Pandi Kristo deshmon per historine

[Albo]

Gjergj Titani

Për herë të parë “Panorama” ka mundur të sigurojë rrëfimin e dëshmitarit të shumë ngjrjeve historike. Bashkëbisedimi me Pandi Kriston, personalitet i lartë i PKSH-së dhe Shtetit shqiptar, u zhvillua në Tiranë, në shtëpinë e dhëndërrit të tij, Robert Vullkani, ku ishte i detyruar të banonte, kur u lirua nga internimi, pasi shteti demokratik shqiptar nuk i dha kurrë shtëpi.

Regjimi, për të cilin luftoi, e vuri në shënjestër për ta likuiduar Pandi Kriston, duke e radhitur atë në grupin e Koçi Xoxes, dënuar për “veprimtari armiqësore”. Për 42 vjet me radhë, do të endej burgjeve të diktaturës dhe internimeve të njëpasnjëshme, deri kur u rrëzua përgjithmonë komunizmi, në vitet ´90-të. Intervista është realizuar në vitet 1992-1993 dhe me kalimin e viteve, është plotësuar, sipas kujtimeve dhe arkivit familjar të vajzës së Pandit, Asamble Kristo (Vullkani), motrës, veterane e Luftës Antifashiste Nacional-çlirimtare, dhëndërrit të tij, Robert Vullkani dhe kujtimeve të bashkëkohësve të shumtë. Ja rrëfimi i Pandi Kristos.

Mund të kujtoni ato që kanë ndodhur me ju gjatë këtyre 54 vjetëve?

Po, sigurisht. Duke qëndruar larg të gjitha deklarimeve boshe, do të doja të bashkëbisedoja me lexuesit, nëse do të kishte interes. Unë kam mbi gjysmë shekulli që nuk kam pasur mundësinë të komunikoj me bashkëkohësit e mi dhe brezin më të ri, për atë që ka ndodhur gjatë këtyre viteve. Gjithsesi, kur nuk ke folur kaq gjatë, ndjen se ke jo vetëm dëshirë për të folur, por do të flasësh pikërisht, atë ç´është më thelbësorja. Në këtë moshë, dëshiroj të bisedoj jo për politikë, por për atë që është më thelbësore, për historinë e jetës sime dhe të shumë personaliteteve të këtij vendi, të dhembshme sigurisht, sepse unë dhe brezi im, por edhe të tjerët para nesh, nuk kanë bërë pak për të gëzuar atë që mundëm të krijojmë. Rruga ishte e gjatë, e mundimshme, e mbushur plot me suksese e gabime që do të mundohem me sinqeritet t’ua rifreskoj bashkëmoshatarëve të mi dhe t’ua tregoj, ashtu siç kanë ndodhur, jo ashtu siç janë shtrembëruar të vërtetat, gjë e cila ka ndodhur jo rrallë. Unë kam lindur në qytetin e Korçës, në kohën e vështirë të Luftës së Parë Botërore, atëherë, kur luheshin fatet e ekzistencës kombëtare. Ato vite ishin të mbushura plot anarki dhe Shqipëria ishte e pushtuar nga austro-hungarezët dhe serbët në veri, nga italianët në jug, nga francezët dhe grekët në krahinat juglindore. Shteti i brishtë shqiptar, i shpallur nga plaku i Vlorës, Iasmail Qemali, po rrezikohej të shpërbëhej. Gjithsesi, situatat u krijuan të atilla që Shqipëria shpëtoi, ashtu e dobët, e varfër, anarkike dhe pa qeveri.

Ku ratë në kontakt me idetë komuniste?

Me idetë komuniste rashë në kontakt në Korçë, krej natyrshëm. Në dyqanin e Sotir Vullkanit, ku u pajtova si shegert, kishin depërtuar prej kohësh idetë punëtore të majta, që më pas, u shndërruan në ide social-demokrate. Siç thoshte Sotiri, këto ide ishin futur me kohë nga një grup udhëheqësish social-demokratë serbë.

Si një nga anëtarët e vjetër dhe më pas, drejtues i Grupit Komunist të Korçës, si dhe kur u krijua ky grup?

Në ato vite unë punoja si ndihmës mjeshtër në dyqanin e Sotir Vullkanit. Mbaj mend, se Sotiri më ka thënë, aty nga muaji prill i vitit 1928, paralel me GKK, me bërthamë nga prejardhja jonë punëtore e qytetare, ishte krijuar edhe një grup tjetër komunist, thuajse me të njejtin program dhe statut si tonin e vepronte kryesisht në rrethet intelektuale. Në të bënin pjesë: Todi Maliqi, student në mjeksi, i cili kishte rënë në kontakt me idetë komuniste që në universitet. Ky ishte dhe drejtues i këtij grupi. Anëtarë të tjerë të tij ishin: Naun Stralla, inxhinier, Vasil Balli, pronar i fabrikës së lëkurëve, Vaskë Mani, Anastas Plasari, Koço Jakova, Dhimitër Fallo, Sotir Gurra, e ndonjë tjetër, që mua nuk më kujtohet, sepse qysh atëherë kanë kaluar 70 vjet. Këta shokë kanë bërë disa mbledhje jashtë qytetit, në natyrë, në kodrën e Shën Ilisë, hartuan programin dhe statutin, i mirëfaktuan rregullisht këto dokumente dhe i groposën, diku në një trung peme, që e quajtën “trungu i pëmës së grupit”. Me kalimin e viteve, ky grup komunist, i pajisur me kulturë teorike mjaft të mirë, përbëhej nga intelektualë dhe studentë të ardhur kryesisht nga universitete të huaja, por duke mos pasur bazë të gjerë në klasën punëtore dhe shtresat qytetare, u shkri në grupin tonë. Pranë GKK-së u afruan shumë intelektualë demokratë antimonarkistë dhe antifashistë, që e urrenin ndërhyrjen e forcave fashiste në Republikën e Spanjës, zgjerimin e nazizmit në Gjermani dhe militarizmit japonez. Këta, së bashku me ne, e urrenin sinqerisht krijimin e boshtit antikomitern Berlin-Romë-Tokio. Doemos, që ne urrenim edhe futjen e Rumanisë, Bullgarisë dhe Hungarisë në përkrahje të këtij boshti. Intelektualët më të shquar, që u renditën përkrah nesh, ishin Kristo Kono, muzikant i shquar, Kristaq Cepa, arsimtar i respektuar, Manol Konomi, jurist me kulturë të madhe, e të tjerë. Më pas, u antarësuan në GKK, në vitet 30-të e më tej, shumë njerëz të shquar si: Kiço Kasapi, Kostika Kulla, Demir Pojani, Stavri Themeli, Esat Molla, Kiço Nedelli, LLambi Dishnica, Stefo Grabocka, Miço Simo, Mina Uçi, Kleopatra Maliqi, Ollga Mitrushi, Maku (Mandi Koci), Nasi e Llazi Mitrushi, Petro, Misto e Dhimitër Treska, vëllezrit Shamblli, Teni Konomi, Vaskë Treska, Mihallaq Gjinikasi, Pirro Tërpo, Nesti Kerenxhi, Teni, Dhori dhe Ilektra Samsuri, Raqi Kerenxhi, Lefteri Gjoka, Vaskë Gjino, Peço Nedelli, Bardhyl Pojani, Stavri e Nasi Kostallari dhe shumë e shumë të tjerë. Sigurisht, të gjithë këta të rinj, drejtoheshin nga bërthama fillestare dhe e përhershme e GKK-së: Sotir Vullkani, Koçi Xoxe, Miha Lako, Koço Tashko, Pilo e Gaqo Peristeri. Më kujtohet, se në këto vite, sasia numerike e GKK-së, arriti mbi 120-150 vetë. Në këto kushte, krijuam bërthamën tonë në Pogradec, me shokët Nuçi Tira, Koli dhe Pirro Gusho, Llazi Mëngri, Llazi Angjeli, Myfit Guxholli, e të tjerë. Në Bilisht e Devoll, me shokun tonë të vjetër Kaçani, emri i të cilit nuk më kujtohet mirë, Lefter Lakrorin, Janaq Karapataqin, Fuat Babanin, Jorgo Plaku, Maqo Çomo, e të tjerë. Në Ersekë, me Josif Pashkon, Mitraq Vodicën, Çome Vodica, Xhaferr Lubonja, Ilmi Selenica, Bexhet Selenica, Sulo Kozeli, Skëndër Selenica e të tjerë. Në Kuçovë, veteranin Nafuz Lazen. Në Berat, Gjin Marku, Koli Myzeqari, vëllezërit Salabandra, e të tjerë. Në Fier, Sokrat Bufi, Muzafer Trebeshina, etj. Në Durrës, Sotir Vullkanin, Abaz Kondin, Telat Nogën, Sotir Nogën, Nako Spirun. Në Tiranë, grupi ynë krijoi një bërthamë të fuqishme komuniste, me Anastas Lulën, Sadik Prenten, Ilo Pandukun, Pali Tërrovën, Xhavit Qesen, Kristo Frashërin, Neki Çakërrin, e shumë të tjerë, të cilët më pas, u shkëputën prej nesh dhe, fillimisht, krijuan një fraksion të GKK-së e më pas, si rezultat i punë sonë të dobët, u ndanë si fraksion më vete.

Po ju kur u pranuat në radhët e Grupit Komunist të Korcës ?

Mbnaj mend, se në fillimet e themelimit të GKK-së, nuk ishte fort e lehtë pjesëmarrja, por edhe rregullat që vendosëm më pas, ende nuk ekzistonin. Në fillimet e vitit 1930, Sotir Vullkani më ka komunikuar se isha pranuar në Grup që nga themelimi i tij, ç’ka nuk përputhet plotësisht me atë që ka thënë Enver Hoxha në librin «Kur Lindi Partia», sepse, ne kishim Kryesinë e grupit, e cila i respektonte rregullat e rotacionit me rigorozitet, ku kanë qenë si kryetar Sotiri, Koçi Xoxe, Miha Lako e Koço Tashko,i cili kishte sekretarin e Celulës së Parë Komuniste, Nesti Gambeta, e të tjerë. Përveç të tjersh, grupi graduaklisht, krijoi një bazë të mirë botimesh, përkthimesh, një arkiv të pasur fotografik.

Shumë fotografi të asaj kohe, të një kualiteti për t’u pasur zili. A mund të na thoni se kush i ka realizuar ato?

Thuajse të gjitha fotot që kanë mbetur nga këto aktivitete të paharruara, por edhe nga aktivitete të një rëndësie të madhe për historinë kombëtare, i ka realizuar me shumë pasion e nivel të lartë artistik, shoku ynë Mandi Koçi, anëtar i vjetër i GKK-së, aktivist dhe antifashist i orëve të para, i cili, ndonëse i sëmurë rëndë, u dënua 25 vjet burg politik. Teknika e GKK-së, (kam parasysh atë të botimeve dhe fotoarkivin), dhe më vonë ajo e PKSH-së, ishte vendosur me shumë kujdes në laboratorin e mirënjohur «MAK», në qendër të Korçës. Mandi Koçi, pasi studioi fillimisht në Beograd, e më pas në Moskë, u bë operatori i parë shqiptar i filmit të parë artistik shqiptar «Tana». Ai punoi thuajse të gjithë dokumentarët artistikë dhe kronikalë shqiptarë, në bashkëpunim me regjisorin e talentuar sovjetik, Ilia Kopalin. Gruaja e tij, Roza Koçi, ishte bashkautore e të parit fjalor shqip- rusisht. Duhet thënë se Maku, Mandi Koçi, ka një vajzë në Rusi, që jam i bindur se nuk e njeh të gjithë tragjedinë që ka pësuar i ati. Mandi Koci, për veprimtarinë e tij të shquar antifashiste, u internua në Porto Romano, së bashku me Pëllumb Dishnicën, Todi Maliqin, Mit’hat Frashërin, Zai Fundon, Manol Konomin, Stefo Grabockën, Safet Butkën, Mina Uçin, Reshit Collakun, Sadik Bekteshin, Qazim Kapisyzin, Spiro Shalësin, e të tjerë. Ky artist, me shpirt të madh human, u lirua nga internimi vetëm kur kapitulloi Italia fashiste, me ndërhyrjen e posacme pranë Vatikanit, të personalitetit të madh shqiptar, Eqerem Çabej. Ky personalitet i fuqishëm i artit fotografik dhe kinematografik shqiptar, personalitet i shquar i LANC-it, që unë pa ngurim do ta krahasoja si nxënës të denjë të fotografëve të mëdhenj shqiptarë, si Marubi, Sotiri, Burda, Sulidhi, e të tjerë, është lënë në harresë. Ai vdiq më 23 mars të vitit 1986, kur u lirua nga burgu, në një gjendje të mjeruar e katastrofike shëndetësore, e ç’njerëzisht u braktis në një azil mjeran të Tiranës, deri sa ndërroi jetë.

Si veteran i Lëvizjes Komuniste Shqiptare, ç’mund të na thoni për Grupin Komunist të të Rinjve, sepse deri më sot, problemi i këtij Grupi, është trajtuar njëanshmërisht dhe është trajtuar pa asnjë oponencë të trajtimit alternativ?

Grupi Komunist i të Rinjve, i cili nuk ishte gjë tjetër, veçse një fraksion i bukur dhe alternativë e GKK-së, me qendër në Tiranë, kryesisht në shkollën e mesme teknike amerikane “Hari Fulc”, kishte grumbulluar rreth vetes shumë simpatizantë të rinj dhe të reja të kryeqytetit dhe qyteteve të tjera si: Durrësi, Vlora, Shkodra, Fieri, Elbasani, Kruja, Dibra etj. Ky grup komunist, kisht programin dhe statutin e vet, i cili nuk ndryshonte shumë nga statute dhe programe të grupeve të tjera. Ai dënonte idetë fashiste dhe naziste dhe luftonte me të gjitha forcat, që këto ide, të mos përhapeshin kurrsesi në vendin tonë. Përbërja e tij intelektuale dhe klasore ishte shumë e mirë, sepse nxënësit e shkollës teknike amerikane të Tiranës, ishin nga familje me prejardhje punëtore, intelektuale dhe atdhetare. Ata kishin në gjirin e tyre anëtarë që njihnin disa gjuhë të huaja dhe lexonin literaturë përparimtare dhe demokatike. Veprimtaria e tij komuniste dhe antifashiste, shumë shpejt u shtri në të gjithë vendin dhe me pushtimin e Shqipërisë, më 7 prill 1939, ata u inkuadruan totalisht në LANÇ. Morën pjesë në revoltat dhe demonstratat e para antifashiste, njëlloj si të gjithë anëtarët e grupeve komuniste, në mos më shumë, dhe më ashpër se të tjerët. Nga gjiri i këtyre anëtarëve, të cilët mundën të shpëtojnë gjallë deri në ditët tona, kanë dalë intelektualë të mirëfilltë të fuqishëm, por duhet theksuar se nga masat represive të PKSH-së kundër këtij grupi, janë asgjësuar, përveç kryetarëve të tij, një sasi e jashtëzakonshme, me gjyq dhe pas shpine, anëtarësh dhe simpatizantësh të Grupit të të Rinjve. Është për të ardhur keq se, unë si komunist i vjetër, por i represuar, që nga viti 1948, nuk kam mundur të shfaq mendimin tim pozitiv, të paktën për reabilitimin moral dhe real të këtij segmenti shumë simpatik të lëvizjes komuniste shqiptare. Për më keq akoma, nga aktiviteti i ashpër sektar i Dushan Mugoshës dhe Liri Gegës, anëtarët e simpatizantët e këtij grupi, shumë nga gabimet fillestare të PKSH-së nuk i pranuan si vendime të mirëfillta, që duheshin zbatuar rigorozisht. Në kushtet e pushtimit fashist të vendit, u godit grupi fraksionist i Vlorës, që drejtohej në atë kohë nga Pali Tërrova, përveç Anastas Lulës dhe Sadik Premtes, që ishin kryetarë të tij. Në aktivitetin e këtij grupi është përfshirë dhe dënuar nga PKSH-ja edhe Jorgo Plaku, nxënës i shkëlqyer i shkollës teknike amerikane dhe njëri nga ilegalët e parë në Shqipëri.

Kush ndikoi në goditjen e mëvonshme të Grupit të të Rinjve?

Këta të rinj, të shkathët, të zellshëm dhe me shumë kulturë, u quajtën Grupi Komunist i të Rinjëve, i cili, mund të them me plot bindj, se si rezultat i qëndrimeve tona sektare, por me ndërhyrjen e jugosllavëve, është dënuar padrejtësisht nga PKSH-ja. Ky qrup kishte mendime dhe programe alternative komuniste dhe pranoi vullnetarisht, me plot sinqeritet, të bashkohej në PKSH dhe LANÇ. Por, sidomos Miladin Popoviçi, Dushan Mugosha dhe Enveri, por edhe ne të tjerët, mbajmë përgjegjsi më të rëndë për luftën e heshtur, të rëndë dhe të hapur që ju shpall këtij grupi. Unë, fillimisht, nuk e kuptoja luftën e papajtuar dhe pa princip që i bëhej këtij grupi, sidomos kur shikoja që shumë nga anëtarët e tij ishin shokët tanë, komunistë po aq të vendosur, sa edhe ne. Sot, kur mbi supet e mija rëndojnë 80 vjet plot përpjekje, luftë, por edhe 25 vjet persekucion personal e familjar, them se shumë çështje të rëndësishme që kanë të bëjnë me historinë e lëvizjes komuniste e punëtore shqiptare e të PKSH-së e PPSH-së, e cila ishte parti në pushtet dhe e vetme, problemet e saj janë të barasvlefshme me problemet e historisë së vendit të asaj periudhe, duhen riparë në themel dhe duhen rishkruar nga historianë specialistë. Nuk është si sot, që u zyrtarizua pluralizmi dhe partitë politike nuk kanë atë autoritet që gëzonte dhe ushtronte PKSH e PPSH, në kohën e sundimit të tyre. E them këtë, pa asnjë hezitim, sepse përvoja ime e gjatë dhe përjetimet e mija të persekucionit të vështirë, më kanë nxjerrë në këto konkluzione.


Pandi Kristo, nga lufta në pranga

Pandi Kristo, u lind në Korçë më 29 korrik 1914, në një familje punëtore me ndjenja atdhetare. Arsimin fillor dhe atë unik e mori në vendlindje, por për arsye ekonomike të vështira, nuk e vazhdoi më tej shkollimin, por bëri çmos që vëllai dhe motrat e tij, të shkolloheshin më së miri. Shumë i ri u fut në punë, si këpucar në punishten e Sotir Vullkanit, themelues i Grupit Komunist të Korçës dhe më pas në punëtorinë “Titan”, qendër e rëndësishme e GKK-së. Pandi Kristos, shumë shpejt i ranë hallet e jetës dhe të familjes mbi shpatulla, për t’i zgjidhur ato, por kuptoi edhe problemet sociale që kishte shoqëria shqiptare. Ai ka marrë pjesë në të gjitha aktivitetet kulturore, revoltat dhe demonstratat që organizonte shoqëria “Puna” kundër regjimit dhe revoltat e GKK-së, kundër pushtuesve fashistë, si një nga drejtuesit kryesorë të GKK-së. Në janarin e vitit 1938, në gjyqin kundër komunistëve, që u zhvillua në Tiranë, u dënua dhe u burgos në Mbrezhdan të Beratit. Kur qëndrimi në qytet iu bë i pamundur, doli në mal dhe me krijimin e Shtabit të Qarkut të Korçës, u emërua komisar i tij. Në Konferencën e parë të vendit, që u organizua në Labinot, në muajin mars të vitit 1943, zgjidhet anëtar i KQ të PKSH-së. Ndërsa, në Kongresin e Parë Antifashist, që u mblodh në Përmet, më 24 maj të vitit 1944, u zgjodh anëtar i kryesisë të Këshillit të Përgjithshëm Antifashist Nacional-Clirimitar. Në këtë kohë, zëvendëson Bedri Spahiun, në detyrën e komisarit të Zonës së Parë Operative Vlorë-Gjirokastër-Përmet- Tepelenë-Mallakastër. Në Plenumin e Dytë të KQ të PKSH, që u mblodh në tetor të vitit 1944, u zgjodh anëtar i Byrosë Politike të KQ të PKSH dhe emërohet edhe shef i Shërbimit të Fshehtë Informativ. Menjëherë, pas clirimit të plotë të vendit, emërohet Sekretar Politik i Komitetit Qarkor të Partisë në zonën Tiranë-Durrës (1945), mandej transferohet pranë aparatit të KQ të PKSH-së. Në vitin 1946-1947 caktohet kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit dhe në vitin 1948 ministër pa Portofol. Në Plenumin e 11-të të KQ të PKSH-së, merren masa të rënda partie dhe administrative dhe në Kongresin e Parë të PKSH-së, kritikohet dhe akuzohet, së bashku me Koci Xoxen dhe grupin e tij, për veprimtarinë agjenturore projugosllave, antishqiptare dhe antisovjetike, e të tjera. Përjashtohet nga Byroja Politike, KQ i PKSH dhe Partia. Më 28 nëntor të vitit 1948, arrestohet në Selinë e KQ, mandej hetohet, gjykohet dhe dënohet me 20 vjet heqje lirie. Dënimin e ka kryer në Tiranë, në Burgun e Vjetër, në Burgun e Ri, në atë të Artizanatit dhe në Burrel. Në tetor të vitit 1963 u lirua nga burgu i Burrelit dhe jetoi në qytetin e Lushnjës, si i dëbuar ushtroi profesionin e këpucarit. Në vitin 1991, me shpërndarjen e Komisionit famëkeq të Dëbim-Internimeve, u kthye në Tiranë. Ai ishte deputet i Kuvendit Popullor në legjislaturën e parë, për qytetin e Korçës. Është dekoruar me shumë urdhëra dhe medalje nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, por ende, i parehabilituar. Vdiq në Tiranë, më 2 tetor të vitit 1994.

[Albo]

Kristo: Enveri eliminoi Niko Xoxin dhe Taqo Plakun

Gjergj Titani

"Panorama» vazhdon të botojë kujtimet e Pandi Kristos, lënë dorëshkrim pak përpara se të ndërronte jetë. Në numrin e sotëm të saj, Kristo dëshmon për të tjera ndodhi në Partinë Komuniste Shqiptare gjatë luftës. Interesant është eliminimi i Niko Xoxit dhe Taqo Plakut, dy ish-komunistë të vjetër, anëtarë të Grupit Komunist të Korçës.

Përsëri ai rrëfen se si Miladin Popoviç dhe Dushan Mugosha ishin «këmbëkryq» në PKSH dhe thurnin së bashku me Enverin prapaskenat e eliminimit të revolucionarëve që kundërshtonin idetë e tyre. Akuza më e rëndë e Pandi Kristos është se nëpërmjet fakteve ai e quan Enver Hoxhën shpifës dhe mburravec të paskrupullt, dhe uzurpator të PKSH-së. Sipas tij, Enver Hoxha, profesoruc që s’ja varte njeri, dhe që aksidentalisht u gjend në mbledhjen e PKSH, nuk ishte epiqendra e botës. «Ai, ndoshta për neglizhencën tonë të pafalshme dhe gabimet trashanike të kryetarit të GKK, Koço Tashko, i cili kishte një afeksion të pashpjegueshëm për këtë njeri, që për ironi të fatit, duke shfrytëzuar të gjitha rastet dhe mundësitë që i dha koha na shkatërroi të gjithëve, duke e futur edhe K. Tashkon në burg e internuar për një kohë të gjatë dhe i rrëmbeu nga duart klasës punëtore shqiptare partinë e vet», shkruan Pandi Kristo në kujtimet ekskluzive. Ja vazhdimi i tregimeve të tij.

Për shumë shqiptarë ka mbetur enigmë likuidimi fizik i Niko Xoxit, njërit prej anëtarëve më aktivë të GKK, i cili kaloi në kryesinë e Grupit Komunist të Shkodrës, si e kujtoni ju këtë rast interesant dhe të mistershëm?

Niko Xoxi ishte një punëtor-pronar këpucar, siç ishin shumë prej anëtarëve të grupit tonë. Niko kishte një kulturë marksiste fillestare të mjaftueshme, ishte i shkathët, organizator aktiv dhe me mendime tepër racionale të pavarura. Me kujtohet, që ky luftëtar i çështjes komuniste ishte shok i vjetër i bërthamës drejtuese të GKK. Ai nuk ndahej nga Sotir Vullkani, Miha Lako, Pilo Peristeri dhe ne të tjerët. Niko kishte disa arsye të fuqishme që e bënë të ndahej me grupin tonë. Ky komunist këmbëngulte se para zgjerimit të lëvizjes komuniste dhe punëtore duhet të ishin krijuar kuadrot e aftë teorikisht dhe me aftësi organizative drejtuese, e pastaj të merrej përsipër drejtimi i klasës punëtore dhe shtabit të saj drejtues, PKSH-së. A nuk kishte të drejtë Niko Xoxi me këtë ide të tij? Sigurisht që po. Atëherë, për hir të kujt ky kuadër, kaq i vyer dhe me përvojë revolucionare, disavjeçare, u likuidua? Megjithëse ishte i martuar e me dy fëmijë, e zhvendosi aktivitetin e tij në Grupin Komunist të Shkodrës. Me të mbërritur në Shkodër, Niko jo vetëm u aktivizua në mënyrë të vrullshme, por atje e zgjodhën edhe në kryesinë e Grupit. Në gjyqin kundër komunistëve, në fillim të vitit 1939, në të cilin u gjukova e u dënova edhe unë, ishte edhe Niko Xoxi, që u dënua dhe u dërgua në Mbrezhdan të Beratit. Duhet thënë se qëndrimi i Nikos, jo vetëm në hetuesi, por edhe para arrestimit ishte dinjitoz. Menjëherë sapo dolëm nga burgu i Mbrezhdanit, Niko, Zef Mala, e shumë të tjerë, u arrestuan nga policia e fshehtë italiane dhe u internuan në Ventotene të Italisë. Fatkeqësia më e madhe, për këtë pionier të lëvizjes komuniste shqiptare, ishte se, sipas një vendimi të vjetër dhe të fshehtë të KQ të PKSH, iu organizua një atentat dhe u likuidua fizikisht në Korçë, si element arkeomarksist, spiun, e armik i partisë. Kjo vrasje makabër, u realizua me porosinë dhe këmbënguljen e Miladin Popoviçit, Dushan Mugoshës dhe Enver Hoxhës, të cilët drejtonin të vetëm punën e Komitetit Qendror të Partisë Komuniste, në Tiranë. Duke e njohur mirë Niko Xoxin, gjithmonë kam menduar se përse ky qëndrim ndaj tij? Pse ky sektarizëm kaq ekstrem ndaj një komunisti si ai? Po kështu i njëjti qëndrim është mbajtur edhe me punëtorin rrobaqepës Taqo Plaku, me origjinë nga Hoçishti, veteran i lëvizjes komuniste shqiptare. Taqo Plaku u vra me atentat të organizuar nga një njësit gueril i Korçës, përpara derës së shtëpisë së tij, për të njëjtat akuza si edhe Niko, duke lënë jetime dy vajza, që jetuan, u rritën dhe jetuan nën ndrydhjen e kësaj vrasjeje tepër të padrejtë. Këto metoda terroriste për likuidimin e kuadrove revolucionarë dhe shokëve të një ideali, pavarësisht se nga ç´qytet e krahinë ishin ata, apo kujt Grupi komunist i përkisnin deri në ardhjen e grupit jugosllav pranë PKSH, nuk kishte patur asnjë lloj praktike të tillë. Ky dëm i madh, që e ndoqi hap pas hapi zhvillimin e lëvizjes komuniste shqiptare dhe LANÇ, erdhi si rezultat i formave dhe metodave bizantine ballkanase të importuara nga PKJ, por edhe nga qëndrimet subjektive të përfaqësuesve jugosllavë në përgjithësi, e Miladin Popoviçit e Dushan Mugoshës, në veçanti. Ndaj, unë nuk jam kurrë në një mendje me ato që shkruan Enver Hoxha në librin “Kur Lindi Partia”, sepse për ambiciet e tij dhe komplekset e inferioritetit Enveri dhe Miladini, shumë shokët tanë që përmenda më lart i vë në një radhë me elementë armiq si Zef Ndoja e ndonjë tjetër, ç’ka është e pafalshme.

Si e pritët ju në Korçë ditën e 8 nëntorit 1941, që përkon me krijimin e PKSH?

Ne mezi po e prisnim lajmin e formimit të Partisë. Ato ditë, Koçi Xoxe, ish-nënkryetar i GKK, ndodhej se bashku me ne për të organizuar të vetmen demonstratë antifashiste që do të shënonte pagëzimin e parë luftarak të PKSH-së, që pritej të formohej nga çasti në çast. Më 8 nëntor 1941, në qendër të qytetit, nën hundën e pushtuesve, shpërtheu e fuqishme demonstrata e organizuar nga komunistët. Le të mos harrojmë që një ditë më parë, pra më 7 nëntor të po atij viti, ishte dita përkujtimore e Revolucionit Socialist të Tetorit, ndaj policia sekrete fashiste dhe spiunët e gatshëm vendas po nuhasnin gjthçka që bënim ne. Ndërkohë, që në Tiranë kishte filluar mbledhja themeluese, në qytetin e Korçës, ne, me në krye Koçi Xoxen, të pajisur me parulla patriotike dhe flamurin kombëtar në krye, shpërthyem në bulevardin qendror nga monumenti i Luftëtarit Kombëtar drejt monumentit të Themistokli Gërmenjit. Në qendër të demonstruesve ishte Koci Bako dhe Muharrem Butka, i cili simbolikisht, i veshur me një gunë të zezë të bukur që përfaqësonte popullin patriot, mbante në dorë flamurin e demonstruesve. Pikërisht atje, ku ndodhej monumenti i luftëtarit të shquar, rilindasit Themistokli Gërmenji, u krye përplasja me forcat e milicisë fashiste. Nga kjo përplasje, u vra komunisti i vjetër Koci Bako, dëshmor i parë e «Heroi i Popullit», dhe u plagos rëndë flamurmbajtësi Muharrem Butka. Në demonstratë merrnin pjesë gjerësisht punëtorë, fshatarë, studentë, qytetarë të ndryshëm të revoltuar, që protestonin kundër pushtuesit dhe në të njëjtën kohë kremtonin themelimin e PKSH. Menjëherë, unë dhe shokët e tjerë bëmë ç´mos për tërheqjen e trupit të Koci Bakos dhe njësiti gueril i drejtuar nga djaloshi me origjinë nga Dardha e Korçës, gjenerali i ardhshëm, Vaskë Gjino dhe nxënësit e shkollës teknike; Dino Kalenja «Hero i Popullit», Abaz Fejzo, gjeneral i ardhshëm i ushtrisë popullore e plotësuan me sukses këtë detyrë. Motra ime, Vangjeli Tona (Kristo), së bashku me nënën time, dhanë një ndihmesë të veçantë duke e mbushur shtëpinë plot me pjesëmarrës demonstrues, kryesisht studentë, të cilët nuk mund të ktheheshin në shtëpitë apo konviktet e tyre. Me marrjen e masave për mbylljen e demonstratës Koçi Xoxe, si delegat i GKK në mbledhjen themeluese të PKSH, u nis me sihariqin se populli i Korçës i dha një mësim të mirë pushtuesve. Të gjitha mburrjet e tjera, që shpif në mënyrë të paskrupullt Enver Hoxha, janë të pavërteta dhe trillime. Sikur ky profesoruc, që s’ja varte njeri dhe aksidentalisht u gjend në mbledhjen tonë, ishte epiqendra e këtij shtabi. Enver Hoxha, ndoshta për neglizhencën tonë të pafalshme dhe gabimet trashanike të kryetarit të GKK, Koço Tashko, i cili kishte një afeksion të pashpjegueshëm për këtë njeri, që për ironi të fatit, duke shfrytëzuar të gjitha rastet dhe mundësitë që i dha koha, na shkatërroi të gjithëve, duke e futur edhe K. Tashkon në burg e internuar për një kohë të gjatë dhe i rrëmbeu nga duart klasës punëtore shqiptare partinë e vet.

Ç’mund të na thoni për konsultën e parë të aktivit të PKSH, e cila u mblodh në Tiranë nga 12-14 prill të vitit 1942?

Ishte i domosdoshëm një aktiv këshillimor në shkallë vendi, pasi Miladini me Enverin, sidomos pas arrestimit të Koçi Xoxes dhe një grupi të madh veteranësh të PKSH-së ishte mëse i domosdoshëm. Po bëhej një kohë e gjatë rreth 5-mujore që ishte formuar Partia Komuniste. Ishin krijuar çetat e para të armatosura dhe njësitet e fuqishme guerile nëpër qytete. Duheshin ricikluar detyra të reja lufte dhe organet drejtuese të partisë. Një nga detyrat kryesore të kësaj konsulte të parë të aktivit të PKSH-së ishte zgjedhja e anëtarëve të rinj. Këta ishin: Ymer Dishnica dhe Nako Spiru. Më kot ankohet Enveri në materialet dokumentare të kësaj konference për Gjin Markun dhe Bedri Spahiun, të cilët kishin ndezur flakë Skraparin dhe Zonën e Parë Operative, Vlorë-Gjirokastër dhe përlesheshin fyt më fyt me pushtuesit. Gjin Marku, kishte ngritur në këmbë Skraparin, nahijen e Beratit, Fierin, Kuçovën dhe Lushnjën, duke pasur rreth vetes luftëtarë të mrekullueshëm për çështjen e atdheut si; Karahman Yllin, xha Hysen Zaloshnjen, Skënder Malindin, Hysen Rogun, Neshat Hysin, Sokrat Bufin, Nafuz Lazen e të tjerë, kurse Enver Hoxha, kapardisej nëpër bazat ilegale në Tiranë dhe akuzonte se nuk kishte shkuar në konsultën e partisë. Po të braktiste Gjin Marku luftën, atëherë përse mblidhej aktivi i PKSH-së? Bedri Spahiu, i ndihmuar fuqimisht nga patriotët e Kurveleshit, Labërisë, Vlorës e Përmetit, si: Islam Radovicka, Shefqet Peçi, Abaz Shehu, Dashnor Mamaqi, Hajrulla Muhametaj, e të tjerë, kishte organizuar luftën e armatosur në Qarkun e Gjirokastrës dhe të Vlorës përfshi, Tepelenë, Përmet e Mallakastër, kurse Enveri si të ishte supremi dhe sekretari i përgjithshëm i PKSH, që drejtonte këtë luftë të madhe, lëshonte rrufet e perëndisë Mars, nga Olimpi i Tiranës, sikur këto ngjarje të kishin ndodhur sot, ndërkohë që kishte kaluar plot gjysmë shekulli. Dhe më e keqja është se këto dokrra, jo vetëm që i besonte ai që i trillonte, por i besonte e gjithë PPSH-ja. Qëllimi kryesor i konsultës ishte çuarja deri në fund e idesë së spastrimit të PKSH-së nga elementët e padëshirueshëm të Miladinit dhe Enverit, në një kohë që Koçi Xoxe dhe shumë shokë kryesorë të udhëheqjes së PKSH ndodheshin në burg. Duhet theksuar se Grupi i të Rinjve kishte bazat e tij të rëndësishme në qytetin e Tiranës, Korçës, Vlorës, Beratit e të tjerë. Për shembull, shkolla teknike e Korçës ishte plotësisht nën ndikimin e këtij grupi, madje Anastas Lula, me sa mbaj mend unë, ka qenë strehuar për vite të tëra në shtëpinë e Vangjo Vangjelit, një intelektual korrekt dhe i mirë korçar. Ai vetëm për faktin që në shtëpinë e tij kishte të strehuar Anastas Lulën dhe shokë të tjerë të Grupit të të Rinjve është parë me sy të dyshimtë. Gjithashtu, Neki Çakërrin, ndryshe e thërrisnin me psedonimin “Vangjo”, për faktin se e zonja e shtëpisë Frosina Karapanço, nuk e shqiptonte dot këtë emër. Gjithsesi, të dy këta djem dhe dhjetëra të tjerë shokë të tyre, të të njëjtit grup, ishin të lidhur edhe nëpërmjet kushërinjëve apo të afërmëve të tyre. Në këto kushte, e dija mirë aktivitetin e këtij grupi dhe lidhjet e anëtarëve të tij në qytetin e Korçës dhe vazdimisht më ka bërë përshtypje persekutimi dhe likuidimi fizik i dënueshëm që iu është bërë këtyre djemve të mrekulleshëm të shkollës teknike.

Pas konsultës së parë të aktivit të PKSH në prill të vitit 1942, tre muaj më vonë u thirr konferenca e jashtëzakonshme e PKSH. ç’situatë krijoi kjo konferencë në parti?

