Bashkim Kopliku per politiken e Cmimeve

[Brari]

Nga gazeta Panorama.

-------

Koment

12Dhjetor 2003

Çmimet rregullohen duke goditur aty ku duhet

Bashkim Kopliku

Fatkeqësisht po ankohemi për çmimet e larta, për jetën e vështirë, duke e sharë e duke i bërtitur, shpesh atij që nuk i takon, e duke shfajësuar atë që ka përgjegjësinë direkte; apo, duke konsideruar “çmime të larta” ato që janë normale, dhe duke mos vënë re çmimet abuzive vërtetë shumë të larta. E kjo bëhet nën rekomandime të njerëzve të mençur. Edhe këto ditë, në një të përditshme ekonomike, ndërpritej diskutimi popullor për “rritjet galopante të çmimeve”, “për çmimet monopol, koston dhe reformat në sektorët e energjisë elektrike, dhe të telefonisë, etj.”, duke shkruar: “Çështje të tilla ... nuk mund të imponohen me forcë nga pushteti...

...Nga ana tjetër, në ekonominë e tregut, këto probleme nuk mund trajtohen as si “çështje të të gjithë popullit”, sikundër veprohej në kohën e diktaturës”. Në fakt, është krejt e kundërta e asaj që pretendon autori i shkrimit: “(i) Shteti modern demokratik, në të gjithë botën, për monopolet apo oligopolet, qofshin me pronarë privatë, e qofshin me pronarë shtetin, e ka për detyrë të imponohet me forcë për çmimet, duke kontrolluar, në se është e nevojshme, me imtësi kostot, e duke i qëruar ato nga elementët e tepërta të kostos, e duke hyrë në çdo lloj detali të shpenzimeve abuzive, ose duke i rënë më shkrurt, duke vendosur çmime kufi (price cap); (ii) Për çmimet e tjera, shteti nuk influencon dot direkt, por bën që ekonomia të zhvillohet me shpejtësi, e si rezultat të rritet mirëqenia, të ulen çmimet relative; (iii) Problemet e çmimeve, të kostove, të reformës ekonomike, janë realisht çështje të gjithë opinionit publik, ose, e thënë me shprehjen e vjetër, janë “çështje e të gjithë popullit”, gjë që në diktaturë nuk është fare e vërtetë se kanë qenë të tilla, në komunizëm shpesh bëhej e kundërta e asaj që deklarohej.

ENTET RREGULLATORË E KANË PËR DETYRË LIGJORE TË NDËRHYJNË QË TË ULEN ÇMIMET MONOPOL
Shteti domosdoshmërisht ndërhyn në rastet kur tregu, oferta dhe kërkesa, nuk vepron dot, apo nuk vepron si duhet, pra kur “dora e padukshme” (invisible hand) e Adam Smithit nuk vepron dot, ose vepron gabim. Shtetet, në botën moderne, ndërhyjnë për rregullimin e tregut kur ka monopole natyrale (pra kur nuk bëhet dot derregullimi). Ndërhyrja e shtetit realizohet nëpërmjet enteve rregullatore, të cilat në vende të ndryshme kanë emërtime të ndryshme, por kryejnë pothuaj të njëjtën detyrë: “Rregullojnë çmimet e aktiviteteve ku ka gjendje monopol apo oligopol”. Edhe në Shqipëri, ka ente të tilla, ERR, që kanë këtë detyrë, qoftë në fushën e energjisë elektrike, ERRE, qoftë në fushën e telekomit, ERRT. Prandaj janë ERR-të që janë përfaqësuesit e vetëm të shtetit, përsa i përket çmimeve, dhe që kanë përgjegjësinë ligjore direkte, në se janë vendosur çmime të larta. Nga ana tjetër, nuk janë fare përfaqësues të shtetit ofruesit e mallit, Koorporata Elektrike, Telekom, Vodafone, apo AMC, qoftë edhe kur shteti zotëron të gjitha aksionet e tyre. Thirrja për ulje çmimi ndaj këtyre të fundit, nuk ka asnjë bazë ligjore, vetëm ka baza morale, edhe këto mjaft naive. Kurse thirrja për ulje çmimesh ndaj ERR-ve, ka baza të plota ligjore dhe morale. Ky është ligji, edhe në Shqipëri, edhe në shumë vende të botës demokratike.

