Dritëro Agolli

[Llapi]

Intervistë ekskluzive me shkrimtarin e mirënjohur DRITËRO AGOLLI – Radio “Blue Sky”

“Shkrimtarët që i tremben kritikës, venë në dyshim krijimtarinë e vet, nuk kanë besim tek krijimtaria e tyre. Shkrimtari kur e boton një vepër, apo kur boton një diskutim, nuk është më pronë e tij, por është pronë e lexuesve. Dhe lexuesi, ka të drejtë çdo gjë për atë. Nuk është prone, që ta mbrojë medoemos ai. Fjala vjen Naim Frashëri, Fishta, Mjeda, Migjeni, Esad Mekulli, etj. Nuk kanë tani shokë, kushërinj, apo dikend që mund t’i mbrojë. Ata i mbron vetë lexuesi”.



Dritëro Agolli



Dritëro Agolli, është një nga personalitetet më të shquara të letërsisë shqipe. Është poet, prozator, publicist dhe kritik. U lind në vitin 1931, në Menkulas të Devollit. Mësimet e para i ndoq në fshatin e lindjes, kurse ato të mesme, në qytetin e Gjirokastrës. Në Leningrad, të Bashkimit Sovjetik, ka mbaruar studimet e larta për gazetari. Pas mbarimit të këtyre studimeve, ka punuar një kohë të gjatë në redaksinë e gazetës “Zëri i popullit”. Për 15 vjet me radhë, ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Krijimtaria e tij letrare dhe publicistike, është shumë e pasur. Ai me krijimtarinë e tij, letërsinë shqipe e ka prezantuar denjësisht në aspektin global. Vepra e tij është e përkthyer në disa gjuhë të botës. Romani e tij satirik, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, bëri jehonë të madhe në vendet ku u botua, si në Francë, Gjermani, Itali, Greqi, Rusi, e vende të tjera. Ndër librat e Dritëro Agollit janë: “Në rrugë dola”, “Hapat e mia në asfalt”, “Zhurma e erërave të dikurshme”, “Shtigje malesh dhe trotuare”, “Mesditë”, “Komisari Memo”, “Njeriu me top”, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, “Trëndafili në gotë”, pastaj dramat ; “Fytyra e dytë”, “Mosha e bardhë”, si dhe librat me poezi “Lutjet e kambanës”, “Pelegrini i vonuar” etj.
Blue Sky: Libri juaj “Zhurma e erërave të dikurshme” ishte ndaluar nga diktatura komuniste. Në panairin e librit të fundit në Tiranë, u rikthye përsëri? Cila është historia e këtij libri?

Dritëro Agolli : E kam thënë edhe në shtypin e përditshëm në Shqipëri, se çdo libër, në përgjithësi, ka një histori të veten. Ka historinë, se si ka lindur, në çfarë rrethanash, si është botuar, si është pritur etj. Libri është me një biografi si njeri dhe veçanërisht si autor i tij. Ky libër u botua në vitin 1964 d.m.th., 44 vjet më përpara. Libri nuk doli në qarkullim, sepse u ndalua atëherë. Sipas atyre që e ndaluan, ky libër nuk paraqiste realitetin e atëhershëm socialist në mënyrë optimiste por, ishte një libër pesimist. Heronjtë dhe personazhet e librit, sipas tyre, dukeshin të mërzitur, jo luftëtarë, por njerëz me lëkundje shpirtërore dhe në përgjithësi, deheroizoheshin. Këto ishin vërejtjet që u bënë atëherë, prandaj botimi i parë, nuk doli në shtyp. Më pas, doli botimi i dytë, nga i cili u hoqën disa tregime, e pastaj doli në qarkullim. Kur doli në qarkullim, përsëri u ndalua, pas një plenumi të komitetit qendror (plenumi i 15-të, në vitin 1965), një vit para përpjekjeve për të dalë ky libër. Kur doli, përsëri ai u kritikua dhe më vonë u ndalua, si i tillë. Por, ka edhe një ngjarje të çuditshme! Mua më kishte mbetur vetëm një kopje e librit, e botimit të parë, me një kopertinë tjetër, sepse libri doli me disa kopertina, po në vitet 60-të, dhe më kishte mbetur vetëm një kopje. Ndodhi që në vitin 1972, erdhi këtu më një delegacion nga Kosova, Hasan Mekulli. Ai më kërkoi një libër që ta lexonte. Unë i dhashë kopjen e vetme që kisha, me një kopertinë të piktores së dëgjuar, Safo Marko, gruas së Petro Markos. Për çudi, Hasan Mekulli, e botoi në Prishtinë, duke lëshuar edhe dy – tri, tregime që i kisha botuar unë më vonë, por edhe ata të ndaluar, me një titull “Njeriu i mirë” dhe me një parathënie shumë të mirë që e kishte shkruar ai. Unë e mora më vonë këtë libër dhe u gëzova shumë. Ç’është e vërteta edhe u entuziazmova nga përpjekjet e Hasan Mekullit që të botohej ky libër. Mu shtua shumë respekti për të sepse ishte me të vërtetë një njeri fisnik, njeri që e njihte mirë letërsinë shqiptare, që e njihte letërsinë botërore, letërsinë ballkanike... dhe më këto njohuri të pasura, ai e kishte shkruar edhe parathënien shumë të mirë për librin “Zhurma e erërave të dikurshme”. Por, ai për të mos më lënduar mua, nuk thoshte që ky libër është i ndaluar. Sepse po ta bënte këtë, atëherë nuk do të ishte mirë për mua. Por ai, ishte një njeri tepër i kujdesshëm dhe këto gjëra intime të kësaj natyre, nuk i kishte shkruar në parathënien e tij. Aty ishte një tregim, “Njeriu me veladon”, që ishte i ndaluar plotësisht që në botimin e parë. Për herën e parë si botim, u botua në atë përmbledhjen që e kishte bërë Hasan Mekulli. D.m.th., për herë të parë u botua për publikun në Kosovë. Pas dhjetë vjetëve disa tregime të këtij libri dolën në përmbledhjen time. D.m.th., dhjetë vjet pasi e kishte botuar Hasan Mekulli. Ishte kjo përmbledhje me dhjetë vëllime e botuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Ky libër u bë i njohur pa thënë që janë tregime të librit “Zhurma e erërave të dikurshme”. Vetëm disa tregime u botuan dhe ato tepër të redaktuara, të masakruara. Por, ky tregim që e botoi Hasan Mekulli, nuk u botua në atë përmbledhje të veprave të zgjedhura. U botua vetëm në vitin 1995, në kohën e demokracisë dhe falë atij botimi të Hasan Mekullit, unë e botova në librin “Zhurma e erërave të dikurshme”, që nxori edhe shtëpia botuese “Onufri”, por edhe disa vjet përpara që e botoi Lili Bare, në shtëpinë e tij botuese që quhej “Apollonia”, me titullin “Njerëz të krisur”. Disa tregime botoi por edhe ky tregim që nuk njihej në Shqipëri si i tillë. Kështu, në vitin 2006, presidenti i shtëpisë botuese “Onufri”, më kërkoi që ta botoja këtë libër në shtëpinë e tij botuese, megjithëse pjesë - pjesë, ishin botuar edhe më përpara gjatë kohës së sistemit demokratik. Unë ia dhashë atij, duke e paralajmëruar se disa tregime edhe i kisha botuar, por ai nguli këmbë që unë ta botoja në këtë shtëpi botuese dhe e botoi. Unë shkrova një parathënie për historinë e këtij libri. Kishte edhe disa vlerësime të tjera nga Ismail Kadareja, dhe kur doli libri, pati një sukses gjatë kësaj kohe. Edhe në panairin e librit në Tiranë, ai qarkulloi shumë mirë dhe si i tillë, shkoi gjerësisht në duart e lexuesve. Por, siç e thashë edhe më përpara, çdo libër e ka historinë e tij në kushte të vështira po edhe në përpjekjet e shkrimtarëve për të lëmuar sa më shumë stilin e tyre, për t’u kujdesur, që të paktën në stil, të ishin superior, të ishin njerëz që nuk mund t’i zinin lehtë nga ana e formës artistike. Në kohëra të vështira, shkrimtarët janë përpjekur shumë për të dhënë vepra. Në kushtet të ashpëra kanë përpunuar stilin, duke përdorur edhe mjete të tjera për tu paraqitur në publik. U bënë edhe njerëz që dinin ta përhapnin kulturën, qoftë edhe në ato kondita.

Blue Sky: A ndikoi në jetën tuaj bashkëshortore, imponimi që iu bë gruas suaj, që ta kritikojë librin “Zhurma e erërave të dikurshme”?

