Pandi Kristo deshmon per historine

[Brari]

Intervista II

Flet vajza e Pandi Kristos, Asambleja: Vizitat në burgun e Burrelit, peripecitë në internim dhe si kishte strehuar nëna e saj krerët e komunizmit

"Si njoha në internim superagjentin e Sigurimit dhe grekëve të dënuar me 101 vjet burg"

Prof. As.Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Asamble Kristo (Vullkani), vajza e ish-ministrit të fuqishëm të Enver Hoxhës, Pandi Kristo, vazhdon rrëfimin e saj ekskluziv për gazetën “Panorama”. Në pjesën e parë të intervistës, ajo tregoi për pagëzimin e emrit komunist nga vetë Enver Hoxha, i cili më pas i burgosi babanë dhe i internoi familjarisht. Gjithashtu, Asamble Kristo rrëfeu për fëmininë dhe adoleshencën e saj të vështirë, sepse e cilësonin të gjithë të deklasuar, dëshirën për të vazhduar studimet e larta dhe letrat fatale që i dërgoi për këtë problem Enver dhe Nexhmije Hoxhës… Në vijim të kësaj interviste, në numrin e sotëm, Asambleja kujton vizitat e saj të mundimshme me nënën dhe xhaxhanë në burgun e Burrelit për të takuar Pandi Kriston. Peripecitë e shumta gjatë internimit në fshatin Çermë të Lushnjës. Ku punonte Pandi Kristo dhe me se merrej ish-anëtari i Byrosë Politike pas punës. Si u njohën me Jani Qehajajn, minoritar i dënuar me 101 vjet burg, pasi kishte qenë superagjent i SIGURIMIT dhe grekëve, duke bërë lojë të dyfishtë spiunazhi.

Si nëna e saj, Dhora, kishte pritur dhe strehuar gjatë luftës në shtëpinë e saj në Korçë, Enver Hoxhën me Nexhmijen, Tempon, Mugoshën dhe shumë krerë të lartë komunist shqiptar…

Babai juaj, Pandi Kristo, deri në çfarë moshe punoi në Lushnjë dhe me se merrej pas orarit të punës?

Babai në Lushnjë punoi deri në moshën 69-vjeçare sepse nuk e plotësonte moshën e vjetërsisë së punës për të marrë atë pension që i takonte. Paradoksi më i madh ishte se atij nuk i njihnin kohën e luftës partizane dhe aktivitetin antifashist! Këshilli i Ministrave të RPSH i dërgoi me korrektësi të gjitha materialet e duhura të kohës së punës që ai kishte punuar atje, kurse KQ i PPSH, padrejtësisht, nuk i dërgonte dokumentet e aktivitetit të tij në GKK e në PKSH, kështuqë nuk i plotësohej koha e nevojshme për të dalë në pension, sepse burokratët e mërzitshëm të këtij dikasteri të veçantë, siç e theksova më lart, nuk i dërgonin dokumentet zyrtare për të vërtetuar kohën e pensionit. Pas orarit të punës, babai zakonisht dëgjonte Radio Tiranën dhe lajmet që transmetonte ajo disa herë në ditë. Lexonte rregullisht gazetën “Zëri i Popullit” dhe librat e reja që botoheshin në atë kohë dhe duhet thënë se botoheshin libra shumë cilësorë, nga klasikët e letërsisë botërore si: Leon Tolstoi, Viktor Hygo, Balzak, Stendal, Mihail Shollohov dhe shkrimtarët tanë shqiptarë si Lasgushi, Petro Marko, Mitrush Kuteli, Nonda Bulka, Migjeni, Çajupi, Naim Frashëri, Dhimitër Shuteriqi, Fatmir Gjata, Shefqet Musarai, Llazar Siliqi, Dritëro Agolli, Ismail Kadare etj. Shpesh ne komentonim së bashku përmbajtjen e librave të rinj si dhe shfaqnim ndonjë mendim tonin për këto botime. Por, dua të theksoj se vitet e fundit babanë nuk e lejonte shëndeti, sepse ai kishte kaluar dy infarkte të miokardit.

Po mjekët e Lushnjës dhe ata të Tiranës si janë sjell me familjen tuaj, kryesisht me mamanë dhe babanë, që ishin të moshuar dhe kishin jo pak probleme me shëndetin?

Mjekët e Lushnjës janë treguar shumë të kujdesshëm profesionalisht dhe shumë humanë me babanë, sepse, pas daljes nga burgu, ai ka përsuar dy herë infarkt të miokardit, një herë aty nga viti 1970 dhe për herë të dytë në vitin 1976. Kardiologu Vasil Kuli, i kunati i Gjovalin Lukës, i cili ishte i internuar në Zvërnec e që ka përfunduar studimet universitare në Bullgari dhe ishte martuar me një grua bullgare, është treguar shumë i kujdesshëm dhe i palodhur në raport me sëmundjet e babait e më vonë edhe të nënës. Vasil Lushnjari dhe Frano Shkiezi, gjithashtu janë treguar të vëmendshëm dhe nuk kanë bërë dallimin nëse babai ishte njëri nga të persekutuarit më të “rrezikshëm” të vendit. Ata e kanë trajtuar shumë mirë profesionalisht dhe me kompetencë të admirueshme babanë jo vetëm kur ai ishte i sëmurë, por edhe gjatë konvaleshencës mjekësore midis dy goditjeve kardiake apo acarimit të sëmundjes. Vasil Kuli, për shembll, nuk përtonte kurrë të vinte shpesh me biçikletë në shtëpi, ditën apo natën, kur ishte e domosdoshme, ndaj, edhe sot kur babai dhe mamaja nuk jetojnë më, unë këtyre mjekëve u jam shumë mirënjohëse për gjithçka që ata kanë bërë për t’jua lehtësuar sado pak gjendjen e rënduar shëndetësore të tyre.

Po mamaja jote, Dhora, si ka reaguar gjatë kohës që iu internuan familjarisht në fermën e Çermës? A i njihte ajo krerët e lartë të komunzimit?

Para se të flas për qëndrimin e mamasë, kur u dënua babai dhe filluan hallet e mëdha, do të flisja disa fjalë se kush ishte ajo si njeri, si grua e si nënë. Mamaja ime ishte një grua e ndrojtur, e thjeshtë, por jo frikacake, ajo ishte e ekuilibruar dhe kurrë nuk dinte të bërtiste. Në vitin 1940, kur Pandi punonte së bashku me një nga anëtarët e vjetër të GKK (Grupi Komunist i Korçës), Peço Nedellin, i cili ishte vëllai i mamasë sime, ata u njohën dhe u dashuruan. Ajo ishte rrobaqepëse, një vajzë e bukur dhe shumë simpatike dhe po atë vit, të dy me Pandin, u fejuan. Mamaja ime, Dhora, mori pjesë aktive në veprimtaritë e ndryshme antifashiste dhe ka shoqëruar të gjithë shokët ilegalë të rëndësishëm, që vinin në shtëpinë e tyre, në këtë bazë të rëndësishme të LANÇ-it dhe prej andej ajo i drejtonte për t´u strehuar në baza të tjera, ku duhej të strehoheshin më tej. Ajo nuk ishte anëtare partie, por të gjithë udhëheqësit e LANÇ, duke filluar nga Enver Hoxha, Nako Spiru, Ramadan Çitaku, Vukmanoviç Tempo me të shoqen Milica, Miladin Popoviç, Dushan Mugosha, Ymer Dishnica, Naxhie Dume, Nexhmije Hoxha etj., janë strehuar në shtëpinë e saj e të vëllait të saj. Kjo shtëpi ka qenë një nga bazat kryesore të LANÇ në qarkun e Korçës. Mbas çlirimit, mamaja ime nuk u aktivizua asnjëherë në punë të rëndësishme shoqërore si shumë gra të anëtarëve të Byrosë Politike dhe pas arrestimit të Pandit hyri në punë për herë të parë, në profesionin e saj të mëparshëm si rrobaqepëse prestare. Sigurisht, ajo e pati shumë të vështirë të hynte në lidhje me njerëzit dhe të komunikonte lirshëm me ta. Ajo vazhdimisht jetonte nën ankthin torturues të dënimit të bashkëshortit të saj, të cilin e donte dhe e respektonte tej mase. Ajo ishte shumë e rregullt, megjithëse shumë dashakeqës shpreheshin me fjalë ziliqare: “Si s´e uli një herë kokën kjo gruaja e Pandi Kristos?”. Mamaja ime punonte në NRG (Ndërmarrjen e Rrobeve të Gatshme). Në këto kushte të vështira, një grua e re, e bukur, nuk mund të mendohej të rrinte e vetme e të rriste fëmijën e saj. Ndaj, mamasë i qëndruan shumë pranë motra dhe vëllai i Pandit, Vangjelia dhe Koçoja, të cilët sakrifikuan rininë e tyre e nuk u martuan kur e kishin kohën, derisa u rrita unë. Vëllai i babait, Koço Kristo, fillimisht punonte në zyrën e pasaportave të Komitetit Ekzekutiv të qytetit të Tiranës, e më pas në zyrën e punës. Në mbledhjet e kolektivit e kritikonin shpesh dhe e demaskonin pse i vinte vazhdimisht Pandit për ta takuar në burg. Një herë edhe e paralajmëruan, duke e kërcënuar që të mos shkonte në burg me motrën, gruan e Pandit dhe mua, fëmijën e vogël, që mezi prisja për t’u takuar me babanë. Xhaxhai nuk pranoi ta mohonte vëllanë e tij dhe si rezultat e përjashtuan nga partia dhe e transferuan në NTLFZ (Ndërmarrja Tregtare Lokale e Fruta-Zarzavateve), ku në atë kohë punonte si drejtor Sabri Godo, i cili e ka trajtuar shumë mirë xhaxhanë. Më pas, xhaxhai punoi si specialist në furrat e bukës, ku përgjegjës ishte komunisti i vjetër Ilo Budina, një burrë i mrekullueshëm dhe shok i vjetër i babait qysh nga koha e grupit të Korçës dhe një nga komunistët e parë të themelimit të PKSH. Xha Ilua, siç e thërriste Pandi, babai i tre djemve veteranë të LANÇ: Janaq, Sotir dhe Dhimosten Budina (Janaqi me Sotirin ishin dy kolonelë të nderuar të ushtrisë e dy inxhinierë të zotë). Më vonë më kujtohet, Koçoja punonte në fabrikën e bukës me njërin djalë të Koçi Xoxes, Çlirim Xoxen, por kjo punë e lehtë, siç mund të quhej në atë kohë, nuk vazhdoi gjatë, sepse ata të dy i caktuan të punonin në ngarkim-shkarkim në Ndërmarrjen ”21 Dhjetori”. Koçoja punoi në atë ndërmarrje derisa doli në pension.