Rasti më tipik i mosveprimit të tregut, është kur kemi një ofrues të mallit, produktit apo shërbimit (monopol), ose shumë pak ofrues (oligopol). Po të lihen këto raste vetëm në dorë të tregut, çmimet do të rriteshin tej masës dhe vëllimi i furnizimit do të ulej. Eshtë shteti, nëpërmjet ERR-ve, që ndërhyn, duke detyruar me forcë që të ulen çmimet, dhe si rezultat rritet edhe vëllimi i shitjes, kjo kudo në botën demokratike, përveç se në Shqipëri. Por duhet të mos kalohet në ekstreme populisto-komuniste, aq më tepër nga analistët dhe juristët e mbrojtjes së konsumatorit, që të kërkojnë që çmimet e mallrave monopol të ulen më poshtë se çmimet e drejta. Në këtë rast, çmimi i drejtë kuptohet shuma e kostos minimale të domosdoshme, plus fitimin normal të kapitalit të investuar. Pra, biznesmeni që kryen aktivitetin monopol, duhet të ketë fitimin normal, përveç shpenzimeve që kryen, sepse përndryshe nuk ka se pse të merret me aktivitetin monopol në fjalë. Të përcaktohet fitimi normal nuk është gjë e lehtë, dhe prandaj kërkohet që punonjësit e ERR-ve të jenë ekspertë të fushave përkatëse. Që lexuesi të mund të futet pak më thellë në problemin e “fitimit normal”, mund të them se fitimi normal mbi kapitalin e investuar është sa fitimi që merret në aktivitetet e tjera të biznesit. Pra p.sh., në se për çdo 1 milion lekë të investuara në ndërtim, fitohen çdo vit 20%, pra 200 mijë lekë, dhe, pak a shumë po kaq fitohet edhe në aktivitetet e tjera jomonopol, atëhere edhe në elektrik apo telefon, duhet të fitohet afërsisht po aq. Në se çmimi do të vihej i tillë, që fitimi të dalë më i ulët se ai i aktiviteteve të tjera, atëhere nuk do të vinte njeri të investojë në ekektrik dhe telefon, por do të drejtoheshin të gjithë nga ndërtim, apo nga aktivitetet e tjera, ku fitimet për kapitalin e investuar do të ishin më të larta, pra normale. Duhet thënë se për biznesmenin, fitimi është tërheqës apo jo, varet shumë nga rreziku (risk) që paraqet aktiviteti: sa është e sigurtë se do të arrihet norma e shpresuar e fitimit (“20%”, apo “200 mijë lekëshi, në shembullin e mësipërm). Pra, në aktivitete të ndryshme mund të konstatohen norma fitmi të ndryshme, pasi paraqesin risqe të ndryshme. Por po e ndërpres hyrjen në detaje të mëtejshme për përcaktimin e fitimit normal, me që mendoj se do ta mërzis lexuesin. Ajo që ka rëndësi të dihet, të kuptohet mirë, e të pranohet si një gjë krejt e natyrshme, është: “(i) Çmimi duhet të jetë sa çmimi i drejtë. Në se çmimi do të vihej më i lartë se çmimi i drejtë, biznesmeni praktikisht do ta rripte konsumatorin, sepse do të përdorte çmime abuzive, pra do të merrte një gjë që nuk i takonte në se ERR-ja do të kryente detyrat e veta. Në se çmimi do të vihej më i ulët se çmimi i drejtë, atëherë aktiviteti do të shuhej, sepse asnjë nuk do të vinte të kryente atë aktivitet të palevërdisshëm. (2) ERR është enti që ngarkohet me ligj të vendosë për çmimet e drejta. Në qoftë se ka pretendime për çmimet, organi, i cili duhet të reagojë, të jetë transparent, dhe t’i përgjigjet publikut, është ERR dhe vetëm ERR”.

Theksoj se, është kriminale heshtja e ERR-ve, qoftë asaj të Elektrikut (ERRE), qoftë asaj të Telekomunikacionit (ERRT), ndërkohë që opinioni publik ka shprehur me forcë dyshimet e tija se çmimet janë të padrejta. Dyshimet më të justifikuara, burojnë nga krahasimi i çmimeve tona, me çmimet e vendeve të tjera, e ku të ardhurat tona të ulëta, luajnë rolin e tyre, por nuk janë determinuese. Pra, në se tarifat e telefonisë tek ne, janë disa fish më të larta se në vendet fqinje, me të drejtë që duhet të merakosemi dhe t’i kërkojmë llogari ERRT-së. (E pjesë e tarifës është edhe fakti që një “kartë telefonike” nuk shitet në treg 1.000 lekë, por 1.050 lekë, sepse shitësve me pakicë, AMC-Vodafone, ua jep kartat me 980 lekë, duke “u lënë” një fitim më të ultë se tregu, në vend që t’ua japë 930 lekë, apo të disiplinojë shitjet e veta, gjë që edhe kjo duhet të ishte nën kontrollin e rreptë të ERRT, që flen apo...!!!) Nga ana tjetër, në se çmimi i energjisë elektrike, është i krahasueshëm me çmimet e vendeve fqinje, atëherë meraku ynë për çmimin, duhet të jetë më i vogël, e duhet të zëvendësohet me merakun për cilësinë e energjisë elektrike, për ndërprerjet me orë të tëra të energjisë, e protesta duhej të përqendrohej në vonesën e privatizimit të elektrikut, kjo e fundit e trajtuar si e vetmja zgjidhje e mundshme në kushtet e Shqipërisë.