Dritëro Agolli : Gruaja ime, Sadija, ishte mësuese në shkollën e mesme “Partizani”. Në atë kohë, vendimet e mbledhjeve të komitetit qendror, plenumeve dhe kongreseve, dilnin në broshura, fjalimet e personaliteteve të shtetit dhe të partisë. Këto fjalime, duheshin që të punoheshin, të diskutoheshin nëpër shkolla, në shtëpi kulture, nëpër institucione, nëpër ministri. Pra, ishte një praktikë e tillë, që duhej që të analizoheshin idetë e këtyre mbledhjeve dhe plenumeve. Meqë Sadija, gruaja ime, ishte mësuese e letërsisë, duhej që të shpjegonte se ç’ishte ky plenum i komitetit qendror, cilat libra janë kritikuar dhe midis tyre edhe libri im, “Zhurma e erërave të dikurshme”. Ajo, përpara mësuesve, në mbledhje, fliste për këtë plenum, për mendimet që ishin shfaqur atje dhe kritikonte edhe librin tim. Madje, para se të diskutonte në shkollë, më pyeste, “cilat janë të metat, e librit tënd” ?. Unë i thosha. Një njeri që e nxin realitetin, nuk i thotë tamam të vërtetat, që i shtrembëron figurat e luftës dhe historisë, se i deheroizon, se është pesimist. Dhe i thosha, këto thuaji edhe ti. Ajo ishte e re, 23 vjeçare dhe i duhej të fliste për këtë libër, të burrit të saj. Unë e merrja gjithmonë si me të qeshur këtë punë. Nuk kishte asnjë lloj ndikimi në jetën tonë familjare. Bile, unë bëja humor e qeshja. Thosha, ja na doli një grua që të na kritikojë. Kështu ishte puna.

Blue Sky: Po në vitin 1964, kur u botua libri “Zhurma e erërave të dikurshme”, nga instruktorët e komiteteve të partisë u ndalua edhe nëpër shkolla leximi i librave tuaj. Çka ndodhi pastaj?

Dritëro Agolli : Për këtë libër, u dha një orientim, që të mos shpërndahej nëpër nxënësit sepse kishte të meta, ato të meta që thamë. Nuk përhapej, nuk u lejohej nxënësve që ta blinin, megjithëse pastaj u hoq edhe nga libraritë dhe nuk kishin ku ta gjenin. Mund ta gjenin vetëm në fondet e rezervuara të bibliotekës. Pastaj, në vitin 1987, unë e botova një cikël me tregime, në revistën “Nëntori”. Ishin tregimet që i kam përmbledhur edhe në këtë libër, sepse kanë pasur të njëjtën histori. Tregimet “Martesa e papritur e Pasho Velqanit”, “Djali pleng prishur” etj, por edhe këto, fatkeqësisht u ndaluan. Nga instruktorët e partisë në Tiranë, por edhe në qytete të tjera, ishte dhënë udhëzimi, që këto tregime të mos lexoheshin nga nxënësit. Në atë kohë, unë isha kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve ( 1987), 15 vjet isha kryetar i lidhjes, por edhe kryetarit në atë kohë, ia ndalonin librat. Nuk kishte dallim që je kryetar, apo je shkrimtar. Kurse, në vitin 1964, unë isha thjeshtë një gazetar, që punoja në gazetën “Zëri i popullit”. Në vitin 1987, isha një kryetar, njeri me autoritet, por edhe njeri që kisha takuar personalitete të mëdha të vendit, megjithatë, nuk pyetej në atë kohë. Ato tregime, pas shumë vjetëve, u ndaluan. Kështu që, unë nuk kam pasur fat të madh në tregime.

Blue Sky: Çka mendoni për letërsinë që krijohet sot?

Dritëro Agolli : Unë mendoj që është një fazë e re ku ka hyrë letërsia, qoftë këtej në Shqipërinë zyrtare, qoftë edhe andej nga Shqipëria tjetër, Kosova. E njëjta gjë është që letërsia dhe artet kanë kaluar në një fazë tjetër të re. Këtej bëhen kërkime, njerëzit shprehen me stile sa më të ndryshme por, jo vetëm me stile por edhe me rryma. Me shkolla të ndryshme, në mënyrë që letërsia të pasurohet. Veçanërisht janë autorët e rinj që japin një kontribut të shquar në këto anë, por edhe ata me moshë të mesme dhe ata që kanë krijuar dikur në kohën e socializmit. Përsëri bashkërisht mundohen të gjejnë forma dhe mënyra të tjera të shprehjes, që veprat e tyre të bien në duart e lexuesve, jo vetëm në vendin tonë, por edhe të përhapen në botë. Kështu që, ka një lëvizje të mirë letrare dhe artistike, por do të thosha që kjo veçanërisht është në poezi. Më shumë shkruhet poezia. Ajo që na gëzon shumë, është që ka mjaftë autore vajza dhe gra, që shkruajnë me një nivel të përparuar artistik. Unë do të thosha se në poezi janë më përpara se djemtë dhe burrat. Ka femra që shkruajnë më mirë se ata, siç janë : Luljeta Lleshanaku, Lindita Arapi, Flutura Aqka dhe vajza të tjera, që janë me një shprehi krejtësisht të veçantë, transparente, moderne, por jo ekstravagante, për t’i bërë librat si fjalëkryq duke marrë parasysh realitetin tonë. Kanë një synim, apo një sens tepër të përparuar. Edhe në Kosovë, unë vë re një gjë që në poezi por edhe në prozë, prozën e shkurtër veçanërisht, ka një element të ri, që po bëhet më me lëng poezia dhe proza. Po hyhet edhe në disa anë më intime të jetës së njerëzve, po jepet edhe ndjenja e dashurisë më shumë, e familjes, e peizazhit, që në kondita të veçanta, siç ishte atëherë në Kosovë puna e lirisë, puna e problemeve nacionale. Ishte si e them unë, në një kohë kur bie tërmet, nuk mund të flasësh për lulet. Kështu që, ajo justifikohej. Kurse tani në Kosovë ka një poezi veçanërisht, por edhe proza ka një figuracion të lartë edhe kështu po ecën edhe ana tjetër e një poezie më intime, më e shkriftë.

Blue Sky: Kritika letrare, a po e kryen punën e saj ashtu siç si duhet ?

Dritëro Agolli : Ç’është e vërteta, këtej nga ana jonë, kritika letrare nuk është aq e zhvilluar. Ajo ka mbetur pas dhe nuk analizohen veprat letrare. Nuk jepet një mendim për to, për të treguar sesi po ecën kjo krijimtari, çfarë të reje sjell kjo krijimtari e tanishme në këto 15 vjet, cilët janë personalitetet që po e lëvrojnë më shumë të renë, të përparuarën. Ku janë dobësitë ? Ku janë të mirat ? Nuk ka një kritikë të tillë. Tani janë përqendruar vetëm kur bëhen promovime librash, vetëm kur bëhen mbledhje më shumë manifestive, por nuk kritikojnë, vetëm lavdërojnë sesi po ecën kjo letërsi. Janë vetëm njerëz të veçantë, të dikurshëm, që e bëjnë. Fjala vjen Alfred Uqi, që është një nga personalitetet më të mëdha të kritikës, që shpeshherë i drejtohet edhe prodhimtarisë së sotme. Ka edhe të tjerë për gjuhësinë, siç është Emil Lafe, Moikom Zeqo etj, që flasin për këto probleme. Por, unë e kam fjalën për më të rinjtë, që nuk e analizojnë krijimtarinë. Ata më shumë flasin me terma politiko – letrare. E hedhin poshtë krijimtarinë e viteve të shkuara. Ka qenë komuniste, ka qenë kështu e ashtu, d.m.th., në një mënyrë krejtësisht bardh e zi. Duke kritikuar sistemin e atëhershëm, e hedhin poshtë edhe prodhimtarinë letrare dhe në përgjithësi kulturën sot. Nuk është e drejtë. Letërsia dhe kultura, nuk është barazi me politikën dhe ekonominë.

Blue Sky : Keni shkruar gjatë gjithë jetës. Cilin nga librat e konsideroni si librin që ju ka lënë mbresa dhe kujtime, që nuk do t’i harroni kurrë?

Dritëro Agolli : Është e vështirë ta them por, si libra që kanë lënë mbresë, është “Zhurma e erërave të dikurshme”, sepse ka pasur një histori pak a shumë tragjike. Por, edhe romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, që edhe ai është kritikuar në atë kohë por, nuk është ndaluar. Romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, ka bërë jehonë në vendet ku është botuar, si në Francë, Gjermani, Itali, Greqi, Rusi, e vende të tjera. Ky është një libër nga më të mirët, që kam shkruar unë. Sa i përket poezisë, janë librat “Pelegrini i vonuar”, “Në mesditë”, “Udhëtoj menduar”, etj. Këto janë librat e mia që më kanë lënë kujtime, që nuk do t’i harrojë kurrë.