Ju kujtohen vizitat që i bënit babait kur ishte në burgun e Burrelit?

Mbaj mend se kur isha e vogël e shkonim në burgun e Burrelit për të takuar babanë, një herë unë e një herë mamaja, vazhdimisht na shoqëronte xhaxhi Koçua. Jo rrallë e kalonim natën jashtë në natyrë dhe kur binte shi e dëborë ndiznim zjarr për t’u ngrohur poshtë harkut të urave. Ne duhej të prisnim natën, sepse ishte e domosdoshme të paraqiteshim në burg herët në mëngjes, në mënyrë që të regjistroheshim për takim. Vetëm kur u hap rruga e dritës, u ndërtua një hotel për të qenë në qytetin e Burrelit. Në atë kohë, në burg nuk kishte dyqan për furnizimin e të burgosurve, madje nuk kishte as mundësinë më të vogël për të siguruar qymyr druri për gatimin e ushqimit personal, që gatuanin vetë të burgosurit. Kështu që, ne duhej të merrnim me vete një ngarkesë të madhe e të rëndë, ku përfshiheshin qymyri, qepët e preshët, patatet e fasulet, mishi i thatë pastërma, lakrat e sende të tjera jetike, që i duheshin babait për të mbajtur në burg shpirtin gjallë. Duhet theksuar se ne si njerëz me cen politik që ishim, nuk na ndihmonte askush gjatë rrugës për bartjen e këtyre ngarkesave kaq të rënda. Atëherë nuk kishte taksi si sot. Ndaj Koçua, pasi zbrisnim nga automjeti që na shpinte në Burrel, i hidhte në kurriz thasët dhe i shpinim te vendi i caktuar para derës së burgut. Kështu, këto udhëtime të shpeshta për të vizituar babanë në burg u bënë ritual i rëndësishëm i jetës sime, ndonëse unë isha një vajzë e vogël dhe ende e parritur. Kjo është arsyeja që unë e doja aq shumë babanë tim dhe xhaxhi Koçon. Kjo është arsyeja e ligjshme që unë i urreja dhe i urrej ende aq shumë shkaktarët e kësaj tragjedie me përmasa të përbindshme mbarëkombëtare. Aq e vërtetë është kjo që po them unë, sa edhe sot nuk mund t’i harroj kurrë ato sakrifica që bënim ne familjarisht edhe për gjënë më të natyrshme e më të domosdoshme, siç është takimi me prindin e burgosur. Shpesh herë mendohem t’i heq nga mendja dhe vetëdija ime këto kujtime të zymta e shumë të hidhura, por kam vënë re se është tepër e vështirë, gati-gati e pamundur për t’i larguar ato ndjesi përfundimisht nga shtresat e vetëdijës. Xhaxhai kurrë nuk na u nda gjatë gjithë jetës së tij duke luajtur rolin e xhaxhait të kujdesshëm e të prindit korrekt e të vetëdijshëm, se pa mundin dhe sakrificat e tij ne do ta kishim shumë të vështirë e do të kishim pësuar fatkeqësi të tjera edhe më të rënda. Gjatë gjithë kohës së internimit, mamaja ime ka qenë vazhdimisht e sëmurë, sidomos kohët e fundit. Ne nuk do ta harrojmë kurrë ndihmën e jashtëzakonshme që na kanë dhënë mjekët e Lushnjës: Zografa Gjika, Lefteri Dori, doktor Çabej e doktor Deliallisi. Ata me rekomandimin e tyre bënë që ne të njiheshim edhe me nevrologun e vetëm që kishte qyteti, Abaz Quka quhej. Ai është treguar tepër human me mamanë dhe i papërtuar. Sa herë që kishim nevojë, ai vinte në shtëpi, duke i bërë mamasë, veç të tjerash, edhe psikoterapinë e nevojshme. Më e rëndësishmja është se ai shpesh herë me autoambulancën e spitalit e dërgonte mamanë për vizitë të specializuar apo për kurim në spitalin qendror në kryeqytet. Në Tiranë, ne shkonim vazhdimisht në shtëpinë e doktor Ndroqit, i cili e vizitonte me kujdes dhe e kuronte me përparësi mamanë time. Në vitin 1978, mamasë iu shfaq reumatoid akut i rëndë, të cilin e mjekoi me kujdes e përkushtim të veçantë doktor Koço Poro. Ai, sa herë do të vinim në Tiranë te shtëpia e xhaxhait, do të vinte doemos të ndiqte ecurinë e kurës. Kjo nuk ishte ndihmë e pakët për ne, që na shihnin me sy të keq jo vetëm organet e specializuara për këtë qëllim, por fatkeqësisht edhe shumë nga komshinjtë apo bashkëvuajtësit tanë të zellshëm.

Po nga Ferma Bujqësore e Çermës, ku ju internuan së fundi aty rreth vitit 1983, çfarë kujtoni?

Në fermën bujqësore të Çermës na transportuan me dy kamiona të degës së Punëve të Brendshme, të shoqëruar me policë të armatosur, sikur ishim banditë. Nuk mund ta mendonim kurrë se në ato kushte makabre mesjetare do të qëndronim edhe shumë vjet të tjera. Më kujtohet mirë se në momentin kur arritëm në pallatin ku duhej të banonim, banorët e pallatit e konkretisht komshiu i katit të tretë e patën të vështirë të na pranonin për të pushuar qoftë edhe për disa çaste, sepse mamaja ishte e sëmurë. Më vonë, doemos, krijuam marrëdhënie shumë të mira, por takimi fillestar me ata ishte tepër i vështirë. Mua më caktuan të punoja në brigadën e katërt të arave, e cila ishte brigada më e largët dhe që paguhej më keq. Në këtë brigadë pothuajse të gjithë anëtarët e saj ishin të internuar, kështu që ne na caktonin në punët më të vështira. Kjo brigadë kishte një të mirë tjetër, se ne ishim të gjithë njëlloj për nga statusi i internimit dhe i trajtimit. Në këtë brigadë pune unë u njoha me fëmijët e Gani Kodrës, përgjegjës i grupit të shoqërimit të Kryeministrit Mehmet Shehu. Vetë Ganiu, aktualisht, ndodhej i burgosur në Burrel së bashku me djemtë e Mehmet Shehut, Skënderin dhe Bashkimin, Mihallaq Ziçishtin, ish-zvendësministrin e Punëve të Brendshme dhe anëtar i KQ të PPSH, Nesti Nasen, ish-ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë dhe anëtar i KQ të PPSH, Ali Çenen, nëse nuk gabohem, shoqërues i parë, apo truprojtësi i Mehmet Shehut etj. Unë u miqësova shumë me vajzën e Gani Kodrës, Verën dhe djemtë Gencin dhe Artanin, si dhe me mamanë e tyre Ikbalen. Ikbalja, në kushtet e internimit ishte një grua me të vërtetë e jashtëzakonshme. Ajo, zakonisht merrte qumështin për Pandin dhe ma dërgonte me kalamajtë e Verës. Ikbalja ishte një grua shumë interesante, guximtare, praktike dhe shumë humane. Ajo ndihmonte me ç’t’i vinte përdoresh, sidomos, ata të internuar që jetonin të vetëm, pa njeri e pa asnjë ndihmë. Kjo miqësi me këtë familje fisnike vazhdon edhe sot e kësaj dite, sidomos me Verën e familjen e saj.

Çfarë ju kujtohet ndonjë ngjarje specifike gjatë internimit në Çermë?

Një nga rastet më të çuditshme, është ai i Jani Qehajajt nga minoriteti, ish i dënuar politik, fillimisht me vdekje, mandej ky dënim i kthehet në 101 vjet e kur kodi i ri penal u ndryshua me 25 vjet, sepse nuk kishte dënim më të madh se aq. Së fundi, si rezultat i disa amnistive radhazi mbërriti në Çermë të Lushnjës e vdiq në spital Jani Qehajaj, në moshë të re ishte student i shkëlqyer i Teknikumit Financiar të Tiranës dhe shumë pak njerëz e dinë se ai ishte një bashkëpunëtor i veçantë i kundërspiunazhit shqiptar. Ai hynte dhe dilte lirshëm në territorin helen. Në Greqi, Jani Qehajaj e ndjente veten si në shtëpinë e tij. Pa u zgjatur për detyrat që kryente, njerëzit, para se ai të arrestohej në vitet 1950-1951, thoshin se Jani ishte njeri i Sigurimit të Shtetit. Madje, kur ai u arrestua jo vetëm u habitën, por thanë se duke zbatuar detyrat e dhëna duhet të ketë luajtur «dopjo xhoko». Janin e dënuan me vdekje. E mbajtën të lidhur me zinxhira duarsh e këmbësh derisa të ekzekutohej vendimi i dhënë, i cili nuk u zbatua kurrë, por u shdërrua me 101 vjet që donte të thoshte dënim me burgim të përjetshëm. Por s’qe e thënë që Jani të mbetej në burg për jetë, sepse dënimi nga 101 vjet iu konvertua me 25 vjet kur doli kodi i ri penal. Jani në burg pononte në kampet e punës në miniera dhe ishte specialist i përsosur për organizimin, ndarjen dhe llogaritjet e ndërlikuara të punimeve nëpër kantiere. Në zyrën teknike të kantiereve minerare, Jani e ndjente veten në qendrën e tij të gravitetit. Ai i kuptonte mirë dhe si askush tjetër labirintet e ndërlikuara të korrupsionit burokratik administrativ dhe mashtrimet e llogarive fiktive që Ministria e Punëve të Brendshme gënjente sistematikisht shtetin.

Si shkoi jeta e Jani Qehajajt pas daljes nga burgu?

