por me tingujt “c” dhe “x”, që në gjuhën e tyre dëgjohen shpesh. Kontaktet me popullatën vendase i kishin të rralla. Takoheshin në treg, te mullinjtë ku bluanin drithin dhe më rrallë te kishat. Vllehët nomadë nuk kishin priftërinj, as libra fetare, prandaj shërbesat i kryenin shqip ose greqisht. Ata vinin në kishë njëherë në vit, ditën e Shën Mërisë, më 15 gusht. Madje, dhe atë ditë, vllakat dhe fëmijët e vegjël, që kungoheshin, mbushnin kishat, ndërsa burrat nuk u ndaheshin kopeve në kullotat alpine. Pagëzimin e fëmijëve e kryenin në kishë, ndërsa ceremonitë fetare të martesës te kalivet e tyre në mal. Kalivet karakteristike me kashtë thekri dhe thupra ahu, i ndërtonin të reja për çdo vit, duke sjellë lastarë ahu nga pyjet, ndërsa kashtën e blinin nga fshatarët. Deri një metër mbi tokë kalivet i veshnin përbrenda me baltë që të mbroheshin nga e ftohta. Vllakat i endnin vetë të gjitha rrobat e tyre, që nga të linjtat e tyre deri te cibunët, rrobat e burrave dhe të fëmijëve. Në mal a në fushë, ndenjur a duke ecur, kërrusur nën barrët e rënda, ato do t’i shihje me bosht e furkë nën sqetull duke tjerrë lesh. Edhe sot ato janë artiste të mrekullueshme të qilimave, kuvertave, endjeve me grep, thurjeve me shtiza dhe punimeve me dorë. Sa do të ruhet kjo traditë? Nomadët nuk i shquante ndonjë ndjenjë patriotizmi as ndaj Greqisë, as ndaj Shqipërisë ose Maqedonisë, sepse ata kudo e ndienin veten të huaj, prandaj përpiqeshin të rrinin larg ngatërresave politike dhe luftërave midis klaneve, partive a shteteve. Ndërkohë, donin ose nuk donin, ata ishin strehë e jatak për firarët dhe kaçakët gjatë pushtimit osman, për komitët gjatë zgjimit kombëtar, për partizanët gjatë pushtimit fashist, për të arratisurit, dezertorët dhe, domosdo edhe për cubat dhe hajdutët. Pushteti popullor, pasi shtetëzoi pyjet, malet, kullotat, burimet e ujit, çifliqet, dekretoi shtetëzimin e tufave të mëdha të bagëtive. Reforma i zhveshi pronarët e kopeve nga pasuria e tyre, blegtoria. Shtetëzimi zhduku klasën e çelnikëve, zotëruesit e kopeve, dhe njëkohësisht shpejtoi shkrirjen e nomadëve të fundit të Shqipërisë. Më 1947-48, tufat kaluan në zotërimin e shtetit dhe vllehët u kthyen punonjës të Ndërmarrjeve Blegtorale Shtetërore. Nëpër stanet u hapën shkolla fillore verore. Askujt prej vllehëve nuk iu besua ndonjë detyrë, a përgjegjësi, pavarësisht nga aftësitë profesionale. Kopetë kaluan në duart e lebërve, zotërve të rinj. Fodullëku dhe arroganca e lebërve ishte po aq e ashpër sa ajo e çelnikëve, që kishin patur mbi krye. Kudo i trajtonin me përçmim si qytetarë të dorës së fundit dhe pozita e tyre shoqërore u keqësua. U detyruan t’u largohen kopeve, të braktisin mjeshtërinë e tyre shekullore dhe të vendosen nëpër fshatrat e Korçës, Kolonjës, Përmetit, Gjirokastrës, Sarandës, kudo ku mund të gjenin strehë dhe punë.

FSHATI "ANDON POÇI"
Në Lunxhëri, pranë Hundëkuqit, u ngrit një fshat i ri, ku u vendosën rreth tridhjet familje vllehësh nomadë. E pagëzuan “Andon Poçi”, për të përjetësuar kujtimin e një dëshmori nga vllehët nomadë. E vërteta është se vllehët nomadë e ruajtën paanësinë aq sa kishin mundësi. Pak prej tyre u rreshtuan në radhët partizane, po ndërkohë edhe ata pësuan raprezalje nga fashistët. Disa herë ua dogjën kasollet me pretekstin se strehonin partizanët. Sikurse më rrëfeu Kosta Loli, në atë kohë kryetar i kooperativës, Andoni u grind keq me çelnikun për çështje pagese. Ai e akuzoi si shfrytëzues, gjakpirës dhe pasi u arratis nga kalivet verore, u bashkua me partizanët. Besohej se Andoni ra nën ndikimin e emisarëve të Partisë Komuniste që predikonin liri dhe barazi, prandaj u ndërkrye kundër pronarit. Në Lunxhëri dhe ndoshta në gjithë Shqipërinë është fshati i vetëm ku flitet ende vllahisht. Në fshatrat e tjera të jugut, vllehët janë pakicë, e vetëm mes tyre komunikojnë vllahisht.

Asimilimi i vllehëve po kryhet para syve tanë me shpejtësi të madhe për shkak të mungesës së shkollave në gjuhën e tyre, të ndryshimit të strukturës ekonomike dhe të presionit që ushtron zhvillimi shoqëror dhe artistik. Shifrat që servirin disa përfaqësues të zellshëm të etnitetit vllah, janë aq të zmadhuara, sa nuk kanë përqasje me realitetin demografik të vendit. Nuk ka shtypje a përçmim për vllehët e ndërfutur me kohë në të gjitha strukturat e shoqërisë shqiptare, aq sa nuk dallohen më. Sa për vllehët nomadë, që u kthyen sedentarë në pesë dekadat e fundit, ata s’ngrehin asnjë peshë në asnjë drejtim. A duan shkolla në gjuhën e tyre? Le t’i kenë, është një e drejtë që u takon, po praktikisht dialekti i tyre nuk kuptohet as nga rumunët. Shekulli XX po rrafshon me furi identitetet e pakicave kombëtare. Me përjashtim të ciganëve, asnjë etnitet tjetër nuk po mundet të rezistojë me sukses. Më keq se kudo janë vllehët e Greqisë, të cilëve u mohohet e drejta të njihen si etnitet arumun. Në greqishten popullore epiteti “vllakë” ka kuptim pejorativ, kokëtrashë, e paditur, e pagdhendur. Ndërkohë që Greqia mburret si shtet demokratik, mohon me kokëfortësi ekzistencën e kombësive të tjera, pavarësisht prej fakteve historike, etnografike dhe gjuhësore. Në Ballkan nuk ka asnjë shtet plotësisht homogjen.

[DYDRINAS]

Ja se ç'thone studjuesit e huaj per origjinen e perbashket te shqiptareve dhe vlleheve:



Nje pjese shume e madhe e popullsise qe sot quhet vllehe, jane asimiluar dhe jane pjese perberese e popujve kroate, serbe, malazeze, sllavomaqedone dhe greke.

[DYDRINAS]

Thirrje mi kombin skipetar

Nje leter me vlera historike e popullates vllehe, drejtuar popullsise shqiptare:

[DYDRINAS]

Vazhdimi i letres:

[DYDRINAS]

Vazhdim i letres:

[DYDRINAS]

Vazhdim i letres:

[DYDRINAS]

Vazhdim i letres:

[DYDRINAS]

Vazhdim i letres:

Skedarët e Bashkëngjitur 167551