Blue Sky: Çka mendoni për polemikën, Qosja – Kadare ?

Dritëro Agolli : Unë mendoj, ashtu siç e tha edhe Rexhep Qosja, që kjo polemikë i dha rezultatet e saj, sepse u diskutua për disa probleme tepër të ndërlikuara, megjithë përdorimin e gjuhës edhe jo të këndshme, të atyre që ndërhynin në këtë polemikë dhe që ishin tepër të ashpër. Të ndërhyrjeve të të tjerëve e them, jo të dy personazheve, që e diskutuan këtë gjë. Ne duhet të mësohemi të diskutojmë në mënyrë letrare dhe të mos imitojmë politikanët në debate nëpër kuvende. Sepse, politikanët flasin me gjuhë tepër të ashpër, tepër ofenduese. Kurse shkrimtarët, duhet të flasin më me gjakftohtësi, më me argumente dhe pa u nxehur. Unë mendoj që shkrimtarët që i tremben kritikës, venë në dyshim krijimtarinë e vet, nuk kanë besim tek krijimtaria e tyre. Shkrimtari kur e boton një vepër, apo kur boton një diskutim, nuk është më pronë e tij, por është pronë e lexuesve. Dhe lexuesi, ka të drejtë çdo gjë për atë. Nuk është prone, që ta mbrojë medoemos ai. Fjala vjen Naim Frashëri, Fishta, Mjeda, Migjeni, Esad Mekulli, etj. Nuk kanë tani shokë, kushërinj, apo dikend që mund t’i mbrojë. Ata i mbron vetë lexuesi. Kurse shkrimtarët e gjallë, kanë miq, kanë shokë, kanë kushërinj që i mbrojnë. Kështu që, shkrimtari duhet ta mendojë vetën edhe pas 50 vjetësh, kur të mos ketë shokë, kur të mos ketë simpatizantë të gazetave. Çka do të bëjë ai pastaj ? Kush do ta mbrojë ? Do ta mbrojë vetëm vepra e vet. Kështu që, mendoj që duhet të ndryshojë mënyra dhe stili i polemikave tona. Unë, nuk e kam zakon që të ashpërsoj nëpër polemika. Por, sidoqoftë, Rexhep Qosja është një personalitet i madh i kulturës sonë. Një njeri që i ka dhënë shumë Shqipërisë, veçanërisht trevave të Kosovës, me veprën e tij të madhe. Jo vetëm veprën që analizon traditat tona, rilindësit etj, por edhe me polemikat e tij të forta me serbët, me historianët e tyre, me shkrimtarët e huaj, jo vetëm të Ballkanit. Ka qenë në krye, në fillim të viteve ’80-të, edhe më përpara, të kësaj polemike. Rexhep Qosja, është një njeri me përvojë të madhe dhe një njeri me kulturë të gjerë. Është personalitet, që çdo komb tjetër po ta kishte, do të krenohej me të. Sado që të hidhet baltë mbi këto personalitete të larta të kulturës sonë, nuk kanë çka t’i bëjnë. Nuk mbulohet Mali i Sharrit, me një grusht dhe. Edhe Ismail Kadare, është një personalitet i shquar. As ai, nuk mund të dobësohet nga kritikët e ndryshëm. Të dy këta, janë personalitete të mëdha të kulturës sonë dhe ne duhet t’i vlerësojmë dhe t’i ngremë lartë.


Blue Sky : Ismail Kadare, ishte për vizitë në Kosovë kur e mori çmimin “Kepi i shpresës së mirë - Fahredin Gunga”. Në njërën nga të përditshmet tona, e ka pranuar që e kishte një problem me juve personalisht, por e ka cekur që nuk keni vazhduar të keni raporte armiqësore. Për çka ka qenë fjala konkretisht ?


Dritëro Agolli : Po ishte për kritikat që bëheshin në kohën e socializmit, kritikat që bëheshin për veprat e ndryshme. Dhe unë, në atë pozicion që isha, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, e kam kritikuar. Por, jo si armik por, si njeri, si koleg, që më dukej mua se nuk kishte të drejtë në atë kohë. Por ne, sidoqoftë nuk kemi qenë kundërshtarë, bajonetë me bajonetë. Ne kemi qenë shokë, bashkë kemi qenë në shkollë të Gjirokastrës, më vonë bashkërisht kemi punuar edhe kemi krijuar. Kështu që, nuk ka pasur ndonjë luftë armiqësore mes nesh. Ne përsëri shokë dhe miq mbetemi. Po kështu ma merr mendja që edhe me Rexhep Qosjen, duhet të shkojnë punët.



Blue Sky : A kanë shqiptarët kandidat të denjë për çmimin Nobel, për letërsi ?


Dritëro Agolli : Po. Tashti me emra nuk mund t’i them, por edhe mund të ketë, edhe ka. Nuk është ndonjë problem, ka edhe në Kosovë edhe në Shqipëri. Nuk është ndonjë çudi e madhe. Ky çmimi “Nobel”, nuk është ndonjë gogol që doemos tek njëri duhet të mbetet. Këtë çmim, mund ta marrë ndonjë i çuditshëm. Fjala vjen në Turqi. Jashar Qemali, ishte shkrimtari më i madh i Turqisë, por e mori Orhan Pamuku ! Pra, jo vetëm në Shqipërinë zyrtare këtej, por edhe në Shqipërinë andej Drinit, ka shkrimtarë të denjë, për ta fituar çmimin Nobel.


Blue Sky : Si është një ditë e zakonshme për juve ?


Dritëro Agolli : Dita e zakonshme e imja, si e të gjithë njerëzve. Po të isha në fshat, do të ngrihesha sapo të këndonte këndesi. Por, jo këndesi i parë, se ai këndon herët, por këndesi e tretë. E do të ngrihesha. Kurse tani, ngrihem kur zhurmojnë makinat. Në vend të këndesit, janë makinat dhe fëmijët që ngrihen të vejnë në kopshte. Unë kur ngrihem, hap ndonjë libër, hedh ndonjë mendim që më ka mbetur në mendje, mbaj ndonjë shënim, shikoj nëpër arkivat personale ato që më kanë mbetur pa i botuar, pa i sistemuar. Pastaj, takohem me njerëz. Këtu në shtëpinë time vijnë shumë miq edhe shokë. Çdo ditë është e mbushur. Ndonjë ditë vijnë edhe 20 veta në shtëpi. Kuvendojmë bashke me ndonjë gotë raki, me ndonjë kafe. Pastaj nata është më e qetë. Natën njeriu mund të mendojë sepse nuk ka shumë zhurmë, nuk ka njerëz nëpër këmbë dhe atëherë unë shkruaj ndonjë gjë, ripërpunoj ndonjë gjë që më ka mbetur në shkrim. Pastaj shikoj lajmet në televizor, interesohem për politikën, për ekonominë e vendit, për kulturën. Shikoj ngjarjet për Kosovën, për statusin e shumë pritur të saj. Kënaqem kur dëgjoj ndonjë emër të njerëzve që njoh në Kosovë. Të Rexhep Qosjes, të Ali Podrimjes, të Ramiz Kelmendit, që e kam mik të ngushtë. Gëzohem kur përmendet shpesh edhe emri i Azem Shkrelit, që e kam pasur mik të ngushtë. Një javë para se të vdiste, ishte tek unë në shtëpi. Azem Shkreli, ka qenë edhe përpara dhe kanë fjetur në shpinë time afër 10 ditë, bashkë me Ali Podrimjen. Në vitin 1995, kemi bërë diskutime me ta, kemi lexuar vjersha bashkërisht. Dua të them, se e mbushi ditën me kujtime kështu.


Blue Sky: E përmendët arkivin e shkrimeve tuaja. Keni në plan të botoni ndonjë libër të ri ?


Dritëro Agolli : Unë kam një libër që mundohem ta mbarojë. Është nga jeta ime. Kujtime të jetës, të njerëzve që kam takuar, prejardhjen time. Si jam rritur, çfarë shkolle kam mbaruar, çfarë raporteve kam pasur më shokët, kolegët. Çfarë raportesh kam pasur me zyrtarë të lartë të dikurshëm të socializmit, po edhe të sotëm. Si jam martuar, si ishte familja e gruas sime, çfarë është ajo, si e kam dashur, çfarë kam bërë etj. Është një libër, përzierje e jetës sime shoqërore, intime dhe politike. Ky është një libër i vështirë për ta shkruar por, edhe për ta botuar, sepse unë dua t’i them të vërtetat siç janë. E vërteta është lakuriq, është nudo dhe shpesh ne kemi turp ta takojmë, t’i japim dorën. Por, megjithatë, duhet dhënë dora të vërtetës dhe ta kapërcejmë atë të turpit. Ky është libri më i vështiri që kam, por është edhe një libër që e kam shkruar 40 e ca vjet më përpara, por nuk e kam botuar për disa arsye. Është një roman që quhet “Vrasja e kukuvajkës”. Kam edhe shënime të ndryshme, një libër që mendoj ta botojë më përpara. Është një përmbledhje me publicistikë, me intervista, me artikuj për gjendjen politike, shoqërore, kulturore, që i kam botuar nëpër gazeta.