Të gjitha këto peripeci të Janit, mua m’i ka treguar burri im, Robert Vullkani. Kurse për peripecitë e Janit pas daljes nga burgu do t’ua them unë. Jani Qehajajn, pasi një ditë të bukur doli nga burgu, aty rreth viteve 1988, e sollën së bashku me prindërit në fermën e Çermës. Prindërit e Janit vdiqën që të dy shumë shpejt dhe Jani mbeti i vetëm dhe pa ndihmë. Atë e ndimonte vetëm Bali, e shoqja e Gani Kodrës me të bijën, Verën, e cila ishte mjeke stomatologe dhe luante rolin e infermieres vullnetare, duke iu dhënë ndihmën e shpejtë të internuarve që kishin aq shumë nevojë. Janin, gjithashtu, e ndihmonin vllazërisht kosovarët e internuar, të cilët regjimi i Enver Hoxhës i trajtonte më keq se Hitleri çifutët. Jo shumë kohë pasi i vdiqën prindërit, Jani vdiq edhe vetë, ndonëse ishte relativisht i ri. Në këtë kohë, se nga u shfaq e u bë i gjallë, një i vëlla i tij, i cili nuk ishte dukur kurrë për ta takuar dhe ndihmuar as në hetuesi e në burg e as gjatë kohës së internimit, kur Jani jetonte në Çermë me prindërit. A e dini përse kishte ardhur ky palo vëlla i Janit në Çermë? Për të marrë ato pak lekë që Jani kishte në librezën e kursimit! Dua t’ju pyes të dashur miq dhe shokë të Jani Qehajajt dhe ju të dashur lexues: A e dini ju se ka edhe palo vëllezër të tillë? Mos u çudisni, ka! Jeta jonë e vështirë nëpër kampet e internimit dhe burgjet e diktaturës së egër enveriste na i mësoi edhe këto skuta të pista të jetës që ndërtoi diktatura.

Po ndonjë rast tipik nga humori apo mençuria e jetës së përditshme në fermë a mund të na tregoni?

Jeta njerëzore edhe në Çermë ku banonin të internuarit politikë por edhe të internuar ordinerë për arsye nga më të ndryshmet, vazhdonte. Njerëzit edhe ashtu të drobitur siç ishin dashuroheshin, martoheshin, lindnin fëmijë, sëmureshin, vdisnin. Një episod tjetër nga jeta jonë e përditshme në fermën e Çermës ishte edhe mençuria e nënës së Odise Collos, dhëndërit të Dhimitër Kotefës, nga Sopiku. Kjo plakë e mençur, gjashtë muaj jetonte në Çermë, gjashtë muaj në fshat. Unë, thosha plaka, me shaka midis nesh, sigurisht, gjashtë muaj rri me ju, pra jam me Odisenë, gjashtë muaj jam në fshat, pra me kooperativën, duke nënkuptuar shtetin. Ajo kur shkonte në fshat çelësat e shtëpisë ia linte hajdutit më të rafinuar të fshatit dhe thoshte: “… moj gra, kur ia le kyçet hajdutit të fermës, ai nuk ka guxim të të vjedhë, sepse nuk do të turpërohet faqe fshatit. Se ashtu del se paska hajdutë më të zotë se ai. Ja kështu kam bërë unë kaq vjet dhe nuk më ka humbur gjë kurrë…”.

vijon nesër

Panorama

[Brari]

Intervista III

Flet Asamble Kristo: Reprezaljet e familjes sime pas vdekjes së Mehmetit dhe Enverit dhe si na persekutonte nipi i Lenka Çukos

Ekzekutimi i Miladin Popoviçit dhe si e raportoi Ramiz Alia Enverin nga Prishtina

Prof.As. Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Në vijim të pjesës së tretë të intervistës së vajzës së ish- anëtarit të byrosë politike dhe ministrit Pandi Kristo, Asamble Kristos (Vullkanit), zbardhen fakte interesante jo vetëm nga jeta e internimit, por edhe për fatin e të dërguarve të Titos në Shqipëri. Kështu, Asambleja rikujton pasazhe nga faktet që i ka treguar babai i saj për Dushan Mugoshën dhe Miladin Popoviçin, dy nga të dërguarit specialë të Partisë Komuniste Jugosllave, që kontribuan në organizimin e lëvizjes komuniste dhe luftën partizane në vendin tonë. Kush ishin 2 komunistët e hierarkisë së lartë të PKJ-së dhe pseudonimet e tyre në të dy vendet. Përse Pandi Kristo, një nga udhëheqësit e komunizmit shqiptar dhe “shok” i tyre, i urrente që të dy.

Si u ekzekutua në Prishtinë nga një mësues kosovar në vitin 1945 Miladin Popoviç, pikërisht në ditën që Ramiz Alia nuk lëvizi së bashku me divizionin e partizanëve shqiptarë, që u zhvendosën për në Ferzaj. Egërsia e nipit-polic të Lenka Çukos ndaj familjes Kristo dhe gjithë të internuarve të tjerë politikë. Reprezaljet pas vdekjes së Mehmet Shehut dhe martesa me Robert Vullkanin… këto dhe mjaft fakte të tjera interesante, ju rrëfen vajza e vetme e Pandi Kristos në vijim të rrëfimit të saj ekskluziv për gazetën “ Panorama”

Si e kujtonte babai juaj Miladin Poviçin dhe Dushan Mugoshën?

Babai im Pandi Kristo, fliste shpesh se Miladin Popoviçi (i njohur në Jugosllavi me pseudonimin “Mila” dhe te ne, me atë “Aliu”), një djalosh i ri nga Mali i Zi, anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Jugosllave, kishte qenë shumë i sëmurë që para lufte. Ai më tregonte se “Aliu” gjatë vitit 1938, ishte kuruar për sëmundjen e tuberkulozit në spitalin e Golnikut.

Po për Mugoshën?

Dushan Mugosha, i njohur nga komunistët jugosllavë me pseudonimin “Dusha” dhe në Shqipëri si “Sala” ose “Çalamani”, babai im e kujton si njeri të egër me prirje terroriste, të cilat i kishte shfaqur sidomos në qarkun e Vlorës në bashkëpunim me Liri Gegën, me të cilën ishin miq të shpallur. Pandi për të dy nuk kishte simpati, fakt për të cilin u shpreh hapur edhe në Plenumin e Dytë të Komitetit Qendror në Berat, në Nëntor të vitit 1944.

A e dini ju se Popoviç u vra në Prishtinë me anë të një atentati në zyrën e tij në vitin 1945? Çfarë ju ka treguar babai për këtë ngjarje dhe a kanë pasur gisht në këtë ngjarje komunistët shqiptarë?

Pas largimit të M.Popovoçit nga Shqipëria, menjëherë pas përfundimeve të Kongresit të Përmetit, ai nisi kurimin në Itali në një spital të aleatëve. Më pas, ai u dërgua si sekretar i komitetit krahinor të Kosovës. Gjatë një dite të zakonshme pune në zyrën e tij hyri një mësues kosovar dhe e ekzekutoi. Për këtë rast, babai më tregonte se u dërgua një raport i hollësishëm në Komitetin Qendror të PKSH në Tiranë, nga komisari i divizionit tonë që operonte në Kosovë, Nënkolonel Ramiz Alia, i cili ditën që ndodhi ngjarja e rëndë, ndodhej në Prishtinë. Ndërkohë, komandanti i divizionit tonë partizan që operonte në Kosovë, kolonel Rahman Parllaku, ndodhej me trupat në Ferizaj… Kaq më ka treguar babai për këtë ngjarje, por ai fliste pak dhe sigurisht që dinte shumë më shumë.

Rikthehemi te pjesa më e vështirë e jetës suaj, internimi.Persekucioni dhe dhuna ishin të dallueshme, apo të rafinuara?