Konferenca e jashtëzakonshme u mblodh më 28-29 qershor 1942 dhe mori në shqyrtim punën që duhej bërë për azgjesimin e rrymës fraksioniste të Grupit të të Rinjve. Në këtë kohë, kur ne kishim humbur shumë kuadro, të arrestuar, të internuar në Itali dhe në kampet e tjera të internimit si edhe kuadro shumë të çmuara të udhëheqjes, të cilët kishin dhënë jetën për çështjen tonë të madhe. Për shumë nga shokët tanë ishin marrë masat më ekstreme nga pushtuesit e huaj. Atëherë ishin dënuar me varje Hamdi Mëzezi, Ferit Xhajko, Nikolla Tupi, Muhamet Gjollesha, në Tiranë, e më pas Midhi Kostani, Kiço Greço, në Korçë e shumë të tjerë. Ndërkohë ne mblidheshim në Tiranë për të likuiduar kryetarët e Grupit të të Rinjve dhe drejtues të tjerë, duke i quajtur armiq të partisë, gjarprinj, nepërka e të tjea. Jam shprehur edhe më lart dhe po shprehem përsëri se nuk ishte aspak e domosdoshme që në kohën kur ne kishim humbur: Qemal Stafën, Jordan Misjen, Branko Kodinë, Perlat Rexhepin, Sotir Nokën dhe shokët që ishin ekzekutuar me varje nga pushtuesit, të shpërthenin brenda partisë, pa vendimin kolegjial të ndonjë organi madhor të PKSH-së që nuk ekzistonte, e përsëris, ne nuk kishim zgjedhur ende Sekretar të Përgjithshëm, apo Sekretar Organizativ për të bërë likuidimin e një grupi të tërë komunist siç ishte Grupi i të Rinjve, ndaj të cilëve kishte filluar terrori i organizuar nga brenda me vendim të Miladin Popoviçit, Dushan Mugoshës dhe Enver Hoxhës, sepse shokët e tjerë të KQ provizor të PKSH-së ndodheshin në terrenin e luftës apo në qarqet e tyre përkatëse. Si ishte i mundur një veprim i tillë thuajse banditesk i një të tretës së shokëve të partisë, të cilët vullnetarisht ishin bashkuar dhe kishin pranuar programin dhe statutin tonë. Për të përligjur këto veprime, Miladinit dhe Enverit u është dashur të kooptojnë shpejt e shpejt Ymer Dishnicën dhe Nako Spirun, Gjin Markun me Bedriun nuk merrnin pjesë në këtë konferencë të jashtëzakonshme, sepse nuk kishin kohë të merreshin me llafollogji, por luftonin së bashku me efektivat e tyre, ku ishin komandantë të guximshëm dhe trima dhe cilësoheshin në komunikata luftarake që lëshonte partia, Koçi Xoxja, e të tjerë ishin arrestuar dhe kërcënoheshin me jetën në burgun e ri të Tiranës, atëherë lind pyetja e logjikshme se çfarë KQ dhe me ç’të drejt e mblodhi Enveri dhe Miladini këtë KQ pa pasur asnjë vendim paraprak. Kush e thërriste në mbledhje Plenumin e KQ, Miladini që s’ishte as anëtar i tij, apo Enveri, që nuk kishte asnjë atribut për të kryer një veprim të tillë? E vazhdoj pyetjen si mundi të krijojë shumicën e KQ të PKSH, Enveri me Miladinin, kur Qemali ishte vrarë, Gjini dhe Bedriu nuk merrnin pjesë, Koçi ndodhej në burg, Vasil Shanto, Kristo Themelko e Ramadan Çitaku, gjithashtu ndodheshin më tepër në zonat e luftës sesa në “kancelaritë” e Miladinit? Në këto kushte, a nuk kam të drejtë të shtroj këto pyetje? Si është e mundur që një KQ, që s’kishte as 8 muaj që ishte zgjedhur, të vendoste me aq këmbëngulje spastrimin masiv të partisë dhe “shëndoshjen” e saj nga luftëtarët e vet? Në një kohë kur po përgatitej Konferenca e Parë e Vendit, e cila merrte përmasat e një kongresi të vogël partie, sepse do të zgjidhte KQ të përhershëm të PKSH-së dhe ky komitet do të funksiononte këtej e tutje me atribute të plota dhe të ligjshme, do të zgjidhte Sekretarin e Përgjithshëm dhe atë Organizativ dhe do të kryente më pas detyrat e Shtabit Luftarak të forcave të majta për LANÇ. Pikërisht kur lufta po merrte përmasa gjithnjë e më të gjera, kur po përgatitej goditja kombëtare kundër pushtuesve, siç ishte sulmi i përgjithshëm dhe asgjësimi i rrjetit radio-telefonik kombëtar të pushtuesve italianë, goditja dhe asgjësimi i organeve të Partisë fashiste Shqiptare si: zyrat, komandat e policisë dhe xhandarmërisë nëpër qytete dhe lokalitete e qendra të banuara e të tjera. Në këtë kohë, Miladinit dhe Enverit na i qënkësh mbushur mendja se kjo parti e re, që kishte nevojë për sa më shumë njerëz të devotshëm dhe simpatizantë antifashist, duhej spastruar, madje pas një Konference të Jashtëzakonshme. Nuk ka logjikë që ky veprim, terrorist do të thoja, të “qëndrojë në këmbë”, aq më tepër të mburresh se këto veprime janë themelet e historisë së PKSH-së. Ky ishte bilanci i periudhës fillestare të LANÇ dhe aktivitetit të PKSH-së...

[Albo]

“Myslim Peza kundër Enverit pas vrasjes së Gjinishit”

Gjergj Titani

Sërish në kujtimet e tij, Pandi Kristo analizon momentet më të rëndësishme të historisë së vendit dhe PKSH. Dëshmitari i atyre viteve këtë herë flet për Konferencën e Parë të vendit, atje ku do të zgjidheshin dhe forumet drejtuese të PKSH-së dhe drejtuesit e saj, pasi në mbledhjen themeluese të saj ishin ndarë detyra për të shtatë anëtarët e Komitetit Qendror të përkohshëm.

Polemikat, mes delegatëve dhe Enver Hoxhës, nisën kur ky i fundit propozoi që Sekretar i Përgjithshëm i PKSH të ishte Josif Broz Tito. Reagimet e drejtuesve të luftës ishin të menjëhershme dhe ata i kujtuan Hoxhës se nuk ishin duke zgjedhur Sekretarin e Përgjithshëm të PKJ. Një tjetër kontradiktë do të ishte edhe ajo mes grupimit heterogjen të Shtabit të Përgjithshëm dhe trojkës Miladin, Enver, Dushan, kur ata vendosnin apriori, pa pyetur për mendimin kolegjial të Shtabit të Përgjithshëm. Menjëherë pas përplasjeve të mendimeve të kundërta nisi edhe ftohja e më pas largimi i Abz Kupit, apo armiqësimi i Myslim Pezës me Enver Hoxhën, pas vrasjes së Mustafa Gjinishit, të cilin e kishte jo vetëm mik familjar, por e konsideronte si djalë. Të dy ata kishin kaluar së bashku me Kajo Karafilin ditët e vështira të emigracionit politik. Në vijim intervista e Pandi Kristos.

Cilat ishin përshtypjet tuaja për organizimin dhe zhvillimin e Konferencës së Parë të vendit?

Kishte hyrë viti 1943, lufta po merrte përmasa gjithnjë e më të gjera. Nga muaji në muaj, po formoheshin çetat e armatosura partizane dhe ato nacionaliste. Ne, komunistët, numëronim rreth 2000-3000 partizanë dhe rreth 6000-7000 mijë anëtarë të njësiteve guerile e çetave territoriale dhe nëpër fshatra. Në Qarkun e Korçës ishin zhvilluar, përveç luftimeve të shkëputura dhe goditjeve që iu bëheshin garnizoneve të vogla ushtarake të armikut, edhe beteja për çlirimin e zonës së Voskopojës, Leskovikut, Barmashit, Për-metit dhe Këlcyrës. Po luftohej për krijimin e një zone të gjerë të çliruar, nën drejtimin e një shtabi operativ të përkohshëm, ku spikasnin komandantët Nexhip Vinçani e Gjin Marku. Pikërisht në këto luftime pati të plagosur, dhe shumë pak të vrarë, midis tyre Asim Zeneli, “Hero i Popullit”. Të zhvillosh luftime të suksesshme, me sa më pak humbje, ky ishte parimi logjik i Nexhip Vinçanit. Mbaj mend, se ai dhe komisari i tij, Pëllumb Dishnica, nuk mburreshin kurrë për këtë. Ata të dy, pas çdo aktiviteti luftarak, do të raportonin në qendër: “Operacioni u krye me sukses. Të vrarë s’ka, të plagosur shumë pak”. Aktiviteti luftarak i forcave partizane po rritej. Në këto kushte edhe PKSH-ja po rritej e zgjerohej, jo vetëm në qytetet kryesore e qendrat e banuara, por edhe në forcat e armatosura. Tashmë, PKSH-ja kishte rreth 600-700 anëtarë, dhe organizatat bazë të të cilëve duhet të dërgonin në konferencë 65-70 delegatë e të ftuar. Më kujtohet se u mbajtën pesë referate; për çështjet organizative, politike, LANÇ-in, ushtrinë dhe për bashkimin luftarak të punëtorëve dhe fshatarëve. Përveç kësaj, u mbajtën edhe disa nënreferate si: për organizatën antifashiste të gruas shqiptare, për rininë komuniste, për çështjet e financave të partisë. Më në fund Konferenca e Parë e vendit e PKSH-së do të kryente zgjedhjet e KQ të përhershëm të PKSH. Dua të them se asnjë aktivitet, përveç këtij që po flasim, nuk është kryer me kaq rregull partiak. Nga Qarku i Korçës, i cili mble-dhjen e tij e organizoi në fshatin Polenë, dhe punimet e saj i drejtoi Ymer Dishnica, i kooptuar në Komitetin Qendror të PKSH, u zgjodhën gjashtë delegatë dhe dy të ftuar. Nuk mund t´i harroj emrat e tyre kurrësesi. Pra, Naxhije Dume, unë, Petro Papi, Nesti Kerenxhi, Pëllumb Dishnica dhe Nexhip Vinçani dhe të ftuarit, Miha Lako dhe Pilo Peristeri, ishim plot shtatë përfaqësuesit e këtij Qarku, dhe u nisëm për në Konferencën e Parë të vendit të PKSH-së, e cila u mblodh nga 17-22 mars 1943, në Labinot të Elbasanit.

Cilat ishin disa nga pikat më të diskutueshme të kësaj Konference me përmasa të gjera, e cila zhvillohej 1 vit e gjysmë pas formimit të PKSH?

Së pari, dua të theksoj një fakt që është i njohur nga të gjithë. Partia jonë, në mbledhjen e saj themeluese, nuk zgjodhi Sekretar të Përgjithshëm, madje as Sekretar Orgnizativ, por ndau detyra për të shtatë anëtarët e KQ të përkohshëm. Nuk do të ishte e tepërt të përmendnim që detyrat që iu ngarkuan Enver Hoxhës nuk ishin as më shumë dhe as më pak veçse thjesht mbajtja e protokollit të mbledhjes dhe detyrat për mbledhjen e kuotave të partisë si dhe adjutantllëku hap pas hapi, dhe pas kurrizit të Miladin Popoviçit. Ajo që është më e habitshmja dhe më e papranueshmja në punimet e kësaj konference është se kur u procedua për të kaluar në zgjedhjet e reja të KQ të përhershëm Enver Hoxha bëri një propozim që “i mahniti të gjithë”, sepse ai propozoi që në postin e Sekretarit të Përgjithshëm të PKSH të ishte Josif Broz Tito. Sado i çuditshëm duket ky propozim, ky është një fakt, i cili ngjalli diskutime midis delegatëve të konferencës. Reagimi ishte i menjëhershëm dhe shokët me radhë thanë: “Ç´thua more Enver. Çështë ky propozim që bënë ti. Ne nuk po zgjedhim Sekretarin e Përgjithshëm të PK Jugosllave, por po zgjedhim sekretarin e KQ të PK Shqiptare”. Gjithsesi, nga dokumentet arkivore shqiptare, por edhe nga ato zyrtare jugosllave, që kam patur mundësinë t´i lexoj kohët e fundit del se për t’u zgjedhur Enveri Sekretar i Përgjithshëm ishte insistimi dhe këmbëngulja e Miladinit. Fatalisht, në këtë kohë, Koçi Xoxe ishte i burgosur në Tiranë, ndaj u zgjodh në postin e Sekretarit të Përgjithshëm të PKSH-së, Enver Hoxha. Kjo përzgjedhje ishte gabimi më shkatërrimtar dhe këtu nis uzurpimi që do t’i bënte më vonë PKSH-së të themeluar me aq mund e sakrifica nga përfaqësuesit e klasës punëtore shqiptare. Si rezultat i ndërhyrjeve brutale të Miladin Popoviçit dhe përfaqësuesve të tjerë të PKJ, të cilët e quanin veten të plotfuqishëm; mungesës së përvojës, kompleksit të theksuar e naiv të udhëheqësve të kësaj klase punëtore të brishtë, të nënshtruar ndaj përfaqësuesve të huaj, ky bandit politik dhe lakejtë e tij, siç i ka cilësuar më pas i mençuri dhe guximtari Sejfulla Meleshova arriti të bëhej i pushtetshëm. Sekretar Organizativ i KQ të PKSH, ndonëse në mungesë, u zgjodh Koçi Xoxe, për të cilin nuk mund të themi kurrë se u zgjodh si rezultat i përkrahjes së ndokujt. Arsyet që Koçi u zgjodh në këtë funksion të rëndësishëm, ishin se ai, si askush, organizoi dhe çoi përpara aktivitetin e GKK-së, dha ndihmesë të veçantë për themelimin, organizimin dhe zgjerimin e PKSH-së, drejtoi një luftë heroike brenda në burg. Kam dëgjuar se Koçi Xoxe ishte një teneqexhi injorant, i pakulturë, që nuk njihte asgjë nga lëvizja komuniste kombëtare dhe ndërkombëtare, se ishte arrogant e të tjera gënjeshtra si këto. Nuk dua gjithsesi të jem taksativ. Koha do ta tregojë se kush ishte Koçi Xoxe, por dua të them shkurt tre-katër konsiderata personale për të. Ai ishte me origjinë punëtore dhe teneqexhi apo llamarinist i nderuar ishte babai i tij, Dhimitri, të cilin e nderonin të gjithë si në Negovan të Follorinës, ashtu edhe në Korçë, Tiranë, Berat, Vlorë e të tjerë. Koçi nuk ishte injorant, por siç kam dëgjuar, një nxënës i shkëlqyer dhe që në regjistrat e shkollës nuk kishte nota, veç cilësimin “shkëlqyeshëm”. Ai nuk mund të ishte injorant kur rridhte nga një rreth familjar i përsosur. Gjyshi i tij bashkë me Petro Nini Luarasin, patriotin, dëshmorin e arsimit kombëtar kolonjar, drejtonin shkollën e Negovanit, përkrahën, mbështetën dhe ishin delegatë të dy Kongreseve të Manastirit. Koçi njihte përsosmërisht disa gjuhë të huaja të rajonit dhe perëndimore dhe për gjashtë-shtatë vjet rresht bashkë me një grup komunistësh perfeksionuan gjuhën frënge te profesor Spiro Xega, të cilin ne anëtarët e vjetër të GKK e kishim njeriun tonë deri vonë. Lidhjet me profesor Xegën dhe qarkorin e Korçës janë mbajtur nëpërmjet aktivistit të shquar e më pas dëshmor i LANÇ-it, shokut tonë Gaqo Korroveshi, të cilin e kisha shumë shok. Ata që duan ta njollosin personalisht Koçin me epitete të tilla, ose nuk e kanë njohur nga afër aktivitetin e shquar të tij kanë komplekse me të, ose mbajnë ison e Enver Hoxhës për shumë arsye. Dua të dëshmoj se përpara se të mblidhej Konferenca e Parë e vendit u infromuam nga Blazho Jovanoviç, se Partia Komuniste Shqiptare ishte njohur nga PKJ dhe Kominterni, që jo shumë vonë do të ngrinte aktivitetin e tij sipas kërkesave dhe këmbënguljes të udhëheqësve perëndimorë antifashistë, e kryesisht presidentit amerikan Rusvelt dhe Kryeministrit britanik, Çurçill. Në Konferencën e Parë të vendit, u hodh ideja që së shpejti të bëhej një mbledhje më e ngushtë për të zgjedhur Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Antifashiste Shqiptare, e cila e kishte mëse të domosdoshëm drejtimin e saj të centralizuar, sepse tashmë ushtria partizane po kalonte nga faza e krijimit masiv të batalioneve parftizane dhe territoriale në fazën e krijimit të brigadave. Ne, në Korçë, do të kishim nderin të përgatitnim inaugurimin e Brigadës së Parë Sulmuese partizane, e cila u themelua më 15 gusht të vitit 1943, në Vithkuq të Korçës.

Ju ishit komisar i shtabit të Qarkut të Korçës mund të na thoni përpjekjet që u bënë për formimin e Shtabit të Përgjithshëm më 10 korrik të vitit 1943 dhe influenca që pati ai në çlirimin e vendit?

Nga 4-10 korrik të vitit 1943, në Labinot, të Elbasanit, u mblodh Këshilli i Përgjithshëm Antifashist Nacionalçlirimtar, i cili vendosi formimin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë. Domosdoshmërinë e krijimit të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, në mënyrë që organizimi dhe drejtimi i veprimeve luftarake, organizimi i operacioneve të mëdha dhe krijimi tashmë të brigadave partizane si fazë e re e LANÇ, e kërkonte koha dhe faza e re, në të cilën ishte ngritur lufta. Ndarja e drejtimit të luftës së armatosur nga drejtimi politik me dy shtabe të specializuara siç ishin; Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë dhe KQ i PKSH-së, përsëri ishte i domosdoshëm, në mënyrë që drejtimi i luftës së armatosur të bëhej me organizmat e vet të specializuar si; Komanda e Përgjithshme, Shtabi i Përgjithshëm, Shtabet e Qarqeve dhe të Zonave, Shtabet e Brigadave e kështu me radhë. Në përbërjen e Shtabit të Përgjithshëm përveç anëtarëve të KQ dhe të Byrosë Politike, ishin kuadro të tjerë me prirje dhe aftësi ushtarake. Me sa më kujtohet, Shtabi i Përgjithshëm përbëhej nga 12 anëtarë që ishin: Spiro Moisiu, Enver Hoxha, Myslim Peza, Haxhi Lleshi, baba Faja (Mustafa Xhani), Dali Ndreu, Bedri Spahiu, Ramadan Çitaku, Abaz Kupi, Mustafa Gjinishi, Ymer Dishnica dhe Sejfulla Maleshova. Komandant i këtij shtabi u zgjodh 40-vjeçari Spiro Moisiu, i cili vinte në këtë detyrë me bagazhin e një karriere të gjatë e të respektuar, ku spikatnin jo vetëm aftësitë e profesionalizmit ushtarak, por edhe dinjiteti i tij vetjak, e atdhedashuria. Komisar Politik i Shtabit u zgjoodh Enver Hoxha, i cili i jepte autoritet edhe më të madh këtij organi të specializuar ushtarak, duke qenë edhe Sekretar i Përgjithshëm i PKSH. Nuk marr përsipër dhe nuk pretendoj të japë një portret të plotë të Enver Hoxhës në këtë fushë, sepse personaliteti i tij kompleks, që sundoi me grusht të hekurt skenën politike e shtetërore shqiptare, nuk mund të jepet në një intervistë si kjo dhe me shënimet që kam nxjerrë unë nga përvoja ime. Mendimet e mia janë thellësisht mendimet e një njeriu dhe doemos, ato mbajnë në vetvete subjektivizmin e tij. E kam njohur Enverin që në rininë e hershme të tij, dhe në shumë raste nga ato që pretendon ky njeri për GKK e personalitete të shquara të levizjes komuniste e punëtore shqiptare, themelimin e PKSH-së, ngjarje madhore të historisë së saj dhe të LANÇ-it, aktivitete të ndryshme si Plenume të KQ, Mbledhje të Byrosë Politike, Konferenca dhe mbledhje të rëndësishme kombëtare, unë do të përpiqem të jem i hapur dhe të them mendimin tim si komunist dhe antifashist i vjetër, si anëtar i KQ dhe Byrosë dhe si anëtar i Qeverisë. Këtij njeriu në shumë raste ia ka dashur puna, interesi dhe situatat politike të shtrembërojë të vërtetat, çka unë sot, që po bisedojmë bashkë, nuk mund të pajtohem me të. Në të njëjtën kohë do të pres me qetësi vërejtjet dhe kritikat e kundërshtarëve të mi, ashtu si do të pres me dashuri sygjerimet dhe mendimet e shokëve të mi të luftës dhe të punës.

Duke pasur parasysh përbërjen heterogjene të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇL, a pati mendime alternative dhe mospajtime në marrjen e vendimeve?

Sigurisht që po. Aq më tepër që ende pushteti personal i personaliteteve të ndryshme të LANÇ-it nuk ishte kristalizuar. Në përbërjen e Shtabit, siç shihet edhe nga emrat që përmenda, të cilët iu përkasin bindjeve dhe krahëve të ndryshëm politikë si për shembull; Abaz Kupi, ishte përfaqësues i forcave të armatosure të Legalitetit, Haxhi Lleshi,Baba Faja,Myslim Peza e Mustafa Gjinishi, personalitete me prirje të theksuara nacionaliste si Spiro Moisiu, Bedri Spahiu e Dali Ndreu, personalitete me prirje thelbësisht ushtarake si Sejfulla Maleshova, Ymer Dishnica, Ramadan Çitaku, përfshi këtu edhe siç jam shprehur më lart prezencën e Enver Hoxhës, të përkëdhelurin e Miladin Popoviçit, ishin personalitete që vinin nga radhët e inteligjencës. Në këto kushte, nuk kishte se si të mos shpreheshin nga ky grupim heterogjen mendime alternative, ndryshe nga vendimet e KQ të PKSH, apo trojkës Miladin, Enver, Dushan, kur ata vendosnin apriori, pa pyetur për mendimin kolegjial të Shtabit të Përgjithshëm. Me këtë arsyetim shpjegohet edhe ftohja e më pas largimi i Abaz Kupit, apo armiqësimi i Myslim Pezës me Enver Hoxhën, pas vrasjes së Mustafa Gjinishit, të cilin e kishte jo vetëm mikun e familjes së tij, dhe e konsideronte si djalë, por kishte kaluar së bashku me të dhe Kajo Karafilin ditët e vështira të emigracionit politik. Pas formimit të Shtabit të Përgjithshëm, i cili u bë i njohur në të gjithë vendin me anën e një proklamate, do të vinte faza e krijimit të njësive të mëdha taktiko-operative, brigadat dhe më pas divizionet. Duke iu kthyer edhe njëherë ndodhive të asaj kohe, unë them sinqerisht se Shtabi i Përgjithshëm, puna e të cilit u përqëndrua në dorën e tre-katër vetave, përveç fakteve të njohura pozitive të drejtimit të luftës, ka përgjegjësi edhe për mjaft gabime të rënda. Një nga këto gabime është ai i Operacionit armik të Dimrit, ku fati i luftës qëndroi varur në fije të perit, si rezultat i shkëputjes së Shtabit të Përgjithshëm nga drejtimi i forcave kryesore. Drejtimin e luftimeve në Jug të vendit e mori në dorë Grupi Operativ i Shtabit të Përgjithshëm, në përbërje të të cilit ishin: Liri Gega, Haxhi Lleshi, Ramadan Çitaku, Koçi Xoxe, që e kryesonte këtë grup. Nuk mund të harrohet edhe ndihma e vyer e drejtuesve me përvojë, Nexhip Vinçani, Pëllumb Dishnica, Teki Kolaneci. Për më tepër, akoma paaftësia ushtarake e Enver Hoxhës dhe e anëtarëve të tjerë të Shtabit të Përgjithshëm, ishte mosvendosja e kontakteve me njësinë më të madhe operative që kishte UNÇL deri atëherë, Brigadën e Parë Sulmuese, e komanduar me mjesshtëri nga Mehmet Shehu e Tuk Jakova, që ndërmori një inkursion heroik, për të shpëtuar Shtabin e Përgjithshëm. Mua më vjen keq të them, se më pas në varësi të situatave politike, Enveri e ka quajtur këtë veprim të jashtzakonshëm të Br.1.S dhe të Mehmet Shehut si tradhti të qëllimshme të tij! Ky rast do të befasonte çdo njeri me logjikë të ftohtë e të kthjellët.

Disa muaj pas kësaj ngjarjeje, Qarku i Korçës organizoi një demostrim antifashist dhe në krye të demonstruesve qëndronte nëna juaj Polikseni Kristo, që ra heroikisht. A mund të na tregoni diçka më tepër për këtë ngjarje?

Nëna ime u lidh ngusht me ne fëmijët e saj. Ajo u përfshi në aksionet e luftës së bashku me njerëzit e saj, duke shpërndarë komunikata, ilaçe dhe materiale të tjera luftarake. Nëna dhe motra ime, shoqëronin shokët ilegalë nga më të ndryshmit, që strehoheshin në shtëpinë time si për shembull: Miladin Popovicin, Dushan Mugoshën, Nako Spirun, Naxhije Dumen, Vasil Shanton, Misto Mamen, S.V.Tempon me Milicën, gruan e tij, Mihal Durin, Tuk Jakovën, Fiqret Shehun, Ramadan Çitakun, Pëllumb Dishnicen, Llambi Dishnicen, Pilo Peristerin, Fuat Babanin, Taqi Skendin, Kleopatra Maliqin, Kasiani Paskalin, Vasilika Boboshticën, e të tjerë. Midis gëzimit të fitores së madhe, te kapitullimit të Italisë Fashiste, me 8 shtator 1943, mësova me hidhërim të madh se nëna u vra në demostratën e madhe, të 9 shtatorit 1943. Kjo demonstratë u zhvillua në Korçë, me një pjesëmarrje të jashtzakonshme, pikerisht atë ditë, kur kapitulloi Italia fashiste. Qarkori i PKSH së Korçës, u bëri thirrje trupave të divizionit italian të dislokuar në Korcë dhe në qytetet e tjera të Qarkut, që të bashkoheshin me popullin shqiptar kundër pushtuesit të ri, nazistëve gjermanë dhe bashkëpunëtorëve të tyre, që ishin edhe armiq të popullit italian. Por, komanda e divizionit, urdhëroi të hapej zjarr çnjerëzor kundër popullit të paarmatusur të Korçës, pikërisht te sheshi përpara monumentit të «Luftëtarit Kombëtar» në qendër të qytetit, i cili u la me gjakun e 59 të vrarëve dhe 93 të plagosurve, kryesisht gra. Kjo demostratë ishte një nga më të mëdhatë dhe më të përgjakshmet në të gjithë Shqipërinë, por çuditërisht, me kalimin e viteve, është lënë në një haresë të pafalshme. Në Shqipëri kapitulluan pjesë-pjesë, forcat e Armatës së 9-të të Ushtrisë Italiane dhe shume prej tyre rreth 15.000 ushtarë, nënoficerë dhe oficerë luftuan së bashku me forcat antifashiste shqiptare. Ndërkohë, ndodhesha në Komandën e Qarkut, e cila ishte instaluar përkohësisht në Vithkuq të Korçës...

[Albo]

Misioni i zbuluesit gjerman për eliminimin e Shtabit të Përgjithshëm

Gjergj Titani

Këtë numër, Pandi Kristo tregon një histori të veçantë gjatë kohës kur ai kishte shkuar pranë Shtabit të Përgjithshëm. Atëherë kryente detyrën e shefit të informacionit pranë organit më të lartë të luftës partizane. Ngjarja, të cilën ai e ka përjetuar me shumë emocion, lidhet me depërtimin në Shtabin e Përgjithshëm, falë naivitetit të kuadrove të luftës së asaj kohe, të një majori gjerman, zbulues me përvojë dhe mikut të tij me origjinë çeke, “përkthyesit”, ish-drejtor i bandës frymore të Vlorës.

Dy personat e specializuar për diversion u dorëzuan te forcat partizane në Ujin e Ftohtë dhe pretendonin se kishin diçka të rëndësishme për t´i komunikuar udhëheqjes së luftës. Hysni Kapo i dërgoi ata menjëherë për në Helmës të Skraparit, ku ishte vendosur Shtabi i Përgjithshëm. Majori gjerman dhe kolegu i tij, kishin vetëm një qëllim, eliminimin e shtabit, ndaj dhe kishin rrezikuar të dorëzoheshin. Pandi Kristo dhe Bedri Spahiu me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm, nisën hetimin ndaj zbuluesve armiq. Që ditën e parë dy “hetuesit” arritën në përfundimin se ata kishin një mision tepër sekret. Për të dy zbuluesat u vendosën masa të rrepta sigurie dhe ruajtjeje. Nga hetimet e ditës së dytë, ku u mor në pyetje civili, “muzikanti” çek, ish- udhëheqësi i bandës frymore të Vlorës, u zbulua edhe misioni sekret i majorit gjerman. Ai donte me çdo mënyrë të asgjesonte Shtabin e Përgjithshëm. Ja vazhdimi i intervistës së Kristos.

Ç´mund të na thoni për rastin më të veçantë që ka ndodhur në pranverën e vitit 1944, në Shtabin e Përgjithshëm të UNÇL, dislokuar në Helmës të Skraparit, kur Hysni Kapo dërgoi të shoqëruar me partizanët besnikë, dy zbulues gjermanë tepër të kualifikuar, dorëzuar në Ujin e Ftohtë në Vlorë?

Ishte pranverë e vitit 1944. Ndërkohë, isha transferuar pranë Shtabit të Përgjithshëm dhe kryeja një detyrë të posaçme, që nuk u popullarizua kurrë, por që më vonë do të merrte formë të caktuar institucionale. Shtabi dhe të gjithë organet e tjerë po përgatisnin intensivisht materialet e rëndësishme për zhvillimin e punimeve të Kongresit të Përmetit, që ishte një nga evenimentet më të rëndësishme të historisë së Shqipërisë. Lufta kishte marrë përmasa të gjera dhe ishte njohur si brenda vendit ashtu edhe në arenën ndërkombëtare. Në Shtabin e Përgjithshëm tashmë kishin mbërritur: Omer Nishani, Nako Spiru, Bedri Spahiu, Ymer Dishnica, Medar Shtylla, baba Faj Martaneshi, Myslim Peza, Haxhi Lleshi, Mustafa Gjinishi, Manol Konomi, Spiro Koleka, përveç personaliteteve të përhershëm, si Spiro Moisiu, Enver Hoxha, Koçi Xoxe, Ramadan Çitaku, Liri Gega, doemos Miladin Popoviç dhe Dushan Mugosha etj. Helmësi i vogël, një fshat strategjik e malor, i zgjedhur me mençuri, ndodhej në zemër të Skraparit. Fare pranë tij ishte baza e furnizimit të përhershëm të Shtabit të Përgjithshëm, bazë e përhershme e luftës, e pasur me produkte ushqimore. Pak më tutje, 5 kilometra në jug të Helmësit, në një fushë të vogël, ndodhej baza e furnizimit nga ajri e forcave aleate angleze, në funksion edhe kjo të plotësimit të nevojave të Shtabit të Përgjithshëm. Ky fshat simpatik ishte shndërruar në një qendër të rëndësishme që gumëzhinte nga puna. Korrierët venin e vinin papushim dhe mbanin lidhje të qëndrueshme me shtabet e qarqeve dhe të brigadave partizane. Ishte formuar qendra e radio-telendërlidhjes me në krye ndërlidhësit veteranë dhe të pasionuar Kadri Brahimi, Isak Lila dhe Servet Xama. Kjo qendër radio-telendërlidhjeje realizonte ndërlidhje të qëndrueshme me shtabet e qarqeve dhe të brigadave si dhe me jashtë, kryesisht me fqinjët jugosllavë dhe shtabin aleat të mesdheut. Ishte formuar kompania e ruajtjes së Shtabit me komandant Axhem Abazin dhe komisar Maqo Zoton. Në përbërje të kësaj kompanie ishin partizanë trima e me përvojë të madhe si: Niko Dulaku, Qazim Malaj, Kiço Negovani, Kadri Kiçaj, Ilia Kerenxhi, Ilo Nepsi, Rrapo Halili, Shaqo Gjini, Moisi Elezi, Gaqo Pojani, Haredin Meçe, Halim Zano, Minella Trebicka e të tjerë, të cilët nuk më kujtohen për arsye të kohës së gjatë që ka kaluar. Ndërkohë në Shtabin e Përgjithshëm përveç punës së madhe që bënte Enveri, Nakua, Bedriu, Liria, Çitaku, që përpunonin materialet e Kongresit të ardhshëm të Përmetit; udhëzimet, qarkoret, informacionet, urdhërat e ndryshme luftarakë për brigadat, komitetet e partisë së qarqeve, ndihmonin edhe shumë të tjerë. Në këtë kohë ishte krijuar sekretaria e posaçme e përpunimit të dokumenteve të Kongresit me në krye Nikolla Shurbanin, që sapo ishte kthyer nga Italia, ku vazhdonte studimet për mjekësi.

Kush e solli majorin gjerman dhe “përkthyesin” e tij në Helmës?

Korrierët e Qarkut të Vlorës, Karafil Kapo, vëllai i Hysniut, partizan trim dhe me përvojë, që pas luftës në rrethana mjaft enigmatike është vetëvrarë në Moskë dhe për këtë më ka ardhur shumë keq, dhe partizani tjetër nga Tërbaçi, Shaqo Gjini, një djalë korrekt, që nuk linte detyrë pa kryer, shoqëruan për në Shtabin e Përgjithshëm, Zaho Kokën, pas ngjarjes së dhembshme të pushkatimit të Ramize Gjebresë, ish-të fejuarës simpatike dhe shumë të mençur të udhëheqësit të rinisë shqiptare, Nako Spiru. Ato ditë, mbasi u analizua me qetësi edhe njëherë ky akt, Zaho Koka u transferua në Br.4 S të Korçës, por rrethanat e krijuara bënë që ai të shkonte përsëri në qarkun e tij, shoqëruar po nga këta korrierë, të cilët i dorëzuan Hysniut edhe postën e Shtabit të Përgjithshëm. Në këtë kohë në Vlorë ndodhi diçka shumë e rëndësishme dhe e veçantë. Ishin dorëzuar në Ujin e Ftohët dy zbulues shumë të rëndësishëm të shërbimit sekret gjerman, një major me trup atleti, me nënshtetësi gjermane dhe një civil, i cili luante edhe rolin e përkthyesit me nënshtetësi çeke, që kishte qenë drejtuesi i bandës frymore të Vlorës. Deklaratat e majorit ishin se gjoja kishte njoftime shumë të rëndësishme për Shtabin e Përgjithshëm dhe kërkoi që forcat partizane, të cilave iu dorëzua ta shpinin atje. Hysni Kapo, pasi kishte biseduar me ta për çështje të përgjithshme, mendoi t’i dërgonte të shoqëruar në Shtabin e Përgjithshëm. Ashtu u bë, Hysniu e nisi majorin gjerman e civilin për në Helmës, duke e shoqëruar me të njëjtët korrierë, që i kishin dorëzuar postën e Shtabit të Përgjithshëm. Ai i urdhëroi vartësit që të udhëtonin natën, jashtë qendrave të banuara dhe të ruanin sekretin ushtarak kur të bisedonin të dy. Majori gjerman dhe përkthyesi i tij civil, mbërritën të shoqëruar nga korrierët në Helmës një mbasdite vonë, sipas udhëzimeve që ju kishte dhënë Hysniu.

Ju thatë se majori ishte zbulues i kualifikuar. Kush e mori në pyetje atë dhe kolegun e tij?

Menjëherë filloi takimi me ta, pasi u përshëndetëm njerëzisht dhe u nxorëm nga një kafe, unë e Bedriu, të asistuar nga korrieri i Enverit, Niko Dulaku, filluam hetimet, të cilat zgjatën deri vonë pas mesit të natës. Së pari, i ndamë nga njëri-tjetri dy zbuluesit dhe i pyetëm veç e veç. Të parin pyetëm majorin. Nga bashkëbisedimi me të, i cili nuk kishte formën e një hetimi të ashpër zbulimi, nxorëm se ai në fakt interesohej nëse Shtabi i Përgjithshëm do të kishte interes për këmbimin e mjaft robërve gjermanë me disa personalitete të luftës, që ndodheshin të arrestuar në Tepelenë, Tiranë e kampin e shfarrosjes në Prishtinë. Përveç kësaj, ai konfirmonte se, pasi bisedimet të merrnin formën më të kristalizuar, do të bënte edhe propozime të tjera, që për mua dhe Bedriun ky ishte një bllof agjenturor. Ia raportuam Enverit, Koçit, Spiros e Miladinit, rezultatet e para të hetimit. Ata, pasi dëgjuan konkluzionet tona, na udhëzuan të vazhdonim të hetonin me kujdes, kështu siç e kishim nisur. Veç kësaj, ne u sygjeruam shokëve të mësipërm që majori dhe “përkthyesi” i tij civil, duhej të mbaheshin këtej e tutje, të lidhur dhe në arrest. Pasi u aprovua ky propozim, vazhdoi hetimi me personin e dytë. Ai u zbërthye plotësisht dhe tregoi gjithçka dinte. Vërtetoi se majori gjerman ishte zbulues i specializuar dhe, nga sa dinte kishte marrë si detyrë zbulimin e vendndodhjes të Shtabit të Përgjithshëm, dhe mundësisht asgjësimin e tij. Pas këtij denoncimi të dy zbuluesit nuk u takuan më me njëri-tjetrin dhe dirigjenti i bandës së Vlorës, pra zbuluesi civil, u pushkatua në fshehtësi, në mënyrë që bashkëpunëtori i tij, majori gjerman, të mos e kuptonte. Ky fakt e nervozoi së tepërmi majorin gjerman, i cili për naivitet të kohës vazhdonte të mbahej i arrestuar në katin e parë në katua, ndërsa në katin e dytë, banonte një pjesë e anëtarëve të Shtabit të Përgjithshëm dhe kishin në përdorim të njëjtin tualetë, që ndodhej në katin e dytë. Tualeti ishte thuajse përballë me derën e dhomës ku flinte momentalisht Enveri, Spiro Moisiu, Myslim Peza, Sejfulla Maleshova, Miladini e ndonjë tjetër. Dhoma kishte vetëm dy minderë fshati, dhe secili prej banorëve të saj kishte nga një dyshek-jorgan shumë praktik, që mbyllej me zinxhir, dërguar nga ndihmat ushtarake angleze. Në korridorin para këtyre ambienteve ndodheshin dy tavolina pune, një shtamë uji prej balte dhe përbri njërës prej tavolinave ishte varur në mur automatiku i Sejfulla Maleshovës. Me sa duket, majori gjerman, zbulues i regjur, i kishte varur shpresat tek imtësia fizike dhe mosha e re e korrierëve partizanë, që luanin rolin e shoqëruesve të tij dhe te ky automatik, të cilin e kishte parë dy-tre ditë rresht në të njëjtin vend.

Cili ishte plani i zbuluesit gjerman?