Blue Sky: Çka do t’i porositnit shkrimtarët e rinj ?


Dritëro Agolli: Unë mendoj, që shkrimtarët e rinj duhet t’i njohin dy realitete. Realitetin e jetës që të takojnë shumë njerëz, që të mos jenë indiferentë ndaj zhvillime të shoqërisë, të politikës, të kulturës. Sa më shumë të jenë njerëz kurioz, aktiv, ashtu siç thoshte poeti i madh gjerman Hajne. Ai thoshte, po me humbi kuriozitetit politik, unë mbarova, nuk mund të jetoj dot. Po kjo është një gjë shumë domethënëse, që shkrimtari nuk duhet të jetë kurrë indiferent. Duhet të jetoj me pulsin e zemrës së popullit. Duhet ta njoh mirë atë, të njoh kërkesat, të nxit njerëzit për përparimin e shoqërisë etj. Të bëjë vepra të atilla, siç kanë bërë rilindësit tanë dhe të mos mbyllet në Kullën e Fildishtë edhe të duket si njeri që vetëm shkruan dhe bën eksperimente në krijimtari. Ky është njëri realitet. Kurse realiteti tjetër, është realiteti i librit. Shkrimtari duhet të jetë gjithmonë një lexuesi nga më të mëdhenjtë, që të jetë në kontakt gjithmonë me zhvillimin e letërsisë së vendit, por edhe të huaj. T’i njoh mirë teknikat e reja, zhvillimin e këtyre teknikave, zhvillimin e kësaj teknologjie të re të të shkruarit por, gjithmonë në funksion me ato të psikologjisë së vendit të vet.



Vera Pelaj – Radio, Blue Sky

[Llapi]

Intervistë me Dritëro Agollin - “Gazeta Shqiptare”






Dritëro Agolli: Roli i Lidhjes në dënimin e shkrimtarëve


• Intervistoi: Blendi Fevziu


Blendi Fevziu: Ju keni mbushur tashmë 75 vjet. Nga kjo distancë e 75 vjetorit, si e kujtoni fëmijërinë tuaj?

Dritëro Agolli: Unë kam lindur në një fshat që ka emrin Menkulas. Ishte buzë lumit Devoll, i ngritur në një kodër, që nuk përfundonte me majë, por ishte e prerë dhe atje ishte fshati. Përmes kalonte rruga nacionale, që vinte nga Korça. Shkonte pastaj në Bilisht e deri në një fshat pranë fshatit tonë, Bozhigrad, që tani quhet Miras. Me kujtohet ky fshat, ishte jo në Devollin e Sipërm, por në përgjithësi afër qendrës së Devollit. Mes Bilishtit, Dardhës e të tjerave.

Blendi Fevziu: Cili ishte kontakti i parë që ju patët me letërsinë, poezinë, me atë që do të bëhej jeta juaj e më pasme?

Dritëro Agolli: Kontakti i parë, si kudo në Shqipëri, ishte me folklorin, me këngët popullore, qoftë të kënduara, qoftë edhe të lexuara. Atëherë ishin botuar edhe ‘Visaret e Kombit‘. Prindërit tanë na i gjenin këto, ose i gjenim nëpërmjet shokësh. Pastaj ishin vjershat e Naimit, të Çajupit, të Ndre Mjedës veçanërisht, por edhe të Fishtës, pasi atëherë nuk kishte ndonjë ndalim dhe kjo deri në vitin 1948. Por unë po flas për përpara luftës. Pastaj ishin të përkthyera nga letërsia botërore, edhe orientale dhe evropiane, disa kryevepra si Omar Kajami.

Blendi Fevziu: Pleqtë e fshatit mbanin poezitë e Omar Kajamit?

Dritëro Agolli: Po po i mbanin, i kishin qejf. Kishin edhe disa poetë të dorës së dytë a të tretë, por që i kishin qejf fshatarët. Fjala vjen ishin vjershat e Sali Butkës.

Blendi Fevziu: E çuditshme që fshatarët merreshin me poezi...

Dritëro Agolli: Po, sepse kishte shumë emigrantë fshati ynë në Amerikë. Edhe im atë ka qenë 11 vjet në SHBA dhe në Amerikën Latine, në Argjentinë. Është një histori e gjatë ajo.

Blendi Fevziu: Babai juaj ka qenë 11 vjet në Amerikë dhe Argjentinë dhe ishte rikthyer pastaj në fshat?

Dritëro Agolli: Po, është rikthyer. Pastaj u martua dhe që linda unë.

Blendi Fevziu: A i ruante kujtimet nga këto dy vende?

Dritëro Agolli: I ruante, sepse kishte një jetë të pasur. Në fakt gjyqi im kishte ikur përpara tim eti në Amerikë, por ishte në Amerikën Latine, në Argjentinë. Atje ishte në një kompani greke që merrej me përpunimin e drurit. Në atë ishte ortak me një grek. Por ranë në difiçit bashkë me grekun ndërmarrja falimentoi. Atëherë u detyrua të zgjaste kohën e emigrimit që të paguante borxhet ku kishte rënë. Prit që të kthehej gjyshi, nuk kthehej, atëherë iku im atë për ta gjetur gjyshin. Shkoi në Amerikën Latine. Atje në mes të pyjeve e gjeti gjyshin. Hyri vetë në punë dhe e ktheu gjyshin në Menkulas. Se gjyshi im ishte pak naiv, leshko, i besonte të gjithëve dhe prandaj ra në faliment. Nuk ishte dhelparak si ortaku i tij, grek. Ai ishte i zgjuar, greku, ky ishte pak më tuaf. Mirëpo mbeti rrugëve. Atëherë u nis vëllai tjetër i babait, për të gjetur edhe gjyshin edhe tim atë. Pra u nis xhaxhai im. U nis për Amerikën Latine. Ndërkohë u kthye gjyshi. Unë nuk kisha lindur atëherë, por siç tregonin. Kështu që ishte një histori e tërë. Pastaj babai, nga Amerika Latine shkoi në Amerikën e Veriut, në SHBA. Në Çikago punoi nëntë vjet në një fabrikë të përpunimit të mishit.

Blendi Fevziu: Është shkruajtur që keni qenë partizan gjatë Luftës së Dytë. Është e vërtetë apo jo?

Dritëro Agolli: E vërtetë. Por, historia është kështu. Dy vëllezër të tim eti dolën partizan që në fillimet e 1943. Im atë ishte kryetar i Këshillit Nacionalçlirimtar i fshatit, por ishte edhe kryeplak. Kryepleqtë atëherë ishin të emëruar nga qeveria. Mirëpo komanda e batalionit ‘Fuat Babani‘, i tha se nuk ka gjë, rri në të dy krahët, edhe kryeplak, edhe kryetar i Këshillit dhe ndenji. Pas çlirimit nuk i vinin në biografi këtë anën tjetër, nuk e merrnin parasysh këtë, por e merrnin si kryeplak. Nejse, ashtu ishte. Një kushëri i parë i babait, Bari Flaka, ishte komandant i një kompanie të batalionit ‘Fuat Babani‘. Komisar ishte Mihallaq Ziçishti. Pastaj u degradua në kohën e luftës së bëri disa gabime, ky Bariu. Dhe unë shkova një ditë tek ai. Ika sepse isha zënë me nënën, në një konflikt siç zihen fëmijët dhe i thashë se do iki partizan. Ishte fundit i 1943 dhe fillim i 1944. Isha 14 vjeç djalë. Ishin disa kodra përballë fshatit tonë, matanë lumit. Atje rrinin partizanët, në kufi me Greqinë. Shkova tek ai, i thashë do të iki nga shtëpia, do të dal partizan me ju, sepse xhaxhallarët të dy kanë ikur, im atë po merret me fshatin, unë vetëm me gratë mbetem, nuk rri dot me to, do të iki. Siç thonin të vegjlit kështu. Ai tha që je i vogël e duhet të presësh edhe ca. Po mos çlirohemi, prit e një vit e hajde, se besoj se do të zgjasë lufta. Por, megjithatë tha se, edhe këtu mund të shërbesh, ne do të bëjmë korrier. Kur të kemi nevojë do të dërgojmë letra nëpër fshatra dhe ti t‘i shpërndash. Trakte dhe gjëra. Më tha se, ti e ke më të vështirë se po të zunë edhe të vrasin. Kështu unë u aktivizova. Më vonë, kur u formua brigada IX, në Lozhan të Gorës, një kompani mbeti këtej nga ana e Devollit, se batalioni ‘Fuat Babani‘ la disa kompani. Kështu që u aktivizova edhe me këtë dhe kështu që edhe mua po të më zinin mund edhe të më vrisnin. Hero, s‘besoj të kisha dalë, se s‘kisha bërë ndonjë trimëri të madhe, por dëshmor do të isha. Kështu që shpëtova. Në kohën e paraluftës, organizoheshin edhe mbrëmje në një fshat afër tonit, në Hoçisht. Atje luanin edhe ballo të rinjtë, tango e kështu siç ishin. Femra dhe meshkuj bashkë. Hoçishti ishte ndonja një orë e gjysëm larg fshatit tonë. Ne djemtë e fshatit vinim atje veçanërisht në verë, ku bënim edhe piknike. Kishin një grup me mandolina, fizarmonikë dhe luanin si këto modernet.