Sigurisht, që ishin të hapura. Dhuna zhvillohej sipas një teknologjie të përsosur, ajo kishte kaq vjet që përpunohej e përpunohej vazhdimisht. Vetën në këtë drejtim mekanizmat e dhunës nuk lëshonin pe, ndyshe ç’u kuptuam!? Dikur apeli zhvillohej dy herë në ditë. Pra, njeherë në mëngjez kur shkonim në punë dhe një herë kur ktheheshim nga puna. Por, kur vdiq Enver Hoxha, masat shtërnguese u shtuan. Kështu, urdhër i prerë ishte: apeli të zhvillohej tri herë në ditë. Pra në mesditë, ne duhej të bënim 7 kilometra rrugë më këmbë për t’u paraqitur në apel në qendër të sektorit të fermës dhe po aq kilometra për t’u kthyer! Veç kësaj torture, “vigjilenti” shumë aktiv, operativi i përbindshëm Bujar Peza, një rrugaç i lindur bëri një riorganizim të brigadës sonë. Ai e shpërndau brigadën, duke i caktuar anëtarët e saj në brigada të tjera në mënyrë që të krijonte vështirësi sa më shumë për ne dhe të prishte në këtë mënyrë, mirëkuptimin dhe harmoninë brenda ferrit që na impononte Sigurimi i Shtetit, atë harmoni që ne kishim mundur të krijonim me njëri-tjetrin. Le të mos harrojmë se nga intrigat e organizuara të operativit të Sigurimit të Shtetit apo personave të gatshëm të kësaj linje, nga kjo brigadë ishin dënuar dhe ridënuar mbi 28 burra me burgime të ndryshme. Dua të theksoj, se keqtrajtimi ndaj babait dhe meje u programuan sistematikisht, sidomos pas vdekjes së Enver Hoxhës. Thua se Pandi Kristo, pra babai im, unë apo të persekutuar të tjerë, ishim shkaktarë të vdekjes së tij të natyrshme. Dega e Punëve të Brendshme dhe Komiteti i Partisë të Lushnjës, organizonin herë pas here me ne të persekutuarit ose « armiqtë », mbledhje kolektive demaskuese e akuzuese, ku duhej të merrte pjesë me detyrim i gjithë kolektivi i brigadave të sektorit tonë. Shpesh në këto mbledhje, kritikoheshin dhe akuzoheshin njerëz të ndryshëm sidomos me prejardhje ballisto-zogiste, por edhe komuniste, të planifikuar për t’u ridënuar. Në këto mbledhje shpeshherë organizoheshin edhe arrestime publike frikësuese, të cilat përfundonin në hetuesi e më pas në burg. Për herë të parë unë pashë demaskimin e një plaku fatkeq, që quhej Stavri Çavo. Ky ishte një fshatar mjeran nga minoriteti grek, pa mbrojtje e pa mbështetje, madje ai edhe gjuhën shqipe nuk e fliste mirë. Le të mos harrojmë se Stavri Çavoja, kishte kryer një burgim të gjatë, afro 25-vjeçar. Aq e vërtetë është kjo, sa kur Stavri u kthye në fshatin e tij pas lirimit nga burgu, rastësisht mësoi se atë ditë dikush po martohej. Kur i pyeti bashkëfshatarët e tij, të cilët nuk e njohën se kush ishte ky njeri, se kush po martohej atë ditë, ata i thanë: “...po martohet vajza e Stavri Çavos. Atëherë i shkreti Stavri, tek po vështronte i tronditur nëpërmjet gardhit dasmën e së bijës, vendosi të mos shkonte në shtëpi, për të mos prishur ceremoninë e dasmës së vajzës së tij, të cilën e kishte lënë në barkun e s´ëmës, e atë ditë po martohej. A nuk është ky rast tragjik dhe tronditës për të shkruar një skenar filmi po aq tronditës ?! Besoj se kjo pyetja ime nuk ka nevojë për komente të tepërta. Ndërkaq, në një nga këto mbledhje kaq të rënda për t’u përjetuar, jo vetëm nga ai që demaskohej, por edhe nga të tjerët, u vu në shënjestër i vëllai i gruas së Heroit të Popullit, gjeneralit të talentuar Petrit Dume. Shpëtim Dvorani, kështu quhej i kunati i Petrit Dumes. Shpëtimi, falë shkathtësisë dhe guximit të tij, shpëtoi paq nga kjo situatë tepër e rëndë e kërcënuese. Sikur të mos ishte e mjaftueshme që Shpëtimit i kishin pushkatuar burrin e motrës Petrit Dumen, i kishin futur në burg mbesën Besa Dumen, vajza e Petrit Dumes, Mynever Dumen kunatën e së motrës, e të tjerë persona nga kjo familje. Dua të theksoj me këtë rast, se intrigat dhe djallëzitë e organeve operative që merreshin me përpunimin dhe degjenerimin e shtresës të të përndjekurve politikë, shkonin aq larg sa i kundërvinin njerëzit e të njëjtit fis apo familjeje ndaj njëri-tjetrit, të cilat shumë shpesh ishin me pasoja katastrofike. Raste kësisoj ishin tej mase të dhimbshme e ngjallnin midis masës të të internuarve frikë, ankth, urrejtje, pasiguri, tronditje, pesimizëm etj. Një rast tipik i kësaj natyre që dua ta përmend me doemos për të ilustruar atë ç´ka thashë më lart, është edhe rasti i tre vllezërve Mujo (Fatmir, Eqerem, Nevruz). I ngritën përpara të gjithë kolektivit për t’i demaskuar për prejardhjen e tyre balliste, dhe se babai dhe xhaxhai i tyre, ishin të arratisur në SHBA. Si zakonisht filloi mbledhja. Të tre vëllezërit Mujo, ishin përgatitur seriozisht për atë çka do të ndodhte, madje kishin marrë me vete edhe Kushtetutën e Republikës dhe i vunë me shpatulla pas murit operativin dhe sekretarin e dytë të Komitetit të Partisë të Lushnjës. Akuzat që ngrinin autoritetet kundër vëllezërve Mujo, ishin nga më banalet psh: “Pse u mësoni fëmijëve tuaj italisht ? Apo doni që të na sulmojë e të na pushtojë Italia? Apo doni që të arratiseni në perëndim bashkë me kalamajtë tuaj? Pse u mësoni fmijëve anglisht dhe shikoni programet e huaja televizive, apo për të qenë të gatshëm për t’u bërë bashkëpunëtorë të imperialistëve amerikanë...?” Pas këtij bllofi, nuk u organizuan më mbledhje demaskuese të kësaj natyre ndaj njerëzve të përgatitur e me një farë shkolle, por gjuanin fakirfukarenjtë si puna e Stavri Çavos, që e demaskonin sa herë u duhej një viktimë, një inskenim i kësaj natyre. Një ditë pra, si këtë që u tregova, viktima e radhës ishte përsëri Stavri i shkretë. Kur po ktheheshim në shtëpi pas badërdisë së organizuar nga operativi i sigurimit, fëmijët rrugaçë të fshatit, të organizuar mirë e bukur nga regjisori i zakonshëm, e sulmuan plakun e shkretë me gurrë e shkopinj. E po të mos kishin qenë vllezërit Kujtim dhe Ridvan Sokoli, vllezërit e këngëtares së njohur korçare Merita Sokoli, e cila ishte martuar me tregtarin e suksesshëm korçar Tika Tezha, fëmijët do ta kishin linçuar e vrarë me gurë Stavrin e shkretë. Nuk dua të le pa përmendur e denoncuar rastin e hidhur të familjes së gjeneral-lejtenantit Zoi Themeli ish zëvendës ministër i Punëve të Brendshme dhe anëtar i KQ të PPSH. Ai,Zoi pra, ishte aq shumë i indoktrinuar dhe i politizuar sa, si rezultat edhe i karakterit të tij, jo vetëm që nuk fliste kurrë me babanë tim dhe shokët e tij të luftës, por i cilësonte ata me po ato akuza që i kishte dënuar diktatori Enver Hoxha. Për më tepër, dua të theksoj, se njëra nga vajzat e tij, ra viktimë, pikërisht e intrigave që thurreshin ndaj saj, nga operativi i Sigurimit të Shtetit dhe një bashkëpunëtor i tij i pa ndërgjegjshëm, që vinte nga shtresa e një familjeje kolaboracioniste. Kur e morri vesh babai dhe mamaja tragjedinë që i kishte ndodhur Lidës, vajzës së Zoi Themelit, sigurisht që u erdhi shumë keq dhe u pikëlluan pa masë. Nuk kam dashur kurrë të abuzoj me këtë rast të hidhur e fatkeq, të cilin po e përmend për herë të parë, por dua të denoncoj me forcë dhe të bëj publik, faktin se vajza e gjeneral Zoi Themelit, u detyrua të vetëvarrej, pra të vetësakrifikohej në banjën e shtëpisë me një tel telefoni, e zhgënjyer dhe e revoltuar nga keqtrajtimi i tejzgjatur, që i bëhej asaj dhe familjes së saj nga mjedisi që e rrethonte e që e krijonte me njëmijë intriga Sigurimi i degjeneruar i shtetit. Pra këto raste të zymta, sillnin në mjediset tona një gjendje të rënduar shpirtërore dhe krijonin premisa për skandale e fatkeqësi të mëdha dramatike.

Çfarë bënte babai juaj Pandi Kristo në ditët e internimit?

Dua të përmend këtu se babai, veç minutave të apelit të domosdoshëm para të plotfuqishmit, nuk shfaqej kurrë në publik. Babai zakonisht, pasi ngrihej herët në mëngjes dhe dëgjonte me vëmendje radio Tiranën, blinte gazetën “Zëri i Popullit,” të cilën e lexonte rregullisht, ai shkonte për të blerë produktet e nevojshme në dyqan dhe gatuante drekën ose darkën. Ai gatuante me shumë gusto gjellë të shijshme. Ky rit, babait i kishte mbetur zakon qysh nga koha e burgut të mbretit Zog, ku çdo gjë e përgatisnin vetë.. Siç e përmenda shkarazi edhe më lart, në fermën bujqësore të Çermës, na internuan në 11 maj të vitit 1983, dmth plot pas 20-vjetësh që na kishin dëbuar nga Tirana për në Lushnjë dhe banonim të detyruar në këtë qytet me këtë status dhe të padrejtë për t’u larguar nga qyteti…

Si e mësuat dhe përjetuat vetvrasjen e Mehmet Shehut dhe arrestimin e Kadri Hazbiut?

Pikërisht, kjo masë na u dha në kohën kur ndodhi vetvrasja (të paktën ky është versioni zyrtar i njohur nga ne në Lushnjë në atë kohë) e Mehmet Shehut dhe kur si rezultat i këtij rasti të pa precedent, u arrestua edhe Kadri Hazbiu. Unë edhe babai e mësuam më vonë se mjekët Zografa Gjika dhe Lefteri Dori, që përmenda me shumë respekt pak më lart, faktin që ato i kishin thirrur në Komitetin e Partisë të Lushnjës dhe iu kishin bërë presion të vazhdueshëm që të mos vinin në shtëpinë tonë e të vizitonin aq shpesh mamanë time të sëmurë. Këto mjeke të mrekullueshme, nuk iu nënshtruan asnjëherë presioneve, frikësimeve të Komitetit të Partisë apo të degës së Punëve të Brendshme. Ato dëgjuan zërin human të shpirtit të tyre dhe të profesionit dhe kanë bërë detyrën qytetare në mënyrë shembullore.

Si ju njoftuan për internimit në fermën bujqësore të Çermës. Thuhet se aty me policinë që ju mbikqyrte, punonte edhe nipi i Lenka Çukos… ?
Herët në mëngjes erdhën punonjësit e degës së Punëve të Brendshme së bashku me kryetarin e këshillit të lagjes dhe na njoftuan urdhërin, për vendimin që ishte marrë nga Tirana, për të na internuar në Çermë. O Zot! Kur do të merrnin fund vallë persekutimet tona? Nuk ju mjaftoi këtyre përbidshave më shumë se gjysmë shekulli përndjekje? O Zot! Ajo që është paradoksale dhe absurde, fatkeqët e ekzekutivit të Lushnjës na kërkonin me forcë që ne të firmosnim urdhërin e internimit dhe të shpreheshim tekstualisht se e pranonim vetë dhe ishim dakord me këtë masë të çmendur! Sigurisht, ne nuk pranuam kurrsesi ta firmosnim atë dokument të ndyrë. Megjithatë, na ngritën me gjithçka (orenditë e pakta shtëpiake, ato pak plaçka që kishim, doemos drutë e zjarrit dhe lulet) e na fluturuan si zogjtë e korbit drejt e në fermën, ku vuanin dënimin edhe shumë shokë e miqtë tanë. Vendbanimin tonë të ri, pra ku do të jetonim, e ndante një mur i vetëm me dhomën e të plotfuqishmit të fermës, në mënyrë që të mund të përgjoheshin më mirë bisedat tona me anën e aparaturave operative të inçizim-përgjimit. Gjashtë muaj, pas vendosjes sonë në fermën e Çermës, mamaja u sëmur shumë rëndë. Mundësitë për ta ndihmuar ishin minimale, por krijoheshin edhe shumë pengesa të qëllimshme. Pas disa ditë sorollatjesh në fshat nga këto pengesa artificiale e burrokratike, që na shkaktonin të ashtuquajturat autoritetet lokale, mundëm më në fund të shkonim në spitalin e Lushnjës, për ta shtruar e kuruar mamanë shumë të sëmurë. Në këto rrethana, mamasë i shërbeja vetëm unë, sepse ishte e sëmurë shumë rëndë, kurse babanë nuk e lejonin të vinte në spital, veçse një herë në javë. Në atë kohë mjek-polic, mjek-përbindësh ishte “nallbani” Andrea Davidhi, nipi i Lenka Çukos, i cili babanë plakë e të sëmurë,nuk e lejoi të rrinte bashkë me mua qoftë edhe disa çaste mbi kokën e mamasë,që pas disa ditësh vdiq. Historinë e fatkeqësisë së saj, e ka treguar me dhimbje edhe babai në intervistën që ju keni bërë me të disa vite më parë dhe tani së fundi, e keni botuar në gazetën “Panorama”.