Një paradite, me sa duket, pasi e kishte përpunuar mirë në kokën e tij planin e veprimit, gjermani kërkoi të shkonte në banjë me pretekstin se ndjente dhembje barku. Shoqëruesi i tij në atë moment ishte partizani me përvojë luftarake, trim dhe besnik, Qazim Malaj, nga Tërbaçi i Vlorës, mjaft i pjekur si luftëtar, pasi kishte kryer edhe shërbimin ushtarak. Qazimi, pasi e nxori majorin nga vendi ku qëndronte i arrestuar, e shoqëroi nëpërmjet shkallëve deri në katin e dytë, ku ndodhej tualeti. Gjermani, pasi doli nga atje, iu afrua qetësisht drejt shtamës së ujit që ndodhej pikërisht nën automatikun e Sejfullait. Ai i kërkoi Qazimit të pinte ujë, pasi kështu kishte bërë edhe herë të tjera. Partizani Malaj, i bëri shenjë që ta merrte vetë enën e ujit. Ndërkohë, ai mbante fort në duar armën e tij, një maliher të shkurtër grek. Pa vonuar, gjermani u ankua se nuk e ngrinte dot enën e ujit, në mënyrë që Qazimi të gënjehej e ta mbështeste maliherin e tij në mur. Por, tërbaçioti, partizan me përvojë, nuk e bëri këtë gabim. Ai qëndronte i gatshëm për çdo të papritur dhe i bëri përsëri shenjë majorit ta merrte vetë shtamën. Në këtë kohë, gjermani rrëmbeu enën e ujit dhe e goditi rojen. Gjermani rrëmbeu automatikun e varur në mur dhe qëlloi mbi të. Pas shkrepjes së parë, automatiku i papastruar prej javësh i Sejfullait, u bllokua. Për fat të mirë partizani trim, arriti të shtjerë kundër majorit i pari. Atëherë, gjermani shkoi te dera, ku banonte grupi i Enverit dhe filloi të kërkonte dorezën e derës, që nuk ishte një dorezë e zakonshme, por një “rreze” e zakonshme fshati. Banorët e dhomës ishin ngritur në alarm, kishin nxjerrë armët dhe prisnin të gatshëm banorin e pazakontë. Kushdo që do të hynte brenda do të eliminohej. Roja vigjilent, e qëlloi për të tretën herë në trup majorin, i cili e ndërpreu përpjekjen për të hapur dhomën dhe u kthye përsëri andej nga i erdhi plumbi. Çuditërisht, pas tre-katër goditjeve, zbuluesi armik qëndronte ende në këmbë, por tashmë i parrezikshëm. Mbas pak, në korridorin ku vazhdonte përleshja, vërshoi Niko Dulaku, roja personale e Enverit, por majori tashmë ishte rrëzuar. Qazimi nga korridori njoftoi Enverin e të tjerët se rreziku kishte kaluar. Enveri dhe të tjerët dolën nga dhoma dhe e falenderuan partizanin, por nuk ngurruan që me takt t´i bënin edhe vërejtje. Faktikisht ai e kishte shoqëruar i vetëm majorin, kur kishte një urdhër që atë ta shoqëronin gjithnjë 2 vetë. Ky ishte rasti më i komplikuar që mund të shpinte në asgjësimin e grupit kryesor të Shtabit të Përgjithshëm. Pas disa ditësh, një avoin gjerman dykrahësh fluturoi ulët mbi Helmës, duke qëlluar me granata dore, por mitrolozët kundërajrorë të grupit të ushtarakëve anglezë, që ndodheshin në sheshin e hedhjes së furnizimeve ushtarake në Staraveckë, hapën zjarr të përpiktë dhe bënë të mundur që aeroplani të largohej me shpejtësi. Pas kësaj ngjarjeje shumë të rrezikshme në ndërtesat e fshatit u vendosën roje të dyfishta, u përforcua kompania e Shtabit me forca të tjera derisa u zgjerua në rang batalioni, me komandant Hajdar Aranitasin dhe komisar Rita Markon.

Ju thatë pak më sipër që po përgatiteshin intensivisht punimet e Kongresit të Përmetit. A mund të na thoni përshtypjet tuaja rreth tij?

Kolona e gjatë e marshuesve të Shtabit të Përgjithshëm, nga Helmësi i Skraparit, për në fshatin Odriçan të Përmetit, ku do të vendosej udhëheqja e LANç, ishte mjaft e gjatë, së bashku me ne marshonte edhe grupi i anglezëve, atashuar pranë Shtabit të Përgjithshëm. Përpara se të hynim në fshatin Staraveckë, ku ndodheshin ushtarakët anglezë të bazës së furnizimit, mbaj mend, se Mustafa Gjinishin e takoi një ushtarak anglez, për gradën ushtarake të të cilit nuk jam i sigurtë. Anglezi i dha Mustafait një zarf, që pasi e firmosi, ia ktheu zarfin, ndërsa dokumentin e futi në xhep. Me këtë rast midis Miladimit, Enverit dhe Mustafait, u zhvillua një debat i ashpër. Miladini ngulte këmbë, që Mustafai t’i bënte të njohur përmbajtjen e dokumentit, kurse ky i fundit i tha prerazi se ai nuk do t’ia jepte kurrsesi përmbajtjen e asaj letre. Acarimi i bisedës shkoi deri në atë nivel sa, Miladini e akuzoi Mustafa Gjinishin si agjent të anglezëve. Kurse, Mustafai e quajti Popoviçin, si njeriun që ndërhynte vend e pa vend në punët e brendshme të partisë sonë. Kjo bisedë, mua më bëri shumë përfshtypje, por po e përmend sepse në Plenumin e Dytë të Beratit, Enveri ka shpjeguar një variant të butë për këtë çështje, kurse në veprat e tij shpjegon një variant më të ashpër. Kur në Berat thotë, se nuk dinte gjë për këtë problem, pasi përplasja kishe ndodhur mes Mustafait dhe Miladinit, në variantin e dytë, shpjegon se çështjen e “tradhtisë” së Gjinishit, na e paska zbuluar ai vetë. Madje, atë bisedë, që në Berat e shpjegon se ishte zhvilluar mes atyre të dyve, tashmë së fundmi thotë se kishte qenë dëshmitar edhe vetë, por arrin deri aty, sa të thotë se e ka kritikuar dhe akuzuar Gjinishin si tradhtar. Për Kongresin e Përmetit, nuk po zgjatem, sepse materialet për të tashmë, janë të njohura nga të gjithë, por mund të deklaroj, se ato ditë kam takuar me qindra shokë të luftës, nga të katër anët e vendit. Kongresi tregoi pjekurinë dhe seriozitetin e luftës, që po bënte Shqipëria, e cila tashmë ishte njohur edhe nga koalicioni i madh antifashist. Vendimet e këtij Kongresi, ishin tepër të rëndësishme, sepse sanksionuan dhe ligjëruan, të gjithë luftën e madhe që kishte bërë populli ynë deri atëherë, por të mos harrojmë se, përveç anës festive të Kongresit, po përgatitej Operacioni armik i Qershorit, por pikërisht në Përmet, më 28 maj 1944, u mor vendimi për krijimin e Divizionit të Parë Sulmues, që mori urdhrin me rëndësi operative-strategjike, për fillimin e thyerjes së mësymjes së përgjithshme armike të qershorit dhe për të kaluar në Veri të lumit Shkumbin dhe fillimin e mësymjes, për çlirimin e Shqipërisë së Mesme dhe të Veriut. Disa muaj më vonë, do të krijoheshin edhe shtatë divizione të tjerë të inkuadruara në tre Korparmata, çka për kushtet e vendit tonë, ishte një ndihmesë e madhe, që dha populli shqiptar në Luftën e Dytë Botërore. Mbaj mend, që në Përmet oficerët e misionit anglez rrinin jashtë sallës, ku zhvillonte punimet Kongresi. Nuk e kuptoj se, ku ishte arsyeja e këtij qëndrimi kaq i ulët dhe grindavec, fëmijëror ndaj aleatëve të luftës sonë kur ne, Shqipëria e vogël, kishim interesa të jashtëzakonshme nga aleatët tanë antifashistë. Dhe kur po përpiqeshim me të gjitha forcat të shpëtonim tërësinë territoriale të atdheut. Unë u zgjodha anëtar i Këshillit të Përgjithshëm Antifashist Nacional-çlirimtar dhe pikërisht ky Kongres, i dha Komitetit Antifashist, atributet e një qeverie të përkohshme popullore, pra abrogoi përfundimisht formën e regjimit monarkik. Këtu u dhanë gradat e para ushtarake, duke u njësuar komanda e lartë e UNÇSH dhe Enver Hoxhës, iu dha grada më e lartë gjeneral-kolonel dhe u emërua Komandant i Përgjithshëm, kurse Koçi Xoxe, mori gradën gjeneral-lejtnant e u emëruan gjeneralët e parë të njësive tona të armatosura. Pikërisht ato ditë, mbaj mend që, erdhi urdhri për Miladinin, për t’u larguar nga Shqipëria. Enveri e përcolli Miladinin në këmbë, nga Përmeti deri në Këlcyrë. Prej andej, Miladini vazhdoi rrugën i shoqëruar nga një grup partizanësh, drejt Himarës nga ku, do të udhëtonte me vapor për në Itali, për t’u kuruar. Unë e di se, Miladini ka qenë i sëmurë nga mushkritë, qysh nga viti 1937-38 dhe është kuruar në një spital në qytetin e Golnikut. Gjatë rrugës, ata biseduan rreth dy orë dhe u ndanë përfundimisht me njëri-tjetrin. Këto fakte, mua më janë bërë të njohura edhe në sajë të detyrës së re që kisha marrë, si shef i shërbimit të informacionit. Enveri dhe ne të tjerët, nuk e pamë më Miladinin, me përjashtim të ndonjë shoku apo shoqe të rrallë, që ia desh puna të shkonte në Jugosllavi, apo Kosovë. Ndërkohë, ne na priste faza përfundimtare e luftës, që ishte çlirimi i plotë i vendit, por për këtë, do të duheshin beteja të reja dhe sakrifica të mëdha. Në Beratin e çliruar, ne do të formonin qeverinë e re dhe do të bënim bilancin politiko-luftarak, në Plenumin e Dytë të KQ të PKSH, të të gjithë luftës sonë të madhe dhe heroike...

[Albo]

Pandi Kristo: Si e ngritëm shërbimin e zbulimit

Gjergj Titani

Pandi Kristo, në vazhdën e kujtimeve të tij, shpjegon karrierën e tij në krye të dikasterit të informacionit të klasifikuar. Që nga Kongresi i Përmetit dhe në vijim, ai shprehet për aksionet sekrete për rrëmbimin nga Selaniku të Koço Kotës, ish-kryeministrit të qeverisë së Zogut dhe asgjësimin e shumë prej personave që, sipas PKSH, kryenin veprimtari antikombëtare. Më pas, Kristo shprehet edhe për një nga plenumet më të diskutuar, siç është ai i Beratit, ku edhe u zgjodh anëtar i Byrosë Politike të KQ të PKSH. Në këtë plenum, Enver Hoxha është vënë me shpatulla në mur për të gjitha gabimet e bëra gjatë luftës.

Madje, janë kritikuar ashpër dhe me të drejtë Miladin Popoviç, Dushan Mugosha dhe përkrahësja e flaktë e tyre, Liri Gega. Materialet e këtij plenumi, më interesantët dhe më të rëndësishmit në historinë e luftës dhe PKSH, çuditërisht janë mbajtur mbyllur në kasafortat e arkivave të KQ. Përpjekjet e para serioze për të hulumtuar mbi to rezulton se raporti “Mbi situatën politike”, i mbajtur nga anëtari i Byrosë Politike, Sejfulla Maleshova, që përmbante kritika të ashpra për Enverin, Miladinin, Dushanin e të tjerë, është zhdukur.

Po përgatitej zhvillimi i punimeve të Plenumit të Dytë të KQ. Ju jeni i pari shef i shërbimit të informacionit, apo siç jemi mësuar ta dëgjojmë shpesh shef i zbulimit të ushtrisë NÇL. Mbi ç´kritere mbështetej puna juaj?

Në verën dhe vjeshtën e vitit 1944, situta e përgjithshme ushtarako-politike në kontinentin tonë dhe rajonin e Ballkanit ishte tepër e favorshme për Koalicionin e Madh Antifashist. Trupat e Ushtrisë së Kuqe në Frontin e Lindjes tashmë po luftonin jashtë kufijve administrativë të BRSS. Ato po luftonin me sukses në territoret e Polonisë, Rumanisë, Bullgarisë dhe në veri të shteteve skandinave. Ishte hapur Fronti i Dytë në Evropë nga trupat aleate, duke kryer një desantim, desant detar dhe ajror gjigand, në brigjet perëndimore të Francës dhe duke thyer kësisoj mitin nazist të “Murit të Atlantikut”. Në gadishullim tonë luftohej heroikisht nga jugu në veri, nga Greqia në Kosovë e deri në Bosnje. Çlirimi i vendi tonë, Greqisë e rajoneve të tjera të jugut të Jugosllavisë, ishte çështje ditësh. Gjithsesi, ne kishim të dhëna të sakta nga burime tepër konfidenciale me forcat e EAM-it se në verën e vitit 1944 ishte vendosur të zhvillohej një mbledhje e gjerë sekrete e të gjithë emigracionit politik nacionalist antishqiptar në qytetin e Selanikut, që kontrollohej nga forcat e EAM-it. Kjo mbledhje kishte si okelio politike të saj “E ardhmja e Shqipërisë së jugut”, nënkupto edhe Epirin e Veriut, pas largimit të trupave pushtuese naziste. Në këtë mbledhje, e cila zhvillohej në kundërshtim flagrant me frymën e Kartës së Atlantikut dhe të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, dhe çlirimit nga pushtuesit e huaj u do të diskutoheshin çështjet e itegritetit kombëtar. Ne kishim dijeni se në këtë mbledhje, përveç masës së gjerë të emigrantëve politikë dhe personave të ndryshëm nacionalistë shqiptarë nga diaspora, do të ishin të pranishëm edhe mjaft personalitete të larta shqiptare si ish-kryeministri shqiptar në emigracion Koço Kota, Selim Mborja, Xhevat Leskoviku e të tjerë, të cilët tashmë, si rezultat i vendimeve të Kongresit të Përmetit, kishin humbur të gjitha atributet e tyre zyrtare administrative si ministra, deputetë, oficerë të lartë të ushtrisë apo xhandarmërisë, gjykatës, prokurorë e të tjerë. Në këtë mbledhje, qeveria mbretërore greke në emigracion, me vendndodhje në Kajro të Egjiptit, do të dërgonte përfaqësuesin e saj, i cili ishte ministri i Arsimit, që një nëndetëse e Flotës Luftarake Angleze e solli në portin e Selanikut, ku zhvillohej mbledhja në fjalë. Ne vendosëm që në bashkëveprim me Qarkorin e Korçës dhe forcat sekrete dhe legale policore greke të EAM-it, të dërgonim urgjentisht, nëpërmjet pikës kufitare të Kapshticës, në Selanik, një grup të besuar, por edhe të specializuar të njerëzve tanë më të mirë, trima e besnikë. Madje, nga shtabi i batalionit të Mbrojtjes të Shtabit të Përgjithshëm, nisëm një nga komandantët tanë më trima dhe shokë të ngushtë të Zaho Kokës, i cili më vonë do të bëhej një kuadër i vlefshëm i zbulimit ushtarak dhe madje do të vihej në krye të këtij shërbimi, që do të shtrinte fushën e veprimtarisë së vet jo vetëm ndaj shteteve fqinjë si Jugosllavisë, Greqisë apo Italisë, por edhe më gjerë në Lindjen e Afërt e të Mesme, por edhe për përfitim përvoje pozitive deri në Vietnam, në konfliktin Izrael-Egjipt, Korenë e Veriut, Kinë e të tjera. Ndërkohë, grupi i zbuluesve tanë, që ishte caktuar për kryerjen e këtij operacioni tepër të rëndësishëm e të rrezikshëm, mbërriti në Selanik, me detyrë që të binte qoftë edhe me anën e mashtrimit ish-kryeministrin Koço Kota e grupin e tij, dhe të realizonte transportimin e tyre për në Shqipëri dhe me të mbërritur në vend të organizohej arrestimi i tij. Duhet të theksoj se ne nga qendra drejtonim kryerjen me sukses të operacionit, duke mbajtur lidhje të rregullta, jo vetëm me grupin e zbuluesve tanë, por edhe me zbulimin e luftëtarëve antifashistë grekë, që drejtoheshin nga PK Greke. Ishte pikërisht ky shërbim informativ që kishte rënë në gjurmët e këtij misioni antishqiptar me rrezikshmëri të lartë, që vinte në pikëpyetje dhe sillte shqetësime të mëdha tërësinë territoriale të Shqipërisë. Para se të kryhej ky operacion, ne ishim shumë të shqetësuar për të mënjanuar vajtjen e përfaqësuesit të qeverisë kuislinge në Greqi që ishte Dhimitër Fallo dhe të shtinim në dorë të gjithë dokumantacionin përcjellës të qeverisë shqiptare në këtë konferencë famëkeqe. Mbaj mend se nga raportet operative, që dërgoi në shërbimin operativ në qendër, mësova se njësiti gueril i Korçës, duke e njohur mirë Dhimitër Fallon, organizoi me shkathtësi eliminimin e tij fizik, i rrëmbyen çantën me dokumente përkatëse dhe i vunë në trupin e shtrirë një kartëvizitë “nga PKSH”. Duhet të theksoj se Selim Mborja, si rezultat i dinakërisë së tij, mundi që t’i fshihej operacionit në Selanik, shpëtoi. Për hir të së vërtetës duhet thënë se për drejtimin e këtij operacioni u ngarkua nga Shqipëria vetë Koçi Xoxe, i cili e njihte shumë mirë situatën në Greqi. Dihet tashmë se shoferi, i vjetër dhe me shumë eksperiencë nga Korça, më saktë nga fshati Sinicë i Devollit, që transportoi grupin tonë dhe dy personat e kërkuar ishte komunisti i urtë dhe antifashisti i bindur, Jorgo Deli. Koço Kota dhe Xhevat Leskoviku u gjykuan si armiq dhe u dënuan si kriminelë të luftës me burgim të përjetshëm. Për ironi të fatit, Koço Kota vdiq në atë burg, të cilin e kishte ndërtuar vetë kur ishte kryeministër i Zogut. Disa ditë pas Koço Kotës erdhi në Shqipëri edhe e shoqja, e cila, me sa kam marrë vesh, u internua në fshatrat e Lushnjes. Theksoj, se një rol jo të vogël në zbulimin e transportimin e ish-kryeministrit të Zogut ka luajtur edhe grupi i ushtarakëve grekë.

Po me forcat tona që tashmë ndodheshin në Veri të Shqipërisë, ç’po ndodhte?

Si domosdoshmëri e kohës ishte krijuar dhe forcuar gradualisht shërbimi i nformacionit dhe zbulimit në forcat e armatosura. Ishin krijuar seksionet operative të këtij shërbimi, të cilat, me gjithë vështirësitë e fillimit, po punonin me mjaft sukses. Një nga informatorët me shembullorë të ushtrisë ishte kuadri shumë i përgatitur, me kulturë dhe trim Xhaferr Cenko Lubonja, të cilin unë e kisha njohur kohë më përpara, kur ishte një nga drejtuesit e forcave partizane të zonës së Vithkuqit e Kolonjës, e më pas zëvendëskomisar i batalionit të katërt të Br.4.S. Ai u vra në Mirditë së bashku me zëvendëskomandantin e kësaj brigade, Pano Xhamballo, një kuadër i shkëlqyer dhe me shumë prespektivë i luftës, në rrethana të vështira dhe disi enigmatike. Unë kisha marrë disa raporte sekrete nga Xhaferri, se ai kishte arritur të krijonte mirëkuptim me krerët nacionalistë të veriut dhe ishte në tratativa për të organizuar një kuvend të madh me ta për një bashkëpunim midis këtyre forcave kundërshtare, të cilat vepronin në Zonën e bajraqeve të tyre, por qëndrimi sektar dhe shumë i dëmshëm i Liri Gegës, e cila kishte marrë urdhër nga Miladini dhe Dushani, për vrasjen pas shpine të Mustafa Gjinishit dhe krerëve të tjerë nacionalistë të veriut të vendit, bëri që ky proces jo vetëm të dështonte, por solli përplasje të ashpra dhe të armatosura midis forcave tona dhe atyre nacionaliste. Xhaferri ishte ndoshta e ardhmja e informacionit dhe zbulimit shqiptar të pasluftës, por fati i hidhur bëri që ky kuadër i shkëlqyer të ndahej shumë shpejt nga jeta. Në këtë mënyrë po konsolidohej një nga shërbimet më të domosdoshëm dhe më të nevojshëm të shtetit të ri që opo formohej. Le të mos harrojmë se shërbimi i informacionit dhe zbulimit të shtetit të ri që po krijohej ishte syri, veshi, mendja, analiza dhe konkluzionet e gjithçkaje të padukshme antishtetërore që ndodhte dhe mund të ndodhte në të gjitha kohët. Ne për këtë angazhuam kuadrot më të devotshëm dhe ishim të bindur se po vepronim drejt. Nuk do të flas këtu për rezultatet e këtij shërbimi kaq fisnik që do të reflektoheshin me kalimin e viteve. Në këto rrethana po përgatitej Plenumi i Dytë i Beratit, për të cilin kam mendimin që njerëzit që ishin kundër zhvillimit të tij qenë Miladini, Enveri, Mugosha që tashmë ishte larguar nga vendi ynë për në Jugosllavi, Liri Gega e ndonjë tjetër.

Plenumi i Beratit thuhet se ishte një nga më të rëndësishmit në hitorinë e PKSH dhe të vendit. Çfarë mendimi keni ju për të?

Plenumi i Dytë i KQ të PKSH, u mblodh në Berat nga 23 deri më 27 nëntor të vitit 1944 dhe sikur të mos kishte qenë festa e 28 nëntorit, të cilën ne duhet ta festonim në Tiranën e çliruar, ai do të vazhdonte edhe për shumë ditë të tjera. Me këmbënguljen e Velimir Stojniç, Niaz Dizdareviç, Koçi Xoxes, Sejfulla Maleshovës, Nako Spirut, në kundërshtim me dëshirën e Miladinit u përgatit ky Plenum. Dua të theksoj se në pragun e zhvillimit të punimeve të Kongresit të Rinisë në Helmës mbërritën përfaqësuesit e dy aleatëve të mëdhenj të Koalicionit të Madh Antifashist, BRSS dhe USA si dhe përfaqësuesit e PKJ pranë Shtabit të Përgjithshëm të UNÇL, me përjashtim të Velimir Stojniçit dhe Niaz Dizdareviçit, të cilët ishin edhe përfaqësues pranë KQ të PKSH. Ndërkohë, Miladin Popoviçi bënte çmos për të mos lejuar emisarët e rinj jugosllavë, që kishin ardhur me frymë të re pranë KQ të PKSH dhe për ta zëvendësuar atë. Në plenum morën pjesë të gjithë anëtarët e vjetër të KQ dhe mjaft personalitete drejtuese të PKSH dhe LANÇ-it, që parashikoheshin të kooptoheshin në organet drejtuese të PKSH. Doemos, në punimet e këtij plenumi morën pjesë edhe përfaqësuesit e PKJ, të cilët sollën frymën e re që kishte dërguar udhëheqja jugosllave dhe mareshali Tito. Më kujtohet mirë se fryma e punimeve të plenumit ishte nga më transparentet dhe më demokratiket që ishte zhvilluar deri në atë kohë. Mungonte krejtësisht fryma e komandimit, e kultivuar prej gati katër vjetësh nga Miladini dhe Enveri. Raportin e parë “Mbi situatën politike”, e mbajti Sejfulla Maleshova dhe do të isha shumë i lumtur ta lexoja edhe një herë atë. Raportin e dytë “Mbi vijën politike të PKSH”, me cilësinë e Sekretarit Politik të KQ të PKSH e mbajti Enver Hoxha, që pretendon se atë variant të raportit që ai kishte përgatitur nuk ja lanë ta paraqiste. Të jetë i vërtetë vallë ky pretendim i Enverit? Unë them jo, përderisa përbri këtij raporti qendron një raport autokritik shumë i zgjeruar i Enver Hoxhës, të cilin unë do ta konceptoj vetëm me dy fjalë që ai ka thënë në plenum: “Të tjerët kujtonin se unë isha nga krerët e GKK, por unë isha vetëm një simpatizant i tij, nuk isha anëtar…. Unë mendoja si mendonte Aliu (Miladini), dhe asnjë presje më tepër”. Ndaj po citoj edhe disa fjalë që më kanë mbetur në mendje nga diskutimi i Tuk Jakovës në plenum: “Partia jonë s’ka qenë kurrë indipendente. Ajo ka qenë e përqëndruar vetëm në duart e Miladinit dhe Dushanit”. Para tij kishte folur me shumë ashpërsi Sejfulla Maleshova, i cili kishte deklaruar se Enver Hoxha, ndonëse është konsideruar si shembulltyra e sukseseve tona të LANÇ-it e PKSH-së, në të vërtetë ishte sinteza e gabimeve të tyre…. Më poshtë do të vazhdonte me guximin e tij proverbial: Sektarizmi jo vetëm në Parti, por edhe në ushtri degjeneroi gradualisht në terror dhe s’është aspak e çuditshme se si ky terror degradoi në krim, madje në krim të organizuar”. Sejfullai i mençur nuk do të ngurronte të proklamonte me guxim në Plenumin e Beratit, madje edhe dy vjet më vonë, kur do ta përjashtonin nga Byroja Politike e KQ të PKSH se “po vazhduat në këtë rrugë do të ktheheni shumë shpejt në një klikë, madje në një klikë vrasësish….”. Por, le të vazhdojmë me kujtimet e mia për Plenumin e Dytë të KQ të PKSH. Raporti i tretë “Mbi vijën organizative të PKSH”, u mbajt me cilësinë e Sekretarit të Organizativ të KQ të PKSH, nga Koçi Xoxe. Nga diskutimet për çështjet organizative të partisë doli në dritë se Miladin Popoviç kishte nënshtruar me çdo kusht Byronë Politike të KQ të PKSH, por deri-diku edhe qarkorët apo komandat e shtabet e njësive për t’ju imponuar atyre në të gjitha drejtimet. Anëtarët e Plenumit në diskutimet e tyre theksuan se vetëm pas largimit të Popoviçit, këto muajt e fundit, ata mundën të çlirohen dhe të marrin frymë lirisht në zgjidhjen e problemeve të tyre. Ata kishin kujtuar se me ardhjen e emisarëve jugosllavë që nga themelimi i partisë do të gjenin tek ata përkrahjen, ndihmën dhe mbështetjen e plotë, por, theksonin delegatët e plenumit ishin zhgënjyer, sepse ai bashkë me Enver Hoxhën kishin bërë gabime të mëdha politike dhe organizative dhe i kishin dhënë veprimtarisë së PKSH-së shtrembërime të jashtëzakonshme. Por, nëse Enveri pranoi që në fillim disa nga gabimet e tij, ndyshe qëndronte puna me karakterin e Miladinit, ai ishte i ashpër dhe nuk pranonte asgjë. Dua të theksoj se Enveri në Plenumin e Beratit u kritikua përgjithësisht dhe konkretisht si një vegël qorre e Miladin Popoviçit dhe Dushan Mugoshës, të cilët mbajnë përgjegjësi të madhe historike që përzgjodhën këtë njeri për ta ngritur në postet më të larta të udhëheqjes së Partisë, të Frontit, të Ushtrisë dhe të Pushtetit, ndonëse ky, siç e pohoi edhe vetë gjatë atyre ditëve kritike, por realiste të plenumit, nuk ishte dalluar për aftësi të veçanta si udhëheqës i LANÇ-it, si Komandant i Suprem, si Sekretar i Përgjithshëm i partisë e të tjera. Kështu, punimet e plenumit paraqitën një imazh krejt ndryshe të Enverit nga versionet zyrtare që paraqisin materialet e PPSH dhe veprat e këtij njeriu të pashpirt dhe të paaftë, të cilat pa pikë turpi e paraqesin atë si anëtar të GKK që na paska bërë ligjin në këtë grup, themelues i PKSH, organizator i LANÇ, themelues i FDSH, krijues i Ushtrisë, arkitekt i pushtetit popullor, si një nga luftëtarët më të flaktë të planeve titiste në punët e brendshme të Shqipërisë e të tjera. Por, duke e njohur aftësitë e shtrembërimeve diabolike të Enver Hoxhës dhe jo vetëm të Enverit, por edhe të lakejve të tij, duke e ditur paraprakisht se, ky mashtrim i madh një ditë do të demaskohej e do të dilte në shesh, siç e thashë më lart, ai nuk nguron të shtrembërojë vërtetësinë e fakteve historike, që nga viti 1935-36, e deri sa mbylli sytë, me përjashtim të pauzave të qetësisë që krijonte në fragmente kohore të ndryshme. Unë nuk marr përsipër të bëj analizën e këtij plenumi historik dhe të madh do të thoja, sepse nuk jam sot në gjendje të bëj analistin apo historiografin, apo sociologun. Unë jam thjesht një ish-udhëheqës i PKSH, tashmë i moshuar, që po i transmetoj brezit të ri mendimet e mia, kujtimet e mia dhe ndonjë emocion të jetës sime. Tronditëse ishin kritikat për krimet dhe sektarizmin e madh, që ishte treguar në krahina të ndryshme. Nga një diskutim i Manush Myftiut, mbaj mend se u trondit e gjithë salla, kur dëgjuam se, komanda e Brigadës së Pestë kishte mbledhur fshatin në një të ashtuquajtur konferencë dhe aty kishin pushkatuar 22 vetë. Ose, kur forcat e Brigadës hynë në Kurdari të Matit, përveçse dogjën 10-15 shtëpi, në një mëhallë të tij vranë pa gjyq 20 fshatarë të pafajshëm. U kritikuan ashpër në plenum qëndrimet e vazhdueshme sektare e terroriste të Liri Gegës, kur ajo dhe Dushani ndodheshin në Qarkun e Vlorës, apo terrori që ushtroi brigada e parë duke pushkatuar me dhjetëra e dhjetëra fshatarë të pafajshëm në Lushnje e të tjerë. Më kujtohet që diskutime shumë interesante mbajtën Nako Spiru, Tuk Jakova, Kadri Hoxha, Bedri Spahiu, Gogo Nushi, Koçi Xoxe, Naxhije Dume, Ramadan Çitaku, Hysni Kapo, Manush Myftiu, Kristo Themelko, Alqi Kondi, Kiço Ngjela, e të tjerë, duke e marrë fjalën disa herë lirisht, por midis këtyre, dua të përmend një diskutim shumë prekës të mikut tim, Gogo Nushi, i cili thekson se kishte marrë një direktivë nga KQ i PKSH, për zhdukjen e disa personaliteteve të mëdha si: Sotir Kondi, i cili theksoi se ishte një atdhetar nacionalist demokrat që aderoi në LANÇ dhe më vonë u zgjodh kryetar i tij, apo zhdukjen fizike të anëtarit të vjetër të partisë, Anastas Plasari, intelektual i njohur, një ndër udhëheqësit e Grupit Komunist të Zjarrit, që marsin e vitit 1943, kur unë drejtoja Qarkorin e Korçës, ai u pranua anëtar i PKSH. Një personalitet i shquar, i cili më vonë është persekutuar padrejtësisht për një kohë të gjatë. Më tej Gogo vazhdon se: “Ne morëm direktiva të vrisnim Zef Malën, por ishim të bindur se urdhri që na u dha ishte i gabuar dhe nuk e zbatuam atë. Por si mund ta shpjegojmë vrasjen e Gjinishit, apo vrasjen e Mynir Xhindit, anëtar i Komitetit Qarkor të Vlorës? Këtë frymë kriminaliteti e kemi vërejtur ditët e fundit në Tiranë, nga batalioni i disiplinës janë vrarë rreth 60 vetë dhe po të vazhdojë kështu, numri i tyre mund të kalojë mbi 100. Unë nuk kam qenë dakord, sepse këto akte tregojnë pazotësinë tonë”. Po të vazhdonim kështu me diskutimet e tjera, do të krijohej një tablo aq e zymtë sa, do të ishte tepër e trishtueshme, për ato forca të cilat ishin në pragun e çlirimit të vendit. Pyes se përse u duhej fitimtarëve ky terror, kur këta ishin në përfundimin e luftës dhe duhet të ngjallnin entuziazmin e fitores? Ç’ishte ky shpirt kriminaliteti? Asgjë tjetër, veç shpirti i kultivuar gjatë katër vjetëve nga “miqtë” tanë internacionalistë. Sot, pas kaq vitesh, mund të them se jo kohëzgjatja e punimeve të plenumit ishte kryesore, por transparenca, analiza e thellë e veprimtarisë së KQ të PKSH, sinqeriteti i diskutimeve, deri dhe i denoncimeve në këtë Plenum, përmbajtja e thellë e këtyre diskutimeve, dhembja dhe shqetësimi që shprehnin anëtarët e KQ për gabimet e bëra dhe jo ato që deklaronte pas kaq vitesh Enver Hoxha, në librin e tij “Titistët”, mua më ka habitur guximi prej bixhozxhiu i Enverit. Kurajoja për të mos pasur aspak respekt për faktet dhe të vërtetat historike të partisë e të tjera. Plenumi i Dytë i Beratit, ishte e vetmja mbledhje që i ngjante një kongresi, një analize të madhe kombëtare, ku është shfaqur një shpirt i madh demokratik dhe një transparencë e jashtzakonshme. Mendoj se po të kishte vazhduar analiza partiake dhe veprimtaria e PKSH, në atë frymë, historia e Shqipërisë dhe PKSH-së, nuk do të kishte qenë aq tragjike dhe e përgjakshme...

[Albo]

"Enveri në Bukuresht për honoraret e shkrimeve"

Gjergj Titani

Në vijim të rrëfimit të tij për «Panorama», Pandi Kristo, ish-anëtar i Byrosë Politike të KQ të PKSH, dëshmon për të tjera fakte historike. Së pari, si u njoh me Koçi Xoxen dhe se si organizonin së bashku punën për fitoren e zgjedhjeve lokale në vitin 1936. Kandidatët komunistë, që konkurronin nën siglën e shoqërisë «Puna», patën sukses, pasi mbështeteshin gjerësisht nga klasa punëtore e qytetit. Grupi Komunist i Korçës ishte aktiv në organizimin e revoltave kundër qeverisë së Zogut, ku më e përmendura ishte demonstrata e bukës.

Sipas Kristos, pushtimi fashist i vendit krijoi një situatë të vështirë për aktivitetin komunist, ndaj dhe ilegaliteti i anëtarëve të GKK u bë çështje e ditës. Interesant është fakti se si Koço Tashkoja u dha porosi Pandit dhe Miha Lakos për ta angazhuar në veprimtari të ndryshme Enver Hoxhën, ish-mësues në Liceun e Korçës, gjë që nuk u pranua nga Miha. Dëshmia më tronditëse e Pandi Kristos është fakti se si në prag të pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste Enveri përgatitej të largohej për në Rumani, me pretekstin se do të merrte atje honoraret për disa artikuj të shkruar në gazetat e kryeqytetit rumun. «Ne ato ditë ishim shumë të shqetësuar për fatet e vendit dhe të qytetit tonë, kurse Enveri e kishte mendjen për të shkuar për ca groshë deri në Konstancë dhe Bukuresht». Akuza më e rëndë për Enver Hoxhën vjen pas deklarimit të Pandi Kristos se ai nuk pëlqehej nga një pjesë e mirë e anëtarëve të GKK, pasi kishte bërë disa deklarime të pasinqerta. Ja në vijim intervista.

Ju jeni dënuar si anëtar i grupit të Koçi Xoxes, mund të sqaroni njohjen tuaj me të?

Më kujtohet se në vitin 1930, unë njoha fare rastësisht barba Dhimitrin (Dhimitër Xoxe), babai i Koçi Xoxes. Ai kishte blerë një dyqan përbri dyqanit të vëllezërve Peristeri, që ndodhej përballë me dyqanet e vllazërisë Pllaha, ku sot është kompania e transportit udhëtar për në Greqi. Atëherë, barba Dhimitri, sapo kishte ardhur nga Negovani (sot ky fshat quhet Flamburo dhe banohet nga shqipfolës), që ndodhet rreth 17-18 kilometrër larg Prefekturës së Follorinës. Personalisht, Koci Xoxen, që ishte rreth tre vjet më i madh nga unë, më duket i datëlindjes 1911, e kam njohur pak pas vendosjes së të atit të tij me punë në Korçë. Rastësia e solli takimin tonë në një nga pikniket e zakonshme që organizonim me rininë korçare në pika klimaterike dhe turistike të krahinës. Koçi organizonte vazhdimisht piknikë të tillë në Dardhë, Moravë, Shen Naum, Voskopojë, Shën Marenë të Pogradecit, Shën Trivac të Hoçishtit. Në to mblidhej rinia punëtore dhe studentore e Korçës e gjatë mitingut flitej mbi tema atdhetare dhe në të njëjtën kohë organizoheshin skeçe dhe koncerte të vegjël me këngë patriotike. Mbaj mend, se në fund të këtyre piknikëve, iu dorëzonim studentëve, që ishin pjesëmarrës të vazhdueshëm të këtyre aktiviteteve edhe broshura me ide përparimtare e komuniste. Kur doli revista «Bota e Re» , që ishte botim yni, e shpërndanim atë duke mbledhur edhe kontributet për botimin e saj. Në këto aktivitete më kujtohet se merrnin pjesë shumë shokë që i pranonin idetë tona.

Do të ishte me shumë interes për lexuesin për të thënë se si dhe në ç’rrethana u organizua, zhvillua demonstrata e bukës. Si e përjetuat ju situatën e tensionuar që u krijua në Korçë?

Në vitin 1936, si kryesi e grupit, vendosëm ta ngremë popullin e Korçës dhe të rrethinave në një ditë të shtunë pazari, në protestë masive, që njihet si demonstrata e bukës. Si rezultat i depresionit të madh botëror ekonomik shfrytëzuam varfërinë e tejskajshme të popullsisë të qytetit dhe të fshatit për një revoltë masive me përmasa të gjera. Propaganduam midis pronarëve zanatçinj të të gjitha llojeve që atë ditë të mbyllnin dyqanet dhe të dorëzonim çelësat në bashki. Revolta filloi nga qytetarët e Korçës, përkrahësit e GKK dhe u mbështet gjerësisht nga studentët dhe fshatarët, që kishin ardhur për të bërë pazar. Demonstrata filloi me sukses, punëtorët e qytetit dhe fshatarët na përkrahën masivisht, duke mbajtur në duar flamurët tradicional të profesioneve. Këpucarët, rrobaqepësit, hekurpunuesit, llamarinistët, teknikët e ndryshëm, shoferët, samarxhinjtë, shegertët dhe kamarierët, u drejtuan fillimisht për në bashkinë e qytetit dhe pas parullave të para komandanti i xhandarmërisë të qarkut të asaj kohe, kolonel Dedë Jakova, sipas urdhrit dhe përforcimeve që kishte marrë nga Tirana lëshoi kundër demonstruesve paqësorë xhandarmërinë e armatosur. Kjo ishte përleshja e parë e madhe e organizuar e punëtorisë qytetare dhe studentëve korçarë kundër pushtetit lokal dhe xhandarmërisë mbretërore. Punëtorët u gjakosën, u bënë arrestime masive dhe si rezultat demonstrata jonë u thye, por ne dolëm nga kjo përleshje edhe më të fuqishëm. Në qytet, ato ditë, xhandarët qarkullonin në patrulla treshe dhe kishin bllokuar të gjitha rrugët që çonin në Pogradec, Bilisht, Kolonjë, Voskopojë, Dardhë etj. Pra, kjo ishte një përvojë e mirë, pasi mësuam se si duheshin organizuar në të ardhmen revoltat mbarëpopullore, sepse po afronin edhe zgjedhjet e pushtetit lokal.

Si u arrit që komunistët të fitonin zgjedhjet e këshillit bashkiak?