Blendi Fevziu: Ishin të bukura vajzat e asaj kohe?

Dritëro Agolli: Ishin shumë të bukura. Mua edhe të shëmtuarat të bukura më dukeshin atëherë. Por ishin të bukura, ishin të bukura dhe pa shumë stolira, i kishin stolitë e kursyera, por ajo i jepte një bukuri më të madhe se sa të njollosura.

Blendi Fevziu: Kur u transferuat në Gjirokastër?

Dritëro Agolli: Para se të shkoja në Gjirokastër, shkova në Bilisht. Një qytezë, ku u parapërgatita për një qytet më të madh. Në Bilisht shkolla quhej unike, ose qytetare, pasi mbaroje pesë klasat e fillores shkoje në atë. Ajo ishte paragjimnaz. E kishte programin më të gjerë, më të mirë se sa 8-vjeçarja tani, se edhe po të mos mbaroje shkollën e mesme quhej si me një arsim plotësues, që mund të shkoje edhe mësues me këtë shkollë. Atje ne algjebrën e bënim siç e bën gjimnazi tani, ose letërsinë, gramatikën në gjuhë, por kishin gjuhën franceze që e mësonim në tre vjet. Bënim francezen se nuk kishim pedagogë rusë, ishte vazhdimi i shkollës franceze dhe profesorët tanë të asaj shkolle ishin të kësaj edukate, të liceut francez. Kështu që ishim më të përgatitur se sa tani, sepse është e zgjatur koha e mësimit. Pas kësaj shkova në Gjirokastër dhe për kondita të tjera, sepse në Korçë nuk kishte konvikt.

Blendi Fevziu: Kishte jetë letrare atje?

Dritëro Agolli: Kishte jetë letrare, sepse atje ishin edhe disa intelektualë që ishin edhe poetë. Për shembull ishte Ramiz Harxhi, që ishte një poet i vjetër gjirokastrit, që grumbullonte rreth vetes njerëz dhe dashamirës të letërsisë. Pastaj ne kur vajtëm atje në Gjirokastër, erdhën profesorë që ishin me kulturë të madhe evropiane. Atje ishte Fejzi Bita, që kishte mbaruar Universitetin në Francë, që erdhi në Gjirokastër si profesor i letërsisë, që na shpjegonte se e dinte mirë veçanërisht letërsinë franceze, botërore. Ai na tregonte për Pompadurin, Luigjin e XIV-të, për Molierin.

Blendi Fevziu: Si shkuat më pas në Bashkimin Sovjetik?

Dritëro Agolli: Unë kisha fituar çmimin e tretë në një konkurs kombëtar letrar të rinisë. Çmimin na e dha Ramiz Alia që atëherë ishte Sekretar i Komitetit Qendror të Rinisë. Më kujtohet, vjersha quhej ‘Gjaku i kulluar‘. Për luftën ishte. Një poemë, një vjershë e gjatë, që ishte botuar në ‘Letrari i ri‘ dhe një fragment të saj recitova unë. Mirëpo, kërkesën për studime të larta unë nuk e kisha bërë për letërsi, por për zooveterineri. Më pëlqente bujqësia, më pëlqenin kafshët dhe mendoja që letërsinë e mësoja edhe duke lexuar, s‘ka nevojë të shkollohesh. Kisha dëgjuar, si kurioz që ishin të rinjtë, që Çehovi ishte mjek, Dostojevski ishte inxhinier ndërtim anijesh, Shileri ishte gjykatës. Kishte shkrimtarë anglezë. Atëherë Bërnsin nuk e kishim dëgjuar, sepse nuk ishte përkthyer ende, por ai ishte një fermer, punonte tokën dhe për këtë arsye thashë, më mirë të njohësh kafshët, të bëhesh doktor. Edhe në fshat thoshin doktori i kafshëve, siç thuhet për njerëzit. Mendova që të isha një prej tyre, se unë kujtoja se do të kthehesha përsëri në fshat. Më kujtohet atëherë kur vdiq një kal, kali ynë, që ishte shumë i bukur dhe vdiq. Unë zakonisht nuk them ngordhi, them vdiq për kafshët, si njerëzit. Pastaj lëndën e dytë, se duheshin tre lëndë, e kërkova për biologji, që është afër kësaj, për studimin e qenieve të gjalla. Të tretën për gjeografi. Pastaj, Karajman Ylli tha, jo nuk do të shkoj për këto, por do të shkoj për letërsi! Kështu që unë shkova për letërsi në Rusi, në Leningrad, për degën e gazetarisë.

Blendi Fevziu: shte më e hapur shoqëria ruse në atë kohë?

Dritëro Agolli: Pothuajse si jona. Ne në atë kohë ishim pak më të hapur, se ishte një lloj demokracie e paformuar plotësisht, por ishte një lloj tjetër.

Blendi Fevziu: Po jeta tjetër ishte më liberale në Rusi?

Dritëro Agolli: Jeta mondane ishte më liberale, fjala vjen emancipimi i gruas. Femrat ishin më të afruara, bile afroheshin ato të parat, jo meshkujt.

Blendi Fevziu: Ju befasonte kjo?

Dritëro Agolli: Ne na befasonte, sepse ato na pushtonin ne nga kjo anë.

Blendi Fevziu: Ju nuk ishit mësuar me një gjë të tillë...

Dritëro Agolli: Ne ishim mësuar vetëm me pushtimin italian, por jo me pushtimin e femrave. Në fillim ishim të turpshëm, pastaj u bëmë edhe ne si ata. Mirëpo shqiptari e ka një gjë, që fiton shumë shpejt përshtatjen. Pasi jemi edhe mesdhetarë. Mesdhetarët janë ndër më të zgjuarit me fantazinë e tyre. Vetëm kanë një të metë që nuk janë shumë të duruar, si shqiptarët, grekët, italianët, janë gjaknxehtë, të padurueshëm. Por me një fantazi të ndezur shumë.

Blendi Fevziu: Çfarë gjëje ju ka mbetur në mendje nga vitet që keni kaluar në Bashkimin Sovjetik? Çfarë kujtoni më shumë?

Dritëro Agolli: Atje me atë naivitetin tonë, unë njoha një vajzë dhe madje me një pendim, me një ashtu, por u martova me të. Ishte kjo anë, tentativa për të bërë një familje. Mirëpo atje gabova për këtë gjë. Ishin disa pika kulminante. Një pikë kulminante ka qenë Biblioteka Akademike në Leningrad dhe atje mund të gjeje shumë libra. Madje edhe ata të ndaluar. Nga ata mësova shumë.

Blendi Fevziu: Po pas kthimit nga Bashkimi Sovjektik a ishte i vështirë ambientimi në jetën shqiptare, pas 5 viteve jete padyshim pak më të lirshme?

Dritëro Agolli: Kishte një farë vështirësie vetëm nga ana politike. Atje kishte filluar një shkrirje, një liberalizim dhe kjo shkrirje ka ardhur nga një novele e Ehremburgut. Me këtë titull, ‘Shkrirja‘, që u botua atëherë. Atje flitej kundër kultit të individit. Kurse këtu kishte lëvizur diçka pas Kongresit të XX, por jo plotësisht.

Blendi Fevziu: Kishte gazetari të vërtetë në atë kohë në Shqipëri?

Dritëro Agolli: Kishte, se kishte vështrim kritik të gjërave. Nuk kishte vetëm lulëzime, mund të kritikoheshin edhe ministrat.

Blendi Fevziu: Situata erdhi duke u mbledhur?

Dritëro Agolli: Më vonë erdhi pas mesit të viteve ‘60 duke u mbledhur. Por në atë kohë, unë mendoj se kishte gazetarë të dëgjuar. Por në vitet e para të krijmtarisë tonë, ne nuk ia hidhnim fajet regjimit.