Do të ishte me interes të na tregonit se si u njohët me burrin tuaj, Robertin, nëse kjo pyetje nuk ju bezdis e nuk përbën ndonjë sekret?

Unë Robertin e kam njohur herët, madje shumë kohë më parë se ai të burgosej. Në kohën kur ishim liruar nga internimi, rastësisht takova Robertin në spital në Tiranë. Unë nuk kam përse ta fsheh, miqësinë me Robertin e kam ëndërruar shumë vite më parë, por do të duheshin rreth 26 vjet që kjo ëndërr të realizohej. Atë ditë, më kujtohet se ashtu rastësisht pas një bisede elegante e filozofike rreth dashurisë e martesës, Roberti më tha: “Ku ta gjej unë, përshembull, të marr një grua, një shoqe jete si ti, e diçka tjetër të kësaj natyre intime...” Atëhere, unë me shumë sinqeritet e takt i thashë Robertit: “… po ja ku më ke mua. Më merr!!!” Kështu ishte rasti ynë dhe jam e bindur se ju nuk do të më pyesni tani, se ç’ndodhi më vonë, kur u puthët për herë të parë etj etj.,apo jo? Pikërisht pas disa ditësh apo javësh ne u fejuam. Por meqenë se, unë punoja në brigadën e arave e mbillnim grurë, sojë, misër foragjer e kur u krijuan tufëzat dhe arëzat, me urdhër të Ramiz Alisë, ne kishim edhe ca privilegje të tjera në ndarjen e prodhimit. Përfitonim fasule, lesh, kurse qumështin e merrnim çdo ditë dhe të them të drejtën merrnim jo pak. Kështu, unë isha e detyruar të vija në shtëpinë e re, vetëm të shtunave e të dielave. Kjo është historia e martesës sime të vonuar me shokun tënd të fëmijërisë, me vëllanë e Petrit Vullkanit shokut tjetër të fëmijërisë tënde, i cili siç e di ti shumë mirë, është arratisur shumë vite më parë në Jugosllavi…

vijon nesër

Panorama

[Brari]

Intervista IV

Flet Asamble Kristo: E urrej Nexhmije Hoxhën sepse kontribuoi në shkatërrimin e fëmijve të “vipave” të luftës dhe komunizmit

Asamble Kristo: “Sipas babait, Enveri donte që Shqipëria të sulmohej, por nuk ja varnin”

Prof.As.Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Në pjesëm e fundit të intervistës ekskluzive për “Panorama”, vajza e ish-byroistit Pandi Kristo, rrëfen për përjetimin e të gjithë të internuarve pas pushtimit të Çekosllavakisë. Shpresat e saj dhe dhjetëra të tjerëve që shpresonin se e njëjta gjë do të ndodhte edhe me Shqipërinë. Përse babai i saj, Pandi Kristo, jo vetëm nuk besonte te një “çlirim”, ushtarak i Shqipërisë nga çfarëdo shteti. Si e survejonin agjentët e sigurimit Pandi Kriston dhe peripecitë me dentistin e njohur në Tiranë, Xhelal Rusin.

Përplasja e nipit të Themie Thomait për familjen Kristo me nipin e Lenka Çukos, i cili përpiqej me çdo kusht t´i persekutonte edhe pa shkak edhe në internim…

Në muajin gusht të vitit 1968, ndodhi ndërhyrja e trupave sovjetike në Çekosllovaki, pra kishte ndodhur revolta e quajtur “Pranvera e Pragës“, a kishte ndonjë iluzion babai juaj, Pandi Kristo, për ndërhyrjen e sovjetikëve në Shqipëri?

Po jua them që në fillim. Babai im nuk ushqente asnjë iluzion për diçka të kësaj natyre, kurse unë dhe bashkëmoshatarët e mi, pse ta fsheh, duke dëgjuar fjalë lart e poshtë kisha plot iluzione, pse jo edhe shpresa. Babai nuk ishte njeri aventurier. Pandi Kristoja ishte njeri që kishte kaluar nëpër galerat e dy burgjeve, të regjimeve të ndryshme, të mbretit Zog dhe të diktaturës së egër të Enverit. Mbaj mend, nga analizat e tij, ai kishte dalë në përfundimin se, ulje - ngritjet artificiale të tensioneve politike dhe ushtarake ishin lojëra dhe dredhi të njohura të Enverit. Madje, ai thoshte: “…Shqipërinë as e ka kërcënuar njeri me pushtim, as nuk e kërcënon”. “Po pse?”, i thosha unë. E ai më përgjigjej: ” …sepse për këtë ka konventa, ka ligje të forta ndërkombëtare, të cilat nuk lejojnë askënd të bëjë shaka të tilla, që kanë kosto jo të vogël. Enveri këtë fakt e di shumë mirë”. Në verën e vitit 1968, ndodhi që u sëmur shumë rëndë kunati i babait tim, pra burri i motrës së Pandi Kristos. Të dy me babanë u nisëm urgjentisht për në Tiranë. Në këtë kohë, si rezultat i kontradiktave të ashpra çekosllovako-sovjetike, ku kishte kohë që po frynin erërat demokratike, Sekretari i Parë i PK të Çekosllovakisë, Aleksandër Dubçek, ishte thirrur (po përdor fjalën “thirrur” dhe jo ftuar, se kështu thoshte babai im) në një takim “miqësor diplomatik” në pamjen e jashtme shumë paqësor, në stacionin hekurudhor “Çjornaja nad Tisoj” (E zeza mbi lumin Tisa), nga Sekretari i Parë i PK të BS Leonid Brezhnjev, i cili në fakt nuk ishte takim miqësor, por takim djallëzor. Pas këtij takimi të nivelit të lartë Çekosllovakia u pushtua nga trupat e blinduara dhe parashutiste ruse dhe pasojat dihen.

A kishe vënë re ti te babai ndjenja shqetësimi apo euforie?

Jo. Nuk kisha vënë re as një ndryshim në mënyrën e tij të të jetuarit. Ato ditë ne vumë re shtimin e njësive ushtarake në bregdet, afrimin e tankeve dhe të artilerisë, e cila vinte nga rruga e Lushnjës. Rezervistët u thirrën në mobilizim ushtarak e të tjera. Këto shenja, ne të rinjve na jepnin shpresa, kurse Pandit jo! Ai thoshte se “… Enverin e njoh mirë unë. Ai është aventurier, ndërhyrje ushtarake do, por ja që nuk ja var kush… Nuk ka njeri interesa ushtarake për pushtimin e Shqipërisë…”.

Po Çekosllovakinë pse e pushtuan trupat sovjetike?

Sipas komenteve që më bënte babai atëherë, i cili ndiqte zhvillimet ndërkomëtare, kishte disa arsye përse u bë ky pushtim. Së pari, ndryshon shumë puna e Çekisë me vendin tonë. Çekia është shtet që hynte në zonën e pushtimit të rusëve. Atje, ashtu si në Gjermaninë Demokratike, Hungari etj., ndodhen trupat ruse, të komanduara nga mareshali Jakubovski, ka interesa më të mëdha kontinentale. Ndaj, sipas babait, BS nuk do të hapte edhe një front tjetër të tensionuar në Shqipëri. “Po gjithë këto trupa që po vijnë nga Lushnja, o baba kot nuk janë, si thua ti?”. “Sigurisht, që nuk janë kot. Por, ta thashë edhe një herë, Enver Hoxha e di se nuk e kërcënon kush. Ai e di që është jashtë sferës së interesave të mëdha. Por, me këtë rast ai, kontrollon edhe një herë gjendjen e brendshme, ngre artificialisht tensionin, mat pulsin e organeve të Punëve të Brendshme, bën ca arrestime etj. Kështu them unë dhe më duket se e kam drejt”.

Ato ditë kur ju me babanë shkuat në Tiranë për të vizituar burrin e hallës, a vutë re ndonjë simptomë të re persekutimi?