Po afroheshin zgjedhjet vendore për këshillin bashkiak të qytetit. Ne kishim vendosur të organizonim propagandimin e kandidatëve tanë të cilët për herë të parë do të përballeshin me kandidatët zyrtarë të forcave të tjera. Korça, atë kohë, kishte një masë punëtore të organizuar mirë në sindikatat e tyre sipas profesioneve dhe të rinisë shkollore. Po përgatiteshim që përveç fitores në pushtein vendor të kishin përfaqësuesit tanë edhe në parlament. Si rezultat i këtij organizimi të mirë, të bërthamave dhe celulave të GKK duke i maskuar celulat komuniste nën emrin e shoqërisë «Puna», ne i fituam zgjedhjet e këshillit bashkiak dhe nënkryetar i këtij këshilli u zgjodh shoku ynë i GKK, Koçi Xoxe. Pra, duke shfrytëzuar të gjitha hapësirat legale që lejonte kushtetuta mbretërore, bëmë të pamundurën për të fituar ato të drejta që na takonin me ligj. Dua të theksoj, se GKK nuk u aktivizua kurrë në veprimtari terroriste. Sa mbaj mend unë, ne mund të kritikoheshim për veprimtari të vetëmbyllur apo për ngathtësi për veprime masive dhe dalje më të gjerë e më të thellë nga kuadri i Qarkut të Korçës, por ne mendonim atëherë se më mirë të ishim më të ngadalshëm në ato rrethana të shtypjes sociale dhe mospërgatitjes në kohën e duhur të vetëdijes klasore sesa të nxitoheshm në aktivitetet politike dhe propagandistike dhe të pësonim mandej disfata. Jehona e demonstratës së bukës dhe fitorja e zgjedhjeve lokale ishte shumë e madhe, jo vetëm në Qarkun e Korçës, por edhe më gjerë. Po hidheshin themelet e luftës dhe përpjekjeve të organizuara të klasës punëtore dhe shtresave të gjera popullore të qytetit dhe të fshatit.

Në vitin 1939, ju u dënuat për veprimtari komuniste nga Gjykata Mbretërore Shqiptare çfarë ju kujtohet nga ajo kohë?

Gjyqi kundër komunistëve, që u zhvillua në fillimin e vitit 1939, në Tiranë, ishte i pari gjyq politik i atyre përmasave. Qeveria mbretërore shqiptare dhe politika e saj po drejtohej drejt marrjes së masave qetësuese kundër elementëve, të cilët ajo padrejtësishi i quante elementë turbullues, ç’ka në fakt nuk ishte ashtu. Zogu e parandjente një pushtim të afërt të Shqipërisë nga Italia fashiste. Ai e ndjente rrezikun e afërt që pasi solli rrëzimin e tij dhe largimin e Zogut dhe të oborrit mbretëror në një ekzil, që do të zgjaste për shumë e shumë vite. Në atë kohë, me porosi të GKK, punoja në Tiranë në punëtorinë «Zik-Zak», pronë e mikut tonë Gaqo Kondakçi, nga Korça. Në këtë punishte, u dërgova për të zëvendësuar Sotir Vullkanin. Doemos, ne një bërthamë veteranësh të GKK ishim vendosur në kryeqytet për tri arsye të mëdha; të përhapnim idetë komuniste, të zgjeronim luftën kundër okupatorit, e cila tashmë kishte filluar në stil të gjerë, dhe të hidhnim themelet për bashkimin e Grupeve Komuniste dhe krijimin e PKSH-së. Mbaj mend se, ashtu si Sotir Vullkani, banoja në shtëpinë e Dhori Karagjozit, një komunist dhe antifashist i bindur, që e kishte shndërruar shtëpinë e tij në bazë të rëndësishme të GKK. Vajza e tij, Lidra, sot është martuar me pedagogun e universitetit shtetëror të Tiranës, Rexhep Meidani. Kurse vajza tjetër, është martuar me djalin e Hysni Kapos. Kur u kryen arrestimet masive të Grupit Komunist të Shkodrës, na arrestuan bashkë me Sotirin. Ky me ndihmën e ish-ministrit të Drejtësisë, avokat dhe deputet i asaj kohe, Thoma Orollogai, u lirua nga akuzat që i ngarkonin, kurse unë u gjykova dhe u dënova së bashku me anëtarët e GKSH-së si; Zef Mala, Vasil Shanto, Qemal Stafa, Niko Xoxi, Ilo Panduku, Emin Duraku, Tuk Jakova, Jorgji Shuteriqi e të tjerë. Pak më vonë na transferuan në burgun e Mbrezhdanit, të Beratit, ku na gjeti edhe shembja e shtetit monarkist, pas pushtimit fashist të vendit më 7 prill 1939. Ndërkohë, funksionimi i shtetit u paralizua pas një rezistence të shkurtër disaditore, ushtria mbretërore shqiptare dhe forcat popullore të vetëmbrojtjes e ndërprenë rezistencën. Mbreti, oficerët e lartë të ushtrisë e të xhandarmërisë bashkë me ithtarët e tjerë të qeverisë zogiste, ministra, deputetë, e personalitete të tjëra të lartë, të cilët, sipas të dhënave, ishin rreth 2000-3000 vetë. Ata u dislokuan, jo pa vështirësi, fillimisht në qytetin e më të afërt kufitar grek të Follorinës dhe më pas në Larisa. Ndërkohë, ne e shpërthyem burgun dhe vendosëm të arratiseshim. Pjesa më e madhe e të burgosurve, u arratisën jashtë shtetit, kurse unë menjëherë vendosa të krijoj lidhjet me shokët e mi në qytetin e Korçës, ndaj dhe nxitova të shkoj atje. Mbasi u ktheva urgjentisht në Korçë, ato ditë të prillit 1939, takova Sotir Vullkani me Koço Tashkon, të cilët i gjeta shumë të shqetësuar për mbrojtjen e qytetit që kishte mbetur pa qeveri lokale dhe pa mbrojtje ushtarake. Ata, më thanë se kishin takuar rastësisht në një lokal të Korçës, Enver Hoxhën, i cili iu kishte thënë se po përgatitej të shkonte në Rumani për të marrë “honoraret”, për disa shkrime që paskësh bërë në gazetat e Bukureshtit dhe të Kostancës! Ky fakt apo trillim i Enverit më ka vënë vazhdimisht në dyshim, sepse po të kishte shkruar vërtet diçka të tillë, ai nuk do ta linte pa përmendur në “veprat e tij voluminoze”. Kështu, që as këta artikuj dhe as ata që ai pretendon se ka shkruar në gazetën e PK Franceze, “Hymanite” nuk janë vërtetuar kurrë. Po vrisnim mendjen se ç´ishte vallë ky trillim i Enverit, në ato ditë kaq të rënda? Më kujtohet mirë kur Koço Tashkoja na thotë, Miha Lakos dhe mua: “…Aktivizoheni këtë profesorin në ndonjë punë…”. U pamë sy ndër sy të habitur dhe Miha i tha: “ …Lërna rehat o Koço me gjithë këtë profesor...”. Dua të theksoj se të gjithë ne, komunistët e Korçës, nuk kishim asnjë respekt për të. Madje, dyshonin për disa veprime e deklarime të pasinqerta të Enver Hoxhës. Ne ato ditë ishim shumë të shqetësuar për fatet e vendit dhe të qytetit tonë, kurse Enveri e kishte mendjen për të shkuar për ca groshë deri në Konstancë dhe Bukuresht.

Si ishte situata në qytetin e Korçës në ditët e para të pushtimit fashist?

Së pari, e dija që shokët e grupit i kishin marrë të gjitha masat për ta pritur pushtimin fashist ashtu siç e meritonte, me revolta dhe demonstrime mbarëpopullore antifashiste. Pushtimi fashist, si rezultat i rerzistencës së dobët të ushtrisë mbretërore, përparoi relativisht shumë shpejt. Komandanti i xhandarmërisë së Qarkut, kolonel Preng Pervizi, ndonëse gëzonte një farë popullariteti në Korçë nuk veproi energjikisht, sepse nuk kishte një urdhër të tillë zyrtar nga mbreti. Mendoj, se Qarku i Korçës, Skraparit dhe malësitë e tjera të tij, ishin vendi më i përshtatshëm për të filluar një rezistencë popullore të mirëfilltë, ç’ka nuk ndodhi për shumë arsye subjektive të kuadrit ushtarak të ushtrisë mbretërore shqiptare. Dua të theksoj se shokët më treguan që mbreti u tregua i kujdesshëm për veten e tij dhe njerëzit që e shoqëronin ndaj ai nuk ndaloi në Korçë, por te besnikët e tij në fshatin Zemlak. Koço Tashkoja dhe Koçi Xoxja më thanë, kur u takuam, se i kishin organizuar një pritë mbretit për të mos ta lejuar të largohej nga Shqipëria, por ai ishte treguar dinak, sepse nuk kishte ndjekur rrugën automobilistike kombëtare, Pogradec-Maliq-Korçë, por rrugën sekondare Pogradec-Zemlak-Bilisht-Kapshticë. Ai, pasi kishte fjetur një natë në Zemlak dhe kishte takuar kolonel Preng Pervizin, komandantin e xhandarmërisë së Qarkut, u nda prej tyre. (Sigurisht këto të dhëna unë i kam nga materialet sekrete të dikasterit të zbulimit kur mora detyrën në qeverinë e re demokratike të Beratit). Populli i Korçës dhe i Pogradecit, Bilishtit, Ersekës, Leskovikut e i fshatrave, e pritën futjen e trupave fashiste me indinjatë, revoltë dhe demonstrime masive antifashiste. Ato ditë që populli i Korçës sipas traditës dilte me flamur kombëtar dhe parulla kundër pushtuesit në duar, duke kënduar këngët patriotike “Për Mëmëdhenë”. E kam parë me sytë e mi se si patriotët pleq shokë të Mihal Gramenos, Themistokli Gërmenjit, Petro Nini Luarasit, Papa Kristo Negovani, Spiro Ballkameni dilnin në demonstrata bashkë me të rinjtë dhe me lotë në sy shprehnin indinjatën e tyre kundër pushtimit. Këto ishin hapat e parë të organizimit të rezistencës antifashiste dhe luftës për krijimin e PKSH-së. Është pikërisht kjo kohë, kur shokët më me përvojë të GKK u dërguan në qytete të ndryshme të Shqipërisë për zgjerimin e rezistencës antifashiste nën drejtimin e PKSH, që ishte në pragun e themelimit të saj.

Cila është origjina e familjes suaj?

Babai im, Kristo Gusho, sepse ne në fakt kemi patur këtë mbiemër, ishte punëtor-këpucar, por ai kryente edhe profesione të tjera. Shkurt, ç’t´i dilte përpara, sepse me rrogën e tij duhej të mbante familjen dhe të ushqente gjashtë fëmijë, 4 vajza e dy djem. Kumbara im, e them me mburrje këtë, ishte profesor Spiro Konda i famshëm, nga Dardha e Korçës. Babai ishte i lidhur me çetën atdhetare të Mihal Gramenos. Mbaj mend se ai vdiq në moshën 74-vjeçare, në vitet ´30-të, kur isha goxha i rritur. Nëna ime, Polikseni, u detyrua të punonte si kuzhiniere, akçeshë, në familjet e pasura, por ajo lante edhe rroba, lyente e kryente punë të tjera. Në këto kushte të rënda ekonomike, dua të them se isha i detyruar të le shkollën dhe të mësoja autodidakt, sepse duhej të punoja tashmë edhe në vend të babait, për të mbajtur dhe për të dërguar në shkollë të gjitha motrat dhe vëllanë tim. Punën e fillova duke u futur çirak këpucar në dyqanin e Sotir Vullkanit, që ishte afër Kishës së Mitropolisë së Korçës. Ne banomin pranë doktor Harisjadhit, që ishte diplomuar në Aleksandri të Egjiptit. Vëllai i tij, Petro Harizi, ka shkruar librin me mjaft vlera, “Historia e Korçës”. Dua të shtoj se doktor Harisjadhi ishte kushëriri i parë i Sotir Vullkanit, i cili kishte xhaxha kapedan Makriun me famë, që është vrarë rreth vitit 1911, në Janinë, në një betejë me turqit e drejtuar nga Xhavit Pasha. Në këto luftime, të cilat u kurorëzuan me sukses, duke e mundur Xhavit Pashën dhe duke e dëbuar atë nga Janina, kanë marrë pjesë edhe shumë shqiptarë nga viset e jugut, sidomos nga Korça. Ndoshta u zgjata pak me këto shpjegime, por këtë e bëra me synimin për të shpjeguar se kush ishte qëndrimi i doktor Harisiadhit në luftën italo-greke. Kur italianët sollën në Korçë trupa të shumta për t’u bërë gati për luftën në fjalë, thirrën në një mbledhje të gjerë të gjithë parinë e qytetit: priftërinj, hoxhallarë, baballarë bektashinj dhe nga shtresa intelektuale e vendit, në mënyrë që të bënin një deklaratë pro Italisë fashiste, ishte i vetmi doktor Harisjadhi, që nuk e firmosi një deklaratë të tillë të turpshme. Duke u drejtuar pjesëmarrësve, ai pyet: “Sikur të kthehen grekët si fitimtarë të kësaj lufte, që nuk ka të bëjë me ne shqiptarët, ç´do të bëni ju?”. Sigurisht që kjo pyetje e doktorit nuk ka nevojë për komente. Ai u largua në Greqi, te njerëzit e fisit të vet, shqiptarë me banim atje, dhe u kthye në Korçë para çlirimit të saj nga pushtuesit e huaj. Po atë ditë ai vdiq. Nënkuptohet doktor Harisjadhi ishte filogrek, por jo grekoman. Ai ishte padyshim patriot shqiptar.

[Albo]

Përse Sejfulla Maleshova s'pranoi të martohej me motrën e Enverit

Gjergj Titani

Këtë herë, Kristo, në kujtimet e tij prek tema interesante si atë të bashkëjetesës me familjen Hoxha dhe hyrje-daljet mes tyre. Ai nuk harron të thotë se si e pagëzoi Enveri vajzën e porsa lindur të Pandit me emrin Asamble dhe përse gjyshja e vajzës nuk e pranoi asnjëherë këtë emer. u hodhën poshtë nga udhëheqja komuniste.

Kristo shpjegon, gjithashtu, edhe pse e refuzoi Sejfulla Maleshova propozimin e Nexhmijes për t´u martuar me Sanon, motrën e Enverit. Ekzekutimi i Bahri Omarit dhe përse Enveri nuk ia fali jetën kunatit, që e kishte strehuar atë dhe familjen e tij gjatë luftës. Plenumi i 8-të i KQ të PKSH-së dhe diskutimet e pakontestuara, që më vonë “Njeriu pozitiv me keqbërësin, ose katilin, në fakt, nuk puqen kurrsesi me njëri-tjetrin, sepse nuk mundet, në asnjë mënyrë, tirani dhe diktatori të jetë promotor i progresit, i përparimit, i zhvillimit. Ndaj, sipas mendimit tim, periudha e socializmit të egër enveristo-stalinist, që u instalua, jo vetëm te ne në Shqipëri, por edhe në vendet e tjera të Bllokut Lindor, si dhe periudha më e butë e këtij socializmi pas vdekjes së Stalinit, nuk mund të cilësohen kurrsesi si zhvillime pozitive të ligjshme sociale, e aq më tepër nuk mund të jenë as një evolucion progresiv, por një involucion zhvillimi me kahje të kundërt, një regres negativ i frenuar artificial, si rezultat i metodave diktatoriale. Etapat e zhvillimit të lëvizjes punëtore e komuniste, si dhe fazat e luftës së armatosur, i ndoqëm dhe i zhvilluam në përputhje me kërkesat e ligjshmërisë sociale, por ishin ndërhyrjet e Miladin Popoviçit, Dushan Mugoshës, deri diku të S.V.Tempos, Stojniçit, Zllatiçit, e të tjerë, të cilët prishën natyralitetin dhe zhvillimin origjinal të lëvizjes sonë. “Nuk dua të jem kurrsesi taksativ, por kam dalë në këtë përfundim, falë përvojës së gjatë në politikë”, shprehet Pandi Kristo.

Çfarë ndodhi pas punimeve të Plenumit të Dytë, që ishte i fundit pas aktiviteteve që u zhvilluan në Berat?

Pas këtyre aktiviteteve shumë të rëndësishme, u përgatitëm për të hyrë në Tiranë me një ceremoni festive të natyrshme e të ligjshme. Pak përpara kishim dërguar në kryeqytet, Nesti Kerenxhin, për të siguruar parrezikshmërinë dhe qetësinë e hyrjes së Qeverisë atje. Po ashtu, Abdyl Këllezin, si të plotfuqishëm për organizimin e vendosjes së zyrtarëve të rinj, që po vinin në Tiranën e çliruar në hotele, konvikte, kazerma, vila, shtëpi banimi, kuzhina, mensa. Furnizimin me produkte e ushqime, të cilat mungonin në atë kohë, mund ta përballonte vetëm një njeri i shkathët dhe aktiv si Abdyli. Liri Belishova, një tjetër e dërguar, do të merrej me organizimin e rinisë, gruas, propagandës, shtypshkrimeve, parrullave e të tjera. Që të tre këta shokë, bënë një punë kolosale për sistemimin dhe akomodimin e Qeverisë së Re. Le të kujtojmë se, qeveria, që kishte dalë nga një luftë e armatosur, nuk kishte në dispozicion asgjë, as zyra, as orendi, as mjete shtypshkrimi, as buxhet, thesar, a asgjë tjetër, veç vullnetit dhe gatishmërisë për të drejtuar e udhëhequr Shqipërinë e porsa çliruar. Ato ditë, përveç detyrave partiake dhe funksioneve të tjera, u emërova Sekretar Politik i Komitetit të Partisë së Qarkut Tiranë-Durrës. Zëvendësi im, për fushën e organizimit, ishte shoku im i mirë, Gogo Nushi. Ndërsa, shef i agjitacionit e propagandës i këtij komiteti ishte Xhvit Qesja. Instruktore për gruan ishte komunistja e vjetër me origjinë nga Najdenët e Dibrës, shoqja jonë Meribani, e cila më pas u bë dhe gruaja e Xhavit Qeses. Dua të theksoj se, Xhaviti, në të shumtën e rasteve të mbjedhjeve të Byrosë, apo sekretariatit të KQ të PKSH-së, ishte pjesëmarrës dhe me përpikmëri, kaligrafi si rrallëkush, mbante protokollet dhe dokumentet kryesorë. Instruktor për rininë ishte Pirro Dodbiba. Mbaj mend që kishim edhe dy-tre punonjës të tjerë dhe kaq. Mund të them me bindje se ato ditë ne nuk na mundonte burokracia e tepruar. Komitetet e partisë dhe ministritë, përbëheshin nga grupe të vogla operative punonjësish entuziastë që vinin nga lufta, nga njësitë partizane, apo komitetet e qyteteve, qarqeve. Në këtë komitet, që ishte në fakt më i madhi dhe më i rëndësishmi në vend, kishim punë gjatë 24 orëve dhe mbaj mend që më shumë punonim në terren, duke marrë kontakte direkte me ato pak ndërmarrje, private, apo shtetërore, që ishin në atë kohë. Detyra më emergjente ishte pastrimi i qytetit, që ende kishte gjurmët e luftës nëpër rrugë. E them me kënaqësi se, grupi operativ i përbërë nga Abdyli, Nesti dhe Liria, kishin bërë një punë kolosale për mobilizimin e qytetarëve dhe partizanëve të njësive që ndodheshin të dislokuara në kryeqytet, të cilët kishin bërë gati gjithçka. Madje, Mehmet Shehu dhe Shtabi Operativ, që drejtoi çlirimin e Tiranës, pregatiti paradën e parë të forcave fitimtare përpara Qeverisë së Re, popullit të kryeqytetit dhe përfaqësuesve të aleatëve që ishin akredituar tashmë pranë Komandës së Përgjithshme. Më vonë u emërova kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit, që u vendos me zyra në shtëpinë trekatëshe të Kacelëve, që ekziston edhe sot në qendër të Tiranës. Zëvendëskryetar i KKSH-së ishte, Demush Thaçi, ndërsa bashkëpunëtorë ishin Spiro Gjoka, Naum Stralla, e të tjerë, të cilët ndihmuan në ato ditë të vështira me të gjitha fuqitë e tyre intelektuale dhe profesionale. Naum Stralla, ish-anëtar i vjetër i GKK-së dhe më pas i PKSH-së, nëpërmjet një firme private italiane farmaceutike, ka mundësuar importin e një sasie të madhe medikamentesh që na u deshën në luftë. Me kujdesin dhe aftësitë e Strallës, jemi furnizuar thuajse rregullisht dhe pa telashe me anën e një rrjeti të organizuar mirë të farmacive të ndryshme, që pa ngurrim, përcillnin në mal të gjitha kërkesat tona. Ky shërbim, falë punës dhe përkushtimit të Naumit, funksionoi gjatë gjithë kohës së luftës pa pengesa… Më kujtohet se më mungonte krejtësisht praktika e drejtimit të një dikasteri kaq të rëndësishëm, por me ndihmën e bashkëpunëtorëve të mi, Gogo Nushi, Xhavit Qese, Neriban Najdeni, Demush Thaçi, Naum Stralla, e të tjerëve, munda ta përballoj me sukses këtë detyrë të vështirë. Nuk mund të lë pa përmendur se kur isha ministër pa Portofol, Enver Hoxha më kishte lënë të drejtën e firmës dhe të vulës. Gjithashtu, vura re se shumë vendime, apo urdhëra ekzekutivë, me përgjegjësi të madhe, ai hezitonte t’i firmoste vetë. Kështu që, krijova bindjen se këtë praktikë pune, Enveri, e bënte për të larguar përgjegjësinë nga vetja, në mënyrë që më pas nëse ky apo ai problem dilte i pasuksesshëm, të kishte të drejtën ta kontestonte atë. Më ka bërë përshtypje se, Enveri, nuk punonte më në zyrë, por në një ambient që e përgatiti enkas në shtëpi. Madje edhe mbledhjet e Byrosë Politike, i bënim po në shtëpinë e tij. Këtu zënë fill pretendimet e mëvonshme, paranojake të tij se gjoja në këtë kohë “grupi i Koçi Xoxes”, e kishte izoluar. Pyes me sinqeritet se, nga kush ishte izoluar Enveri? Këto pretendime, jo vetëm nuk qëndrojnë, por janë shpikjet e trurit të tij të sëmurë, sepse Koçi me Enverin fillimisht hanin bashkë, e për të dyja familjet gatuante i njëjti kuzhinier. Në këtë kohë, edhe unë drekoja më shumë në shtëpinë e tij se në familjen time, që e kisha sjellë nga Korça. Nuk duhet harruar që me Enverin banonim në të njëjtin oborr. Po ashtu, edhe Koçi me Nakon, rregullisht kështu vepronin. Enveri këto pretendime i ngre pa baza, sepse ai nuk ishte i izoluar nga ndokush, por i vetizoluar në kullën e tij.

Si u sistemuat në shtëpinë tuaj në Tiranën e Re, kur ishit fqinjë me Enverin dhe Koçin?

Megjithëse, kjo nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë, mund të them se fillimisht banoja me familjen time në një oborr me Enver Hoxhën dhe Koçi Xoxen. Marrëdhëniet tona ishin shumë të mira. Venim e vinim lirisht te njëri-tjetri, pa ndroje dhe pa ceremonira të veçanta. Pikërisht në këtë kohë, Enveri, nuk e di se për çfarë arsye filloi të mos dilte në zyrë dhe siç e thashë pak më lart ai u vetizolua. Ishte ndjenja e frikës, apo e kujdesit të tepëruar, këtë nuk mund ta them me siguri. Ai dhe Nexhmija ende nuk kishin fëmijë. Unë dhe Dhora, gruaja ime, kishim një gëzim të madh, sepse na kishte lindur vajzë, të cilën Enveri shumë shpesh e përkëdhelte, e merrte në duar, dhe i gëzohej. Ditën e tretë të lindjes së saj, sipas zakonit ortodoks, pregatitej enkas një bukë valë me gjalpë e me sheqer. Ky rit quhet “të tretat”. Po atë ditë vihet edhe emri i të porsalindurës. Sigurisht, ne nuk do të shkonim as në kishë as diku gjetkë, për të celebruar këtë ceremoni, por rasti u gjend. Mbaj mend se, atë ditë po zhvillonim punimet e Asamblesë Kushtetuese. Unë, Enveri dhe Koçi, u kthyem në shtëpinë time të uronim gjyshen e vajzës, nënën e gruas sime, që e thërrisnim mitera, sepse ime më ishte vrarë në demonstratën e 9 shtatorit 1943. Gjithashtu, do të uronim gruan time, Dhora, motrën time, Vangjeli dhe vëllanë Kosta, që ishin anëtarët e familjes sime dhe banonin me mua. Me këtë rast, Koçi Xoxe, ja shpjegoi Enverit ç’ishte “bukë vala” e të porsalindurës dhe “të tretat”. Në çast Enveri tha: “Vajzën do ta quajmë Asamble, pikërisht sot me rastin e mbjedhjes së parë të Asamblesë Kushtetuese. Kështu u vendos. Vajzën time e pagëzoi Enveri. Ajo e mban edhe sot e kësaj dite këtë emër. Falë tragjedive, që ndodhën me mua më pas, nuk patëm fatin e mirë të gëzonim edhe në fëmijë të tjerë, ndaj ky pagëzim i çuditshëm i Enverit na ndoqi pas gjithë jetën. Më kujtohet se vjehrra ime, atë ditë dhe më vonë, u pikëllua së tepërmi, sepse atë emër që i vuri Enveri, nuk mundi ta pranonte kurrë. M’u kujtua edhe një rast tjetër, që ka të bëjë me marrëdhëniet e mia me shokët e udhëheqjes. Në verën e vitit 1941, u fejova me Dhora Nedellin, e cila më vonë u bë gruaja ime. Atëherë nuk ishte kohë fejesash e martesash, ndaj dhe u martuam menjëherë pas çlirimit. Në fundin e vitit 1944 celebruam martesën. Po atë ditë celebruan martesën e tyre edhe Hysni Kapo me Vito Kondin. Me këtë rast, të dy palët ishim dëshmitarë për celebrimin e martesave. Kështu, e thjeshtë, pa ceremonira, ishte dasma e atëhershme. Menjëherë pas këtij akti u largova nga hotel «Dajti», ku ishte sistemuar pjesa më e madhe e udhëheqjes, mora familjen dhe u vendosa në shtëpinë që përmenda pak më lart.

A vinin të tjerë vizitorë, shokë të udhëheqjes, në shtëpinë tuaj, të Envrit, apo Koçit?

Sigurisht që vinin. Dyert e shtëpive tona ishin të hapura për të gjithë. Kishim katër-pesë vjet që ropateshim si ilegalë nëpër bazat e luftës, qelive të policisë e burgjeve, gërxheve të luftës në mal. Për një kohë nuk na bëhej t´i hiqnim nga trupi uniformat partizane, por u mësuam me kostume civile, pantallona të hekurosura, kravatat, këmishët e kollarisura, madje filluam të mbajmë edhe kapele borsalino. Një nga vizitorët e shpeshtë, i mirëpritur dhe shumë simpatik te ne, apo edhe tek Enveri, ishte profesor Sejfulla Maleshova. Ky fakt, i kishte rënë në sy edhe Nexhmije Hoxhës, ndaj një ditë ajo pa ngurruar më tha: «Dëgjo shoku Pandi, Sejfullai është beqar dhe ne kemi menduar se do të ishte mirë që ta martonim me Sanon, motrën e Enverit. Ç´mendim ke ti? A mund t’i thuash këtë Sejfullait?» Sigurisht mua më ra qielli në kokë, sepse së pari, nuk isha mësuar të merresha me të tilla punë. Më habiti guximi i Nexhmijes. Për më tepër, isha dhe jam edhe sot në pleqëri njeri shumë serioz, i mbyllur nga natyra dhe fjalëpak. Unë jam njeri i zymtë, por kurrsesi i vrazhdë. Nuk e kuptoj, përse Nexhmija ma ngarkoi mua transmetimin e këtij mesazhi te Sejfullai. Gjithsesi, Sejfullai na kishte thënë se motra e Enverit, i vinte shpesh në xhepin e vogël të xhaketës nga një trandafil të kuq. “E shkreta, mendon të m’i hedhë kthetrat mua, beqarit të stazhionuar!”, thoshte Sejfullai dhe qeshte me të madhe. Kisha porosi madhore, tashmë nga Nexhmija. Bëra ç’bëra ia trasmetova Sejfullait kërkesën e saj. “Dhelpra plakë” tha: «Dëgjo Pandi, unë s’kam mbetur për lëmoshat e Enverit. Krushqi me të nuk bëj kurrë». Në këtë rast e kuptova mirë se nuk e simpatizonte aspak Enver Hoxhën. Mendoj, se kjo bisedë nuk ka më nevojë për komente dhe kërkoj falje që përmenda njerëz që nuk kanë lidhje me çështjet tona.

A keni dijeni për ekze-kutimin e Bahri Omarit, kunatit të Enver Hoxhës? Si nuk mundi ky i fundit ta shpëtojë atë nga dënimi me vdekje?

Bahri Omarit, megjithëse kishte qenë ministër i Punëve të Jashtme në kohën e okupacionit, edhe mund të mos i jepej dënimi kapital, sepse kishte dhënë një kontribut me vlera për strehimin e vazhdueshëm dhe të sigurtë që i kishte bërë Enverit dhe familjes së tij, gjatë luftës. Por, rrethana të çuditshme dhe komplekse të Enverit, bënë që Bariu të dënohej me pushkatim. Rasti e solli që të di edhe rrethanat në të cilat u ekzekutua ky njeri. Ishte koha e zhvillimit të gjyqit special të kriminelëve të luftës. Koçi Xoxe, ishte kryetar i këtij gjyqi shumë të rëndësishëm, i cili nuk po zhvillohej vetëm me dëshirën, apo vendimin e Qeverisë së re Shqiptare. Sigurisht, që nuk kisha të bëja fare me gjyqet, jo se nuk do të merrja pjesë po të më caktonte Byroja Politike, por kështu rrodhën ngjarjet. Mbaj mend se një ditë prej ditësh, kur zhvillohej gjyqi special, më ka thënë Koçi Xoxe se Farija, motra e Enverit, i kishte shkuar në shtëpi dhe i ishte lutur që t’i falnim jetën Bahriut, burrit të saj. Enveri për çudi, në kundërshtim me udhëzimet e posaçme që i kishte dhënë Koçit për pushkatimin e B.Omarit, i kishte thënë të motrës: “Shiko Farije, këtë punë e ka në dorë vetëm Koçi”. Farija, me fjalët e Enverit u nis me një frymë te Koçi, të cilit i transmetoi ato që i kishte thënë i vëllai. Koçi, sigurisht u habit me këtë manovër dhelpërake të Enver Hoxhës, por me sinqeritetin e tij karakteristik, nuk ngurroi t’i thotë: “Dëgjo Farije, yt vëlla s’të ka thënë të vërtetën. Këtë punë e ka në dorë vetëm ai”. Pas kësaj bisede, Koçi, vjen te unë dhe ma tregoi hallin e madh të Farijes, e cila kishte të drejtë. Atëherë ngrihemi të dy dhe shkojmë në shtëpinë e Enverit dhe ndërmjetësuam për hallin e së motrës. Ai na tha: “Zbutje të luftës së klasave nuk ka. Edhe ai, Bahriu, pra, të pushkatohet si gjithë të tjerët”. Me këtë rast të veçantë pashë edhe njëherë fytyrën e vërtetë të Enverit. Kaq mund të them për këtë çështje që bëri bujë në atë kohë dhe u diskutua shumë edhe më pas.

Mund të na tregoni se si u përplasët me ambasadorin sovjetik, pak përpara se një delegacion që do të kryesohej prej jush do të nisej për në Moskë?

Ndoshta mund të duket e çuditshme, por ndërkohë që shokët kishin qenë disa herë jashtë shtetit, unë nuk munda të shkoj në asnjë delegacion. Madje, nuk kam patur kurrë asnjë kontakt me jugosllavët, Titon, apo me dikë tjetër. Edhe një vizitë në Bashkimin Sovjetik, me një delegacion të madh, ku kisha atributin e kryetarit të tij, nuk u relizua, pasi ndodhi një keqkuptim që edhe sot e kësaj dite më ka mbetur në mendje. Pak përpara se të niseshim, shkova në Ambasadën Sovjetike për të kordinuar planet e udhëtimit në BRSS me Gagarinovin, sekretarin e ambasadës. Kur po dilja nga selia e rezidencës së tyre, ky i fundit më pyeti: Nuk do ta takosh ambasadorin Çuvakin? Ju përgjigja, pa ndonjë keqdashje, se nuk ishte nevoja, pasi gjithçka kisha e rezaurova me të. Me sa duket ky veprim nuk u pëlqeu sovjetikëve, ndaj kishin propozuar largimin tim nga delegacioni. Këtë ma komunikoi Enveri, i cili më tha se në Moskë do të shkonte Nako Spiru. Pra, me këtë rast, ndofta dhe me ndonjë raportim tjetër pas shpine të punonjësve të Ambasadës Sovjetike në Tiranë, ç’ka në atë kohë ishin veprime shumë të rëndomta, u futa në listat e antisovjetikëve! Edhe pse isha komunist i vjetër dhe Bashkimin Sovjetik, e kam dashur dhe e kam pasur ëndërr vizitën atje, përsëri më llogaritën si kundërshtar.

Një nga çështjet më të diskutueshme është edhe zhdukja pa lënë gjurmë e Raqi Qirinxhiut. A vazhduan kërkimet për këtë dëshmor të ndritur të LANÇ-it, kur ju erdhët në pushtet, madje në funksione shumë të rëndësishme?

Po. Është ashtu siç thoni ju. Zhdukja pa lënë gjurmë e shokut tonë, intendentit të talentuar të Qarkut të Korçës, profesorit të mrekullueshëm të Liceut francez të Korçës, me kulturë të gjerë të marrë në Universitetin e Sorbonës, ishte një nga ngjarjet më tronditëse të kohës së Operacionit armik të Dimrit. Raqi, së bashku me një grup partizanësh të intendencës së tij, marrshonin diku nga fundi i kolonës kryesore të trupave. Mbas tyre marrshonte batalioni i parë i komanduar nga Zija Kambo, i cili ishte caktuar nga komanda e brigadës, Nexhip Vinçani dhe Pëllumb Dishnica, si reparti i prapavijës që mbyllte kolonën e gjatë të trupave të Br.4S. Kur forcat partizane kaluan Qafën e Beçit dhe hynë në Skrapar, konkretisht në Gjergjovë dhe Kapinovë, Raqi Qirinxhi nuk u gjend më. Ky fakt u bë edhe më shqetësues, sepse ai kishte me vete një shumë të madhe monedhash floriri, të cilat do të përdoreshin për formimin e brigadave të tjera partizane. U kërkua me insistim nga njerëz dhe skuadra të ndryshme partizane, gjatë gjithë dimrit dhe pranverës së vitit 1944, por nuk u arrit të zbulohej asgjë. Kërkimet vazhduan me mënyra nga më të ndryshmet, për gjetjen qoftë edhe të trupit të tij. Mund të deklaroj sot në vitet e pleqërisë sime se, Koçi Xoxe, ka shpenzuar shuma të konsiderueshme të hollash dhe energjish për dy-tre vjet rresht. Ai ka dërguar ekspedita sekrete në rajonin e zhdukjes së Raqit dhe përreth tij, por përsëri nuk u arrit të zbulohej asgjë. Madje, mund t’u them se organizoi edhe një mini agjenturë për të hetuar çështjen që ne na kishte habitur të gjithëve. Përsëri mundimi rezultoi i dështuar. Them se të gjitha thashethemet rreth çështjes së Raqi Qirinxhiut janë të pavërteta. Konkluzioni përfundimtar për të është se dimri i ashpër dhe tej mase i ftohtë, lodhja, rruga e vështirë me thepisje që përfundonin në përrenj, mund të jetë dhe shkaku i humbjes, i zhdukjes së shokut tonë të shtrenjtë Raqi Qirinxhi. Kësisoj, trupin e tij, e të kafshëve të ngarkuara me flori, i kanë ngrënë ujqërit e uritur, të cilët atë vit ishin dendësuar shumë. Por, nuk përjashtohet mundësia që me kohë i ka rrëmbyer lumi, i cili ndodhej poshtë rrugëkalimit të partizanëve.

Sipas kronologjisë së ngjarjeve, i ka ardhur koha Plenumit të 8-të të KQ të PKSH. Çfarë ju kujtohet nga punimet e këtij Plenumi?

Para se të flas për Plenumin e 8-të, dua të them se ishte zhvilluar plenumi i prillit të vitit 1946, i cili nuk ka ndonjë gjë të jashtëzakonshme për të shuar kureshtjen e lexuesve. Tetë muaj më vonë, prej datës 12-20 dhjetor të vitit 1946, zhvilloi punimet Plenumi i jshtëzakonshëm i KQ të PKSH-së, i cili shqyrtoi kryesisht Konventën Ekonomike, midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Pas një vit e gjysëm, nga 26 shkurti deri në 8 mars 1948, zhvilloi punimet Plenumi i tetë i KQ të PKSH, të cilin Enver Hoxha dhe të tjerë, ndonëse nuk kishin asnjë kontestim për vendimet, rezolucionin dhe dokumentet e tij, pas Plenumit të 11-të e quajtën plenumi i zi dhe, pikërisht këtu filloi kthesa fatale për uzurpimin e PKSH-së. Nënkuptohet, as Enveri, as dikush tjetër, nuk kishin forcën të bënin një kthesë të tillë të jashtëzakonshme në gjirin e PKSH-së, pa atë që ndodhi midis PKJ-së dhe PK të BS-së, pra midis Stalinit dhe Titos, dhe pa një regjizurë mnadhore ndërkombëtare të inspiruar personalisht nga Stalini dhe shtabi i tij, që drejtonte këtë betëjë të madhe. Rendi i ditës i Plenumit të 8-të, ishte kryesisht analiza mbi zhvillimin e situatës së brendshme në parti dhe “Mbi gabimet në vijën ekonomike të partisë”, “Analiza e situatës së brendshme dhe të jashtme të vendit”, “Plani i shtetit për vitin 1948”, “Çështje organizative dhe propozimet të Byrosë për pranimin e anëtarëve të rinj të KQ të PKSH-së dhe Byrosë Politike, me synim forcimin e KQ-së”. Diskutimet për këto çështje vazhduan të zjarrta, sepse ndërkohë, Nako Spiru, ishte cilësuar fraksionist dhe tradhtar. U kritikuan dhe u përjashtuan nga KQ-ja, Fadil Paçrami, Liri Belishova, Mehmet Shehu, e ndonjë tjetër. Në diskutime të ashpra u dënuan këta shokë si deviatorë dhe mbështetën diskutimin e Enver Hoxhës, Koçi Xoxes dhe anëtarëve të tjerë të Byrosë. Koçi, Haki Toska, Enver Hoxha, Gogo Nushi, Kiço Ngjela, Rrahman Përllaku, Nesti Kerenxhi, Naxhije Dume, Kristo Themelko, Koço Titka, Hysni Kapo, Manunsh Myftiu, Petro Papi, si dhe Ramiz Alia, Sotir Kamberi, e të tjerë morën pjesë gjerësisht në diskutime. Dhe u shprehën në një mendje për vendimet e plenumit. Dua të theksoj se, nuk po marr përsipër analistin, por tashmë që kanë kaluar kaq kohë e këta plenume, kanë mbetur tej në histori duhen analizuar e vlerësuar nga historiografët e paanshëm, sidomos sociologjik i Akademisë së Shkencave dhe Instituti i Historisë, sepse tashmë këto probleme nuk i takojnë dhe nuk i merr përsipër t’i zgjidhë asnjë parti politike shqiptare. Madje, njëri prej këtyre simpoziumeve të jetë ndërkombëtar, ku të thirren studiues dhe historianë nga vendet që kanë pasur interesa të kohës me PKSH-në dhe qeverinë komuniste. Në vitet e ardhshme, mendoj se duhen organizuar dy-tre sesione shkencore në datat e përvjetorëve të Plenumit të Dytë të Beratit, Plenumit të Tetë, e Kongresit të Parë të PKSH-së, ku të analizohen thellë gabimet, apo shtrembërimet që janë lejuar...