Blendi Fevziu: A komentonit regjimin, a komentonit atë regjim në bisedat tuaja. Sidomos në ato me Ismail Kadarenë?

Dritëro Agolli: Shpesh herë e komentonim, veçanërisht në problemet e kuadrit, çfarë njerëz grumbullon, në problemet e këtyre plenumeve që bëheshin për kulturën, për letërsinë.

Blendi Fevziu: Kjo në fillim apo më pas?

Dritëro Agolli: Kjo rreth viteve ‘60 deri edhe në Pleniumin e IV. Ai ishte një problem i ngatërruar i zgjedhjes time si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Deri sa u bëra kryetar i Lidhjes nuk kishim asnjë lloj kontradikte, ne vetëm me Ismail Kadarenë një kontradiktë dhe ai ishte më i skajshëm se sa unë në problemin e traditës dhe novatorizmit, veçanërisht në problemin etër dhe bij. Ai ishte më kritikues ndaj kësaj. Edhe unë e shija si një problem themelor këtë, por isha më i butë nga kjo anë, që duhet një marrëdhënie, një kontraditë apo jo antagoniste të thellë mes brezave, e duhet të komunikojnë, të marrin nga njëri-tjetri. Ai ishte më i largët. Bile duke biseduar, bënim, si ta them, marrëzira duke kritikuar edhe letërsinë e kaluar, edhe njerëzit e shenjtë.

Blendi Fevziu: Cilat kanë qenë mosmarrëveshjet mes jush?

Dritëro Agolli: Mosmarrëveshjet nuk ishin më shumë njerëzore, mosmarrëveshje që njëherë imponoheshin nga posti që kisha si kryetar i Lidhjes. Sado përpjekje që të bëja, ndonjë gabim që bënte, quhej gabim në atë kohë, unë isha i detyruar që t‘ia thosha.

Blendi Fevziu: Po raportet njerëzore mesh jush?

Dritëro Agolli: Nuk kemi pasur mërira, gjithmonë kemi folur .

Blendi Fevziu: Dua t‘ju pyes, si e keni njohur gruan tuaj?

Dritëro Agolli: Ne vinim shpesh që bënim takime me studentët, unë, Dhimitër Xhuvani, Ismail Kadare, ai vinte më shpesh. Dhe të tjerë shkrimtarë, Qamil Buxheli, Kim Dushi. Në ato takime më ra në sy kjo vajzë që më pëlqeu në pamje, por edhe e sjellshme. Por nuk bëra ndonjë gjë. Një herë e mora duke kërcyer. Unë nuk kërceja aq mirë, ia shkela edhe këmbën e thashë kështu e kam unë, se kemi të tjera valle ne dhe mund të qëllojë të ta shkel këmbën. Ajo ishte shoqe me Elenën e Ismail Kadaresë. Kur ajo u martua me Kadarenë më njohu edhe mua me Sadijen. Ajo (Elena Kadare) u bë sebep. Pastaj në shtëpinë e Naum Priftit bëmë një darkë atje dhe u lidhëm më ngushtë pastaj tek shtëpia e Kadaresë.

Blendi Fevziu: Në cilin vit jeni martuar?

Dritëro Agolli: Në ‘64 e njoha, pastaj në ‘65 u martova, në korrik dhe muajin e mjaltit e kemi bërë në Pogradec.

Blendi Fevziu: Si erdhët në krye të lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve në vitin 1974?

Dritëro Agolli: U krijuan disa kushte të atilla. Siç dihet Lidhja e Shkrimtarëve u kritikua, kishte gabuar, sipas atij mendimi të atëhershëm, në disa probleme. Gabimi më i madh i saj ishte që nuk kishte qenë shumë vigjilente, kishte lejuar vepra që nuk i kishte kritikuar. Sepse ajo nuk e kishte në dorë që t‘i lejonte apo jo, sepse ato ishin detyrim i shtëpive botuese. Lidhja vetëm me shtypin e saj kishte lidhje. Një çështje tjetër ishte në problemet me raportet e traditës dhe disa gabime të tjera të shfaqura në atë kohë. Pasi e dha dorëheqjen Dhimitër Shuteriqi, pas disa kritikave që ju bënë edhe atij, mua më thërresin në Komitetin Qendror dhe unë nuk e mendova se mund të bëhesha Kryetar i Lidhjes sepse nuk kisha eksperiencë drejtimi. Unë isha gazetar dhe gazetari nuk merret me administrim, ndoshta po të isha kryeredaktor po, por unë isha një gazetar i thjeshtë. Më thërret Ramiz Alia dhe më thotë që do të bëhesha kryetar i lidhjes. Ç‘është e vërteta unë nuk e prita me ndonjë entuziazëm të madh pasi jam mësuar me një jetë tjetër, krijuese, të gazetarisë dhe ma merrte mendja se nuk do ta bëja këtë mirë. Ai më tha se ne mendojmë se duhet të jesh ti. Ka të tjerë, iu përgjigja, si për shembull Kristaq Rama. Ai ishte deputet, njeri i mirë, skulptor i dëgjuar dhe kishte eksperiencë administrative sepse kishte punuar edhe në Akademinë e Arteve që quhej Instituti i Lartë i Arteve. Mund ta bëjë fare mirë. Mund ta bëjë njëlloj si unë, se edhe ai gazetar ka qenë në shtypin e lidhjes, Ismail Kadareja. Mund të zgjidhet njëri nga këta. Jo, u përgjigj Alia, ne mendojmë për ty! Nuk mund të bëhem unë kryetari i lidhjes, tha ai. Ai ishte një njeri shumë i arsyeshëm. Ai më tha mendohu dhe hajde pas një javë. Unë pas një jave shkova dhe i thashë se unë do ta merrja detyrën, por me një kusht, një vit, një vit do rri kryetar i lidhjes, i thashë. Pastaj mundësisht shikoni për dikë tjetër. Kështu u bëra kryetar i lidhjes. Pas një viti unë vajta, por ai më tha se isha mësuar aty.

Blendi Fevziu: Sa vjet ndenjët?

Dritëro Agolli: Pastaj ndenja nëntëmbëdhjetë vjet, por kryesorja ndoshta është se mua më zgjodhën si njeri të paanshëm, nuk isha marrë me lidhjen, shkruaja në gazetën "Zëri i Popullit" kisha bërë dhe vërejtje për punën e lidhjes së shkrimtarëve.

Blendi Fevziu: A ka përgjegjësi lidhja për dënimin e disa shkrimtarëve?

Dritëro Agolli: Ma merr mendja nuk ka. Nuk ka sepse ata nuk dënoheshin nga lidhja. Madje lidhjen e kritikonin në komitet qendror për arsye se nuk ishte vigjilente. Ziheshin më parë nga të tjera instanca pastaj lajmëronin lidhjen që këtij njeriu mos i botoni. Lidhja vërtetë ishte instrument nën komandën e partisë, por nuk ishte ajo që vendoste. Ne kur na vinin lajmet se dikush ishte arrestuar, na vinin krejt të papritura, pra nuk kishte lidhje.

Blendi Fevziu: Nuk merrej pëlqimi i lidhjes paraprakisht për arrestimet?

Dritëro Agolli: Jo, nuk merrej absolutisht. Ndryshe dilte sekreti.

Blendi Fevziu: Shumica e këtyre arrestime për ç‘arsye bëheshin?

Dritëro Agolli: Shumica bëheshin për arsye agjitacion e propagandë. Persona që flisnin me njëri-tjetrin, i dëgjonte një agjent dhe i thoshte se kështu më thanë. Edhe kur rrije në një tavolinë me një shkrimtar nuk kishe sigurinë a ishte shkrimtar apo spiun. Edhe tek ne kështu ndodhte, ai provokonte për diçka duke thënë se kështu nuk ishte mirë dhe tjetri hapej dhe i përgjigjej se me të vërtetë nuk ishte mirë për këto arsye dhe dënohej për agjitacion dhe propagandë. Pastaj, pas spiunimit, shikohej nëse ky kishte dërguar një libër për botim, "ta shohim edhe atë se mos vallë i ka këto mendime edhe në libër?", pyetej. I shtohej edhe kjo tjetra. Kështu ishte, sepse nuk kishte mënyrë t‘ia gjenin në libër që në fillim, se më parë është me fjalë pastaj është e shkruar.
Para vitit 1990 a ka pasur një moment që ju e kuptuat se sistemi socialist po shembej?
Në ‘88-‘89 edhe në fillimet e ‘90 ajo u kuptua! U paralizua krejtësisht ekonomia, nuk kishte bazë materiale, fabrikat nuk punonin më, punëtorët merrnin 80% rrogë të asaj që duhet të realizonin edhe nuk punonin, sepse nuk kishin pjesë këmbimi dhe materiale bazë ku të punonin. Ishin krejtësisht të izoluar nga kjo anë dhe jo vetëm unë, por edhe të tjerë, madje edhe njerëz që merreshin me politikën thonin që nuk do zgjaste shumë kjo punë. Megjithatë ne mendonim që do të jetë një socializëm human ai që do të vijë dhe jo një përmbysje e plotë siç erdhi, një regjim tjetër.