Së pari, unë them se babai im kishte dalë prej kohësh nga sfera e lartë, por, gjithësesi, Sigurimi i Shtetit ishte i pranishëm gjithandej dhe ndonjë lëvizje rreth nesh vihej re dukshëm. Në Tiranë, situata e përgjithshme ishte e tensionuar së tepërmi. Pandin ato ditë e ndiqnin hap pas hapi agjentët e Sigurimit të Shtetit. Lind pyetja, po ne nga e morëm vesh që Pandin e ndiqnin nga pas me veturë tip “GAZ” të tipit sovjetik? Ja se si ndodhi që ne e mësuam këtë fakt. Poshtë dritares së katit të parë të shtëpisë të farmacistit të njohur Xhelal Rusi, i cili kishte studiuar në Francë dhe gjuhën frënge e fliste me një elegancë aristokratike të veçantë, qëndronin agjentët e Sigurimit të Shtetit dhe “GAZ”-i i tyre. Pikërisht mbi këtë kat, mbi këto dritare të Xhelalit, banonte kunati i Pandit, i cili po jetonte ditët e fundit të jetës së tij. Po kush ishte Xhelal Rusi? Ai ishte farmacisti frankofon më simpatik i Tiranës, i cili kur pinte (se ai pinte mjaft), bëhej edhe më i lezetshëm, edhe më simpatik. Familja Rusi ishte e tëra një familje antifashiste, e lidhur me LANÇ-in. Xhelali, ndonëse e njihte personalisht Enver Hoxhën dhe i shkonte atij ndonjeherë edhe për vizitë, ishte thellësisht në shpirt i pakënaqur nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, ndaj fliste mbarë e prapë me ironi kundër tij. Skënder Rusi, agronom me arsim të lartë, i lauruar jashtë shtetit, partizan dhe antifashist i orëve të para. Munever Rusi, partizane e Qarkut të Korçës, bashkëshorte e Irakli Vakëflliut, gjithashtu partizan e veteran i Qarkut të Korçës, ishin vllai e motra e Xhelalit. Farmacisti hokatar dhe djali i tij kishin përballuar një betejë të ashpër familiare me njerëzit e Sigurimit të Shtetit, sigurisht me urdhër nga lart. Asllan Rusi ishte sportisti volejbollist më i talentuar në Shqipëri. Emrin e të cilit mban sot pallati lojërave me dorë në Tiranë e që e adhuronte i gjithë kryeqyteti. Xhelali më duket se ishte martuar me mbesën e poetit të madh kombëtar shqiptar Naim Frashëri. Në këto rrethana, Xhelal Rusi, i torturuar psikologjikisht nga fakti se një makinë enigmatike, e cila dallohej qartë se ishte nga ato makinat e Sigurimit të Shtetit, qendronte poshtë dritareve të shtëpisë së tij, prej disa ditësh, shkoi vetë te makina në fjalë dhe i u drejtohet agjentëve: “Pse nuk vini të më arrestoni se më plasët xhanin, keni tre ditë rresht që po më torturoni!?”. Oficerët e Sigurimit të Shtetit, të veshur civilë, u habitën nga fjalët e farmacistit të mirënjohur dhe i thanë: “...O shoku doktor Xhelali, të lutemi shumë, ti mos u shqetëso, ne qëndrojmë këtu jo për ty, po për Pandi Kriston, kunati i të cilit banon këtu mbi ty”. Të nesërmen, qysh herët në mëngjes, farmacistit më simpatik të Tiranës, nuk iu durua, por shkoi drejt e tek e motra e Pandi Kristos, Vangjelia, komshia e tij, e cila punonte te dyqani i vetëm i optikës në qendër të Tiranës dhe i thotë po ato fjalë që i thanë oficerët e Sigurimit të Shtetit.

A i tha gjë tjetër doktor Xhelali motrës së babait tuaj?

Xhelal Rusi ishte njeriu më antik dhe më i çuditshëm që kishte Tirana dhe nuk mund të mos i thoshte Vangjelisë këto fjalë: “Dëgjo Vangje! Këta, si frikamanë që janë, më duket se këtë radhë i kanë mbushur brekët mirë. Radiot thonë se në Çeki po bëhet kërdia. Një djalë që quhet Jan Palash, një student thonë, i vuri zjarrin vetes m´u në sheshin “Vacllav” në qendër të Pragës. Populli çek, i priti ushtarët rusë me demonstrata. Televizionet e huaja thonë se ushtarët rusë u gjendën të habitur kur panë se çekët i pritën me indinjatë. Domethënë, Vangje ata ishin të gënjyer... Ja kështu janë punët...”. Madje, thonë se ca studentë, që kanë ardhur nga Evropa, paskan parë në televizionet private, ca harta ushtarake, ku shteti tjetër, që është shënuar për t’u pushtuar nga rusët qenka Shqipëria. Vangje, kafenetë janë mbushur plot me kalecë dhe i hapin veshët për të peshkuar ndonjë cironkë se peshqit e mëdhenj i ka gëlltitur ujku me kohë”. Tirana vërtet ziente, universiteti gjithashtu. Të gjithë thonë të shohim ç´do të ndodhë. Dhe ndodhia më e pritshme për të ndodhur, ishte dalja me shumë bujë e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë nga bashkësia e Traktatit të Varshavës. Por, ne me babanë kishim hallin e burrit të hallës, i cili pas disa ditësh vdiq. Kështu edhe në raste vdekjesh Sigurimi i Shtetit nuk na u nda.

Pse flisni me mllef të papërmbajtur për figurën e Nexhmije Hoxhës, e cila vite më parë, është shprehur aq egërsisht për fëmijët e të dënuarve politikë me prejardhje komuniste, pra për fëmijët e të dënuarve politikë brenda llojit, por edhe për fëmijët e klasave të tjera nga kundërshtarët politikë të monizmit enverist?

Sigurisht. Mllefi im i ligjshën është shprehur edhe për këtë arsye. Mua më duket ende çnjerëzor dhe i përbindshëm qëndrimi antiligjor i Nexhmije Hoxhës. Ajo nuk ka guximin qytetar edhe sot, pas kaq vitesh, t’i kërkojë ndjesë dhe falje familjeve të persekutuara të ish-luftëtarëve të LANÇ-it, që u pushkatuan nga gjyqet e egra dhe të falsifikuara të diktaturës enveriste, çka përgjegjësi jo të vogël mban edhe shprehësja e deklaratave të më sipërme, apo nxitësja e një genocidi “sui generis”, ala Nexhmije Hoxha e frymëzuar nga burri i saj “i dashur dhe udhëheqësi i pavdekshëm Enver Hoxha”. Dua të të them se mllefi apo zemërimi im dhe i brezit tim, është minimal ose asgjë në krahasim me fatkeqësitë që i ka shkaktuar ajo, burri i saj dhe sahanlëpirësve të tij, shokëve dhe shoqeve të mia të qindra kuadrove të PKSH, ushtrisë, ministrive, FDSH, BRPSH, Sindikatave apo Bashkimeve Profesionale, intelektualëve pa parti, Universitetit dhe Shkollave të Larta etj. Si mund të mos ia kujtoj unë Nexhmije Hoxhës, fëmijët e vegjël të ish-shokëve të saj të Luftës. Të gjeneralëve, ministrave, anëtarëve të Byrosë Politike apo të KQ të PKSH e PPSH të sakatuar, të pushkatur pas shpine pa gjyq, apo të burgosur, të syrgjynosur kampeve e burgjeve ose të internuar pa afate kohore, madje, të internuar deri edhe gjysmë shekulli, skutave të Shqipërisë!? Jo, kurrën e kurrës! Unë dhe brezi im, brezi që humbi jo vetëm prindërit, por shpesh humbi edhe jetën, rininë, shkollimin, gëzimin, lodrat, dashurinë dhe përkëdheljet prindërore, dashurinë dhe gëzimet e jetës, buzëqeshjen e çiltër, komunikimin e lirë qytetar dhe atë social etj. Si mund të harrojmë ne vdekjet makabre të shokëve dhe shoqeve tona në kampe, burgje, miniera, në këneta, nëpër hetuesira etj. A do të më falnin mua vallë sot, po të mos i përmendja fëmijët e gjeneral Dali Ndreut, të kolonel Islam Radovickës, të gjeneral Hulusi Spahiut, vajzën e bukur të vetësakrifikuar të Biserka dhe gjeneral Zoi Themelit, vajzën e mrekullushme të anëtares së Byrosë Politike, Liri Belishova dhe ministrit të Bujqësisë, Maqo Çomo, që vdiq në spitalin onkologjik të Tiranës, pa ia lënë t’ëmën pranë t’i jepte një gotë ujë, sepse i ati ndodhej i burgosur në burgun e Burelit. Po gjashtë fëmijët e Koçi Xoxes, të Bedri Spahiut, të Tuk Jakovës, të tre “Heroj të Popullit”, të gjeneralit të talentuar Vaskë Gjino, djemtë e gjeneralit Muhamet Prodani “Hero i Popullit”. Fëmijët e ministrit të Tregtisë, Kiço Ngjela, të gjeneralit të mrekullueshëm Abaz Fejzo, të “Heroit të Popullit”, të gjeneralit Sadik Bekteshi, njëri nga themeluesit e PKSH, të gjeneralit Arif Hasko, të anëtarit të KQ të PPSH, gjeneralit Halim Ramohito, fëmijët e kolonelit trim e historian Dilaver Radëshi. Vajzat e mrekullueshme të “Heroit të Popullit” gjeneralit të talentuar, ish-shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, Petrit Dume. Fëmijët e “Heroit të Popullit”, gjeneralit pasionant Hito Çako, të gjeneralit të urtë “Heroit të Popullit” anëtar i KQ të PPSH, Rahman Parllaku, të ministrit të Mbrojtjes, anëtarit të Byrosë Politike, gjeneral-kolonel Beqir Balluku, të ministrit të Industrisë e Minierave, anëtarit të Byrosë Politike Koço Theodhosi, të anëtarit të Byrosë Politike dhe kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit, Abdyl Këllezi, drejtorit të uzinës të përpunimit të thellë të naftës, Andrea Manço. Fëmijët ende të parritur të ixhinierëve të Drejtorisë së Përgjithshme të Naftës e Gazit “Heroit të Punës Socialiste” Lipe Nashi, Beqir Aliaj, Koço Plaku, Petraq Xhaxhka, Spiro Konomi, Enriko Veizi, Dhimitër Stefa etj. Fëmijët e parritur të gjeneralit Gjin Marku dhe të kuadrit të mrekullueshëm dhe mikut të babait tim, Xhavid Qesja, të veteranit komunist Koço Tashko, gjeneralit Panajot Plaku, kryetar i Komisionit Shtetëror të Gjeologji-Minierave, antarëve të KQ të PPSH: Todi Lubonja, Fadil Paçrami, Manol Konomi, Teodor Heba etj. Fëmijët e Kadri Hazbiut, ministër i Punëve të Brendshme dhe anëtar i Byrosë Politike një djalë i të cilit u vetëhodh në erë me dinamit. Feçor Shehut, Elhami Hado, vajzat e mira të komandantit të aviacionit shqiptar, Edip Ohrit, djemtë e mirë e të talentuar të Kryeministrir të Shqipërisë Mehmet Shehu, fëmijët e kryetruprojës të Mehmet Shehu, burrit të urtë Gani Kodra, Iliaz Ahmetit, Peço Kagjinit, kolonelit Pandeli Varezi, Dhimitër Kotefa, gjeneralit Halim Xhelos, ekonomistit Fehmi Frashëri, gjeneralit Mihallaq Ziçishti, ministrit të Shëndetësisë Llambi Ziçishti, inxhinierit të talentuar Miço Veshi, mjeku me përvojë Miço Konomi e shumë të tjerë. Jam e bindur se për arsye se ka kaluar shumë kohë, me siguri duhet të kem harruar shumë shokë, shoqe dhe miq të mi, të cilëve u kërkoj ndjesë paraprakisht. Kjo listë do të zgjatej pa fund, nëse do të bëhej një listë e përpiktë. Ja, kjo është arsyeja që unë flas me mllef e zemëratë për “ish-zonjën e parë të vendit”, pasardhësen e denjë të burrit të saj diktator.