[Albo]

Si e arrestuan Pandi Kriston në vitin 1948

Gjergj Titani

Këtë herë Pandi Kristo, ish-anëtar i KQ të PKSH tregon për përplasjet me Enverin, në Plenumin e 11-të dhe Kongresin e Parë të Partisë. Ai nuk harron të shpjegojë edhe gabimet fatale që forumet drejtuese të partisë kishin përjashtuar nga radhët e saj, Sejfulla Malëshovën dhe çuan në vetëvrasje, Nako Spirun.

Këto, Kristo i llogarit si gabimet foshnjarake të PKSH. Ai tregon se si nuk preferohej nga rusët dhe pse ambasadori sovjetik, Çuvahin, jepte informacione të rreme në BS. Si i manipuloi dhe i vërsuli kundër “grupit” të Koçi Xoxes, Enveri, shokët e vjetër të GKK, Mihal Lakon dhe Pilo Peristerin. Pse, aktivet e partisë në Korçë dhe miqtë, lëshuan mbi ta akuza të paqena. Pse, Pandi Kristo, arrin në konkluzionin se, pas arrestimit të grupit “Xoxe”, Enveri uzurpoi PKSH. Ja në vazhdim, rrëfimi i tij.

Ju folët shkurt për Plenumin e Tetë të KQ të PKSH. Ndërsa një tjetër plenum mjaft i diskutuar është edhe Plenumi i 11-të i KQ të PKSH. Çfarë ju kujtohet nga punimet e tij?

Për të folur për Plenumin e Tetë, i cili përbënte fazën përmbyllëse të historisë së ligjshme të PKSH-së, mund dhe duhet të flisja më tepër. Madje, duhej të kisha thënë shumë për ato plenume, ku, me naivitetin tonë, por, edhe për shkak të gabimeve tona, që shpeshherë do të përbënin edhe faj politik, kemi ndihmuar padashje absolutizimin e pushtetit të Enver Hoxhës. Një, nga këto gabime ishte përjashtimi me shumë lehtësi, i Sejfulla Malëshovës, që ishte efektivisht njeriu më i përgatitur teorikisht, e me përvojë më shumë se 20-vjeçare në lëvizjen komuniste. Një tjetër gabim, ishte fajësimi, dënimi i shokut tonë të mrekullueshëm, Nako Spiru, i cili ishte produkt origjinal i lëvizjes përparimtare, e më pas lëvizjes komuniste e LANÇ-it. Pas përjashtimit të këtyre të dy personaliteteve të fuqishëm, me ndërhyrjen keqdashëse, sovjeto-jugosllave, Byroja Politike, e pa veten, më të dobësuar e më të paaftë, për të zgjidhur problemet e ndërlikuara të periudhës fillestare, të ndërtimit të jetës së re. Ajo u bë më e nënshtruar, pas humbjes së këtyre dy talenteve, gjigandëve, të mendimit politik dhe ekonomik të Shqipërisë. Këtu, zë fill, ai nënshtrim i pafalshëm, i cili u duk se rilindi në Plenumin e Dytë të Beratit, që shpalosi shpresën, për mbarëvajtjen e punëve në vendin tonë hallemadh. Por, tronditjet e mëdha për PKSH-në, sa kishin filluar, me përjashtimin e Sejfullait nga KQ dhe akuzat monstruoze për Nako Spirun, të cilat e shpunë atë djalë me guxim të veçantë, në vetvrasje. Pas vetvrasjes së tij, Komiteti Qendror i PKSH-së, humbi kthjelltësinë, largpamësinë, guximin, për të mos qenë e nënshtruar ndaj të huajve, humbi elokuencën e dy mendimtarëve dhe veprimtarëve të mëdhenj. Pra, Plenumi i Tetë i KQ të PKSH, ishte mbyllja e një etape të suksesshme të PKSH, ndërsa, Plenumi i 11-të, ishte fillimi i etapës më të zezë, që do të vazhdonte deri në vdekjen e diktatorit. Ky plenum, shënoi kapitullimin e PKSH-së, ndaj gjithçkaje ogurzezë e mundësoi uzurpimin e saj dhe e la klasën punëtore, efektivisht, pa partinë që duhej ta përfaqësonte në të gjithë rrugën e vet. Plenumi i 11-të i PKSH-së, i zhvilloi punimet e tij të tejzgjatura, nga 13-24 shtator të vitit 1948, në një situatë, tej mase të rëndë dhe shtypëse. Anëtarët e KQ, në fakt, diskutonin me pasion e arrogancë, bërtisnin e lëshonin “rrufe e vetëtima”, sipas udhëzimeve që kishin marrë nga Enver Hoxha e pasuesit e tij. Ne, u ndodhëm thuajse të papërgatitur, për ç’ka, po kurdiste grupi i Enverit në prapaskenë. Për shembull, ndërkohë që Enver Hoxha nuk luante nga Tirana, e dërgoi Koçi Xoxen, si të deleguar të KQ, në përkujtimin e themelimit të Brigadës së Parë Sulmuese, në Vithkuq të Korçës. Madje, miratoi edhe një udhëtim të Koçit në Panarit e rrethina, për të kujtuar edhe një herë, ato vende, ku ishte luftuar në kohën e Operacionit armik të Dimrit! Në këtë kohë, unë, për herë të parë në jetën time të pas çlirimit, isha me pushime të zgjatura në Pogradec. Atje, Enveri bashkë me familjen tonë, dërgoi edhe Nexhmijen! Ç’të ishte kjo zemërgjerësi e Enverit, mos e shoqja e tij do të luante rolin e vëzhgueses sonë të rreptë?! Enver Hoxha, gjatë gjithë kohës parapërgatitore të punimve të Plenumit të 11-të dhe Kongresit të Parë, nuk lëvizi nga Tirana. Këto kohë, na ndërruan makinat, shoferët dhe shoqëruesit e grupit tonë me shoqëruesit e grupit të vet, për arsye që nuk është e vështirë të kuptohen. Plenumi i 11-të revizionoi në mënyrë të kundraligjshme dhe antistatuore, të gjitha dokumentat, deklaratat, rezolucionet, vendimet e të tjera, që nga Plenumi i Dytë i Beratit e këtej. Ai e quajti Ministrin e Brendshëm, zëvendëskryeministrin dhe Sekretarin Organizativ të KQ të PKSH-së, përçues të vijës jugosllave dhe i përdori këto poste, për të venë partinë nën kontrollin e Sigurimit të Shtetit. Enveri, duke përdorur në parti metoda të drejtimit policor, ka shkelur rëndë centralizmin demokratik, si në parti, ashtu edhe në qeveri. Pasojat dihen. Tashmë, mungonte totalisht, fryma e kritikës dhe autokritikës parimore dhe ishte dobësuar, disiplina e të tjera. Plenumi i 11-të, shpalli botërisht se, armiku kryesor i Shqipërisë dhe i gjithë njerëzimit, ishin imperialistët amerikanë dhe anglezë. Titua, sipas vendimeve të Plenumit të 11-të, ishte udhëheqësi tradhtar, revizionist, armik i marksizëm-leninizmit, kampit socialist dhe vendit tonë. Këto, ishin deklaratat pompoze të këtij plenumi, që do të hidhte bazat e një persekucioni të gjatë gjysëmshekullor, që shënoi viktima të jashtzakonshme, burgime, internime dhe zhdukje fizike, të mijëra e mijëra kuadrove jo vetëm komunistë, por edhe, atyre që mendonin ndryshe nga Enveri, apo idetë që propagandonte ai. Pra, në vend që të lulëzonte një demokraci e re, lulëzoi një diktaturë e shfrenuar dhe e paparë ndonjëherë, deri atëherë. Dua të theksoj se, përpara zhvillimit të punimeve të Plenumit të 11-të, Enver Hoxha mblodhi rreth vetes, pa dijeninë e KQ, një grup besnikësh të tij, si Manush Myftiu, Hysni Kapo, Haki Toska, Peço Kagjini, Beqir Balluku, Behar Shtylla, Petrit Dume, Hito Çako, Spiro Koleka, e të tjerë dhe veçmas lexoi e komentoi letrat “e famshme, dritëdhënëse”, të KQ të PK të Bashkimit Sovjetik, të cilat nuk kishin të bënin fare, me aktivitetin e PKSH-së, por ishin letra të firmosura nga Stalini dhe Molotovi, që akuzonin dhe stigmatizonin pa baza, shumë rëndë me epitetet “tradhtar, trockistë, renegatë, revizionistë, këlyshë të imperializmit, e të tjera”, Partinë Komuniste Jugosllave, Qeverinë Jugosllave dhe ushtrinë e saj. Ndërkohë, unë, Koçi, Naxhija, Nesti, Vaskë Koleci e të tjerë, nuk kishim absolutisht asnjë dijeni, për këto veprime të Enverit, i cili, këto dokumenta, i kishte marrë në rrugë konfidenciale, nga ambasadori Çuvahin, i cili ka patur për mision të tij special, ngarkuar nga Moska, që të mbante krahun e Enverit.

Cilat qenë masat shtrënguese që mori Enver Hoxha në prag të Plenumit të 11-të dhe Kongresit të Parë të PKSH?

Gjatë kësaj periudhe, u bë një ridislokim i fshehtë i trupave të hequra nga zonat kufitare të Leskovikut, Kolonjës, Përmetit, Gjirokastrës, përreth qytetit të Korçës dhe kodrave të Tiranës, nën komandën e Pandeli Varrezit, i cili, siç kam mësuar më vonë, u dënua nga Gjykata Ushtarake, me 25 vjet burg. Kështu, trupat e komanduara prej tij, u vendosën përreth kodrave të Saukut, Kasharit, Petrelës dhe mbanin nën vëzhgim qytetin e Tiranës. Patrullat ushtarake të këtyre reparteve, lëviznin në kryeqytet dhe shpeshherë, ndesheshin natën me ato, të policisë. Veç kësaj, për të larguar nga Tirana, trupat e policisë, që vareshin nga Ministria e Punëve të Brendshme, e që quheshin besnikë të grupit të Koçi Xoxes, u dërguan, si forcë krahu e thjeshtë, për të punuar në hekurudhën Durrës-Tiranë. Pandeli Varrezi, tregon se si Hito Çako, që ishte në atë kohë komandant i Garnizonit Ushtarak të Tiranës, ishte i pakënaqur, me këto veprime, që binin ndesh me rregullat e paracaktuara ushtarake. Ai, pyeste vazhdimisht plot nervozizëm: Kush të ka sjellë ty në Tiranë? Ç’bën ti, këtu, me këto patrullat e tua, e të tjera e të tjera. Ndërsa, në Korçë, forca të tjera, ishin vendosur në Boboshticë, Drenovë, Mborje, e Voskop dhe mbanin nën vëzhgim qytetin, pa dijeninë e askujt. Madje, për këtë dislokim të paligjshëm, nuk dinte gjë, as Kryetari i Degës së Punëve të Brendshme. Tashmë, unë di shumë hollësira, për këto dislokime dhe kjo është e vërteta, por ç’vlerë do të kishte analizimi me hollësi, i të gjitha veprimeve të mbrapshta të atyre ditëve, që, veç vlerës historike, nuk kanë asnjë vlerë tjetër. Për mendimin tim, e them këtë, pasi jam menduar gjatë, atëherë, ishte duke u përgatitur në fshehtësi, një grusht shteti ushtarak, nën drejtimin e Enver Hoxhës, si Komandant Suprem, apo Sekretar i Parë i KQ të PKSH, i cili mbeti në tentativë, sepse nuk kishte asgjë të tillë, nga ç’pretendonte ai. Në plenum, diskutova edhe unë. Me naivitet bëra edhe autokritikë, ç’ka ishte e pavlerë, sepse pas plenumit nuk u paraqita më në punë, pasi u vumë nën mbikqyrje të rreptë policore.

Si i manipuloi Enver Hoxha shokët e vjetër të GKK për t’ju kritikuar ashpër në mbledhjen e aktivave të partisë në rrethe?

Pas kësaj, nëpër qarqe, vazhdonin aktivet e partisë për të vënë masën e gjerë të komunistëve në dijeni, sipas dëshirave të Enverit, për vendimet dhe rezolucionin e Plenumit të 11-të. Në aktivin e Partisë në Korçë, ishin të pranishëm, përveç Enverit dhe grupit që e shoqëronte atë, edhe Koçi Xoxe e unë. Në kritikat e paskrupullta, që na bëheshin nëpër aktive, e konkretisht edhe në atë të Korçës, madje nga shokët tanë, militantë të vjetër, si Miha Lako, Pilo Peristeri e të tjerë, ne stigmatizoheshim me epitete nga më monstruozët. Për shembull, partizania e vjetër Efti Iftica, pyeti presidiumin: “Çfarë deshte të bënte Koçi Xoxe me gjithë këto kritika që i atribuohen atij?” Në këtë moment ndërhyn, Pilo Peristeri, një veteran i GKK, me të cilin kishim ndarë të gjitha hallet e kohës së mbretërisë, pushtimit dhe të luftës dhe thotë: “Nuk e kuptoni? Jau them unë. Desh të bëhej mbret…!” Në këtë aktiv, vetëm Nesti Gambeta, i doli në mbrojtje Koçi Xoxes dhe e ftoi Enverin, që të tregohej më shoqëror, por kjo mbrojtje e Nestit, ishte si një pikë uji në oqeanin e helmuar, të shpifjeve dhe të akuzave. Dua të rrëfej edhe një rast tjetër, të cilin e mësova nga i mrekullueshmi Xhavit Qesja. Pasi dolëm nga burgu, Xhaviti, më foli për një gjë interesante që kishte ndodhur në aktivin e dikastereve, Tiranë. Sotir Vullkani, një nga themeluesit e GKK dhe të PKSH, i porsakthyer nga Gjermania, ku ishte për shkëmbim përvoje, në përbërje të një delegacioni të ministrisë së Punëve të Brendshme, i indinjuar nga përmbajtja e diskutimeve të delegatëve, ku, po punoheshin materialet e Plenumit të 11-të, u takua me Enverin dhe i tha se këto probleme dhe akuza që ai ngrinte kundër Koçit, Pandit e të tjerëve, janë gabime që i kishin bërë të gjithë anëtarët e KQ, ndaj propozoi, që këto të zgjidheshin mes tyre dhe të mos shtroheshin në plenum, se, sipas tij, përveç fjalëve, nuk kishin asnjë vlerë tjetër. Sotiri, i rekomandoi Enverit që fundja, të zgjidhnin një Komitet Qendror të ri, e këtu merrnin fund të gjitha.

Gjatë kësaj kohe a kini pasur ndërhyrje provokative nga ndokush?

Sulmi i grupit të Enver Hoxhës, vazhdonte sipas porosive të ardhura nga Moska. Kam një rast flagrant. Më vjen në zyrë Spiro Koleka dhe më thotë: Të pret në takim ambasadori sovjetik, Çuvhin, për të biseduar rreth diskutimeve me Koçi Xoxen, rreth problemeve që shtroheshin në materialet e plenumit. Unë ju përgjigja negativisht ftesës, nëpërmjet të tretëve, që më bënte ambasadori sovjetik, duke i thënë Kolekës, se nuk kisha përse të shkoja tek ai. Nuk kisha biseduar asgjë, rreth këtij problemi me Koçin. Këtë rast, po e përmend për të vërtetuar atë, se jo vetëm ambasada ruse po kryente veprime të paligjshme e të pazakonta në praktikën diplomatike ndërkombëtare, aq më tepër midis dy vendeve, që e quanin njëri-tjetrin, mëmë e vëlla. Këtë e deklaroj, për të treguar se kishte kohë që ishte vënë në jetë skenari Stalinist i goditjes së madhe, kundër Titos dhe PKJ, konflikt ky, me përmasa kontinentale, e që do të merrte, nën rrënojat e tij, shumë e shumë njerëz në Shqipëri, Bullgari, Rumani, Hungari, Çekosllovaki, Gjermaninë Lindore, Poloni, dhe ca më shumë, akoma në vetë Bashkimin Sovjetik. Plenumi i 11-të, u finalizua me punimet e Kongresit të Parë të PKSH, për të cilin kam një përshtypje tepër të hidhur, në përvojën time jo të vogël, në lëvizjen komuniste.

Ç’përfaqëson Kongresi i Parë në historinë e PKSH dhe cili është mendimi juaj për të?

Kongresi i Parë i PKSH, i cili u zhvillua nga 8 deri në 22 nëntor të vitit 1948, ku morën pjesë rreth 550 delegatë, me të drejtë vote dhe 300 delegatë, me të drejtë vote konsultative, që përfaqësonin afërsisht 45000 anëtarë dhe kandidatë partie, do të ishte një kopje e zmadhuar e punimeve të Plenumit të 11-të. Por, do të thoja, një kopje më cilësore, sepse provat gjenerale të tij, ishin bërë në aktivet e partisë, në qarqe, në njësitë ushtarake dhe në Plenumin e 11-të. Ky kongres, kishte për rend dite, raportet: “Mbi punën e KQ dhe detyrat e reja të PKSH”, “Mbi planin ekonomik të shtetit”, “Mbi çështjet organizative dhe të projekt-statutit të partisë” dhe zgjedhjet e KQ të ri e Komisionit të Revizionimit. Mbaj mend, që qëndrova vetëm ditët e para, pastaj u largova, sepse nuk mund të duroja për trembëdhjetë-katërmbëdhjetë ditë, shtrembërimet, të bërtiturat dhe akuzat, nga më monstruozet. Jam i bindur se, kur t’i lexojnë brezat e ardhshëm, nëse do të kenë durim, materialet e Kongresit të Parë të PKSH dhe atyre që vazhduan më pas, do të habiten me manipulimet dhe prapshtitë e gjyshërve të tyre, që patën guximin ta çlirojnë Shqipërinë, nga pushtuesit e huaj dhe tradhtarët e vendit dhe po me kaq “guxim”, të shkatërrojnë atë, që me shumë gjak e sakrifica, e fituan në ditët e zjarrta të luftës. Veç të tjerave, dua të them se, sipas vlerësimeve që bënte Xhavit Qesja, pas lirimit nga burgu, në ato ditë të pakta, që mundëm të takoheshim dhe të bisedonim sëbashku. Ky njeri, që ishte lidhur me problemet e Byrosë Politike dhe KQ të PKSH-së, e sidomos personalisht me Koçin, m’a përforcoi mendimin, se raportin e këtij kongresi: sipas tij, pjesën për lindjen dhe zhvillimin e lëvizjes komuniste në Shqipëri, krijimin dhe aktivitetin e GKK, apo, themelimin e PKSH-së, e ka shkruar në plazhin e Durrësit, personalisht Koçi Xoxe. Këtë pjesë të raportit, si dhe pjesë të tjera të tij, Enver Hoxha, i mori dhe i përdori tekstualisht ashtu, në raportin që mbajti në kongres. Kongresi i parë i PKSH-së, zë një vend të veçantë në historinë e partisë, por le të mos harrojmë, jo sipas deklarimeve të Enverit, që shënoi një kthesë të madhe në jetën e partisë dhe të vendit. Përkundrazi, ky kongres shënoi fazën fillestare të rrugës stalinisto-enveriste, që do të ndiqte për më shumë se 50-të vjet, Shqipëria dhe PPSH, e që në themel të saj, do të ishte diktatura enveriste e bazë, lufta e klasave. Nuk kishte më të turpshme, kur lexova në internim kushtetutën e trumpetuar me aq bujë nga Enver Hoxha e lakejtë e tij: “Shqipëria është shteti i diktaturës së proletariatit”. A mund të mburrej kush me këtë cilësim, me këtë deklaratë? Kurrsesi jo. Në kongres, pati edhe shokë, që hapur edhe heshturazi nuk i mbështetën kurrë, materialet e këtij kongresi të përbindshëm, i cili, vulosi vijën diktatoriale të Enverit, e cila vazhdoi deri në vdekjen e tij. Këto që po them, vërtetohen edhe me faktin, se nga ajo periudhë e “lavdishme” e sundimit enverist tashmë, ka mbetur vetëm pluhuri i atij mali të madh me shkresurina, e vepra “madhështore, dritëdhënëse, udhërrëfyese, jo vetëm për ne, por për të gjithë botën”, nuk duhet të harrojmë se sipas Enverit, ne ishim “feneri ndriçues i të gjithë globit”. Kjo tregon se sa, false e sa hipokrite ishin këto slloganë, e qindra tonë bojë është shpenzuar kot. Në këtë mënyrë nuk dua të them kurrë se si se në kohën e Republikës Popullore të Shqipërisë, është bërë vetëm punë e keqe dhe e zezë, kurrsesi jo. Populli dhe klasa punëtore e RPSH, apo RPSSH, siç e riemëroi shtetin tonë, njëri nga kongreset e PPSH-së, punoi me dinjitet dhe tepër i preokupuar dhe ndërtoi me shumë sakrifica, vepra të mëdha, rrugë të shumta, hekurudha, tharje kënetash, zhdukja e analfabetizmit dhe e malarjes, elektrifikimi dhe telefonizimi i vendit, arsimimi masiv i popullsisë, mjekimi falas e të tjerë e të tjera. Por, nuk duhet të harrojmë kurrsesi, se vendi ynë u shndërrua në një kamp të madh, rrethuar me tela me gjemba, i ndarë faktikisht nga bota e civilizuar, ku nuk ekzistonte, dhënia pa kufizim e pasaportave për udhëtime jashtë shtetit, ku bënte ligjin agjitacioni dhe propaganda armiqsore dhe persekutohej, pa asnjë ngurim jeta, ëndrrat e të rinjve shqiptarë, ku në çdo hap mbizotëronte, i plotfuqishmi i lagjes dhe operativi i sigurimit, ku nuk zbatohej asnjë e drejtë apo liri e individit. Unë deklaroj, se do të isha plotësisht dakord me ndëshkimin dhe persekutimin tonë, nëse, do të vinte një kohë më e mirë e më demokratike, se koha kur ne ishim në udhëheqjen e shtetit, por fatkeqsisht, ndodhi krejt e kundërta. Deri sa vdiq Stalini, diktatura komuniste, lufta e klasave vazhdoi me tërbim deri në zenit, e mandej, kur me guximin dhe kurajon e PK të BS, u zhvilluan punimet epokale të Kongresit të 20-të, të PK të Bashkimit Sovjetik dhe kur lindi shpresa, se edhe në Shqipëri, ashtu siç ndodhi në vendet e tjera të Lindjes, do të riparoheshin e do të rehabilitoheshin kuadrot, që e kishin pësuar nga ato shtrembërime e akuza të përbindshme, që u bënë ndaj tyre. Por, shpejt, kjo shpresë u venit e u shua përfundimisht, si rezultat i qëndrimit, herë lajkatar e dredharak, e herë konservator e ekstremist, të Enver Hoxhës dhe grupit të tij, por edhe për neglizhencën e pafalshme të Nikita Hrushovit e specialistëve të KQ të Partisë Komuniste Bolshevike të Bashkimit Sovjetik, për Shqipërinë dhe vendet e tjera të demokracisë popullore. Atyre nuk u falet mefshtësia dhe indiferenca për këto vende, ndërkohë që, në BS dhe në jetën e partisë dhe qeverisë së tij, u bënë ndryshime të mëdha epokale. Si ishte e mundur që, regjimi diktatorial enverist, u la i lirë të sundonte në Shqipëri? Këto do të thoja unë, për punimet e Kongresit të Parë të Partisë, që përfundoi me arrestimin tim dhe të grupit të ashtuquajtur të Koçi Xoxes, pikërisht më 28 nëntor të vitit 1948, në prag të festës kombëtare të jugosllavisë, ndërkohë, që i kishim marrë ftesat, për të shkuar ne selinë e ambasadës jugosllave. Më kujtohet si sot, ajo ditë kur më thirrën në KQ, gjoja, për një punë të rëndësishme, dhe aty, në godinën e përdhosur të Komitetit Qendror, ku ishin arrestuar e do të arrestoheshin sa e sa të tjerë pas meje. Unë e ndjeja dhe isha i përgatitur shpirtërisht, se kjo dramë e dhimbshme do të ndodhte...

[Albo]

“Procesi gjyqësor kishte regjisurë enveristo-staliniste”

Gjergj Titani

Në fund të kujtimeve të tij, lënë dorëshkrim, pak para se të vdiste, Pandi Kristo rrëfen gjithçka për procesin gjyqësor të montuar, që kishte si qëllim dënimin me çdo kusht të “grupit” Koçi Xoxe. Sipas tij, edhe pse u mundua të vërtetonte akuzat e tij monstruoze dhe të trilluara, Bedri Spahiu, nuk mundi të vërtetonte fajësinë e të akuzuarve për veprimtari armiqsore. Në proces Koçi Xoxe ishte tepër i revoltuar dhe deri sa ju pre përfundimisht fjala nga Trupi Gjykues ai akuzoi dhe nuk iu përgjigj asnjë pyetjeje, që bëhej me qëllim nga akuza.

Të rënda për ish-anëtarin e KQ të PKSH ishin edhe vitet e burgut dhe të internimit të Lushnjës, ku ai mbijetoi falë heshtjes së tij totale. Në dokumenta të arkiveve ruse tepër sekrete, gjenden të shkruajtura edhe raportet që nisnin punonjësit e ambasadës sovjetike rreth procesit gjyqësor të “grupit” të Koçi Xoxes. Në to thuhet se akuza nuk mundi të gjejë fakte për të dënuar të pandehurit. Duke shfrytëzuar këtë, të akuzuarit, e vunë trupin gjykues në pozitë të vështirë. Edhe në një bisedë konfidenciale, më mars të vitit 1949 mes Stalinit dhe Enverit, në Moskë, diskutohet edhe ky proces. Edhe pse Enver Hoxha i quante të rrezikshëm, të akuzuarit në këtë proces, megjithëse ai nuk mundi ta mbrojë këtë tezë të tij, përpara mësuesit Stalin. "Panorama" jep në vijim intervistën e Kristos.

Po me pjesëtarët e tjerë të “Grupit” të Koçi Xoxes si u veprua?

Siç mësova më vonë, edhe ata i arrestuan në të njëjtën kohë, por u mbajtën në vende të ndryshme. Ndërsa ne, u arrestuam në mënyrë banditeske, aspak normale, më 28 nëntor të vitit 1948, siç mësova më vonë. Lajmi zyrtar, për arrestimin tonë, njoftonte se ishim arrestuar më 2 dhjetor të po atij viti. Siç kuptohet, na ishte bërë një arrestim i paligjshëm, e që u shpall me pesë ditë vonesë. Bashkë me mua e Koçin, u arrestuan edhe Vaskë Koleci, anëtar i KQ të PKSH, që në atë kohë kryente detyrën e zëvendësministrit të Punëve të Brendshme, Nuri Huta, një nga kuadrot kryesorë të MPB, e Vango Mitrojorgji, shef i Sigurimit të Shtetit. Për këta të tre të fundit, nuk e di me saktësi se ku u hetuan dhe u mbajtën të izoluar, pra të paraburgosur, por isha i bindur që ishin në po ato ambjente. Mua, më mbajtën në disa vila që ishin rezidenca të Ministrisë së Punëve të Brendshme. Hetuesinë kryesisht e drejtonte Prokurori i Përgjithshëm, Bedri Spahiu dhe këmbëngulte për të marrë prej nesh procese të rregullta. Gjithsesi, ashtu siç edhe nënkuptohet, ai ngulte këmbë në vërtetimin e fajësisë, që ngrinte akuza. Gjatë procesit hetimor, një ditë erdhi Mehmet Shehu, i cili duke më goditur lehtësisht në tëmthin e kokës më tha se duhet të thosha atë që donin ata, e diçka tjetër kërcënuese, dhe më nuk u duk, sepse kërkova pezullimin e hetimeve dhe e paralajmërova Bedri Spahiun, se nuk pranoja kurrsesi, as të më kërcënonte ndokush dhe aq më tepër të përdorte dhunë fizike. Gjithsesi, Hetuesia vazhdoi me metodat e saj të dhunshme, me presione fizike dhe psikologjike që tashmë, janë të njohura edhe nga shumë të tjerë e që nuk kam dëshirë t’i kujtoj sot, në pleqërinë time. Periudha përmbyllëse e hetimeve, u zhvillua në burgun e vjetër, ku ne qëndronim në të ashtuquajturat biruca të Koçi Xoxes. Ato ishin pa dritare dhe ajroseshin nëpërmjet një baxhaje që ishte ndërtuar enkas në tavanin e tyre. Biruca ime ishte përbri me atë të Koçit. Nëpërmjet një vrime të hapur në mur, nuk e di se nga kush, mbaj mend që u përpoqa të komunikoj me të. Koçin e njoha nga zërat që vinin prej andej. Xoxe, ishte shumë i kujdesshëm dhe mosbesues dhe filloi të komunikonte me mua vetëm, kur unë i futa nëpërmjet asaj vrime, fletën time të arrestit. Një tjetër ditë, kur unë po shkoja në banjë, në korridor, ashtu si rastësisht, pashë të veshur me uniformë, shokun tonë, Stefo Grabocka, që me sa duket hetuesia e kishte sjellë enkas, që unë dhe ai ta shihnim njëri-tjetrin. Shikimi im ishte qortues për të. Doja t´i thosha Stefos se ai nuk duhej të manipulohej nga prokuroria dhe hetuesia. Në fakt ashtu ndodhi. Stefo Grabocka, ky militant i GKK dhe PKSH, komunist i vjetër dhe profesionist i shkëlqyer, i konspiracionit tonë, nuk shkeli kurrë në siqeritetin, ndershmërinë dhe besnikërinë e tij, ndaj shokëve të vjetër të luftës.

Kush ishte ngarkuar nga Enveri për të hetuar “grupin” tuaj?

Për këtë hetim dhe zhvillimin e mëtejshëm të gjyqit, Enver Hoxha, kishte ngarkuar Bedriun, i cili me rreptësinë dhe konseguencën e tij, e vazhdoi procesin, konform regjizurës që i ishte ngarkur. Ia vlen të theksohet, se më pas Bedri Spahiu do të ishte njëri nga viktimat e proceseve diktatoriale të Enverit dhe do të dënohej me 25 vjet burg. Në këtë proces të turpshëm ai do të ishte në bankën e të akuzuarve sëbashku me të mrekullueshmin Tuk Jakova, që pas Kongresit të Parë u zgjodh në postin e Koçi Xoxes, pra, kryente detyrën e Nënkryeministrit të vendit dhe Sekretar Organizativ i KQ të PPSH. Bedri Spahiu, në një shkrim të madh në shtypin shqiptar, pas përmbysjes së diktaturës me titull, ”Bedri Spahiu, revizionon Bedri Spahiun”, mban një qëndrim të shkëlqyer dhe tregoi vitalitetin e jashtzakonshëm dhe besnikërinë e qëndrimit të tij, karshi regjimit diktatorial të Enver Hoxhës. Ai kësisoj, denoncoi dhe hodhi poshtë së pari, vetveten, duke bërë një autokritikë brilante për atë proces të turpshëm, kriminal, me regjisurë dhe skenar stalinisto-enverist. Them, se ky shkrim i Bedriut, që ishte një model autokritike, autoakuze, dhe pretence që ai i bënte regjimit të urryer të instaluar nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni Kapo, e pasuesit e tyre, nuk iu bë jehona që i takonte. Nga këtu, duhej filluar përmbysja e të gjitha trillimeve e shtrembërimeve të proceseve të inskenuara të Enverit.

Çfarë ju kujtohet nga procesi gjyqësor?

Gjyqi filloi më 10 maj të vitit 1949 me Kryetar të Komisionit Hetimor dhe Prokuror të Përgjithshëm, Bedri Spahiun, dhe anëtarë të komisionit Gaqo Floqin e Sotir Qiriakon. Kryetar të Gjykatës së Lartë, që përfaqësonte Gjykatën e Faktit, Frederik Nosin dhe anëtarë të saj, Vasil Trimçev e Niko Zoton. Grupi ynë, siç e kam përmendur, u quajt armiqsor, antipopullor dhe antimarksist, dhe sipas tyre, me ndihmën e klikës trockiste të Titos, synonte që të rrëmbente plotësisht në duart e veta udhëheqjen e partisë dhe të shtetit. Gjykata konkludoi se Koçi Xoxe dhe unë ishim përgjegjës plotësisht, për të gjitha “shtrembërimet”, që ishin vërejtur deri atëherë, në gjirin e PKSH-së, kishim shkëputur partinë nga shteti dhe e kishim vendosur atë, plotësisht nën kontrollin e organeve të Ministrisë së Punëve të Brendshme. U quajtëm agjentë dhe spiunë të Titos, që kishim krijuar një rrjet të gjerë spiunazhi, me anën e të cilit informonim revizionistët jugosllavë me informacione të karakterit të gjithanshëm, për gjendjen e brendshme politike, ekonomike dhe ushtarake të Shqipërisë. Shihni, ju lutem, me gjakftohtësi se ç’akuza ngrinte Gjykata e Faktit, mjafton, që të merrte një vendim kapital, të kënaqte kërkesat e “baba Stalinit” dhe të lante duart njëherë e përgjithmonë me bërthamën proletaro-punëtore të PKSH-së. Qëllimi ishte mëse i qartë. Josif Broz Titoja, i cili ndër të parët i kishte dalë hapur diktaturës staliniste, duhej të cilësohej agjent ndërkombëtar dhe vegël qorre e imperializmit amerikan dhe atij botëror. Nëpërmjet këtij gjyqi, që ishte i pari në vargun e gjyqeve tragjike në Evropën Lindore, si ai i Trajço Kostovit, në Bullgari, të cilin e varën në një nga sheshet qendrore të Sofjes, të Sllanskit, në Çekosllovaki, gjithashtu i rehabilituar, të Rajkut, në Hungari, edhe ky i rehabilituar, të Patrashkanut e të tjerë në Rumani, Shtajnerbergut e shumë të tjerëve, në RD Gjermane. Të gjithë këta, do të sillnin një muzg të gjatë deri sa, të shpërthenin ditët demokratike të Kongresit të 20-të të PK të BS, ç’ka në Shqipëri, nuk do të vinin kurrë, sepse diktatura enveriste sundoi fizikisht, praktikisht, politikisht dhe ideologjikisht, deri në vitet ‘90-të, kur u përmbys administrativisht diktatura komuniste. Unë pyes se, a u përmbys mentaliteti i zymtë që la diktatura gjysëmshekullore e Enver Hoxhës? A ndryshuan mentalitetet e ngulitura aq thellë, të kësaj diktature? Përgjigja ime është, fatkeqsisht jo. Kurrsesi, jo.

Si u zhvillua procesi gjyqësor?