Blendi Fevziu: Ju erdhi keq për këtë përmbysje të plotë?

Dritëro Agolli: Ç‘është e vërteta na erdhi. Në fillim na erdhi sepse ishim mësuar me një mënyrë tjetër, unë po flas për kategorinë time, por edhe kur dolën mitingjet e partisë Demokratike, po t‘ju kujtohet, edhe vetë udhëheqësit e lartë të kësaj partie, flisnin dhe thoshin se nuk ishin kundër socializmit, por se ishin për një socializëm të lirë. Ata nuk e thonin që në fillim se ishin me kapitalizmin, më vonë erdhi dalëngadalë.

Blendi Fevziu: A keni pasur në një moment ndonjë dilemë për t‘u bashkuar me opozitën antikomuniste?

Dritëro Agolli: Jo. Asnjëherë sepse unë isha komunist. Unë doja të ndryshoja nga brenda, si natyrë, për shembull cjapi nuk mund të kthehet në dash, ashtu dhe unë nuk mund të kthehesha nga komunist në antikomunist dhe fashist, apo jo, si mund të kthehesha. Kështu që unë duhet të përmirësoja veten.

Blendi Fevziu: Si e kujtoni kongresin e dhjetë ku ju sulmuat kultin e Enver Hoxhës dhe anëtarë të tjerë të byrosë politike?

Dritëro Agolli: Ajo ishte si rrjedhim i asaj, po vinte duke rënë ai lloj sistemi dhe në atë fjalim mendova të them disa të vërteta, qoftë për kultin e individit, qoftë për luftën e klasave, për problemin e sigurimit, përndjekjeve, për lirinë e fjalës e të mendimit dhe për anët e centralizimit të fortë të ekonomisë duke i thënë këto të meta të këtij sistemi. Por unë kritikën nuk e bëra kundër, por e bëra përbrenda llojit. Jo për shembull siç mund ta bënte një zogist.

Blendi Fevziu: A jeni penduar që e bëtë këtë kritikë?

Dritëro Agolli: Unë për disa gjëra ekstreme që mund të kem thënë në inat e sipër mund të jem penduar, por në përgjithësi ajo ishte normale si kritikë, mund të bëhej edhe përbrenda.

Blendi Fevziu: Po djalin tuaj, djalin nga martesa e parë, kur e keni takuar?

Dritëro Agolli: Në vitin 1991. Pas 28 vitesh. Ai ishte larguar që këtu në moshën 7 vjeçare në vitin 1963. E takova në Rusi ku jetonte me të jëmën.

Blendi Fevziu: Ata kishin informacion për jetën tuaj këtu?

Dritëro Agolli: Kishin sepse kishin pyetur. Ishte botuar romani "Shkëlqimi dhe rënia e Shokut Zylo", dhe ata e kishin marrë atë dhe ishin në dijeni. Ndërkohë edhe në gazetat e tyre që kishin botuar ndonjë intervistë që bëja unë, kështu që kishin dijeni.

Blendi Fevziu: Cila është vepra që ju keni më përzemër?

Dritëro Agolli: Janë disa që mund të kemë më përzemër, por unë kam më përzemër "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo" sepse atje është raporti si tjetërsohet njeriu nga pushteti, dhe një roman që është më i gjërë sesa i mëparshmi, është "Arka e djallit". Pastaj janë edhe poezitë që kam shkruar shumë, artikujt etj, por këto janë kryesoret.

[FRAULA]

Miu dhe Luani

Dhe sa e pane luanin,
kafshet iken,
se deri ne palce iu futi daten, friken,
vec miu i vogel fare nuk tronditej,
i shihte me sy dhe cuditej......


Cuditem o miq si po ndodh kjo pune,
te trembesh nga nje zdap i madh kaq shume????
Te ishte mace, epo mire....
por nga nje buf si ky te rrish gjakngrire!!!!!!

Nga kjo ka dale nje proverbe e herrshme,
per miun, vetem macja eeshte e tmerrshme.......

[FRAULA]

Kush nuk sheh veten

Dy mace qimebardha por si shkumes,
hanin tok ne nje pjate pershesh me qumesht,
Dy qener shikonin venger te merzitur,
dhe kuvendonin veshet duke ngritur.

Keto skane fare edukate-
se futin hundet, bashke ne nje pjate.
Pas pak u rra nje kocke nder kembe,
u shqyen qente vap e vap me dhembe,

U be zhurme potere dhe shamate,
dhe macet thane - ama EDUKATE.

[Preng Sherri]

Dritero Agolli është poeti dhe krijuesi që fletë me Epoka. Duke shfletuar këtë temë të hapur për poetin dhe mikun tim Agollin, me të cilin, bëra njohuri që nga e 90-ta e këtej, më ra në sy që, asnjeri nuk kishte postuar poezit e tija kushtuar Kosovës dhe për Kosovën...


Në vazhdim më lejoni që t'u sjellë ciklin e Poezive për Kosovën...

[Preng Sherri]

Poeti dhe romansieri i ynë, shumë i dashur, Dritëro Agolli mbushë plot 75 vite jetë...
Për të nderuar këtë përvjetorë në vazhdim një Biografi e shkurtër e tij ndersa në ditët në vazhdim do të ju sjellim edhe poezi nga Driteroi i ynë, nga Driteroi i Madh...


NJERIU QË FLET ME EPOKA




Dritëro Agolli lindi në Menkulas të Devollit Në vitin 1931. Pasi mori mësimet e para në vendlindje, vazhdoi gjìmnazin e Gjirokastrës, një shkollë me mjaft traditë. Studimet e larta për letërsi i mbaroi në Petërburg. Ka punuar shumë kohë gazetar në gazetën e përditshme "Zëri i popullit", dhe për shumë vjet ka qenë Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Për tridhjetë vjet me radhëDritëro Agolli u zgjodh deputet. Krijimtaria e tij letrare është mjaft e pasur në gjini e lloje të ndryshme: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, skenarë filmash etj. Është fitues i disa çmimeve dhe i nderimeve të tjera. Disa prej veprave më të rëndësishme të tij janë përkthyer në Perëndim e në Lindje. Dritëro Agolli hyri që në fillim në letërsinë shqiptare (vitet'60) si një protagonist i saj, duke i ndryshuar përmasën e së ardhmes. Në veprën e Agollit e pa veten si protagonist bujku dhe bariu, fshatari dhe studenti, malësori dhe fusharaku. Agolli i bë poeti i tokës dhe i dashurisë për të, shkrimtari i filozofisë dhe i dhimbjes njerëzore. Vepra letrare e Dritëro Agollit krijoi traditën e re të letërsisë shqiptare. Ajo na bën të ndihemi me dinjitet përballë botës së madhe. Shkrimtar i madh i një "gjuhe të vogël", ai është po aq i dashur prej lexuesve bashkëkombas, sa dhe në metropolet e kulturës botërore. Dritëro Agolli dhe brezi i tij letrar (vitet '60) nuk u paraqitën me ndonjë poetikë të re, sido që u diskutua mjaft edhe për rimën dhe ritmin, për vargun e lirë dhe vargun e rregullt, për "rreptësinë" e poezisë. Më shumë përvoja e tij krijuese, se traktatet teorike, bëri që të ndryshohej rrënjësisht tradita e vjershërimit shqip. Dritëro Agolli u shfaq në letërsi si një autor me kërkesa të larta për poezinë. Ai synoi një poezi më të përveçme, me më shumë individualitet. Agolli krijoi poezinë e "un-it", përkundër poezisë së "ne-ve", që shkruhej "për të bashkuar masat".
Agolli krijoi një model të ri vjershërimi të natyrshum dhe duke komunikuar me Epoka kështu që, në mjeshtërinë letrare, gërshetoi vlerat tradizionale të poezisë me mënyra të reja të shprehjes poetike. Thjeshtësia e komunikimit, mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta ku mbështetet poezia e tij.
Në prozën e tij Agolli solli risi lo vetëm në strukturën narrative, por dhe në galerinë e personazheve të veta.