A pati nga agjentët, që iu survejonin apo kuadro, te të cilët ju paraqiteshit, me sjellje dhe karakter të mirë?

Po, sigurisht që pati. Për shembull, shefi i ri i sektorit Petraq Tashi, i cili ishte nipi i Themije Thomait, e që ishte diametralisht i kundërt më nipin e Lenka Çukos. Petraqi ishte i pari njeri që ngriti zërin që të gjithë punonjësit e brigadave të arave të paguhen njëlloj. Kjo ra si bombë te punëtorët e padënuar të brigadave të tjera, të cilët ishin mësuar të paguheshin më shumë nga puna jonë, të cilën deri atëherë nuk na i paguanin. Pse? Sepse ekzistonte parimi që të internuarit politikë të mos paguheshin më shumë se punëtorët e lirë. Me këtë rast, operativi i sigurimit, Bujar Peza, u bë si bishë, por i nipi i ministres së Bujqësisë as nuk e çau kokën fare. Kur operativ Bujar Peza e pa se nuk po e thyente dot ballazi përgjegjësin e sektorit, atëherë vuri në veprim truket provokative të arsenalit “luftarak” të Sigurimit të Shtetit. Dha ja se ç´ndodhi! Në sektorin tonë kishin sjellë një vajzë të përdalë, të quajtur S.V. Këto lloj vajzash mbeteshin gjithmonë kontigjente të gatshme të policive dhe të Sigurimit të Shtetit, të paktën ky ishte mendimi edhe i sigurimsave. Në këto kushte, operativi e instrukton S.V., t’i futej shefit të sektorit për ta provokuar si mashkull e të hynte në marrëdhënie intime, meqenëse Petraqi ishte i ri dhe i bukur. Por Bujar Pezës i ngeli sharra në gozhdë, sepse S.V. jo vetëm që nuk pranoi të binte në grackën e operativit të Sigurimit të Shtetit, por edhe e raportoi atë te shefi i sektorit. Me këtë rast, Petraqi, shefi i sektorit tonë, e ndëshkoi rëndë operativin pa iu bërë vonë fare, duke ia pushuar të fejuarën nga puna.

Pse po e vë këtë fakt në këto kujtime?

Sepse midis atyre që na persekutonin si skllevër kishte edhe njerëz të mirë, madje njerëz me zemër të madhe e që u vinte keq për vuajtjet tona dhe të prindërve tanë. Pra, në kundërshtim me karakterin e nipit të Lenka Çukos, i cili, siç e theksova ishte mjek me shpirt polici, nipi i ministres së Bujqësisë ishte jo vetëm njeri i ndershëm dhe parimor, por edhe njeri i drejtë, që nuk ia hante të drejtën punëtorëve qofshin ata edhe të internuar. Pas kësaj, ne u paguam më shumë, si pas punës që bënim.


Panorama

[Albo]

Asamble Kristo Vullkani, e bija e Pandi Kristos: Nga shtëpia në një oborr me Enver Hoxhën, në internim, në Çermë

Pse u arrestua Pandi Kristo, vitet e burgut dhe jeta në Lushnjë.

“Koçi Xoxe tentoi të vetëvritej, preu damarët në burg”

Nga vila ngjitur me atë të Enver Hoxhës me të cilën ndante të njëjtin oborr, Pandi Kristo u burgos e më pas jetoi si i dëbuar në Lushnjë e Çermë deri në vitet ’90. Si u dënua grupi i parë i komunistëve të Korçës, nga frika se mos Hoxha e pësonte vetë, e tregon e bija e Kristos, Asamble Vullkani.

Askush nuk e zgjedh vetë emrin e tij. Asamblesë nuk patën mundësi t’ia zgjidhnin as prindërit. Jo se ndërhyri ndonjë hallë a teze e ngjitur, por sepse Partia u gjend aty, në shtëpinë e saj, pikërisht në ditën e tretë të lindjes. Ditë kur, sipas traditës korçare (ndofta edhe më gjerë), fëmija pagëzohej me emër. I ati i saj, Pandi Kristo, ishte një nga themeltarët dhe anëtarët e parë të Partisë Komuniste, kështu që, përveçse nuk duhet të bënte zë, duhet edhe ta pëlqente emrin që Enver Hoxha i zgjodhi për të bijën. Nëse jeta e tyre do të kishte shkuar fjollë, me siguri që punën e emrit nuk do ta kishin përmendur gjatë përveçse si pjesë të bisedave të qeshura në rrethe miqsh. Por ngjarjet morën krejt tjetër drejtim… Më shpejt edhe nga ç’mund ta priste (sepse të gjithë bashkëpunëtorët e afërt të Enver Hoxhës një frikë në vete e kishin prezent gjithnjë) u degdis burgjeve e internimeve për shumë vite. Aq sa emrin e të bijës mund ta sillte vetëm ndërmend, sepse aty përreth shtëpisë, për ta thirrur kur i duhej, nuk e kishte. Të ishte ca më e re kur doli nga internimi pas viteve ’90, Asambleja, vajza e vetme e Pandi Kristos, edhe mund të kishte menduar ta ndryshonte, por nuk e bëri. Duke pranuar kështu fatin e parashkruar, të cilin sot pranon ta rrëfejë…

Diku, në një intervistë të mëparshme, historia e emrit tuaj është përmendur, por meqë ka qenë e treguar nga të tretë, mund edhe të ketë pasur gabime… Si është e vërteta?


Pandi Kristo me të bijën, Asamblenë

E kam lexuar atëherë kur është përmendur dhe, në fakt po, ka pasur disa pasaktësi. Thelbi është po ai, që emrin tim e ka vendosur Enver Hoxha, po në rrethana ca më të ndryshme nga ato që janë shkruar. Siç më ka treguar babai, ditën e tretë të lindjes sime, kohë kur vihej edhe emri i fëmijës sipas disa zakoneve të vendit nga vinim, pat ardhur për të uruar në shtëpi Enver Hoxha me Koçi Xoxen. Me këtë rast, pra për vënien e emrit, ime gjyshe kishte bërë edhe një ëmbëlsirë tipike që bëjnë në Korçë për të tilla gëzime. Meqenëse Enveri e dinte se për ç’rast përdorej ajo ëmbëlsirë, pyeti “si ia keni vënë emrin?”. Babai i pat thënë se nuk e kishin gjetur ende. Ime më pas lindjes sime nuk ishte në kushte të mira shëndetësore dhe nuk kishin menduar asgjë. Epo, meqë është kështu, tha emrin do t’ia vini Asamble. Kuvendi Popullor vazhdonte të quhej Asamble atëherë. Asnjërit prej familjarëve nuk u kishte pëlqyer, sidomos gjyshes që ishte bërë pishman pse shërbeu atë ëmbëlsirë, por natyrisht që nuk mund të kundërshtonte kush.

Në ç’vit keni lindur?

Në 1945-n.

Mirë emrin që jua vunë, por të paktën të kishte zgjatur edhe ca vite koha e artë e babait. Në ’47-n është arrestuar, apo jo?

Tri vite pas lindjes sime. Sinjalet mund të kenë qenë të dukshme ndoshta që në ’47-n, por është burgosur në ’48-n.


Pandi Kristo me familjen e tij

Pas prishjes së marrëdhënies me Jugosllavinë…

Po, ky ishte edhe motivi që në fakt nuk besoj të vinte direkt prej Enver Hoxhës, por prej Rusisë. Por duke qenë se ai ishte i frikësuar se masat mund të merreshin edhe ndaj tij, i rregulloi punët që t’u binte barra të tjerëve. Babai asokohe ishte kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit, pra nuk ishte i përfshirë politikisht sa ç’mund të ishin anëtarë të tjerë të Byrosë. As që e priste se mund të dënohej. Vjen e kërkon një ditë Spiro Koleka e i thotë të kërkon ambasadori rus në takim për të sqaruar disa biseda që ke bërë me Koçi Xoxen. Ideja ishte që të dy këta ishin spiunë të jugosllavit. E vërteta është që Enveri sulmoi pikërisht këta të parët, sepse donte të eliminonte si fillim grupin e komunistëve të Korçës që të ngelej vetë. Siç në fakt bëri. Sotir Vullkani, një nga miqtë e babait, ai i cili i dha zanat dhe e përfshiu edhe në parti, nuk u dënua menjëherë pas kësaj ngjarjeje. Pat takuar Enverin më vonë e i kishte thënë Kristo dhe Xoxe nuk bënin politikën e shtetit, nëse është për t’u ndërruar le të ndërrohet e gjithë Byroja. Ai s’i pranoi këto fjalë dhe mori masa edhe ndaj tij më vonë.
Më kujtohet që i thashë babait kur doli nga burgu, “pse nuk ikët, pse nuk u arratisët?”. “Po ta bënim, tha, konfirmonim atë për të cilën na akuzuan, që ishim vërtet bashkëpunëtorë të jugosllavëve”.

Ju keni qenë shumë e vogël, por a kujtoni ndonjë gjë nga burgosja e babait? Ku e çuan?