Këtij procesi, në ditët e para të tij, iu dha karakter disi i rregullt zyrtar. U krijua përshtypja, sikur pas dëgjimit të akuzave, të pandehurit do të dëgjoheshin normalisht, por ndodhi krejt, e kundërta. Kur Koçi Xoxe, denoncoi atë që i ishte bërë gjatë qëndrimit në qeli, ia prenë fjalën disa herë dhe nuk e lejuan të fliste. Në një tjetër rast, kur i njëjti, kërkoi që të thirreshin në gjykatë me cilësinë e dëshmitarit në proces, Enver Hoxha, Hysni Kapo, Gogo Nushi, Tuk Jakova, Manush Myftiu, Kiço Ngjela, Nesti Kerenxhi, Naxhije Dume, si dhe të jepet mundësia për të lexuar proces-verbalin hetimor për t’i bërë atij, shtesat dhe vëretjet që duhet t’i bëjë i pandehuri, sipas parashikimit të ligjit, nënkuptohet, gjykata mori një vendim qesharak për të mos i thirrur dëshmitarët, pasi, rrethanat që kërkonte të sqaronte Koçi, ishin mjaft të sqaruara, nga zhvillimi i gjyqit. Mbaj mend, se Trupi Gjykues, e arsyetoi afërsisht kështu, kërkesën e dytë të Koçit, nëse mund të jem i saktë: “Meqënëse, i pandehuri ka dhënë shpjegime dhe ka patur mundësi në lidhje me akuzat e ndryshme që të bëjë vazhdimisht vëretjet dhe konstatimet e tij, dhe pasi leximi i proces–verbalit prej më shumë se 130-faqesh, nuk i shërben çështjes”. Këtë vendim e miratoi shumica e Trupit Gjykues, por nuk e miratoi anëtari tjetër i gjykatës Niko Zoto, i cili, u shpreh: “Jam kundër vendimit të shumicës për refuzimin e kërkesës së drejtë të Koçit, për të lexuar proces-verbalin hetimor për arsyen se proces-verbali i Komisionit Hetimor është prova kryesore, ku mbështetet akuza. Ndaj, duhet t’i jepet të pandehurit për ta lexuar dhe në fund të pyetet nëse, i pandehuri e pranon ose jo, e pastaj të bëhen vëretjet në ato pika që ai mendon”. Edhe kjo kërkesë kaq e natyrshme, kaq e ligjshme, vërteton edhe një herë, ngutjen e regjisorëve të këtij procesi të montuar, për ta mbyllur sa më shpejt atë. Pas kësaj, Kryetari i Trupit Gjykues, pyeti Prokurorin e Përgjithshëm, të pandehurit dhe avokatët mbrojtës të tyre, nëse kishin gjë tjetër për të zgjeruar hetimet apo jo. Prokurori mbajti pretencën duke analizuar të gjitha provat e sajuara, ai deklaroi fajësinë tonë. Koçi Xoxe u dënua me vdekje, me pushkatim, unë me 20 vjet, heqje lirie dhe punë të detyruar, Vaskë Koleci, me 15 vjet burg, Nuri Huta, me 12 vjet dhe Vango Mitrojorgji 7 vjet burg dhe punë të detyruar. Në datën 6 qershor, në orën pesë pasdite, u caktua dita për të bërë mbrojtjen. Dua të shtoj se Koçi Xoxe, me gjithë gjendjen e mjeruar fizike, gjatë procesit mbante shënime dhe ishte përgatitur për të mbrojtur veten. Në seancën e 12-të të procesit, në gjyq u paraqitëm vetëm unë, Vangua dhe Nuriu. Në këtë kohë, prokurori deklaroi se Koçi Xoxe kishte refuzuar të paraqitej në gjyq si dhe të lëshonte një deklaratë me shkrim se refuzonte të paraqitej në mbrojtjen e fundit. Trupi gjykues vendosi të sillej forcërisht Koçi, që të bënte mbrojtjen e fundit dhe nëse nuk do të bënte mbrojtje, ta deklaronte këtë, përpara trupit gjykues. Ndërkohë, unë pashë me keqardhje që pas pak, Koçi Xoxen, e sollën zvarrë duke e shtyrë forcërisht dhe vendosën në vendin e të akuzuarve. Pas kësaj, ai u ngrit me nervozizëm dhe deklaroi: “Më sollën forcërisht, nuk erdha vetë”. Atëherë Frederik Nosi, i tha se Trupi Gjykues vendosi ta sjellë përdhunisht dhe nëse nuk donte të mbrohej duhet ta deklaronte para tyre. Atëherë, Koçi Xoxe, deklaroi se nuk donte të bënte mbrojtjen pasi nuk kishte besim tek gjyqi dhe tek avokati dhe se prokurori, kishte bërë një pretencë të poshtër dhe false. Avokatin e ndaloi të fliste në emrin e tij. Falë përvojës së gjatë që unë kisha, nga përvoja e persekutimeve të mëparshme, nuk fola gjatë, dhe nuk jepja shpjegime, por kur u pyeta për plenumin e tetë dhe rezolucionin e tij, për të cilin, siç e kam përmendur më lart ishin të një mendjeje të gjithë anëtarët e KQ, thashë se dokumentat e këtij plenumi i kishin miratuar të gjithë dhe se Koçi atje, doli flamurtar. Më kujtohet se Koçi ka qëndruar rreptë dhe trimërisht në gjyq. Kur, ai është akuzuar për survejimin e Enver Hoxhës dhe shokëve të tjerë, nuk pranoi asgjë të tillë, dhe ka thënë se për përgjimet, censurimet, survejimet, vëniet në ndjekje, apo pushkatimet, janë bërë gjithnjë me miratimin e Komandantit, kështu i thoshim ne, Sekretarit të Përgjithshëm. Koçi deklaroi në gjyq se, Enveri në kundërshtim me ato që thotë, apo në kundërshtim me akuzat e Prokurorit të Përgjithshëm, nuk është survejuar kurrë. Në vijim ai deklaroi fuqishëm se:… Këtu unë po shoh një komplot të kurdisur kundër meje dhe duke qenë i revoltuar në një provë shkresore që i paraqiti Bedriu, me anën e një flete të daktilografuar, gjoja me karakteristikat e udhëheqësve të partisë, Koçi deklaroi: “Kjo fletë me këto shënime karakteristike, për udhëheqësit e partisë, i keni gjetur në materialet e Byrosë, kur është diskutuar ky problem dhe jo në arkivat e ministrisë së brendshme, apo dosjet e sigurimit të shtetit. Ndaj, unë them se ky është një bllof i madh dhe ka pesë muaj që s´kam bërë gjë tjetër, veçse, si më kanë thënë e imponuar këta të hetuesisë. Të gjitha janë shpifje, provokacione. Më kanë bërë provokacione fizike, psikike dhe morale, më kanë lënë rreth 2 muaj të lidhur këmbë e duar, më kanë bërë presione familjare. Ky është një turp i madh. Frederik Nosi, e porositi disa herë Koçin që të tregohej gjakftohtë, madje, i tha se duhet të kishte respekt për trupin gjykues, kurse Bedriu ligjëronte me të madhe: “Shikoni shokë, fytyrën e tradhëtisë. Ja, se ç´do të thotë trockizëm”. Kur Bedri Spahiu, konkludoi në fjalën e tij se Koçi Xoxe, jo vetëm kishte survejuar udhëheqësit dhe kishte grumbulluar informata për ta, Koçi Xoxe deklaroi: “Kjo është shpifje, jo me dy brirë, por me katër. Unë kërkoj që të bëhet gjyqi, me dyer të hapura që ta dëgjojë populli”. Kur prokurori pyeti, nëse ka patur dualitet midis Enverit dhe Koçit, dualitet parti-pushtet e të tjera, Koçi e mohoi këtë dhe insistoi të bëhej gjyq i hapur përpara popullit. Atëherë, Prokurori i Përgjithshëm, kërkoi që Koçi Xoxes, t’i hiqej e drejta e fjalës dhe të mos i merrej parasysh kërkesa, ç’ka Trupi Gjykues e miratoi unanimisht. Pikërisht në këtë kohë Xoxe, deklaroi se nuk do të fliste më, por do të akuzonte.

Po vitet e burgut dhe persekucionit politik si i kujtoni tashmë?

Ndërkohë, që Koçi Xoxe u pushkatua, unë u dërgova në burgun e vjetër të Tiranës, burgun e ri, në burgun e artizanatit në Tiranë, dhe në Burrel. Në vitin 1949, bashkë me Vaskë Kolecin, Musine Kokalarin, e një tjetër grua që nuk ia mbaj mend emrin, u dërguam në regjim burgu në Burrel. Në atë kohë zhvilloheshin provokacionet masive në kufirin shtetëror me Greqinë. Në burgun e Burrelit, kam qëndruar për një kohë të gjatë. Komanda dhe të dënuarit, janë sjellë korrekt me mua. Në vitin 1963, u lirova nga burgu dhe erdha pranë familjes time, e cila vazhdonte të ishte në Tiranë. Pas një muaji, me vendim të Komisionit famëkeq të dëbim-internimeve, më 5 nëntor të vitit 1963, më dëbuan nga Tirana në Lushnjë, ku punova në kooperativën e artizanatit, në profesionin tim të vjetër të këpucarit. Sikur të mos ishte e mjaftueshme, gjithë ajo kohë e gjatë persekucioni, në muajt e parë të vitit 1983, mua, më thirrën fillimisht në hetuesine e Lushnjës, e mandej, në atë qendrore dhe më pyetën intensivisht për Mehmet Shehun dhe donin që unë, atë, ta nxirrja tradhtar, agjent, poliagjent, spiun të regjur të imperializmit. Unë u thashë vetëm dy fjalë: “Enver Hoxhën e keni gjallë. Pyeteni atë, pse e mbajti kaq gjatë Mehmet Shehun, kryeministër. Unë nuk kam asgjë për t’u thënë”. Insistimi tjetër i hetuesisë ishte: Pse në procesin e Koçi Xoxes të arrestuan ty dhe jo zëvendësin e tij që ishte Nesti Kerenxhi? Natyrisht e kuptova menjëherë se pas vrasjes së Mehmetit, kishte filluar një proces, nga më të mëdhenjtë dhe më të komplikuarit që kishte ndodhur ndonjëherë në Shqipëri dhe se Nesti Kerenxhi ishte arrestuar. Ndoshta, sëbashku me Naxhijen. Gjithsesi i zemëruar, por, i përmbajtur iu thashë: “Ju keni ende gjallë arkitektin e atij procesi të montuar. Pyeteni t’ua thotë të gjitha hollësitë. çfarë mendoni ju, se sot, mbas 40-vjetësh doni të bëni gërmime dhe zbulime, mbi atë proces?!” Kaq, u thashë unë dhe iu luta të më linin të qetë në pleqërinë time. Më vonë, me vendim të posaçëm të komisionit të mësipërm, më 11 maj të vitit 1983, më internuan familjarisht në Çermë të Lushnjes.

Në internim me sa di keni humbur edhe gruan tuaj të shtrenjtë çfarë kujtoni nga ajo ngjarje e dhimbshme?

Në 7 janar të vitit 1984 humba gruan, shoqen time të jetës që kishim përjetuar sëbashku, të gjitha vështirësitë e kohës së luftës, të pasluftës dhe të persekucionit të gjatë dhe të rëndë që na i bëri peshqesh, ajo parti, të cilën e krijuam me mundin dhe gjakun tonë, e cila tashmë, nuk ekzistonte. Gruaja ime, Dhora, për një kohë të gjatë, u shtrua në spital dhe u kurua nga një reomatoit kronik, por i plotfuqishmi i zonës së Çermës, Bujar Peza, një përbindësh i vërtetë që ju ka rënë në qafë sistematikisht të përndjekurve politikë, as që nuk e lejonte të kurohej rregullisht në spital. A mendoni se sa në vështirësi, e kam ndjerë veten kur nuk kisha se si ta transportoja gruan për në varreza, sepse nuk desha të implikoja askënd. Në këto kushte, njoftova kryetarin e degës së punëve të brendshme, që doemos, e dinte fatkeqsinë që më kishte ndodhur, dhe i thashë se e vdekura kishte kohë që ndodhej në mes të shtëpisë dhe nuk kishim se si ta varrosnim. Atëherë, ai dërgoi katër punonjës të sigurimit të shtetit dhe kështu, u bë i mundur edhe riti tradicional i varrimit, të një njeriu të zakonshëm. Kur vdiq Enver Hoxha, unë u gëzova pa masë, por nuk ma mori mendja që krimineli, Bujar Peza, do të organizonte dhe urdhëronte, fëmijët e shkollës, të më zinin me gurë dhe të më përqeshnin rrugëve të fshatit. Përfytyroni se në ç’gjendje të vështirë, ndodhesha unë kur duhej të paraqitesha dy herë në ditë, në mëngjes dhe pas dite, në ritualin torturonjës të apelit, të të internuarve politikë. U desh denoncimi energjik, i vajzës, para tij dhe në të gjitha instancat e ministrisë së Punëve të Brendshme për të ndërprerë atë persekucion të ndyrë që organizonte operativi i zellshëm i zonës.

Kur u rikthyet në Tiranë?

Në 11 maj të vitit 1993, u lirova nga internimi dhe erdha në Tiranë. Fillimisht në shtëpinë e motrës sime Vangjeli, dhe më pas në shtëpinë e dhëndërit tim. Nuk po flas fare për kohën e çuditshme që ishte krijuar atëherë në Tiranë e qytetet kryesore të vendit, sepse këto, janë momente që i di gjithkush. Do të flisja me pathos për ato ditë, por nuk besoj se ka ndonjë interes të veçantë për mendimet e mia të atyre ditëve. Nëse do të kem mundësi, do t’i përmbledh kujtimet e mia në një libër me titullin: “Gjykimet e një byroisti”, ku do të shpreh në mënyrë më të zgjeruar e më të studjuar mendimet e mia për lëvizjen komuniste në Shqipëri, krijimin e GKK e PKSH, LANÇ-in, dhe ato katër vjet të pasluftës, kur ne ishim në udhëheqje, arrestimin, gjyqin, burgun, internimin, lirimin, e të tjerë. Por le t´i lëmë ëndrrat, të vazhdojmë bisedën tonë. Tashmë, tragjikomedia nuk mbaroi me kaq, sepse një ditë të bukur, kur rinia dhe populli i Tiranës shpërtheu ambasadat e huaja, me urdhër të degës së punëve të Brendshme të Lushnjes, vjen përpara shtëpisë sime një makinë e tipit “GAZ”, nga ato që i gjithë populli ynë i njihte mirë se ç’ishin, dhe më çon përsëri në internim në Çermë, pa më dhënë asnjë shpjegim. Këtu ndodh paradoksi më i madh. Vjen vajza ime, Asambleja dhe më mori forcërisht nga Çerma e më solli në Tiranë. Askush nuk pyeti më për mua, askush nuk trokiti në portën e shtëpisë, askush nuk pyeti kurrë, a jetoja apo jo. Më në fund kishin ardhur edhe dy ditë të lumtura për mua plakun. Fillova të takoj shokët, madje ata më të mirët. Fillova të shkoj edhe unë për vizitë tek ata, me gjithë moshën e thyer dhe tepër i lodhur, pas atij persekucioni të gjatë. Ato ditë ishin nga më të bukurat e më të qetat e jetës sime. Nuk kishte më gardianë burgu, policë biruce, të plotfuqishëm zone, kryetar dege, hetuesi me kohë, e pa kohë. Takova me dashuri nipër e mbesa, motrën, dhe fola në telefon me njerëit e mi që filluan të shpërndaheshin si zogj shtegtarë nëpër botë. Kishin ardhur kohë të çuditshme. Unë iu gëzova pa masë rrëzimit të monumentit të diktatorit dhe heqjes së simboleve të tjera që na kujtonin kohën e shkuar dhe për të cilat ne, kishim luftuar aq shumë por të jem i sinqertë, nuk ushqeja dhe nuk ushqej ndonjë respekt e dashuri, sepse brezit tonë dhe më të rinjve, ato simbole u shkaktun dhimbje të mëdha.

[Brari]

Intervista

Flet Asamble Kristo: Rinia ime e shkatërruar pas arrestimit të babait, letrat që i dërgova Enverit e Nexhmije Hoxhës dhe jeta në internim

Vajza e Pandi Kristos: Enveri më vuri emrin që urreva gjithë jetën

Prof. As.Dr. Gjergj Titani

Pas botimit të shënimeve e rrëfimit ekskluziv të Pandi Kristos, të botuara në gazetën “Panorama” para disa muajsh, ish-anëtar i Byrosë Politike dhe njëri nga ish-ministrat kryesorë më të fortë të Qeverisë shqiptare të viteve 1945-1948, gazeta nis botimin e kujtimeve të vajzës së tij të vetme, Asamble Vullkani (Kristo). Asamble Vullkani (Kristo) tregon për brengën që e ndjek edhe sot për emrin që i vuri Enver Hoxha, i cili urdhëroi më pas burgosjen e babait të saj dhe internimin e gjatë në Lushnjë.

Në pjesën e parë të kësaj interviste, Asambleja, vajza e vetme e Pandi Kristos, flet për rininë e hershme të mbushur plot përbuzje e fyerje nga shokët e shoqet e saj dhe për neverinë e drejtuesve të Komitetit të BRPSH të kryeqytetit. Takimet me babanë e saj në burg dhe për dëbimin e familjes së saj nga Tirana për në Lushnjë. Jetën e zymtë të familjes së ish-mikut të ngushtë të Hoxhës dhe punët e rënda që bënin gjatë internimit në Fermën Bujqësore të Çermës. Sjelljet e përbindshme të të plotfuqishmit të Sigurimit të Shtetit dhe të tjerëve. Si i dërgoi letër Enver e Nexhmije Hoxhës për të vazhduar studimet e larta dhe reagimet pas kësaj letre, që shtuan edhe më shumë fatkeqësitë e familjes. Ja pjesa e parë e tregimit të saj tronditës.

Çfarë kujtoni nga fëmijëria juaj për babanë e burgosur dhe të internuar aq gjatë, me të cilin kemi bërë një intervistë të gjatë ekskluzive të botuar në gazetën “Panorama”, para se ai të ndahej nga kjo jetë?

Vitet e para të fëmijërisë sime, si të çdo njeriu, më kujtohen zbehtë e shumë të mjegulluara. Mbaj mend që luaja bashkë me shoqet e mia me kukulla, kërceja me litar, luaja symbyllazi, me peta etj. Por, gjithsesi, një gjë është e saktë e që më ka mbetur pa u shlyer në kujtesë: babanë nuk e mbaj mend të lirë, në shtëpi, por vetëm të burgosur prapa hekurave të burgut dhe që unë me mamanë, gjyshen e shpesh edhe me motrat dhe vëllanë e babait shkonim për ta takuar. Si fëmijë që isha, më bënte shumë përshtypje përse babai nuk vinte të jetonte në shtëpi me ne, por rrinte atje në burg, i rrethuar nga policë e gardianë? Mamaja, halla dhe xhaxhai Koço, për të mos ma thyer gëzimin fëminor, mundoheshin më njëmijenjë mënyra të ma fshihnin disi të vërtetën. Ata të tre ma shpjegonin mua faktin e mungesës së babait në shtëpi me trillimet e tyre naïve, duke thënë se babai ishte me shërbim në atë vend, që mua më dukej shumë i zymtë. Herë të tjera, ata më thoshin se ja, së shpejti, babai do të vinte në shtëpi etj., etj...! Por unë po rritesha. Fillova të shkoj në shkollë që ishte një gëzim i veçantë për mua, sepse kisha ç’t´i tregoja babait nga bëmat e mia të shkollës, por ai nuk po vinte në shtëpi. Sa isha ende fëmijë, në shkollë, shokët dhe shoqet, por edhe mësuesit dhe mësueset, më kanë trajtuar mirë. Nuk kam ndier kurrë dallim nga sjellja e tyre që kishin me fëmijët e tjerë të klasës apo të shkollës. Me mua, shoqet dhe shokët e mi, loznin pa bërë asnjë dallim apo diferencim. Të paktën kështu më dukej mua. E nga ta dija unë se çfarë flisnin ata pas shpinës time. Nga ta dija se çfarë u flisnin atyre instruktorët e rinisë për mua e babanë dhe si i mësonin të silleshin ndaj meje. Por, dita e thyerjes së zemrës e shpirtit tim delikat erdhi në një nga ditët e zakonshme të vitit mësimor 1957-1958. E mbaj mend si sot tronditjen e madhe që pësova, kur një bashkënxënës i klasës sime më fyeu midis shokëve me fjalët që më goditën si breshëri plumbash të akullt: “... ne nuk duam të lozim me ty, se ti nuk je shoqja jonë. Ti je e bija e armikut të popullit, që është në burg...”, e shprehje të tjera të rënda, që mua ma coptuan shpirtin. Sigurisht, unë u preka në sedër e u pikëllova pa masë. Si ishte e mundur vallë që unë të rrija e izoluar nga shokët dhe shoqet, në oborrin e shkollës, apo në pushimet midis orëve të mësimit? Atë ditë m’u duk jeta ime, e cila po hidhte hapat e para të adoleshencës, e zezë sterrë dhe pa rrugëdalje dhe mbaj mend që kam shkuar në shtëpi duke qarë me dënesa. Më pas, kur u rritëm, ky shok që më fyeu aq rëndë përballë të gjithë klasës, më ka kërkuar shumë e shumë herë të falura, por unë, nuk e fala asnjëherë, sepse fyerja që më bëri më kushtoi aq shumë nerva dhe dënesa dhe poshtërimi ishte tepër i madh dhe i papranueshëm. Në këto kushte, duke qenë tejskajshëm e prekur dhe e indinjuar, megjithëse nuk e kisha zakon, iu ankova drejtoreshës së shkollës “Naim Frashëri”, mësueses time të respektuar Dhora Karoli. Drejtoresha e indinjuar për këtë xhest më shumë se rrugaçëror të atij djali emocional, të cilit unë nuk dua t’ia përmend emrin, e transferoi në degën e shkollës sonë që ndodhej aty pranë. Por, kurrsesi nuk mund të harroj ambientin e ngrohtë që na ishte krijuar në lagjen ku jetonim, në rrugën “Halim Xhelo”, në Tiranë. Aty u njoha me familjen e Liri Kalesha, e cila ishte dhe mbeti shoqja ime më e ngushtë. Babai i saj, Sali Kalesha, më donte fort, njëlloj si vajzën e tij dhe ndiqte me kujdesin e një prindi të vërtetë ecurinë time në shkollë e në mësime. Ai vinte rregullisht në takimet me prindërit, që organizoheshin në shkollë çdo javë. Aq e madhe ishte dashuria e tyre ndaj nesh, sa kjo shprehet edhe me një akt të tyre të pashembullt. Ishte Liri Kalesha, ajo që më ka ardhur e më ka vizituar në Lushnjë, kur ne ishim të dëbuar me status dhe në atë kohë kur nuk na shkelte njeri në shtëpi. Po kështu, ishte edhe familja e Batallëve, nga Vlora, me të cilën banonim në të njëjtën shtëpi. Baba Hyseni (Hysen Batalli), një intelektual i mençur nga Vlora, që i kishte kryer studimet e larta në Itali, si dhe e shoqja e tij, mama Ylvija, ishin të mrekullueshëm. Unë edhe sot nuk e harroj baba Hysenin, sepse unë vetëm këtë njeri e kam thirrur me emrin baba, sepse babanë tim e thërrisja me emrin e tij, Pandi. Në momentin që u dënua babai, kjo familje tërësisht i qëndroi pranë mamasë sime, Dhora. Kur Pandi Kristo nuk u dënua me pushkatim, ata erdhën me të shpejtë te ne dhe me gëzim të madh na thanë se babi herët ose vonë do të dalë një ditë nga burgu. Vajzat e kësaj familjeje, Vjollca dhe Lutfija, të rritura në moshë, më kanë trajtuar si pjesëtare të familjes së tyre. Kur Vjollca u fejua me Stavri Treskën, një kolonel simpatik, i sjellshëm dhe me shumë kulturë qytetare dhe ushtarake e që studimet ushtarake i kishte përfunduar në Itali, më merrte gjithmonë me vete në shëtitjet nëpër Tiranë. Unë jam tronditur pa masë kur vdiq Vjollca. Ajo vdiq në kohën e lindjes të djalit Artan, të cilin e kam dashur si vëllanë tim, aq më tepër që unë nuk kam vëlla. Atëherë unë isha vetëm 14 vjeçe dhe e kam përjetuar me dhembje të madhe këtë vdekje të dytë të familjes Batalli. Më kujtohet se kur nuk më doli e drejta e studimit për në universitet, shkova te baba Hyseni, i cili banonte tashmë në një shtëpi tjetër aty pranë. Ai, kur më pa ashtu të tronditur e të pezmatuar, më tha këto fjalë që i mbajta mend për gjithë jetën: “Ata nuk të lejuan të marrësh arsim të lartë, por nuk do të mundin kurrë të të heqin të drejtën për të marrë kulturë e arsim autodidakt. Ata mund të të heqin ty të drejtën për të marrë një profesion dhe një copë diplomë e asgjë më tepër. Diplomën ti do t’ia japësh vetë vetes tënde me qëndrimin që do të mbash në jetë”.

Kush jua ka vënë emrin Asamble dhe a ju ka pëlqyer ky emër?

Kur u rrita e kuptova se kish një emër absurd dhe ndryshe nga shoqet e tjera. Fillova ta urrej këtë emër që në fëmini dhe vazhdoj ta kem brengë edhe sot, pavarësisht se tashmë jam ambientuar me të. Familja e baba Hysenit më thërriste me emrin Pupe, sepse asnjë pjesëtar i kësaj familjeje nuk e donte emrin Asamble, që ma kishte ngjitur Enver Hoxha. Djali i vogël i baba Hysenit, mjeku i mirënjohur ushtarak Selfo Batalli, kur ne tashmë ishim kthyer në Tiranë nga internimi, dërgoi e më thirri. Ai ishte para vdekjes e mbas disa kohësh vdiq nga leuçemia. Të dy, me babanë dhe burrin tim Robertin, vajtëm për ta takuar në shtëpi. Me këtë rast, Pandi e falenderoi dhe i shprehu mirënjohjen e thellë për përkujdesjen e tyre prindërore ndaj meje dhe gjithë familjes sonë. Shoqet e mia më të ngushta e që nuk m’u ndanë kurrë deri në fund ishin Vjollca Qatipi, Tatjana Milo, Valentina Koka, shoku i fëmijërisë Jani Drita etj.

Po më pas, me kalimin e adoleshencës, çfarë ndodhi me ty?

Gradualisht, me rritjen e moshës, unë po e kuptoja gjithnjë e më shumë tragjedinë e madhe politike dhe familjare që na kishte pllakosur. Unë isha tashmë e bindur se kjo tragjedi, jo vetëm e jona si familje, do të vazhdonte tepër gjatë. Së paku, deri në vdekjen natyrore të Enver Hoxhës po se po, në mos më shumë. Te ne në familje vizitorët e zakonshëm fillimisht u ralluan gjithnjë e më shumë, aq e vërtetë është kjo saqë ne, në familjen tonë, na u bë e zakonshme kjo gjendje. Madje, kur dikush na vinte shpesh për vizitë, na dukej se po ndodhte diçka e pazakontë dhe menjëherë fillonin dyshimet. Kjo ishte një gjendje e çuditshme autocensure e njeriu jetonte i dyzuar. Njërën jetë e bënte për vete dhe të dashurit e afërm të familjes dhe një jetë tjetër, jetë krejtësisht false, e bënte për syefaqe të të tjerëve, të opinionit, të instinktit për t’u vetëmbrojtur nga çdo e keqe dhe e papritur që mund t’i vinte në çdo rast dhe nga kushdo. Në vitin 1961, kur unë mbusha moshën 15-16-vjeçare që ishte pragu i moshës për t’u pranuar në Rini (BRPSH) plotësova lutjen edhe unë, ashtu si gjithë shokët dhe shoqet e mia të shkollës. Komiteti i rinisë së shkollës e kishte miratuar në parim pranimin tonë, po ashtu edhe organizata e rinisë së klasës, e cila kryente praktikisht pranimin. Por, pragu më i vështirë ishte kalimi i pengesës më të madhe, Komitetit të Rinisë së Rrethit të Tiranës. Fillimisht, u përgatitëm dhe u paraqitëm në komitetin e rinisë së shkollës e prej andej në Komitetin e Rinisë të Rrethit të Tiranës. Ceremonia e kalimit në interevistë përpara sekretarit të Komitetit të Rinisë të Rrethit, i cili çuditërisht edhe çertifikonte pranimin e të rinjve, ose të rejave në BRPSH, dukej e thjeshtë, por ishte një shoshitje sociale, ishte një hetuesi tinzare e vërtetë e të rinjve ose të rejave. Pikërisht, në këto bërthama sociale, siç e kuptoj unë sot, hidhnin rrënjë ferrat dhe gjembat e helmuar të luftës së egër të klasave. Ndryshe, nuk ka se si shpjegohet thënia e përbindshme e “zonjës së parë të vendit, Nexhmie Hoxhës” në një rast solemn në qytetin e Vlorës: “...Ne, fëmijët e armiqve të klasës, kushdo qofshin ata, do t’i dënojmë politikisht dhe juridikisht për shtat breza, aq sa ata të mos jenë në gjendje të ngrenë kokë kurrë...”. Sekretari i komitetit të rinisë së shkollës, Robert Floqi, ishte i detyruar të bënte prezantimin tonë përpara Komitetit të Rinisë së Rrethit. Mbaj mend sikur më përshkoi një ndiesi e ftohtë gjarpri nëpër shpinë, kur sekretari i këtij Komiteti S.T., të cilit për respekt të fëmijëve, nipërve dhe mbesave të tij të mrekullueshëm dhe shumë të edukuar, nuk dua t’ia përmend emrin e jo “…t’i luftoj për shtatë breza fëmijët aq sa të mos e ngrenë kokën kurrë…”, sepse do t’i bëhej qejfi Nexhmije Hoxhës, së cilës ai «shok» i ka shërbyer me besnikëri, dhe do të kujtonte se porositë e saj të helmuara të thëna në Vlorë, apo diku gjetkë në Shqipëri, shumë vite më parë, kishin hedhur rrënjë të thella, sa nuk mund të shkulen edhe sot e kësaj dite. Kur pa se kishte përpara një viktimë të brishtë, të cilën mund ta shkatërronte, duke mos e lejuar të hynte në organizatën e rinisë, më pyeti tekstualisht me këto fjalë: «Ti vajzë, a vete në burg për të takuar babanë?». «Po», i thashë. «Po mamaja, a e ka ndarë babanë, meqenëse ai është dënuar si armik i partisë, popullit dhe Shqipërisë?». «Jo, i thashë unë, pse duhet ta ndajë?!». «Ti, më tha ai, nuk mund të hysh në BRPSH, sepse je e papërgatitur ideologjikisht dhe politikisht për të zhvilluar luftën e klasave, përderisa nuk ndikon te nëna jote që të ndahet me babanë dhe të mos shkoni në burg ta takoni, sepse ai është armik i egër i popullit e partisë». Ç’të them më? Fillova të mendoj me zemërim dhe seriozisht se deri në ç’nivele e kishte zhvilluar luftën e klasave politika e sundimit enverist. «Shoku shumë i rëndësishëm» S.T., pra sekretar i Komitetit të BRPSH të Rrethit të Tiranës i tërhoqi vrejtje Robert Floqit të shkretë pse më kishte paraqitur edhe mua, vajzën e armikut të popullit Pandi Kristo, para tij në Komitet dhe nuk ishte treguar vigjilent aq sa duhej për ta parandaluar këtë lajthitje klasore!

Po kur shkuat në gjimnazin “Qemal Stafa” si e ndjetë veten, a mendonit për të vazhduar studimet e larta?

Në vitin 1963. Atëherë me drejtorin e gjimnazit “Qemal Stafa” Gaqo Marko, me origjinë nga Korça, i cili jepte gjuhë letërsi dhe historinë e PPSH, kam pasur një përplasje mjaft të ashpër.

Cili ishte ky konflikt me drejtorin e gjimnazit?

Më kujtohet qartë se një herë, sipas programit të lëndës së historisë të PPSH kishim temën mbi Kongresin e Parë të PKSH. Me sa duket, mua më ngriti drejtori që të tregoja se si partia në këtë Kongres, i dënoi ashpër dhe me të drejtë armiqtë e saj Koçi Xoxe, Pandi Kristo etj. Unë, që tashmë isha vajzë e rritur dhe hallet familjare më kishin pjekur para kohe, nuk pranova të përgjigjesha para klasës. Me këtë rast kujdestari i klasës, profesori i matematikës Petrit Çami më foli veçmas për këtë rast dhe më tha: «… po ti përgjigju, moj vajzë, aq sa për të marrë notën etj.», por unë kurrsesi nuk pranova të bëja kompromis me profesorët e mi për të shitur babanë, i cili kishte hequr e po hiqte aq shumë. Unë babanë e adhuroja dhe në koshiencën time nuk e pranoja kurrë që ai ishte armik i popullit. Një baba partizan, luftëtar trim, siç ma përshkruante gjyshja dhe mamaja, nuk mund të ishte armik i popullit kurrsesi. Ndërkohë, që babai ishte në burgun e Burrelit, unë nuk mund të ëndërroja më për të fituar një notë apo të drejtën e studimit për në universitet. Këtë të drejtë mua nuk ma dhanë kurrë, ashtu si edhe shoqes sime të klasës Shpresa Pogoni, sepse edhe ajo ishte nga shtresa e të persekutuarve politikë. E zemëruar në kulm, gati sa nuk më futën në burg, falë këmbënguljes time, e cila nuk i pëlqeu Enver Hoxhës. Ja se si ka ndodhur rasti. Kur isha në Tiranë i dërgova një telegram Enver Hoxhës dhe kërkova takim me Nexhmije Hoxhën për të drejtën e studimit. Pas kësaj më thirri një sekretare e tij e më njoftoi se “...shoku Enver e ka marrë telegramin që i kini drejtuar, dhe së bashku me shoqen Nexhmije e kanë diskutuar këtë çështje, që juve të mos iu jepet e drejta e studimit. Në këto rrethana, pas një muaji, babi doli nga burgu dhe me një urdhër special të Komisionit të Dëbim Internimeve, të treve na dëbuan nga Tirana e na fluturuan në qytetin e Lushnjës. Këtu mori fund edhe ëndrra ime për shkollë të lartë.

Ç’mund të më thuash për kohën që jetuat në Lushnjë si të dëbuar?

Me të mbërritur në Lushnjë, na caktuan për të banuar në barangat që ishin ndërtuar enkas pas tërmetit që kishte rënë në 1960-1961, derisa u mbarua pallati që po ndërtonin enkas për ne të persekutuarit. Në këtë banesë hymë pas gjashtë muajsh. Këtë shtëpi e morëm me ndihmën e kryetarit të Degës së Punëve të Brendshme të Rrethit të Lushnjës, Nuçi Tira, një komunist i vjetër me origjinë nga Pogradeci dhe ish-shoku i babait, si dhe kryetarit të Komitetit Ekzekutiv të Rrethit të Lushnjës, Uran Hila. Ky ishte një burrë korrekt dhe i ndershëm dhe vajzën e tij unë e kisha shumë shoqe. Megjithëse një farë zbutjeje e jetës në pamjen e jashtme kishte filluar, por telashet tona të padurueshme do t’i fillonim pak më vonë. Në këtë kohë, mamaja punonte si rroba-qepëse. Babai punonte si këpucar, profesione të cilët i kishin ushtruar qysh në Korçë, para se të fillonte lufta partizane. Pas Nuçi Tirës, kryetar dege në Lushnjë ardhi Ropi Çifligu, i cili menjëherë e hoqi babanë nga punëtoria speciale e këpucëbërësisë dhe e çoi në prodhim të zakonshëm, kurse mua nuk po më jepnin punë kurrsesi. Shefja e kuadrit e Komitetit Ekzekutiv, së cilës nuk ia kujtoj emrin, një ditë, kur unë kisha shkuar tek ajo për të kërkuar punë, më tha: “Ti nuk e di e bija e kujt je moj vajzë? Dashke dhe punë!” Atëherë, e indinjuar jashtë mase, për faktin se nuk po më jepnin punë, pra nuk po më jepnin mundësi për të jetuar, unë shumë e indinjuar iu drejtova përsëri Enver Hoxhës, pa e pyetur babanë, sepse letrën e shkrova kur ndodhesha në Tiranë. Mbaj mend se babai më qortoi që i shkruajta letër–ankesë Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut. Nga sa mësova pak më pas, Mehmet Shehu e kishte lexuar letrën dhe me të në dorë kishte shkuar tek Enveri. Letra ime ishte shumë e hollësishme dhe akuzonte rëndë çka po bënte shteti ndaj nesh. Vangjeli Sotiriadhi, sekretare e vjetër e Enver Hoxhës, lajmëroi motrën e babait, që punonte në atë kohë te dyqani i vetëm i optikës, që ndodhej në qendër të Tiranës, dhe i tha këto fjalë: ”...dëgjo, Enveri, kur e lexoi letrën e Asamblesë u zemërua shumë dhe kishte thënë tekstualisht se po të mos ishte vajzë do ta fusja në burg, prandaj të vejë punëtore në prodhim, në lopatë...”. Ajo pra, halla, na porositi që unë të mos i shkruaja kurrë letra udhëheqjes. Si kundërreagim, unë nuk shkova kurrë më në punë dhe nuk i shkruajta kurrë më letër Enver Hoxhës apo dikujt tjetër nga udhëheqja, sepse isha paralajmëruar se mund të futesha kot së koti edhe në burg...

vijon nesër



Jetëshkrimi
Kush është Asamble Kristo (Vullkani)

Asamble Kristo u lind më 20 tetor 1945, në Tiranë. Shkollën fillore dhe atë shtatëvjeçare e përfundoi në vitin 1959, në shkollën “Naim Frashëri” dhe gjimnazin “Qemal Stafa”, në vitin 1963. Më 5 nëntor 1963, deri në vitin 1983, me urdhër të Komisionit Qendror të Dëbim Internimeve, dëbohet familjarisht në qytetin e Lushnjës. E pa punë, ndonëse kishte kërkuar disa herë pranë Komitetit Ekzekutiv, në zyrën e punës. Në vitin 1983 e deri në vitin 1989, internohen po me vendim të këtij Komisioni në Fermën Bujqësore të Çermës. Punon si punëtore krahu në brigadat e arave . Më 11 maj të vitit 1989 lirohet nga internimi. Më 23 dhjetor 1989 celebron martesën me Robert Vullkanin, ish i dënuar dhe i ridënuar politik për 26 vjet rresht. Ndërmerr një sërë udhëtimesh jashtë shtetit së bashku me burrin dhe vjehrrën e saj. Më 15 maj 1991 shkon në qytetin Novi Sad, Jugosllavi. Në vitin 1995 derisa doli në pension, në vitin 2001, punoi pranë zyrës së gjendjes civile në njësinë vendore nr.6, në lagjen Kombinat. Më 10 korrik të po atij viti vendoset në Rumani. Është aktiviste e shumë shoqatave për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, fëmijëve dhe grave.


Panorama

[Brari]

Intervista II

Flet vajza e Pandi Kristos, Asambleja: Vizitat në burgun e Burrelit, peripecitë në internim dhe si kishte strehuar nëna e saj krerët e komunizmit

"Si njoha në internim superagjentin e Sigurimit dhe grekëve të dënuar me 101 vjet burg"

Prof. As.Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Asamble Kristo (Vullkani), vajza e ish-ministrit të fuqishëm të Enver Hoxhës, Pandi Kristo, vazhdon rrëfimin e saj ekskluziv për gazetën “Panorama”. Në pjesën e parë të intervistës, ajo tregoi për pagëzimin e emrit komunist nga vetë Enver Hoxha, i cili më pas i burgosi babanë dhe i internoi familjarisht. Gjithashtu, Asamble Kristo rrëfeu për fëmininë dhe adoleshencën e saj të vështirë, sepse e cilësonin të gjithë të deklasuar, dëshirën për të vazhduar studimet e larta dhe letrat fatale që i dërgoi për këtë problem Enver dhe Nexhmije Hoxhës… Në vijim të kësaj interviste, në numrin e sotëm, Asambleja kujton vizitat e saj të mundimshme me nënën dhe xhaxhanë në burgun e Burrelit për të takuar Pandi Kriston. Peripecitë e shumta gjatë internimit në fshatin Çermë të Lushnjës. Ku punonte Pandi Kristo dhe me se merrej ish-anëtari i Byrosë Politike pas punës. Si u njohën me Jani Qehajajn, minoritar i dënuar me 101 vjet burg, pasi kishte qenë superagjent i SIGURIMIT dhe grekëve, duke bërë lojë të dyfishtë spiunazhi.

Si nëna e saj, Dhora, kishte pritur dhe strehuar gjatë luftës në shtëpinë e saj në Korçë, Enver Hoxhën me Nexhmijen, Tempon, Mugoshën dhe shumë krerë të lartë komunist shqiptar…

Babai juaj, Pandi Kristo, deri në çfarë moshe punoi në Lushnjë dhe me se merrej pas orarit të punës?