Vepra të Autorit

Poezi

Në Rrugë Dola - Shtëpia Botuese " naim Frashëri", 1958
Hapat e mia në Asfalt, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri", 1961
Shtigje malesh e trotuare, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri" 1965

Mesditë, Shtëpia Botuese " naim Frashëri", 1969
Pleshti, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri", 1971
Nënë Shqipëri, Shtëpia Botuese, " Naim Frashëri", 1974
Fjala Gdhend Gurin, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri" 1977
Udhëtoj i Menduar, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri" 1985
Pelegrini i Vonuar , Shtëpia Botuese " Progres", 1993
Lypësi i Kohës, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1995
Vjen Njeriu i Çuditshum, Shtëpia Botuese " Dritëro", 1996

TREGIME

Zhurma e Erërave të Dikurshme, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri", 1964
Njeriu i Mirë, Enti Botues "Rilindja" - Prishtinë 1973
Njerëz të Krisur, Shtëpia Botuese " Apollonia", 1995

DRAMA

Mosha e Bardhë, Enti Botues " Rilindja" Prishtinë, 1974

ROMANE

Komisari memo, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri, 1970
Shkëlqimi dhë rënia e shokut Zylo, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri" 1973
Njeriu me Top, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri", 1980
Dështaku, Shtëpia Botuese " Naim Frashëri", 1991
Kalorësi lakuriq, Shtëpia Botuese MÇM" Çabej", 1996
Arka e Djallit, Shtëpia Botuese " Dritëro", 1997

VEPRA T!E AUTORIT TË BOTUARA JASHTË VENDIT

SHKËLQIMI DHE rËNIA E SHOKUT ZYLO
nJERIU ME TOP
NËNË SHQIPËRI
PELEGRINI I VONUAR
KOMISARI MEMO
etj etj...

[Preng Sherri]

Poezia që Ju pëlqen të gjithëve

DRITËRO AGOLLI

POÇARI

Vajta në Stamboll të bëj pazar,
për kujtim të ble një vazo balte:
- Paqe dhe selam, usta poçar,
Vazon më të mirë po e pate
Paqe dhe selam, usta poçar!

Vazoja nga dora shkau e ra
Dhe m'u bë njëzet e pesë copë,
Më erdhi rrotull deti Marmara
Dhe m'u hap dyqani turk si gropë,
Më erdhi rrotull deti Marmara.

Pa më shau poçari keq turqisht,
Unë e shava shqip e mend i rashë;
Për çudi poçari nuk u ligsht,
Veç dy lot në sytë e kuq i pashë,
Për çudi poçari nuk u ligsht!

Mos u çmend ky turk, ky musliman?
Unë e shaj, ai me duar në qafë!
Poçe tjeter mori në dyqan
Dhe më tha: " Më shaj, për besë, prapë!"
Poçe tjetër mori në dyqan.

Psheretiu si unë: " Jam shqiptar,
Shqip, vëlla, ti shamë dhe një herë,
Fjala shqipe s'blihet në pazar,
Në dyqan ka vjet që s'e kam ndjerë,
Fjala shqipe s'blihet në pazar!"

Ikën nga dyqani burra e gra,
Unë e një poçar e tjetër s'kishte,
Vazot frynte deti Marmara,
Vazove poçari shqip u fliste,
vazot mbushte deti Marmara...

Stamboll, 1980

[Preng Sherri]

POEZI PËR KOSOVËN NGA DRITËRO AGOLLI

Fushë - Kosovë

Ah, të çlirohej vetëm me vjersha Kosova,
Unë e çliroja i pari, mua lavdia më ndriste të parit.
Me shpatën e vargut si pjepra do prisja gjokse dhe koka
Dhe flamurin lart do ta ngrija në malet e Sharrit!

Ti qeshte Kosovës vetëm nga vjershat liria dhe fati,
Unë do bëja me vargje kërdinë dhe hatanë:
Në Fushë-Kosovë s'do vritej vetum sulltan Murati,
Do vriteshin katërmbëdhjetë sulltanë,

T'i qeshte kosovës vetëm nga vjershat liria dhe fati...( mars 1966)


GJAKU I RASTËSISHUM

Në gjunjët e malit të Sharrit më shkanë këmbët e rashë
Atje ku fillon Kaçaniku i vjetër.
Nga pantollonat e mia më rodhi gjaku im i trashë,
Pastaj e pashë dhe këmbën time të enjtur.

Por kjo nuk ishte diçka për t'u ringjallur paniku,
Se gjëra të tilla ndodhin dhe brenda një oborri të qetë
Çështja qëndron gjetiu: pse ndodhi atje ku fillon Kaçaniku,
Ç'i duhej gjaku i gjurit tim Kaçanikut të rreptë?

Pak gjakra ka parë në gurët e tij Kaçaniku i mjegullt
Në luftëra të tmerrshme ku zgjidheshin rrugët e fatit?
Ky gjaku i gjurit tim s'ia vlente as gjysmën e lekut,
Ndaj s'doja të ishte, - siç ndodhi, - i rastit.

Do desha të ishte e vërtet një gjak Kaçaniku
Dhe s'duhej të ridhte nga shkarja e këmbës së koti!...
Këtë se them aspak me një shpirt romantiku,
E them me bindjen time krejt si gjysherit qëmoti...


NUSJA NGA KOSOVA

Kam dashur t'i gjeja dhe nipit tim të vogël një nuse
Andej nga Kosova në fshatrat e thella,
Po kjo ka qenë një ëndërr pas zjarrit me flakë të kuqe
Si valë e flamurit tek shpella.

ka qenë vërtet një ëndërr në viset e mia me gurra,
Ku rjedhin ujrat, por unë etjen e verës zor se e shuaj.
Kam dashur nusen e nipit të mos e marr me vetura,
po veç si qëmoti me kuaj.

Një muaj të tërë le të zgjaste udhëtimi me kalë,
Me pluhur mbi velo të vinte nusja e nipit tek unë,
me dorën time t'ia shkundja duvakun palë mbi palë
Atje tek oxhaku, ku kafja në xhezve bën shkumbë.

Dhe s'kishte gjë, le të binte pluhur i udhës së largët
Në vatrën time të vjetër sa përralla,
Po kjo nuk ndodhi mes botës së ligë e të varfër,
Ku rron ky fisi i ynë i ndarë në dysh plot andrralla,

Ku s'merr dot një nuse për nip a për djalë,
Se fisin e ndanë kufiri me dy pasaporta;
Këto pashaporta s'te lënë të marrësh nuse me kalë,
As me vetura, as me trena dhe as me aviona ndofta...

kam ëndërruar t'i gjeja një nuse tim nipi të dashur
Në fshatarat e thella andej nga Kosova,
Se s'desha të shkoja në tjetren botë me buzë të plasur,
Ta shuaja etjen e mallit për aq sa të rroja..

P.S.

Ju Lutem lexojeni këtë poezi të më poshtme dhe këtë do t'ju lutesha sidomos atyre që ndoshta e kanë ndërmend të martohen me ndonjë që nuk është i kombit tonë; kjo vlenë për shumë të rinjë dhe të reja...



GRUAJA DHE KAU

( Fjalët e një miku tim nga Kosova)

Gruaja ime e parë ka qenë xhadi,
Prej saj u ndava dhe ndofta shpëtova,
Ajo u largua diku në Sërbi
Dhe unë s'lëviza aspak nga Kosova.

Nuk ishte xhadi se vinte nga serbët si fis,
Se s'mund ta quaj xhadi çdo grua serbkë,
E tillë kish ndodhur mes grash rastësisht,
Siç ndodh një nëpërkë...

Por nejse, unë u ndava prej saj,
Se muaj me radhë më çmendi,
DHE SHPESH MË KUJTOHET KUR THOSHTE BABAI:
" VEÇ GRUAN DHE KAUN ZGJIDHE NGA VENDI"!

[Preng Sherri]

UNE DI SHUMË PËR KOSOVËN

nUK BESOJ TË KËNDOJË SI UNË ASNJERI PËR KOSOVËN NË VARGJE
Dhe s'mendoj të lotojë askush si unë tani për tani.
Unë e njoh Kosovën nga pluhuri i zverdhur në pragje,
unë e gjej Kosovën në pikën evesës atje në hardhi.

Unë e di si djall dhe lugat çdo gjë në Kosovë,
i di lugët e bujkut, i di stinët kur mbjell e kur korr,
E njoh sërbin dinak me gjarpër në kokë.
Gjarpër që rritën stërgjyshët e sërbit në oborr

Unë e di se ç'mendon malësori i Drenicës,
Minatori i Trepçës e di se ç'mendon,
Unë e di dhe në Vlorë atë lumin ters të Shushicës
se çbën për Kosovën dhe ç'këngë nga Vlora këndon

Unë i di të gjitha dhe s'ka kush më thotë
Se gjoja Kosovën nga larg si poet dashuroj,
Mes Kosovës jam brenda me kokën e ftohtë,
Ndaj Kosovën, si bukën, nga mitet, vërtet çmitizoj...

[Homza]

Njeriu pblik me i rrespektuar nga ana ime, jo per poezite e tija---por per natyren e tij, shum njeri i zgjut, hajgarexhi, ene femnist...bravo i qoft.