Si fillim e çuan te burgu i vjetër i Tiranës, ku është sot, te “Mine Peza”. Pas kësaj e çuan në Burrel, e rikthyen sërish dhe e lanë për 7 vite në Tiranë, pastaj përsëri në Burrel.
Pra, në kohën kur ka qenë këtu, unë kam qenë 3 deri në 10 vjeç. Kam kujtime po, sepse atëherë lejohej që t’i çoheshin ushqime përditë. Kur vinte gjyshja nga Korça e gatuante, shkoja ia çoja unë. Për ta takuar lejohej vetëm një herë në javë, por ushqim mund të lije edhe përditë. Në vendin e takimeve kishte dy hekura dhe një oficer që vëzhgonte. Në rast se qëllonte i mirë, më lejonte edhe ta përqafoja, por edhe këto ishin momente frike për mua.
Pse? Si ju dukej?
Më dukej sikur po të rrija afër tij, po të më përqafonte e të më mbante aty, nuk do më lejonin më të kthehesha tek ime më. As mund ta parafytyroni këtë ndjesi në ambientet e burgut, isha fare e vogël.
Ju ndërkaq si jetonit? Ku?
Unë me mamanë jetoja me xhaxhain dhe hallën te shtëpia e tyre, diku në fund të Rrugës së Kavajës, që atë kohë konsiderohej fundi i qytetit.
Më parë ku kishit jetuar?
Në një oborr me Enver Hoxhën. Madje kam shkuar edhe e kam parë më vonë. Ishte ngjitur me vilën e tij dhe i binte të ishte mbrapa asaj të Hysni Kapos, por oborri ynë me të tijin ishte një.
Ç’ju ka treguar babai për kohët e burgut?
Ai nuk ishte njeri që fliste shumë, nuk para thoshte shumë gjëra. Tregonte episode të vogla, për shembull, kur i çuan me kamion nga Tirana në Burrel, ishte me Musine Kokalarin e me të tjerë.
Pse i bënin këto lëvizje, çfarë thoshte?
Në kohën e transferimit nga Tirana, ishte Konferenca e Tiranës, ku u ngrit Bedri Spahiu e kërkoi rehabilitim të figurës së Koçi Xoxes e Pandi Kristos. Pas tij u ngritën dhe zëra të tjerë që binin mbi Enverin e që normalisht u dënuan.
Megjithatë, babai juaj shpëtoi në njëfarë mënyre, ndryshe nga Xoxe…
Më tregonte që, në kohët e para, 6 muaj qëndruan në disa vila s’di se ku, në dhoma të veçuara u çohej madje edhe ushqimi nga Hotel Dajti, siç duket prisnin ende udhëzimet nga Moska, për të vepruar si vijoi. Por edhe më pas në qeli, pa u dhënë dënimi përfundimtar, roja që rrinte në qelinë e tij i pat thënë “hajt se ti shpëtove”, kishte dëgjuar si duket që do pushkatohej vetëm njëri.
Po me Xoxen kishin pasur më mundësi komunikimi?
Përveçse përmes një vrime të murit të birucës, ku ai i kishte dërguar një letër të vogël, vetëm për t’i thënë që ishte ai ngjitur me të, jo. Në gjyqet që bëheshin, shiheshin në distancë, por babai dinte që Koçi kishte përgatitur argumentet e tij mbrojtëse ndaj akuzave që do t’i bëheshin, por që s’u lejua t’i thotë asnjëherë. As që i shkonte mendja se do të mund të pushkatohej, por sapo e nuhati, pati prerë damarët. Pas tentativës së tij për vetëvrasje u vunë dhe nga një oficer nëpër qeli, si dhe u hoqën çdo mjet të mundshëm që mund të ishte i rrezikshëm.

Po në Burrel keni shkuar ta takoni?


Koçi Xoxe në gjyq

Kam shkuar, po. Shkoja me xhaxhanë, po edhe atëherë e vogël kam qenë. Më kujtohet që i çonim thasë me qymyr, patate apo qepë, sepse duhet të gatuante. Janë disa skena qesharake tani, sepse xhaxhai, aq i lodhur sa ishte nga ngritja e thasëve në krah, më dukej sikur do t’i këputej koka dhe unë që nuk kisha hallin e tij, por vuaja me vete faktin që s’do kisha me kë të kthehesha në Tiranë. Pritjet për ta takuar në Burrel ishin të tmerrshme, duhet të rrinim me orë të tëra në shi e në borë për ta takuar. Aq sa më vonë, familjarët e të burgosurve sajuan një kasolle që të paktën të mbroheshin nga shiu e nga të ftohtit. Atje, gjatë takimeve, të dënuarit ndaheshin në grupe, të dënuarit politikë veç, hajdutët veç. Këta të fundit ishin më të privilegjuar se armiqtë e popullit.
Sa vite zgjati kjo situatë?
Deri sa e nxorën nga burgu më ’63-shin, kur na transferuan pastaj në Lushnjë, kohë kur unë sapo kisha mbaruar gjimnazin dhe nuk m’u dha e drejta e shkollës së lartë.
Me atë gjendje që ishte, s’besoj as që ta pretendonit…
Në fakt, e kisha një shpresë, sado që babai më thoshte të hiqja dorë. Por ’63-shi nuk ka qenë kohë e ashpër lufte klasash. Për më tepër që unë isha në dijeni se disa shokë të mitë, gjithashtu me familjarë të burgosur, kishin arritur ta fitonin. Madje, një vit përpara meje, e bija e Tuk Jakovës që ishte pushkatuar, e kishte marrë të drejtën e studimit, sado që i shkoi edhe më keq më vonë. E penguan të merrte njeriun që donte dhe ajo pati rrjedhë edhe më të keqe jete, sepse s’arriti dot ta pranojë asnjëherë këtë gjë. Gjithsesi… rasti i asaj kishte qenë shpresë, sado që babai më tha: “unë dola gjallë nga burgu, nuk ta japin të drejtën e studimit. Asaj ia dhanë vetëm pse i vranë të atin”.
Meqë ju çuan në qytetin e Lushnjës e jo në zona të tjera të njohura për internime në këtë vend, ma do mendja që nuk ju kanë trajtuar keq…
Jo, dhe në fakt unë ia them gjithnjë këtë gjë kujtdo që takoj. Dëgjoj ankesa, me të drejtë, pa fund, por ne jo. Përveç banorëve të Lushnjës që kishin respekt e silleshin shumë mirë, edhe kur lindte nevoja për shërbime të tjera siç ishin ato spitalore, kishim gjithnjë gatishmërinë e mjekëve. Aq sa më bënte çudi kur më thoshte ndonjë doktor shko në shtëpi pa merak, po pati nëna ose babi komplikacione gjatë natës, vij edhe në shtëpi i shoh.
Por edhe kjo nuk zgjati deri në fund.
Pse çfarë ndodhi tjetër?
Pas vdekjes së Mehmet Shehut na transferuan në Çermë, sepse menduan që deri në atë kohë na kishte përkrahur Mehmeti me Kadri Hazbiun për të pasur një farë jetese më të mirë nga të dëbuarit e tjerë. Në fakt, dëgjohej shpesh nga njerëz të ndryshëm “pse e mbani Pandin aty?!”.
Ju ndërkaq çfarë bënit? Apo si të gjithë punëtorët e Çermës…
Aty përfundova, po sidomos pas betimit të Enver Hoxhës që kisha për të punuar gjithë jetën me kazmë.
Pse u betua? Ç’ndodhi?
Po unë me mendjen time, një nga herët kur shkova te halla në Tiranë, bëra një letër të cilën ua dërgova të dyve, Mehmetit dhe Enverit. I shkruaja për historinë e familjes komuniste dhe sepse kishim përfunduar kështu. Në mos shkollë, të paktën të kisha mundësi të bëja një kurs që të merresha me diçka ndryshe nga punëtorët e krahut.
A u konsultuat me babanë përpara se të nisnit letrën?
Jo, po ta bëja, nuk do të më kishte lejuar.
Prandaj pyeta… si reaguan pas letrës?
S’më erdhi asnjë përgjigje, por përsëri halla e dha sinjalin të mos bëja zë. Ajo punonte në okulistikë, ku kishte shkuar për vizitë sekretarja e Enverit, Vangjeli Sotiradhi. Ajo e kishte ruajtur letrën time për t’ia dhënë në një moment, kur ai ishte me humor të mirë. Po pa mbërritur ky moment, kishte shkuar në zyrë Mehmet Shehu e i kishte thënë “shih ç’letër më ka dërguar e bija e Pandi Kristos, shoku Enver”. Ai ishte nxehur, kishte marrë vesh që letra i kishte shkuar edhe atij e kishte thënë “u bë ajo të më tregojë mua se çfarë duhet të bëj. Po të mos ishte vajzë, do kishte shkuar në burg”. Pas kësaj më thirrën në komitet partie e më komunikuan se me urdhër të shokut Enver do punoja vetëm punëtore kazme.
A qe vdekja e Enverit ndonjë rreze drite për ju? Si e komentoi babai?
Kujtoj që ma patën thënë si nën zë përpara se të ndodhte. Si duket sa ishte sëmurur. Ia thashë tim eti, por më tha që mund të ta kenë thënë për provokim, prandaj mos bëj zë me askënd. Në fakt s’kishte qenë ashtu, sepse pak kohë më pas vdiq. Ditën e vdekjes, ne që ishim në grupin e të internuarve, ulnim kokën për të fshehur gëzimin në fakt, sepse për të qarë nuk bëhej fjalë.
Pastaj gjërat u lehtësuan vetiu…
Ramizi i lehtësoi gjërat po, u duk një frymë ndryshimi që filloi të na jepte shpresë.
Në fakt erdhi koha, jo Ramizi, por sidoqoftë, juve ju kishte mbetur edhe pak kohë aty për të menduar kaq gjatë…
Sigurisht që e solli koha ndryshimin, ne vetëm sa ndoqëm të tjerët. E kam takuar Ramizin vite më vonë e i jam prezantuar: Jam e bija e Pandi Kristos. Pa më thënë asnjë fjalë tjetër, menjëherë reagoi i inatosur: “E mirë, ato ishin bindjet e mia atëherë”.
Ju e krijuat familjen tuaj vite më vonë… nga mbiemri që keni sot, duket që është familje po korçare ajo që e bëri babanë pjesë të partisë…
Po, u martova me të birin e Sotir Vullkanit, Robertin. Ishim njohur shumë vite përpara ’90-s për t’u ritakuar pas 26 vitesh, kur ai doli nga burgu. Edhe familja e tij, siç ju thashë, kishte pasur të njëjtin fat.

ANI JAUPAJ

Panorama