Babai në Lushnjë punoi deri në moshën 69-vjeçare sepse nuk e plotësonte moshën e vjetërsisë së punës për të marrë atë pension që i takonte. Paradoksi më i madh ishte se atij nuk i njihnin kohën e luftës partizane dhe aktivitetin antifashist! Këshilli i Ministrave të RPSH i dërgoi me korrektësi të gjitha materialet e duhura të kohës së punës që ai kishte punuar atje, kurse KQ i PPSH, padrejtësisht, nuk i dërgonte dokumentet e aktivitetit të tij në GKK e në PKSH, kështuqë nuk i plotësohej koha e nevojshme për të dalë në pension, sepse burokratët e mërzitshëm të këtij dikasteri të veçantë, siç e theksova më lart, nuk i dërgonin dokumentet zyrtare për të vërtetuar kohën e pensionit. Pas orarit të punës, babai zakonisht dëgjonte Radio Tiranën dhe lajmet që transmetonte ajo disa herë në ditë. Lexonte rregullisht gazetën “Zëri i Popullit” dhe librat e reja që botoheshin në atë kohë dhe duhet thënë se botoheshin libra shumë cilësorë, nga klasikët e letërsisë botërore si: Leon Tolstoi, Viktor Hygo, Balzak, Stendal, Mihail Shollohov dhe shkrimtarët tanë shqiptarë si Lasgushi, Petro Marko, Mitrush Kuteli, Nonda Bulka, Migjeni, Çajupi, Naim Frashëri, Dhimitër Shuteriqi, Fatmir Gjata, Shefqet Musarai, Llazar Siliqi, Dritëro Agolli, Ismail Kadare etj. Shpesh ne komentonim së bashku përmbajtjen e librave të rinj si dhe shfaqnim ndonjë mendim tonin për këto botime. Por, dua të theksoj se vitet e fundit babanë nuk e lejonte shëndeti, sepse ai kishte kaluar dy infarkte të miokardit.

Po mjekët e Lushnjës dhe ata të Tiranës si janë sjell me familjen tuaj, kryesisht me mamanë dhe babanë, që ishin të moshuar dhe kishin jo pak probleme me shëndetin?

Mjekët e Lushnjës janë treguar shumë të kujdesshëm profesionalisht dhe shumë humanë me babanë, sepse, pas daljes nga burgu, ai ka përsuar dy herë infarkt të miokardit, një herë aty nga viti 1970 dhe për herë të dytë në vitin 1976. Kardiologu Vasil Kuli, i kunati i Gjovalin Lukës, i cili ishte i internuar në Zvërnec e që ka përfunduar studimet universitare në Bullgari dhe ishte martuar me një grua bullgare, është treguar shumë i kujdesshëm dhe i palodhur në raport me sëmundjet e babait e më vonë edhe të nënës. Vasil Lushnjari dhe Frano Shkiezi, gjithashtu janë treguar të vëmendshëm dhe nuk kanë bërë dallimin nëse babai ishte njëri nga të persekutuarit më të “rrezikshëm” të vendit. Ata e kanë trajtuar shumë mirë profesionalisht dhe me kompetencë të admirueshme babanë jo vetëm kur ai ishte i sëmurë, por edhe gjatë konvaleshencës mjekësore midis dy goditjeve kardiake apo acarimit të sëmundjes. Vasil Kuli, për shembll, nuk përtonte kurrë të vinte shpesh me biçikletë në shtëpi, ditën apo natën, kur ishte e domosdoshme, ndaj, edhe sot kur babai dhe mamaja nuk jetojnë më, unë këtyre mjekëve u jam shumë mirënjohëse për gjithçka që ata kanë bërë për t’jua lehtësuar sado pak gjendjen e rënduar shëndetësore të tyre.

Po mamaja jote, Dhora, si ka reaguar gjatë kohës që iu internuan familjarisht në fermën e Çermës? A i njihte ajo krerët e lartë të komunzimit?

Para se të flas për qëndrimin e mamasë, kur u dënua babai dhe filluan hallet e mëdha, do të flisja disa fjalë se kush ishte ajo si njeri, si grua e si nënë. Mamaja ime ishte një grua e ndrojtur, e thjeshtë, por jo frikacake, ajo ishte e ekuilibruar dhe kurrë nuk dinte të bërtiste. Në vitin 1940, kur Pandi punonte së bashku me një nga anëtarët e vjetër të GKK (Grupi Komunist i Korçës), Peço Nedellin, i cili ishte vëllai i mamasë sime, ata u njohën dhe u dashuruan. Ajo ishte rrobaqepëse, një vajzë e bukur dhe shumë simpatike dhe po atë vit, të dy me Pandin, u fejuan. Mamaja ime, Dhora, mori pjesë aktive në veprimtaritë e ndryshme antifashiste dhe ka shoqëruar të gjithë shokët ilegalë të rëndësishëm, që vinin në shtëpinë e tyre, në këtë bazë të rëndësishme të LANÇ-it dhe prej andej ajo i drejtonte për t´u strehuar në baza të tjera, ku duhej të strehoheshin më tej. Ajo nuk ishte anëtare partie, por të gjithë udhëheqësit e LANÇ, duke filluar nga Enver Hoxha, Nako Spiru, Ramadan Çitaku, Vukmanoviç Tempo me të shoqen Milica, Miladin Popoviç, Dushan Mugosha, Ymer Dishnica, Naxhie Dume, Nexhmije Hoxha etj., janë strehuar në shtëpinë e saj e të vëllait të saj. Kjo shtëpi ka qenë një nga bazat kryesore të LANÇ në qarkun e Korçës. Mbas çlirimit, mamaja ime nuk u aktivizua asnjëherë në punë të rëndësishme shoqërore si shumë gra të anëtarëve të Byrosë Politike dhe pas arrestimit të Pandit hyri në punë për herë të parë, në profesionin e saj të mëparshëm si rrobaqepëse prestare. Sigurisht, ajo e pati shumë të vështirë të hynte në lidhje me njerëzit dhe të komunikonte lirshëm me ta. Ajo vazhdimisht jetonte nën ankthin torturues të dënimit të bashkëshortit të saj, të cilin e donte dhe e respektonte tej mase. Ajo ishte shumë e rregullt, megjithëse shumë dashakeqës shpreheshin me fjalë ziliqare: “Si s´e uli një herë kokën kjo gruaja e Pandi Kristos?”. Mamaja ime punonte në NRG (Ndërmarrjen e Rrobeve të Gatshme). Në këto kushte të vështira, një grua e re, e bukur, nuk mund të mendohej të rrinte e vetme e të rriste fëmijën e saj. Ndaj, mamasë i qëndruan shumë pranë motra dhe vëllai i Pandit, Vangjelia dhe Koçoja, të cilët sakrifikuan rininë e tyre e nuk u martuan kur e kishin kohën, derisa u rrita unë. Vëllai i babait, Koço Kristo, fillimisht punonte në zyrën e pasaportave të Komitetit Ekzekutiv të qytetit të Tiranës, e më pas në zyrën e punës. Në mbledhjet e kolektivit e kritikonin shpesh dhe e demaskonin pse i vinte vazhdimisht Pandit për ta takuar në burg. Një herë edhe e paralajmëruan, duke e kërcënuar që të mos shkonte në burg me motrën, gruan e Pandit dhe mua, fëmijën e vogël, që mezi prisja për t’u takuar me babanë. Xhaxhai nuk pranoi ta mohonte vëllanë e tij dhe si rezultat e përjashtuan nga partia dhe e transferuan në NTLFZ (Ndërmarrja Tregtare Lokale e Fruta-Zarzavateve), ku në atë kohë punonte si drejtor Sabri Godo, i cili e ka trajtuar shumë mirë xhaxhanë. Më pas, xhaxhai punoi si specialist në furrat e bukës, ku përgjegjës ishte komunisti i vjetër Ilo Budina, një burrë i mrekullueshëm dhe shok i vjetër i babait qysh nga koha e grupit të Korçës dhe një nga komunistët e parë të themelimit të PKSH. Xha Ilua, siç e thërriste Pandi, babai i tre djemve veteranë të LANÇ: Janaq, Sotir dhe Dhimosten Budina (Janaqi me Sotirin ishin dy kolonelë të nderuar të ushtrisë e dy inxhinierë të zotë). Më vonë më kujtohet, Koçoja punonte në fabrikën e bukës me njërin djalë të Koçi Xoxes, Çlirim Xoxen, por kjo punë e lehtë, siç mund të quhej në atë kohë, nuk vazhdoi gjatë, sepse ata të dy i caktuan të punonin në ngarkim-shkarkim në Ndërmarrjen ”21 Dhjetori”. Koçoja punoi në atë ndërmarrje derisa doli në pension.

Ju kujtohen vizitat që i bënit babait kur ishte në burgun e Burrelit?

Mbaj mend se kur isha e vogël e shkonim në burgun e Burrelit për të takuar babanë, një herë unë e një herë mamaja, vazhdimisht na shoqëronte xhaxhi Koçua. Jo rrallë e kalonim natën jashtë në natyrë dhe kur binte shi e dëborë ndiznim zjarr për t’u ngrohur poshtë harkut të urave. Ne duhej të prisnim natën, sepse ishte e domosdoshme të paraqiteshim në burg herët në mëngjes, në mënyrë që të regjistroheshim për takim. Vetëm kur u hap rruga e dritës, u ndërtua një hotel për të qenë në qytetin e Burrelit. Në atë kohë, në burg nuk kishte dyqan për furnizimin e të burgosurve, madje nuk kishte as mundësinë më të vogël për të siguruar qymyr druri për gatimin e ushqimit personal, që gatuanin vetë të burgosurit. Kështu që, ne duhej të merrnim me vete një ngarkesë të madhe e të rëndë, ku përfshiheshin qymyri, qepët e preshët, patatet e fasulet, mishi i thatë pastërma, lakrat e sende të tjera jetike, që i duheshin babait për të mbajtur në burg shpirtin gjallë. Duhet theksuar se ne si njerëz me cen politik që ishim, nuk na ndihmonte askush gjatë rrugës për bartjen e këtyre ngarkesave kaq të rënda. Atëherë nuk kishte taksi si sot. Ndaj Koçua, pasi zbrisnim nga automjeti që na shpinte në Burrel, i hidhte në kurriz thasët dhe i shpinim te vendi i caktuar para derës së burgut. Kështu, këto udhëtime të shpeshta për të vizituar babanë në burg u bënë ritual i rëndësishëm i jetës sime, ndonëse unë isha një vajzë e vogël dhe ende e parritur. Kjo është arsyeja që unë e doja aq shumë babanë tim dhe xhaxhi Koçon. Kjo është arsyeja e ligjshme që unë i urreja dhe i urrej ende aq shumë shkaktarët e kësaj tragjedie me përmasa të përbindshme mbarëkombëtare. Aq e vërtetë është kjo që po them unë, sa edhe sot nuk mund t’i harroj kurrë ato sakrifica që bënim ne familjarisht edhe për gjënë më të natyrshme e më të domosdoshme, siç është takimi me prindin e burgosur. Shpesh herë mendohem t’i heq nga mendja dhe vetëdija ime këto kujtime të zymta e shumë të hidhura, por kam vënë re se është tepër e vështirë, gati-gati e pamundur për t’i larguar ato ndjesi përfundimisht nga shtresat e vetëdijës. Xhaxhai kurrë nuk na u nda gjatë gjithë jetës së tij duke luajtur rolin e xhaxhait të kujdesshëm e të prindit korrekt e të vetëdijshëm, se pa mundin dhe sakrificat e tij ne do ta kishim shumë të vështirë e do të kishim pësuar fatkeqësi të tjera edhe më të rënda. Gjatë gjithë kohës së internimit, mamaja ime ka qenë vazhdimisht e sëmurë, sidomos kohët e fundit. Ne nuk do ta harrojmë kurrë ndihmën e jashtëzakonshme që na kanë dhënë mjekët e Lushnjës: Zografa Gjika, Lefteri Dori, doktor Çabej e doktor Deliallisi. Ata me rekomandimin e tyre bënë që ne të njiheshim edhe me nevrologun e vetëm që kishte qyteti, Abaz Quka quhej. Ai është treguar tepër human me mamanë dhe i papërtuar. Sa herë që kishim nevojë, ai vinte në shtëpi, duke i bërë mamasë, veç të tjerash, edhe psikoterapinë e nevojshme. Më e rëndësishmja është se ai shpesh herë me autoambulancën e spitalit e dërgonte mamanë për vizitë të specializuar apo për kurim në spitalin qendror në kryeqytet. Në Tiranë, ne shkonim vazhdimisht në shtëpinë e doktor Ndroqit, i cili e vizitonte me kujdes dhe e kuronte me përparësi mamanë time. Në vitin 1978, mamasë iu shfaq reumatoid akut i rëndë, të cilin e mjekoi me kujdes e përkushtim të veçantë doktor Koço Poro. Ai, sa herë do të vinim në Tiranë te shtëpia e xhaxhait, do të vinte doemos të ndiqte ecurinë e kurës. Kjo nuk ishte ndihmë e pakët për ne, që na shihnin me sy të keq jo vetëm organet e specializuara për këtë qëllim, por fatkeqësisht edhe shumë nga komshinjtë apo bashkëvuajtësit tanë të zellshëm.

Po nga Ferma Bujqësore e Çermës, ku ju internuan së fundi aty rreth vitit 1983, çfarë kujtoni?

Në fermën bujqësore të Çermës na transportuan me dy kamiona të degës së Punëve të Brendshme, të shoqëruar me policë të armatosur, sikur ishim banditë. Nuk mund ta mendonim kurrë se në ato kushte makabre mesjetare do të qëndronim edhe shumë vjet të tjera. Më kujtohet mirë se në momentin kur arritëm në pallatin ku duhej të banonim, banorët e pallatit e konkretisht komshiu i katit të tretë e patën të vështirë të na pranonin për të pushuar qoftë edhe për disa çaste, sepse mamaja ishte e sëmurë. Më vonë, doemos, krijuam marrëdhënie shumë të mira, por takimi fillestar me ata ishte tepër i vështirë. Mua më caktuan të punoja në brigadën e katërt të arave, e cila ishte brigada më e largët dhe që paguhej më keq. Në këtë brigadë pothuajse të gjithë anëtarët e saj ishin të internuar, kështu që ne na caktonin në punët më të vështira. Kjo brigadë kishte një të mirë tjetër, se ne ishim të gjithë njëlloj për nga statusi i internimit dhe i trajtimit. Në këtë brigadë pune unë u njoha me fëmijët e Gani Kodrës, përgjegjës i grupit të shoqërimit të Kryeministrit Mehmet Shehu. Vetë Ganiu, aktualisht, ndodhej i burgosur në Burrel së bashku me djemtë e Mehmet Shehut, Skënderin dhe Bashkimin, Mihallaq Ziçishtin, ish-zvendësministrin e Punëve të Brendshme dhe anëtar i KQ të PPSH, Nesti Nasen, ish-ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë dhe anëtar i KQ të PPSH, Ali Çenen, nëse nuk gabohem, shoqërues i parë, apo truprojtësi i Mehmet Shehut etj. Unë u miqësova shumë me vajzën e Gani Kodrës, Verën dhe djemtë Gencin dhe Artanin, si dhe me mamanë e tyre Ikbalen. Ikbalja, në kushtet e internimit ishte një grua me të vërtetë e jashtëzakonshme. Ajo, zakonisht merrte qumështin për Pandin dhe ma dërgonte me kalamajtë e Verës. Ikbalja ishte një grua shumë interesante, guximtare, praktike dhe shumë humane. Ajo ndihmonte me ç’t’i vinte përdoresh, sidomos, ata të internuar që jetonin të vetëm, pa njeri e pa asnjë ndihmë. Kjo miqësi me këtë familje fisnike vazhdon edhe sot e kësaj dite, sidomos me Verën e familjen e saj.

Çfarë ju kujtohet ndonjë ngjarje specifike gjatë internimit në Çermë?

Një nga rastet më të çuditshme, është ai i Jani Qehajajt nga minoriteti, ish i dënuar politik, fillimisht me vdekje, mandej ky dënim i kthehet në 101 vjet e kur kodi i ri penal u ndryshua me 25 vjet, sepse nuk kishte dënim më të madh se aq. Së fundi, si rezultat i disa amnistive radhazi mbërriti në Çermë të Lushnjës e vdiq në spital Jani Qehajaj, në moshë të re ishte student i shkëlqyer i Teknikumit Financiar të Tiranës dhe shumë pak njerëz e dinë se ai ishte një bashkëpunëtor i veçantë i kundërspiunazhit shqiptar. Ai hynte dhe dilte lirshëm në territorin helen. Në Greqi, Jani Qehajaj e ndjente veten si në shtëpinë e tij. Pa u zgjatur për detyrat që kryente, njerëzit, para se ai të arrestohej në vitet 1950-1951, thoshin se Jani ishte njeri i Sigurimit të Shtetit. Madje, kur ai u arrestua jo vetëm u habitën, por thanë se duke zbatuar detyrat e dhëna duhet të ketë luajtur «dopjo xhoko». Janin e dënuan me vdekje. E mbajtën të lidhur me zinxhira duarsh e këmbësh derisa të ekzekutohej vendimi i dhënë, i cili nuk u zbatua kurrë, por u shdërrua me 101 vjet që donte të thoshte dënim me burgim të përjetshëm. Por s’qe e thënë që Jani të mbetej në burg për jetë, sepse dënimi nga 101 vjet iu konvertua me 25 vjet kur doli kodi i ri penal. Jani në burg pononte në kampet e punës në miniera dhe ishte specialist i përsosur për organizimin, ndarjen dhe llogaritjet e ndërlikuara të punimeve nëpër kantiere. Në zyrën teknike të kantiereve minerare, Jani e ndjente veten në qendrën e tij të gravitetit. Ai i kuptonte mirë dhe si askush tjetër labirintet e ndërlikuara të korrupsionit burokratik administrativ dhe mashtrimet e llogarive fiktive që Ministria e Punëve të Brendshme gënjente sistematikisht shtetin.

Si shkoi jeta e Jani Qehajajt pas daljes nga burgu?

Të gjitha këto peripeci të Janit, mua m’i ka treguar burri im, Robert Vullkani. Kurse për peripecitë e Janit pas daljes nga burgu do t’ua them unë. Jani Qehajajn, pasi një ditë të bukur doli nga burgu, aty rreth viteve 1988, e sollën së bashku me prindërit në fermën e Çermës. Prindërit e Janit vdiqën që të dy shumë shpejt dhe Jani mbeti i vetëm dhe pa ndihmë. Atë e ndimonte vetëm Bali, e shoqja e Gani Kodrës me të bijën, Verën, e cila ishte mjeke stomatologe dhe luante rolin e infermieres vullnetare, duke iu dhënë ndihmën e shpejtë të internuarve që kishin aq shumë nevojë. Janin, gjithashtu, e ndihmonin vllazërisht kosovarët e internuar, të cilët regjimi i Enver Hoxhës i trajtonte më keq se Hitleri çifutët. Jo shumë kohë pasi i vdiqën prindërit, Jani vdiq edhe vetë, ndonëse ishte relativisht i ri. Në këtë kohë, se nga u shfaq e u bë i gjallë, një i vëlla i tij, i cili nuk ishte dukur kurrë për ta takuar dhe ndihmuar as në hetuesi e në burg e as gjatë kohës së internimit, kur Jani jetonte në Çermë me prindërit. A e dini përse kishte ardhur ky palo vëlla i Janit në Çermë? Për të marrë ato pak lekë që Jani kishte në librezën e kursimit! Dua t’ju pyes të dashur miq dhe shokë të Jani Qehajajt dhe ju të dashur lexues: A e dini ju se ka edhe palo vëllezër të tillë? Mos u çudisni, ka! Jeta jonë e vështirë nëpër kampet e internimit dhe burgjet e diktaturës së egër enveriste na i mësoi edhe këto skuta të pista të jetës që ndërtoi diktatura.

Po ndonjë rast tipik nga humori apo mençuria e jetës së përditshme në fermë a mund të na tregoni?

Jeta njerëzore edhe në Çermë ku banonin të internuarit politikë por edhe të internuar ordinerë për arsye nga më të ndryshmet, vazhdonte. Njerëzit edhe ashtu të drobitur siç ishin dashuroheshin, martoheshin, lindnin fëmijë, sëmureshin, vdisnin. Një episod tjetër nga jeta jonë e përditshme në fermën e Çermës ishte edhe mençuria e nënës së Odise Collos, dhëndërit të Dhimitër Kotefës, nga Sopiku. Kjo plakë e mençur, gjashtë muaj jetonte në Çermë, gjashtë muaj në fshat. Unë, thosha plaka, me shaka midis nesh, sigurisht, gjashtë muaj rri me ju, pra jam me Odisenë, gjashtë muaj jam në fshat, pra me kooperativën, duke nënkuptuar shtetin. Ajo kur shkonte në fshat çelësat e shtëpisë ia linte hajdutit më të rafinuar të fshatit dhe thoshte: “… moj gra, kur ia le kyçet hajdutit të fermës, ai nuk ka guxim të të vjedhë, sepse nuk do të turpërohet faqe fshatit. Se ashtu del se paska hajdutë më të zotë se ai. Ja kështu kam bërë unë kaq vjet dhe nuk më ka humbur gjë kurrë…”.

vijon nesër

Panorama

[Brari]

Intervista III

Flet Asamble Kristo: Reprezaljet e familjes sime pas vdekjes së Mehmetit dhe Enverit dhe si na persekutonte nipi i Lenka Çukos

Ekzekutimi i Miladin Popoviçit dhe si e raportoi Ramiz Alia Enverin nga Prishtina

Prof.As. Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Në vijim të pjesës së tretë të intervistës së vajzës së ish- anëtarit të byrosë politike dhe ministrit Pandi Kristo, Asamble Kristos (Vullkanit), zbardhen fakte interesante jo vetëm nga jeta e internimit, por edhe për fatin e të dërguarve të Titos në Shqipëri. Kështu, Asambleja rikujton pasazhe nga faktet që i ka treguar babai i saj për Dushan Mugoshën dhe Miladin Popoviçin, dy nga të dërguarit specialë të Partisë Komuniste Jugosllave, që kontribuan në organizimin e lëvizjes komuniste dhe luftën partizane në vendin tonë. Kush ishin 2 komunistët e hierarkisë së lartë të PKJ-së dhe pseudonimet e tyre në të dy vendet. Përse Pandi Kristo, një nga udhëheqësit e komunizmit shqiptar dhe “shok” i tyre, i urrente që të dy.

Si u ekzekutua në Prishtinë nga një mësues kosovar në vitin 1945 Miladin Popoviç, pikërisht në ditën që Ramiz Alia nuk lëvizi së bashku me divizionin e partizanëve shqiptarë, që u zhvendosën për në Ferzaj. Egërsia e nipit-polic të Lenka Çukos ndaj familjes Kristo dhe gjithë të internuarve të tjerë politikë. Reprezaljet pas vdekjes së Mehmet Shehut dhe martesa me Robert Vullkanin… këto dhe mjaft fakte të tjera interesante, ju rrëfen vajza e vetme e Pandi Kristos në vijim të rrëfimit të saj ekskluziv për gazetën “ Panorama”

Si e kujtonte babai juaj Miladin Poviçin dhe Dushan Mugoshën?

Babai im Pandi Kristo, fliste shpesh se Miladin Popoviçi (i njohur në Jugosllavi me pseudonimin “Mila” dhe te ne, me atë “Aliu”), një djalosh i ri nga Mali i Zi, anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Jugosllave, kishte qenë shumë i sëmurë që para lufte. Ai më tregonte se “Aliu” gjatë vitit 1938, ishte kuruar për sëmundjen e tuberkulozit në spitalin e Golnikut.

Po për Mugoshën?

Dushan Mugosha, i njohur nga komunistët jugosllavë me pseudonimin “Dusha” dhe në Shqipëri si “Sala” ose “Çalamani”, babai im e kujton si njeri të egër me prirje terroriste, të cilat i kishte shfaqur sidomos në qarkun e Vlorës në bashkëpunim me Liri Gegën, me të cilën ishin miq të shpallur. Pandi për të dy nuk kishte simpati, fakt për të cilin u shpreh hapur edhe në Plenumin e Dytë të Komitetit Qendror në Berat, në Nëntor të vitit 1944.

A e dini ju se Popoviç u vra në Prishtinë me anë të një atentati në zyrën e tij në vitin 1945? Çfarë ju ka treguar babai për këtë ngjarje dhe a kanë pasur gisht në këtë ngjarje komunistët shqiptarë?

Pas largimit të M.Popovoçit nga Shqipëria, menjëherë pas përfundimeve të Kongresit të Përmetit, ai nisi kurimin në Itali në një spital të aleatëve. Më pas, ai u dërgua si sekretar i komitetit krahinor të Kosovës. Gjatë një dite të zakonshme pune në zyrën e tij hyri një mësues kosovar dhe e ekzekutoi. Për këtë rast, babai më tregonte se u dërgua një raport i hollësishëm në Komitetin Qendror të PKSH në Tiranë, nga komisari i divizionit tonë që operonte në Kosovë, Nënkolonel Ramiz Alia, i cili ditën që ndodhi ngjarja e rëndë, ndodhej në Prishtinë. Ndërkohë, komandanti i divizionit tonë partizan që operonte në Kosovë, kolonel Rahman Parllaku, ndodhej me trupat në Ferizaj… Kaq më ka treguar babai për këtë ngjarje, por ai fliste pak dhe sigurisht që dinte shumë më shumë.

Rikthehemi te pjesa më e vështirë e jetës suaj, internimi.Persekucioni dhe dhuna ishin të dallueshme, apo të rafinuara?

Sigurisht, që ishin të hapura. Dhuna zhvillohej sipas një teknologjie të përsosur, ajo kishte kaq vjet që përpunohej e përpunohej vazhdimisht. Vetën në këtë drejtim mekanizmat e dhunës nuk lëshonin pe, ndyshe ç’u kuptuam!? Dikur apeli zhvillohej dy herë në ditë. Pra, njeherë në mëngjez kur shkonim në punë dhe një herë kur ktheheshim nga puna. Por, kur vdiq Enver Hoxha, masat shtërnguese u shtuan. Kështu, urdhër i prerë ishte: apeli të zhvillohej tri herë në ditë. Pra në mesditë, ne duhej të bënim 7 kilometra rrugë më këmbë për t’u paraqitur në apel në qendër të sektorit të fermës dhe po aq kilometra për t’u kthyer! Veç kësaj torture, “vigjilenti” shumë aktiv, operativi i përbindshëm Bujar Peza, një rrugaç i lindur bëri një riorganizim të brigadës sonë. Ai e shpërndau brigadën, duke i caktuar anëtarët e saj në brigada të tjera në mënyrë që të krijonte vështirësi sa më shumë për ne dhe të prishte në këtë mënyrë, mirëkuptimin dhe harmoninë brenda ferrit që na impononte Sigurimi i Shtetit, atë harmoni që ne kishim mundur të krijonim me njëri-tjetrin. Le të mos harrojmë se nga intrigat e organizuara të operativit të Sigurimit të Shtetit apo personave të gatshëm të kësaj linje, nga kjo brigadë ishin dënuar dhe ridënuar mbi 28 burra me burgime të ndryshme. Dua të theksoj, se keqtrajtimi ndaj babait dhe meje u programuan sistematikisht, sidomos pas vdekjes së Enver Hoxhës. Thua se Pandi Kristo, pra babai im, unë apo të persekutuar të tjerë, ishim shkaktarë të vdekjes së tij të natyrshme. Dega e Punëve të Brendshme dhe Komiteti i Partisë të Lushnjës, organizonin herë pas here me ne të persekutuarit ose « armiqtë », mbledhje kolektive demaskuese e akuzuese, ku duhej të merrte pjesë me detyrim i gjithë kolektivi i brigadave të sektorit tonë. Shpesh në këto mbledhje, kritikoheshin dhe akuzoheshin njerëz të ndryshëm sidomos me prejardhje ballisto-zogiste, por edhe komuniste, të planifikuar për t’u ridënuar. Në këto mbledhje shpeshherë organizoheshin edhe arrestime publike frikësuese, të cilat përfundonin në hetuesi e më pas në burg. Për herë të parë unë pashë demaskimin e një plaku fatkeq, që quhej Stavri Çavo. Ky ishte një fshatar mjeran nga minoriteti grek, pa mbrojtje e pa mbështetje, madje ai edhe gjuhën shqipe nuk e fliste mirë. Le të mos harrojmë se Stavri Çavoja, kishte kryer një burgim të gjatë, afro 25-vjeçar. Aq e vërtetë është kjo, sa kur Stavri u kthye në fshatin e tij pas lirimit nga burgu, rastësisht mësoi se atë ditë dikush po martohej. Kur i pyeti bashkëfshatarët e tij, të cilët nuk e njohën se kush ishte ky njeri, se kush po martohej atë ditë, ata i thanë: “...po martohet vajza e Stavri Çavos. Atëherë i shkreti Stavri, tek po vështronte i tronditur nëpërmjet gardhit dasmën e së bijës, vendosi të mos shkonte në shtëpi, për të mos prishur ceremoninë e dasmës së vajzës së tij, të cilën e kishte lënë në barkun e s´ëmës, e atë ditë po martohej. A nuk është ky rast tragjik dhe tronditës për të shkruar një skenar filmi po aq tronditës ?! Besoj se kjo pyetja ime nuk ka nevojë për komente të tepërta. Ndërkaq, në një nga këto mbledhje kaq të rënda për t’u përjetuar, jo vetëm nga ai që demaskohej, por edhe nga të tjerët, u vu në shënjestër i vëllai i gruas së Heroit të Popullit, gjeneralit të talentuar Petrit Dume. Shpëtim Dvorani, kështu quhej i kunati i Petrit Dumes. Shpëtimi, falë shkathtësisë dhe guximit të tij, shpëtoi paq nga kjo situatë tepër e rëndë e kërcënuese. Sikur të mos ishte e mjaftueshme që Shpëtimit i kishin pushkatuar burrin e motrës Petrit Dumen, i kishin futur në burg mbesën Besa Dumen, vajza e Petrit Dumes, Mynever Dumen kunatën e së motrës, e të tjerë persona nga kjo familje. Dua të theksoj me këtë rast, se intrigat dhe djallëzitë e organeve operative që merreshin me përpunimin dhe degjenerimin e shtresës të të përndjekurve politikë, shkonin aq larg sa i kundërvinin njerëzit e të njëjtit fis apo familjeje ndaj njëri-tjetrit, të cilat shumë shpesh ishin me pasoja katastrofike. Raste kësisoj ishin tej mase të dhimbshme e ngjallnin midis masës të të internuarve frikë, ankth, urrejtje, pasiguri, tronditje, pesimizëm etj. Një rast tipik i kësaj natyre që dua ta përmend me doemos për të ilustruar atë ç´ka thashë më lart, është edhe rasti i tre vllezërve Mujo (Fatmir, Eqerem, Nevruz). I ngritën përpara të gjithë kolektivit për t’i demaskuar për prejardhjen e tyre balliste, dhe se babai dhe xhaxhai i tyre, ishin të arratisur në SHBA. Si zakonisht filloi mbledhja. Të tre vëllezërit Mujo, ishin përgatitur seriozisht për atë çka do të ndodhte, madje kishin marrë me vete edhe Kushtetutën e Republikës dhe i vunë me shpatulla pas murit operativin dhe sekretarin e dytë të Komitetit të Partisë të Lushnjës. Akuzat që ngrinin autoritetet kundër vëllezërve Mujo, ishin nga më banalet psh: “Pse u mësoni fëmijëve tuaj italisht ? Apo doni që të na sulmojë e të na pushtojë Italia? Apo doni që të arratiseni në perëndim bashkë me kalamajtë tuaj? Pse u mësoni fmijëve anglisht dhe shikoni programet e huaja televizive, apo për të qenë të gatshëm për t’u bërë bashkëpunëtorë të imperialistëve amerikanë...?” Pas këtij bllofi, nuk u organizuan më mbledhje demaskuese të kësaj natyre ndaj njerëzve të përgatitur e me një farë shkolle, por gjuanin fakirfukarenjtë si puna e Stavri Çavos, që e demaskonin sa herë u duhej një viktimë, një inskenim i kësaj natyre. Një ditë pra, si këtë që u tregova, viktima e radhës ishte përsëri Stavri i shkretë. Kur po ktheheshim në shtëpi pas badërdisë së organizuar nga operativi i sigurimit, fëmijët rrugaçë të fshatit, të organizuar mirë e bukur nga regjisori i zakonshëm, e sulmuan plakun e shkretë me gurrë e shkopinj. E po të mos kishin qenë vllezërit Kujtim dhe Ridvan Sokoli, vllezërit e këngëtares së njohur korçare Merita Sokoli, e cila ishte martuar me tregtarin e suksesshëm korçar Tika Tezha, fëmijët do ta kishin linçuar e vrarë me gurë Stavrin e shkretë. Nuk dua të le pa përmendur e denoncuar rastin e hidhur të familjes së gjeneral-lejtenantit Zoi Themeli ish zëvendës ministër i Punëve të Brendshme dhe anëtar i KQ të PPSH. Ai,Zoi pra, ishte aq shumë i indoktrinuar dhe i politizuar sa, si rezultat edhe i karakterit të tij, jo vetëm që nuk fliste kurrë me babanë tim dhe shokët e tij të luftës, por i cilësonte ata me po ato akuza që i kishte dënuar diktatori Enver Hoxha. Për më tepër, dua të theksoj, se njëra nga vajzat e tij, ra viktimë, pikërisht e intrigave që thurreshin ndaj saj, nga operativi i Sigurimit të Shtetit dhe një bashkëpunëtor i tij i pa ndërgjegjshëm, që vinte nga shtresa e një familjeje kolaboracioniste. Kur e morri vesh babai dhe mamaja tragjedinë që i kishte ndodhur Lidës, vajzës së Zoi Themelit, sigurisht që u erdhi shumë keq dhe u pikëlluan pa masë. Nuk kam dashur kurrë të abuzoj me këtë rast të hidhur e fatkeq, të cilin po e përmend për herë të parë, por dua të denoncoj me forcë dhe të bëj publik, faktin se vajza e gjeneral Zoi Themelit, u detyrua të vetëvarrej, pra të vetësakrifikohej në banjën e shtëpisë me një tel telefoni, e zhgënjyer dhe e revoltuar nga keqtrajtimi i tejzgjatur, që i bëhej asaj dhe familjes së saj nga mjedisi që e rrethonte e që e krijonte me njëmijë intriga Sigurimi i degjeneruar i shtetit. Pra këto raste të zymta, sillnin në mjediset tona një gjendje të rënduar shpirtërore dhe krijonin premisa për skandale e fatkeqësi të mëdha dramatike.

Çfarë bënte babai juaj Pandi Kristo në ditët e internimit?

Dua të përmend këtu se babai, veç minutave të apelit të domosdoshëm para të plotfuqishmit, nuk shfaqej kurrë në publik. Babai zakonisht, pasi ngrihej herët në mëngjes dhe dëgjonte me vëmendje radio Tiranën, blinte gazetën “Zëri i Popullit,” të cilën e lexonte rregullisht, ai shkonte për të blerë produktet e nevojshme në dyqan dhe gatuante drekën ose darkën. Ai gatuante me shumë gusto gjellë të shijshme. Ky rit, babait i kishte mbetur zakon qysh nga koha e burgut të mbretit Zog, ku çdo gjë e përgatisnin vetë.. Siç e përmenda shkarazi edhe më lart, në fermën bujqësore të Çermës, na internuan në 11 maj të vitit 1983, dmth plot pas 20-vjetësh që na kishin dëbuar nga Tirana për në Lushnjë dhe banonim të detyruar në këtë qytet me këtë status dhe të padrejtë për t’u larguar nga qyteti…

Si e mësuat dhe përjetuat vetvrasjen e Mehmet Shehut dhe arrestimin e Kadri Hazbiut?

Pikërisht, kjo masë na u dha në kohën kur ndodhi vetvrasja (të paktën ky është versioni zyrtar i njohur nga ne në Lushnjë në atë kohë) e Mehmet Shehut dhe kur si rezultat i këtij rasti të pa precedent, u arrestua edhe Kadri Hazbiu. Unë edhe babai e mësuam më vonë se mjekët Zografa Gjika dhe Lefteri Dori, që përmenda me shumë respekt pak më lart, faktin që ato i kishin thirrur në Komitetin e Partisë të Lushnjës dhe iu kishin bërë presion të vazhdueshëm që të mos vinin në shtëpinë tonë e të vizitonin aq shpesh mamanë time të sëmurë. Këto mjeke të mrekullueshme, nuk iu nënshtruan asnjëherë presioneve, frikësimeve të Komitetit të Partisë apo të degës së Punëve të Brendshme. Ato dëgjuan zërin human të shpirtit të tyre dhe të profesionit dhe kanë bërë detyrën qytetare në mënyrë shembullore.

Si ju njoftuan për internimit në fermën bujqësore të Çermës. Thuhet se aty me policinë që ju mbikqyrte, punonte edhe nipi i Lenka Çukos… ?
Herët në mëngjes erdhën punonjësit e degës së Punëve të Brendshme së bashku me kryetarin e këshillit të lagjes dhe na njoftuan urdhërin, për vendimin që ishte marrë nga Tirana, për të na internuar në Çermë. O Zot! Kur do të merrnin fund vallë persekutimet tona? Nuk ju mjaftoi këtyre përbidshave më shumë se gjysmë shekulli përndjekje? O Zot! Ajo që është paradoksale dhe absurde, fatkeqët e ekzekutivit të Lushnjës na kërkonin me forcë që ne të firmosnim urdhërin e internimit dhe të shpreheshim tekstualisht se e pranonim vetë dhe ishim dakord me këtë masë të çmendur! Sigurisht, ne nuk pranuam kurrsesi ta firmosnim atë dokument të ndyrë. Megjithatë, na ngritën me gjithçka (orenditë e pakta shtëpiake, ato pak plaçka që kishim, doemos drutë e zjarrit dhe lulet) e na fluturuan si zogjtë e korbit drejt e në fermën, ku vuanin dënimin edhe shumë shokë e miqtë tanë. Vendbanimin tonë të ri, pra ku do të jetonim, e ndante një mur i vetëm me dhomën e të plotfuqishmit të fermës, në mënyrë që të mund të përgjoheshin më mirë bisedat tona me anën e aparaturave operative të inçizim-përgjimit. Gjashtë muaj, pas vendosjes sonë në fermën e Çermës, mamaja u sëmur shumë rëndë. Mundësitë për ta ndihmuar ishin minimale, por krijoheshin edhe shumë pengesa të qëllimshme. Pas disa ditë sorollatjesh në fshat nga këto pengesa artificiale e burrokratike, që na shkaktonin të ashtuquajturat autoritetet lokale, mundëm më në fund të shkonim në spitalin e Lushnjës, për ta shtruar e kuruar mamanë shumë të sëmurë. Në këto rrethana, mamasë i shërbeja vetëm unë, sepse ishte e sëmurë shumë rëndë, kurse babanë nuk e lejonin të vinte në spital, veçse një herë në javë. Në atë kohë mjek-polic, mjek-përbindësh ishte “nallbani” Andrea Davidhi, nipi i Lenka Çukos, i cili babanë plakë e të sëmurë,nuk e lejoi të rrinte bashkë me mua qoftë edhe disa çaste mbi kokën e mamasë,që pas disa ditësh vdiq. Historinë e fatkeqësisë së saj, e ka treguar me dhimbje edhe babai në intervistën që ju keni bërë me të disa vite më parë dhe tani së fundi, e keni botuar në gazetën “Panorama”.

Do të ishte me interes të na tregonit se si u njohët me burrin tuaj, Robertin, nëse kjo pyetje nuk ju bezdis e nuk përbën ndonjë sekret?