ÇMIMET E ULETA DHE ÇMIMET E SUBVENCIONUARA, JANË DY GJËRA TË NDRYSHME
Duhen dalluar qartë “çmimet e drejta” nga “çmimet e subvencionuara”. Shteti, për disa mallra, mund të vendosë të bëjë politikë sociale, mund të ndërhyjë duke subvencionuar, pra duke paguar nga buxheti një pjesë të çmimit, edhe kur për këto mallra ka konkurrencë të plotë, pra vepron plotësisht oferta dhe kërkesa, edhe kur ka monopol. Kështu p.sh., të gjithë ne shqiptarët, pavarësisht se nuk jemi përdorues të shumë ilaçeve, paguajmë, nëpërmjet buxhetit të shtetit, që çmimet e ilaçeve të jenë të ulëta, pra që shumë ilaçe të shiten më lirë se çmimi i tregut. Në këtë rast themi se, çmimi “subvensionohet nga shteti”. Subvencionimin shteti mund ta bënte, ndoshta edhe për një numër minimal kWh të energjisë elektrike, apo për një numër minimal të impulseve telefonike. Por, në asnjë mënyrë nuk mund ta bëjë për “të gjithë energjinë elektrike”, apo për “të gjithë impulset telefonike”, sepse kështu, do të shkatërronte ekonominë e vendit. Vërtetë, në se do të “kërkohej të subvencionohen të gjithë çmimet”, kush të paguante subvencionimin, po ne!!! Pra thirrjet, “çmime të larta për rrogat tona të ulta”, duhen analizuar me kujdes, me qetësi, në radhë të parë nga analistët dhe nga intelektualët e tjerë. Sa për ta cekur si temë: “Është zhvillimi i ekonomisë që rritë mirëqenien e popullit, pra ul në përgjithësi çmimet relative (çmimet krahasuar me të ardhurat, me rrogat etj.), dhe jo thjeshtë urdhërat, dëshirat, qarjet apo kërkesat për ulje çmimesh, qoftë ndaj vetes e qoftë ndaj të huajve. Një shtet i mirë, kontribuon që zhvillimi të bëhet më i shpejtë, e një shtet i keq bën që zhvillimi të frenohet”.

ÇMIMET E DHE REFORMA EKONOMIKE, JANE ÇËSHTJE E TË GJITHË OPINIONIT PUBLIK
Natyrisht që, opinioni publik, populli, duhet të angazhohet intensivisht në debatet për çmimet e larta, për reformën ekonomike, etj., e në radhë të parë analistët, gazetarët, ekonomistët, politikanët. Problemet e çmimeve të larta, nuk janë fare diskutime më të “zorshme” se diskutimet që bëhen, me shumë andje, për tema si “a duhet të drejtohet ministria me zëvendësministra”, apo për “efektet e ushqimeve të ndryshuara gjenetikisht”. Ideja se “ekonomia është vetëm çështje specialistësh”, më duket se vjen nga mungesa e njohjes së principeve elementare të ndërtimit të shtetit demokratik të sotëm si dhe të ekonomisë së tregut. Konstatoj se shumë intelektualë, analistë ekonomikë dhe politikë, që megjithëse duket se kanë bërë përpjekje për të reformuar kulturën e tyre, duke u përpjekur për t’u larguar nga mashtrimet 45-vjeçare të marksizëm-leninizmit, kanë ecur në rrugë të gabuar: janë munduar të kuptojnë ekonominë e tregut të lirë, duke u bazuar po në sofizmat e marksizmit. Jo, nuk është kjo rruga. Edhe nëse të kanë ikur vite të jetës si eknomist i socializmit, duhet të kesh forcën e të mësosh bazat e ekonomisë së tregut, duke i thënë vetes: “Nuk di gjë fare nga ekonomia. Duhet të plotësoj boshllëqet në kulturën time, duke filluar që nga principet elementare të ekonomisë së tregut”. Po nuk u bë kjo sforco, do të vazhdohet të lexohen, në shtypin tonë, analizat ekonomiko-politike nga më absurdet e Evropës ish-komuniste. Ç’është më e keqja, populizmi komunist është i rrezikshëm për rininë, që shpesh bie prehë e tij, sepse ai është “joshës” dhe “i kapshëm lehtë”, sepse kërkon vetëm të ëndërrosh gjëra të pamundura, dhe pastaj të ankohesh e ulërasësh pa logjikë.

----------------------------------