Unë Robertin e kam njohur herët, madje shumë kohë më parë se ai të burgosej. Në kohën kur ishim liruar nga internimi, rastësisht takova Robertin në spital në Tiranë. Unë nuk kam përse ta fsheh, miqësinë me Robertin e kam ëndërruar shumë vite më parë, por do të duheshin rreth 26 vjet që kjo ëndërr të realizohej. Atë ditë, më kujtohet se ashtu rastësisht pas një bisede elegante e filozofike rreth dashurisë e martesës, Roberti më tha: “Ku ta gjej unë, përshembull, të marr një grua, një shoqe jete si ti, e diçka tjetër të kësaj natyre intime...” Atëhere, unë me shumë sinqeritet e takt i thashë Robertit: “… po ja ku më ke mua. Më merr!!!” Kështu ishte rasti ynë dhe jam e bindur se ju nuk do të më pyesni tani, se ç’ndodhi më vonë, kur u puthët për herë të parë etj etj.,apo jo? Pikërisht pas disa ditësh apo javësh ne u fejuam. Por meqenë se, unë punoja në brigadën e arave e mbillnim grurë, sojë, misër foragjer e kur u krijuan tufëzat dhe arëzat, me urdhër të Ramiz Alisë, ne kishim edhe ca privilegje të tjera në ndarjen e prodhimit. Përfitonim fasule, lesh, kurse qumështin e merrnim çdo ditë dhe të them të drejtën merrnim jo pak. Kështu, unë isha e detyruar të vija në shtëpinë e re, vetëm të shtunave e të dielave. Kjo është historia e martesës sime të vonuar me shokun tënd të fëmijërisë, me vëllanë e Petrit Vullkanit shokut tjetër të fëmijërisë tënde, i cili siç e di ti shumë mirë, është arratisur shumë vite më parë në Jugosllavi…

vijon nesër

Panorama

[Brari]

Intervista IV

Flet Asamble Kristo: E urrej Nexhmije Hoxhën sepse kontribuoi në shkatërrimin e fëmijve të “vipave” të luftës dhe komunizmit

Asamble Kristo: “Sipas babait, Enveri donte që Shqipëria të sulmohej, por nuk ja varnin”

Prof.As.Dr. Gjergj Titani

vijon nga numri i kaluar

Në pjesëm e fundit të intervistës ekskluzive për “Panorama”, vajza e ish-byroistit Pandi Kristo, rrëfen për përjetimin e të gjithë të internuarve pas pushtimit të Çekosllavakisë. Shpresat e saj dhe dhjetëra të tjerëve që shpresonin se e njëjta gjë do të ndodhte edhe me Shqipërinë. Përse babai i saj, Pandi Kristo, jo vetëm nuk besonte te një “çlirim”, ushtarak i Shqipërisë nga çfarëdo shteti. Si e survejonin agjentët e sigurimit Pandi Kriston dhe peripecitë me dentistin e njohur në Tiranë, Xhelal Rusin.

Përplasja e nipit të Themie Thomait për familjen Kristo me nipin e Lenka Çukos, i cili përpiqej me çdo kusht t´i persekutonte edhe pa shkak edhe në internim…

Në muajin gusht të vitit 1968, ndodhi ndërhyrja e trupave sovjetike në Çekosllovaki, pra kishte ndodhur revolta e quajtur “Pranvera e Pragës“, a kishte ndonjë iluzion babai juaj, Pandi Kristo, për ndërhyrjen e sovjetikëve në Shqipëri?

Po jua them që në fillim. Babai im nuk ushqente asnjë iluzion për diçka të kësaj natyre, kurse unë dhe bashkëmoshatarët e mi, pse ta fsheh, duke dëgjuar fjalë lart e poshtë kisha plot iluzione, pse jo edhe shpresa. Babai nuk ishte njeri aventurier. Pandi Kristoja ishte njeri që kishte kaluar nëpër galerat e dy burgjeve, të regjimeve të ndryshme, të mbretit Zog dhe të diktaturës së egër të Enverit. Mbaj mend, nga analizat e tij, ai kishte dalë në përfundimin se, ulje - ngritjet artificiale të tensioneve politike dhe ushtarake ishin lojëra dhe dredhi të njohura të Enverit. Madje, ai thoshte: “…Shqipërinë as e ka kërcënuar njeri me pushtim, as nuk e kërcënon”. “Po pse?”, i thosha unë. E ai më përgjigjej: ” …sepse për këtë ka konventa, ka ligje të forta ndërkombëtare, të cilat nuk lejojnë askënd të bëjë shaka të tilla, që kanë kosto jo të vogël. Enveri këtë fakt e di shumë mirë”. Në verën e vitit 1968, ndodhi që u sëmur shumë rëndë kunati i babait tim, pra burri i motrës së Pandi Kristos. Të dy me babanë u nisëm urgjentisht për në Tiranë. Në këtë kohë, si rezultat i kontradiktave të ashpra çekosllovako-sovjetike, ku kishte kohë që po frynin erërat demokratike, Sekretari i Parë i PK të Çekosllovakisë, Aleksandër Dubçek, ishte thirrur (po përdor fjalën “thirrur” dhe jo ftuar, se kështu thoshte babai im) në një takim “miqësor diplomatik” në pamjen e jashtme shumë paqësor, në stacionin hekurudhor “Çjornaja nad Tisoj” (E zeza mbi lumin Tisa), nga Sekretari i Parë i PK të BS Leonid Brezhnjev, i cili në fakt nuk ishte takim miqësor, por takim djallëzor. Pas këtij takimi të nivelit të lartë Çekosllovakia u pushtua nga trupat e blinduara dhe parashutiste ruse dhe pasojat dihen.

A kishe vënë re ti te babai ndjenja shqetësimi apo euforie?

Jo. Nuk kisha vënë re as një ndryshim në mënyrën e tij të të jetuarit. Ato ditë ne vumë re shtimin e njësive ushtarake në bregdet, afrimin e tankeve dhe të artilerisë, e cila vinte nga rruga e Lushnjës. Rezervistët u thirrën në mobilizim ushtarak e të tjera. Këto shenja, ne të rinjve na jepnin shpresa, kurse Pandit jo! Ai thoshte se “… Enverin e njoh mirë unë. Ai është aventurier, ndërhyrje ushtarake do, por ja që nuk ja var kush… Nuk ka njeri interesa ushtarake për pushtimin e Shqipërisë…”.

Po Çekosllovakinë pse e pushtuan trupat sovjetike?

Sipas komenteve që më bënte babai atëherë, i cili ndiqte zhvillimet ndërkomëtare, kishte disa arsye përse u bë ky pushtim. Së pari, ndryshon shumë puna e Çekisë me vendin tonë. Çekia është shtet që hynte në zonën e pushtimit të rusëve. Atje, ashtu si në Gjermaninë Demokratike, Hungari etj., ndodhen trupat ruse, të komanduara nga mareshali Jakubovski, ka interesa më të mëdha kontinentale. Ndaj, sipas babait, BS nuk do të hapte edhe një front tjetër të tensionuar në Shqipëri. “Po gjithë këto trupa që po vijnë nga Lushnja, o baba kot nuk janë, si thua ti?”. “Sigurisht, që nuk janë kot. Por, ta thashë edhe një herë, Enver Hoxha e di se nuk e kërcënon kush. Ai e di që është jashtë sferës së interesave të mëdha. Por, me këtë rast ai, kontrollon edhe një herë gjendjen e brendshme, ngre artificialisht tensionin, mat pulsin e organeve të Punëve të Brendshme, bën ca arrestime etj. Kështu them unë dhe më duket se e kam drejt”.

Ato ditë kur ju me babanë shkuat në Tiranë për të vizituar burrin e hallës, a vutë re ndonjë simptomë të re persekutimi?

Së pari, unë them se babai im kishte dalë prej kohësh nga sfera e lartë, por, gjithësesi, Sigurimi i Shtetit ishte i pranishëm gjithandej dhe ndonjë lëvizje rreth nesh vihej re dukshëm. Në Tiranë, situata e përgjithshme ishte e tensionuar së tepërmi. Pandin ato ditë e ndiqnin hap pas hapi agjentët e Sigurimit të Shtetit. Lind pyetja, po ne nga e morëm vesh që Pandin e ndiqnin nga pas me veturë tip “GAZ” të tipit sovjetik? Ja se si ndodhi që ne e mësuam këtë fakt. Poshtë dritares së katit të parë të shtëpisë të farmacistit të njohur Xhelal Rusi, i cili kishte studiuar në Francë dhe gjuhën frënge e fliste me një elegancë aristokratike të veçantë, qëndronin agjentët e Sigurimit të Shtetit dhe “GAZ”-i i tyre. Pikërisht mbi këtë kat, mbi këto dritare të Xhelalit, banonte kunati i Pandit, i cili po jetonte ditët e fundit të jetës së tij. Po kush ishte Xhelal Rusi? Ai ishte farmacisti frankofon më simpatik i Tiranës, i cili kur pinte (se ai pinte mjaft), bëhej edhe më i lezetshëm, edhe më simpatik. Familja Rusi ishte e tëra një familje antifashiste, e lidhur me LANÇ-in. Xhelali, ndonëse e njihte personalisht Enver Hoxhën dhe i shkonte atij ndonjeherë edhe për vizitë, ishte thellësisht në shpirt i pakënaqur nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, ndaj fliste mbarë e prapë me ironi kundër tij. Skënder Rusi, agronom me arsim të lartë, i lauruar jashtë shtetit, partizan dhe antifashist i orëve të para. Munever Rusi, partizane e Qarkut të Korçës, bashkëshorte e Irakli Vakëflliut, gjithashtu partizan e veteran i Qarkut të Korçës, ishin vllai e motra e Xhelalit. Farmacisti hokatar dhe djali i tij kishin përballuar një betejë të ashpër familiare me njerëzit e Sigurimit të Shtetit, sigurisht me urdhër nga lart. Asllan Rusi ishte sportisti volejbollist më i talentuar në Shqipëri. Emrin e të cilit mban sot pallati lojërave me dorë në Tiranë e që e adhuronte i gjithë kryeqyteti. Xhelali më duket se ishte martuar me mbesën e poetit të madh kombëtar shqiptar Naim Frashëri. Në këto rrethana, Xhelal Rusi, i torturuar psikologjikisht nga fakti se një makinë enigmatike, e cila dallohej qartë se ishte nga ato makinat e Sigurimit të Shtetit, qendronte poshtë dritareve të shtëpisë së tij, prej disa ditësh, shkoi vetë te makina në fjalë dhe i u drejtohet agjentëve: “Pse nuk vini të më arrestoni se më plasët xhanin, keni tre ditë rresht që po më torturoni!?”. Oficerët e Sigurimit të Shtetit, të veshur civilë, u habitën nga fjalët e farmacistit të mirënjohur dhe i thanë: “...O shoku doktor Xhelali, të lutemi shumë, ti mos u shqetëso, ne qëndrojmë këtu jo për ty, po për Pandi Kriston, kunati i të cilit banon këtu mbi ty”. Të nesërmen, qysh herët në mëngjes, farmacistit më simpatik të Tiranës, nuk iu durua, por shkoi drejt e tek e motra e Pandi Kristos, Vangjelia, komshia e tij, e cila punonte te dyqani i vetëm i optikës në qendër të Tiranës dhe i thotë po ato fjalë që i thanë oficerët e Sigurimit të Shtetit.

A i tha gjë tjetër doktor Xhelali motrës së babait tuaj?

Xhelal Rusi ishte njeriu më antik dhe më i çuditshëm që kishte Tirana dhe nuk mund të mos i thoshte Vangjelisë këto fjalë: “Dëgjo Vangje! Këta, si frikamanë që janë, më duket se këtë radhë i kanë mbushur brekët mirë. Radiot thonë se në Çeki po bëhet kërdia. Një djalë që quhet Jan Palash, një student thonë, i vuri zjarrin vetes m´u në sheshin “Vacllav” në qendër të Pragës. Populli çek, i priti ushtarët rusë me demonstrata. Televizionet e huaja thonë se ushtarët rusë u gjendën të habitur kur panë se çekët i pritën me indinjatë. Domethënë, Vangje ata ishin të gënjyer... Ja kështu janë punët...”. Madje, thonë se ca studentë, që kanë ardhur nga Evropa, paskan parë në televizionet private, ca harta ushtarake, ku shteti tjetër, që është shënuar për t’u pushtuar nga rusët qenka Shqipëria. Vangje, kafenetë janë mbushur plot me kalecë dhe i hapin veshët për të peshkuar ndonjë cironkë se peshqit e mëdhenj i ka gëlltitur ujku me kohë”. Tirana vërtet ziente, universiteti gjithashtu. Të gjithë thonë të shohim ç´do të ndodhë. Dhe ndodhia më e pritshme për të ndodhur, ishte dalja me shumë bujë e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë nga bashkësia e Traktatit të Varshavës. Por, ne me babanë kishim hallin e burrit të hallës, i cili pas disa ditësh vdiq. Kështu edhe në raste vdekjesh Sigurimi i Shtetit nuk na u nda.

Pse flisni me mllef të papërmbajtur për figurën e Nexhmije Hoxhës, e cila vite më parë, është shprehur aq egërsisht për fëmijët e të dënuarve politikë me prejardhje komuniste, pra për fëmijët e të dënuarve politikë brenda llojit, por edhe për fëmijët e klasave të tjera nga kundërshtarët politikë të monizmit enverist?

Sigurisht. Mllefi im i ligjshën është shprehur edhe për këtë arsye. Mua më duket ende çnjerëzor dhe i përbindshëm qëndrimi antiligjor i Nexhmije Hoxhës. Ajo nuk ka guximin qytetar edhe sot, pas kaq vitesh, t’i kërkojë ndjesë dhe falje familjeve të persekutuara të ish-luftëtarëve të LANÇ-it, që u pushkatuan nga gjyqet e egra dhe të falsifikuara të diktaturës enveriste, çka përgjegjësi jo të vogël mban edhe shprehësja e deklaratave të më sipërme, apo nxitësja e një genocidi “sui generis”, ala Nexhmije Hoxha e frymëzuar nga burri i saj “i dashur dhe udhëheqësi i pavdekshëm Enver Hoxha”. Dua të të them se mllefi apo zemërimi im dhe i brezit tim, është minimal ose asgjë në krahasim me fatkeqësitë që i ka shkaktuar ajo, burri i saj dhe sahanlëpirësve të tij, shokëve dhe shoqeve të mia të qindra kuadrove të PKSH, ushtrisë, ministrive, FDSH, BRPSH, Sindikatave apo Bashkimeve Profesionale, intelektualëve pa parti, Universitetit dhe Shkollave të Larta etj. Si mund të mos ia kujtoj unë Nexhmije Hoxhës, fëmijët e vegjël të ish-shokëve të saj të Luftës. Të gjeneralëve, ministrave, anëtarëve të Byrosë Politike apo të KQ të PKSH e PPSH të sakatuar, të pushkatur pas shpine pa gjyq, apo të burgosur, të syrgjynosur kampeve e burgjeve ose të internuar pa afate kohore, madje, të internuar deri edhe gjysmë shekulli, skutave të Shqipërisë!? Jo, kurrën e kurrës! Unë dhe brezi im, brezi që humbi jo vetëm prindërit, por shpesh humbi edhe jetën, rininë, shkollimin, gëzimin, lodrat, dashurinë dhe përkëdheljet prindërore, dashurinë dhe gëzimet e jetës, buzëqeshjen e çiltër, komunikimin e lirë qytetar dhe atë social etj. Si mund të harrojmë ne vdekjet makabre të shokëve dhe shoqeve tona në kampe, burgje, miniera, në këneta, nëpër hetuesira etj. A do të më falnin mua vallë sot, po të mos i përmendja fëmijët e gjeneral Dali Ndreut, të kolonel Islam Radovickës, të gjeneral Hulusi Spahiut, vajzën e bukur të vetësakrifikuar të Biserka dhe gjeneral Zoi Themelit, vajzën e mrekullushme të anëtares së Byrosë Politike, Liri Belishova dhe ministrit të Bujqësisë, Maqo Çomo, që vdiq në spitalin onkologjik të Tiranës, pa ia lënë t’ëmën pranë t’i jepte një gotë ujë, sepse i ati ndodhej i burgosur në burgun e Burelit. Po gjashtë fëmijët e Koçi Xoxes, të Bedri Spahiut, të Tuk Jakovës, të tre “Heroj të Popullit”, të gjeneralit të talentuar Vaskë Gjino, djemtë e gjeneralit Muhamet Prodani “Hero i Popullit”. Fëmijët e ministrit të Tregtisë, Kiço Ngjela, të gjeneralit të mrekullueshëm Abaz Fejzo, të “Heroit të Popullit”, të gjeneralit Sadik Bekteshi, njëri nga themeluesit e PKSH, të gjeneralit Arif Hasko, të anëtarit të KQ të PPSH, gjeneralit Halim Ramohito, fëmijët e kolonelit trim e historian Dilaver Radëshi. Vajzat e mrekullueshme të “Heroit të Popullit” gjeneralit të talentuar, ish-shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, Petrit Dume. Fëmijët e “Heroit të Popullit”, gjeneralit pasionant Hito Çako, të gjeneralit të urtë “Heroit të Popullit” anëtar i KQ të PPSH, Rahman Parllaku, të ministrit të Mbrojtjes, anëtarit të Byrosë Politike, gjeneral-kolonel Beqir Balluku, të ministrit të Industrisë e Minierave, anëtarit të Byrosë Politike Koço Theodhosi, të anëtarit të Byrosë Politike dhe kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit, Abdyl Këllezi, drejtorit të uzinës të përpunimit të thellë të naftës, Andrea Manço. Fëmijët ende të parritur të ixhinierëve të Drejtorisë së Përgjithshme të Naftës e Gazit “Heroit të Punës Socialiste” Lipe Nashi, Beqir Aliaj, Koço Plaku, Petraq Xhaxhka, Spiro Konomi, Enriko Veizi, Dhimitër Stefa etj. Fëmijët e parritur të gjeneralit Gjin Marku dhe të kuadrit të mrekullueshëm dhe mikut të babait tim, Xhavid Qesja, të veteranit komunist Koço Tashko, gjeneralit Panajot Plaku, kryetar i Komisionit Shtetëror të Gjeologji-Minierave, antarëve të KQ të PPSH: Todi Lubonja, Fadil Paçrami, Manol Konomi, Teodor Heba etj. Fëmijët e Kadri Hazbiut, ministër i Punëve të Brendshme dhe anëtar i Byrosë Politike një djalë i të cilit u vetëhodh në erë me dinamit. Feçor Shehut, Elhami Hado, vajzat e mira të komandantit të aviacionit shqiptar, Edip Ohrit, djemtë e mirë e të talentuar të Kryeministrir të Shqipërisë Mehmet Shehu, fëmijët e kryetruprojës të Mehmet Shehu, burrit të urtë Gani Kodra, Iliaz Ahmetit, Peço Kagjinit, kolonelit Pandeli Varezi, Dhimitër Kotefa, gjeneralit Halim Xhelos, ekonomistit Fehmi Frashëri, gjeneralit Mihallaq Ziçishti, ministrit të Shëndetësisë Llambi Ziçishti, inxhinierit të talentuar Miço Veshi, mjeku me përvojë Miço Konomi e shumë të tjerë. Jam e bindur se për arsye se ka kaluar shumë kohë, me siguri duhet të kem harruar shumë shokë, shoqe dhe miq të mi, të cilëve u kërkoj ndjesë paraprakisht. Kjo listë do të zgjatej pa fund, nëse do të bëhej një listë e përpiktë. Ja, kjo është arsyeja që unë flas me mllef e zemëratë për “ish-zonjën e parë të vendit”, pasardhësen e denjë të burrit të saj diktator.

A pati nga agjentët, që iu survejonin apo kuadro, te të cilët ju paraqiteshit, me sjellje dhe karakter të mirë?

Po, sigurisht që pati. Për shembull, shefi i ri i sektorit Petraq Tashi, i cili ishte nipi i Themije Thomait, e që ishte diametralisht i kundërt më nipin e Lenka Çukos. Petraqi ishte i pari njeri që ngriti zërin që të gjithë punonjësit e brigadave të arave të paguhen njëlloj. Kjo ra si bombë te punëtorët e padënuar të brigadave të tjera, të cilët ishin mësuar të paguheshin më shumë nga puna jonë, të cilën deri atëherë nuk na i paguanin. Pse? Sepse ekzistonte parimi që të internuarit politikë të mos paguheshin më shumë se punëtorët e lirë. Me këtë rast, operativi i sigurimit, Bujar Peza, u bë si bishë, por i nipi i ministres së Bujqësisë as nuk e çau kokën fare. Kur operativ Bujar Peza e pa se nuk po e thyente dot ballazi përgjegjësin e sektorit, atëherë vuri në veprim truket provokative të arsenalit “luftarak” të Sigurimit të Shtetit. Dha ja se ç´ndodhi! Në sektorin tonë kishin sjellë një vajzë të përdalë, të quajtur S.V. Këto lloj vajzash mbeteshin gjithmonë kontigjente të gatshme të policive dhe të Sigurimit të Shtetit, të paktën ky ishte mendimi edhe i sigurimsave. Në këto kushte, operativi e instrukton S.V., t’i futej shefit të sektorit për ta provokuar si mashkull e të hynte në marrëdhënie intime, meqenëse Petraqi ishte i ri dhe i bukur. Por Bujar Pezës i ngeli sharra në gozhdë, sepse S.V. jo vetëm që nuk pranoi të binte në grackën e operativit të Sigurimit të Shtetit, por edhe e raportoi atë te shefi i sektorit. Me këtë rast, Petraqi, shefi i sektorit tonë, e ndëshkoi rëndë operativin pa iu bërë vonë fare, duke ia pushuar të fejuarën nga puna.

Pse po e vë këtë fakt në këto kujtime?

Sepse midis atyre që na persekutonin si skllevër kishte edhe njerëz të mirë, madje njerëz me zemër të madhe e që u vinte keq për vuajtjet tona dhe të prindërve tanë. Pra, në kundërshtim me karakterin e nipit të Lenka Çukos, i cili, siç e theksova ishte mjek me shpirt polici, nipi i ministres së Bujqësisë ishte jo vetëm njeri i ndershëm dhe parimor, por edhe njeri i drejtë, që nuk ia hante të drejtën punëtorëve qofshin ata edhe të internuar. Pas kësaj, ne u paguam më shumë, si pas punës që bënim.


Panorama

[Albo]

Asamble Kristo Vullkani, e bija e Pandi Kristos: Nga shtëpia në një oborr me Enver Hoxhën, në internim, në Çermë

Pse u arrestua Pandi Kristo, vitet e burgut dhe jeta në Lushnjë.

“Koçi Xoxe tentoi të vetëvritej, preu damarët në burg”

Nga vila ngjitur me atë të Enver Hoxhës me të cilën ndante të njëjtin oborr, Pandi Kristo u burgos e më pas jetoi si i dëbuar në Lushnjë e Çermë deri në vitet ’90. Si u dënua grupi i parë i komunistëve të Korçës, nga frika se mos Hoxha e pësonte vetë, e tregon e bija e Kristos, Asamble Vullkani.

Askush nuk e zgjedh vetë emrin e tij. Asamblesë nuk patën mundësi t’ia zgjidhnin as prindërit. Jo se ndërhyri ndonjë hallë a teze e ngjitur, por sepse Partia u gjend aty, në shtëpinë e saj, pikërisht në ditën e tretë të lindjes. Ditë kur, sipas traditës korçare (ndofta edhe më gjerë), fëmija pagëzohej me emër. I ati i saj, Pandi Kristo, ishte një nga themeltarët dhe anëtarët e parë të Partisë Komuniste, kështu që, përveçse nuk duhet të bënte zë, duhet edhe ta pëlqente emrin që Enver Hoxha i zgjodhi për të bijën. Nëse jeta e tyre do të kishte shkuar fjollë, me siguri që punën e emrit nuk do ta kishin përmendur gjatë përveçse si pjesë të bisedave të qeshura në rrethe miqsh. Por ngjarjet morën krejt tjetër drejtim… Më shpejt edhe nga ç’mund ta priste (sepse të gjithë bashkëpunëtorët e afërt të Enver Hoxhës një frikë në vete e kishin prezent gjithnjë) u degdis burgjeve e internimeve për shumë vite. Aq sa emrin e të bijës mund ta sillte vetëm ndërmend, sepse aty përreth shtëpisë, për ta thirrur kur i duhej, nuk e kishte. Të ishte ca më e re kur doli nga internimi pas viteve ’90, Asambleja, vajza e vetme e Pandi Kristos, edhe mund të kishte menduar ta ndryshonte, por nuk e bëri. Duke pranuar kështu fatin e parashkruar, të cilin sot pranon ta rrëfejë…

Diku, në një intervistë të mëparshme, historia e emrit tuaj është përmendur, por meqë ka qenë e treguar nga të tretë, mund edhe të ketë pasur gabime… Si është e vërteta?


Pandi Kristo me të bijën, Asamblenë

E kam lexuar atëherë kur është përmendur dhe, në fakt po, ka pasur disa pasaktësi. Thelbi është po ai, që emrin tim e ka vendosur Enver Hoxha, po në rrethana ca më të ndryshme nga ato që janë shkruar. Siç më ka treguar babai, ditën e tretë të lindjes sime, kohë kur vihej edhe emri i fëmijës sipas disa zakoneve të vendit nga vinim, pat ardhur për të uruar në shtëpi Enver Hoxha me Koçi Xoxen. Me këtë rast, pra për vënien e emrit, ime gjyshe kishte bërë edhe një ëmbëlsirë tipike që bëjnë në Korçë për të tilla gëzime. Meqenëse Enveri e dinte se për ç’rast përdorej ajo ëmbëlsirë, pyeti “si ia keni vënë emrin?”. Babai i pat thënë se nuk e kishin gjetur ende. Ime më pas lindjes sime nuk ishte në kushte të mira shëndetësore dhe nuk kishin menduar asgjë. Epo, meqë është kështu, tha emrin do t’ia vini Asamble. Kuvendi Popullor vazhdonte të quhej Asamble atëherë. Asnjërit prej familjarëve nuk u kishte pëlqyer, sidomos gjyshes që ishte bërë pishman pse shërbeu atë ëmbëlsirë, por natyrisht që nuk mund të kundërshtonte kush.

Në ç’vit keni lindur?

Në 1945-n.

Mirë emrin që jua vunë, por të paktën të kishte zgjatur edhe ca vite koha e artë e babait. Në ’47-n është arrestuar, apo jo?

Tri vite pas lindjes sime. Sinjalet mund të kenë qenë të dukshme ndoshta që në ’47-n, por është burgosur në ’48-n.


Pandi Kristo me familjen e tij

Pas prishjes së marrëdhënies me Jugosllavinë…

Po, ky ishte edhe motivi që në fakt nuk besoj të vinte direkt prej Enver Hoxhës, por prej Rusisë. Por duke qenë se ai ishte i frikësuar se masat mund të merreshin edhe ndaj tij, i rregulloi punët që t’u binte barra të tjerëve. Babai asokohe ishte kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit, pra nuk ishte i përfshirë politikisht sa ç’mund të ishin anëtarë të tjerë të Byrosë. As që e priste se mund të dënohej. Vjen e kërkon një ditë Spiro Koleka e i thotë të kërkon ambasadori rus në takim për të sqaruar disa biseda që ke bërë me Koçi Xoxen. Ideja ishte që të dy këta ishin spiunë të jugosllavit. E vërteta është që Enveri sulmoi pikërisht këta të parët, sepse donte të eliminonte si fillim grupin e komunistëve të Korçës që të ngelej vetë. Siç në fakt bëri. Sotir Vullkani, një nga miqtë e babait, ai i cili i dha zanat dhe e përfshiu edhe në parti, nuk u dënua menjëherë pas kësaj ngjarjeje. Pat takuar Enverin më vonë e i kishte thënë Kristo dhe Xoxe nuk bënin politikën e shtetit, nëse është për t’u ndërruar le të ndërrohet e gjithë Byroja. Ai s’i pranoi këto fjalë dhe mori masa edhe ndaj tij më vonë.
Më kujtohet që i thashë babait kur doli nga burgu, “pse nuk ikët, pse nuk u arratisët?”. “Po ta bënim, tha, konfirmonim atë për të cilën na akuzuan, që ishim vërtet bashkëpunëtorë të jugosllavëve”.

Ju keni qenë shumë e vogël, por a kujtoni ndonjë gjë nga burgosja e babait? Ku e çuan?

Si fillim e çuan te burgu i vjetër i Tiranës, ku është sot, te “Mine Peza”. Pas kësaj e çuan në Burrel, e rikthyen sërish dhe e lanë për 7 vite në Tiranë, pastaj përsëri në Burrel.
Pra, në kohën kur ka qenë këtu, unë kam qenë 3 deri në 10 vjeç. Kam kujtime po, sepse atëherë lejohej që t’i çoheshin ushqime përditë. Kur vinte gjyshja nga Korça e gatuante, shkoja ia çoja unë. Për ta takuar lejohej vetëm një herë në javë, por ushqim mund të lije edhe përditë. Në vendin e takimeve kishte dy hekura dhe një oficer që vëzhgonte. Në rast se qëllonte i mirë, më lejonte edhe ta përqafoja, por edhe këto ishin momente frike për mua.
Pse? Si ju dukej?
Më dukej sikur po të rrija afër tij, po të më përqafonte e të më mbante aty, nuk do më lejonin më të kthehesha tek ime më. As mund ta parafytyroni këtë ndjesi në ambientet e burgut, isha fare e vogël.
Ju ndërkaq si jetonit? Ku?
Unë me mamanë jetoja me xhaxhain dhe hallën te shtëpia e tyre, diku në fund të Rrugës së Kavajës, që atë kohë konsiderohej fundi i qytetit.
Më parë ku kishit jetuar?
Në një oborr me Enver Hoxhën. Madje kam shkuar edhe e kam parë më vonë. Ishte ngjitur me vilën e tij dhe i binte të ishte mbrapa asaj të Hysni Kapos, por oborri ynë me të tijin ishte një.
Ç’ju ka treguar babai për kohët e burgut?
Ai nuk ishte njeri që fliste shumë, nuk para thoshte shumë gjëra. Tregonte episode të vogla, për shembull, kur i çuan me kamion nga Tirana në Burrel, ishte me Musine Kokalarin e me të tjerë.
Pse i bënin këto lëvizje, çfarë thoshte?
Në kohën e transferimit nga Tirana, ishte Konferenca e Tiranës, ku u ngrit Bedri Spahiu e kërkoi rehabilitim të figurës së Koçi Xoxes e Pandi Kristos. Pas tij u ngritën dhe zëra të tjerë që binin mbi Enverin e që normalisht u dënuan.
Megjithatë, babai juaj shpëtoi në njëfarë mënyre, ndryshe nga Xoxe…
Më tregonte që, në kohët e para, 6 muaj qëndruan në disa vila s’di se ku, në dhoma të veçuara u çohej madje edhe ushqimi nga Hotel Dajti, siç duket prisnin ende udhëzimet nga Moska, për të vepruar si vijoi. Por edhe më pas në qeli, pa u dhënë dënimi përfundimtar, roja që rrinte në qelinë e tij i pat thënë “hajt se ti shpëtove”, kishte dëgjuar si duket që do pushkatohej vetëm njëri.
Po me Xoxen kishin pasur më mundësi komunikimi?
Përveçse përmes një vrime të murit të birucës, ku ai i kishte dërguar një letër të vogël, vetëm për t’i thënë që ishte ai ngjitur me të, jo. Në gjyqet që bëheshin, shiheshin në distancë, por babai dinte që Koçi kishte përgatitur argumentet e tij mbrojtëse ndaj akuzave që do t’i bëheshin, por që s’u lejua t’i thotë asnjëherë. As që i shkonte mendja se do të mund të pushkatohej, por sapo e nuhati, pati prerë damarët. Pas tentativës së tij për vetëvrasje u vunë dhe nga një oficer nëpër qeli, si dhe u hoqën çdo mjet të mundshëm që mund të ishte i rrezikshëm.

Po në Burrel keni shkuar ta takoni?


Koçi Xoxe në gjyq

Kam shkuar, po. Shkoja me xhaxhanë, po edhe atëherë e vogël kam qenë. Më kujtohet që i çonim thasë me qymyr, patate apo qepë, sepse duhet të gatuante. Janë disa skena qesharake tani, sepse xhaxhai, aq i lodhur sa ishte nga ngritja e thasëve në krah, më dukej sikur do t’i këputej koka dhe unë që nuk kisha hallin e tij, por vuaja me vete faktin që s’do kisha me kë të kthehesha në Tiranë. Pritjet për ta takuar në Burrel ishin të tmerrshme, duhet të rrinim me orë të tëra në shi e në borë për ta takuar. Aq sa më vonë, familjarët e të burgosurve sajuan një kasolle që të paktën të mbroheshin nga shiu e nga të ftohtit. Atje, gjatë takimeve, të dënuarit ndaheshin në grupe, të dënuarit politikë veç, hajdutët veç. Këta të fundit ishin më të privilegjuar se armiqtë e popullit.
Sa vite zgjati kjo situatë?
Deri sa e nxorën nga burgu më ’63-shin, kur na transferuan pastaj në Lushnjë, kohë kur unë sapo kisha mbaruar gjimnazin dhe nuk m’u dha e drejta e shkollës së lartë.
Me atë gjendje që ishte, s’besoj as që ta pretendonit…
Në fakt, e kisha një shpresë, sado që babai më thoshte të hiqja dorë. Por ’63-shi nuk ka qenë kohë e ashpër lufte klasash. Për më tepër që unë isha në dijeni se disa shokë të mitë, gjithashtu me familjarë të burgosur, kishin arritur ta fitonin. Madje, një vit përpara meje, e bija e Tuk Jakovës që ishte pushkatuar, e kishte marrë të drejtën e studimit, sado që i shkoi edhe më keq më vonë. E penguan të merrte njeriun që donte dhe ajo pati rrjedhë edhe më të keqe jete, sepse s’arriti dot ta pranojë asnjëherë këtë gjë. Gjithsesi… rasti i asaj kishte qenë shpresë, sado që babai më tha: “unë dola gjallë nga burgu, nuk ta japin të drejtën e studimit. Asaj ia dhanë vetëm pse i vranë të atin”.
Meqë ju çuan në qytetin e Lushnjës e jo në zona të tjera të njohura për internime në këtë vend, ma do mendja që nuk ju kanë trajtuar keq…
Jo, dhe në fakt unë ia them gjithnjë këtë gjë kujtdo që takoj. Dëgjoj ankesa, me të drejtë, pa fund, por ne jo. Përveç banorëve të Lushnjës që kishin respekt e silleshin shumë mirë, edhe kur lindte nevoja për shërbime të tjera siç ishin ato spitalore, kishim gjithnjë gatishmërinë e mjekëve. Aq sa më bënte çudi kur më thoshte ndonjë doktor shko në shtëpi pa merak, po pati nëna ose babi komplikacione gjatë natës, vij edhe në shtëpi i shoh.
Por edhe kjo nuk zgjati deri në fund.
Pse çfarë ndodhi tjetër?
Pas vdekjes së Mehmet Shehut na transferuan në Çermë, sepse menduan që deri në atë kohë na kishte përkrahur Mehmeti me Kadri Hazbiun për të pasur një farë jetese më të mirë nga të dëbuarit e tjerë. Në fakt, dëgjohej shpesh nga njerëz të ndryshëm “pse e mbani Pandin aty?!”.
Ju ndërkaq çfarë bënit? Apo si të gjithë punëtorët e Çermës…
Aty përfundova, po sidomos pas betimit të Enver Hoxhës që kisha për të punuar gjithë jetën me kazmë.
Pse u betua? Ç’ndodhi?
Po unë me mendjen time, një nga herët kur shkova te halla në Tiranë, bëra një letër të cilën ua dërgova të dyve, Mehmetit dhe Enverit. I shkruaja për historinë e familjes komuniste dhe sepse kishim përfunduar kështu. Në mos shkollë, të paktën të kisha mundësi të bëja një kurs që të merresha me diçka ndryshe nga punëtorët e krahut.
A u konsultuat me babanë përpara se të nisnit letrën?
Jo, po ta bëja, nuk do të më kishte lejuar.
Prandaj pyeta… si reaguan pas letrës?
S’më erdhi asnjë përgjigje, por përsëri halla e dha sinjalin të mos bëja zë. Ajo punonte në okulistikë, ku kishte shkuar për vizitë sekretarja e Enverit, Vangjeli Sotiradhi. Ajo e kishte ruajtur letrën time për t’ia dhënë në një moment, kur ai ishte me humor të mirë. Po pa mbërritur ky moment, kishte shkuar në zyrë Mehmet Shehu e i kishte thënë “shih ç’letër më ka dërguar e bija e Pandi Kristos, shoku Enver”. Ai ishte nxehur, kishte marrë vesh që letra i kishte shkuar edhe atij e kishte thënë “u bë ajo të më tregojë mua se çfarë duhet të bëj. Po të mos ishte vajzë, do kishte shkuar në burg”. Pas kësaj më thirrën në komitet partie e më komunikuan se me urdhër të shokut Enver do punoja vetëm punëtore kazme.
A qe vdekja e Enverit ndonjë rreze drite për ju? Si e komentoi babai?
Kujtoj që ma patën thënë si nën zë përpara se të ndodhte. Si duket sa ishte sëmurur. Ia thashë tim eti, por më tha që mund të ta kenë thënë për provokim, prandaj mos bëj zë me askënd. Në fakt s’kishte qenë ashtu, sepse pak kohë më pas vdiq. Ditën e vdekjes, ne që ishim në grupin e të internuarve, ulnim kokën për të fshehur gëzimin në fakt, sepse për të qarë nuk bëhej fjalë.
Pastaj gjërat u lehtësuan vetiu…
Ramizi i lehtësoi gjërat po, u duk një frymë ndryshimi që filloi të na jepte shpresë.
Në fakt erdhi koha, jo Ramizi, por sidoqoftë, juve ju kishte mbetur edhe pak kohë aty për të menduar kaq gjatë…
Sigurisht që e solli koha ndryshimin, ne vetëm sa ndoqëm të tjerët. E kam takuar Ramizin vite më vonë e i jam prezantuar: Jam e bija e Pandi Kristos. Pa më thënë asnjë fjalë tjetër, menjëherë reagoi i inatosur: “E mirë, ato ishin bindjet e mia atëherë”.
Ju e krijuat familjen tuaj vite më vonë… nga mbiemri që keni sot, duket që është familje po korçare ajo që e bëri babanë pjesë të partisë…
Po, u martova me të birin e Sotir Vullkanit, Robertin. Ishim njohur shumë vite përpara ’90-s për t’u ritakuar pas 26 vitesh, kur ai doli nga burgu. Edhe familja e tij, siç ju thashë, kishte pasur të njëjtin fat.

ANI JAUPAJ

Panorama