Visar Zhiti

[Dita]

f. 219

***

(...ditët e para të çlirimit. Partizanët në rrjesht. Komandanti entuziast thërret trimat:
-Ej, ti! Tre hapa para, dil! Je caktuar drejtor i postave. Ke qenë i guximshëm në aksionet kundra shtyllave telefonike për të ndëprerë ndërlidhjen e armikut.
U-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a-a! – bërtiste ushtria.
-Tjetri! Eja këtu! Ministër i minierave. Në fshatin tënd ka shumë shpella.
-U-u-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a! – jehonin shtigjet.
-...gjeneral ti. Ha-ha, e ke kapur rob një gjeneral!
-Të dalë nga rrjeshti infermieri i brigadës! Je caktuar drejtor i përgjithshëm i spitaleve!
-U-u-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a! – të plagosurit ngritën lart krahët e fashuar, patericat.
U thirr të dilte para partizanëve korieri i brigadës, i cili bënte bejte në mal.
-Je caktuar të bëhesh shkrimtar!
-Shoku komandant, ça pune është kjo? s’di...
-Do shkruash për Partinë, për heroizmat e partizanëve, për Komandantin e përgjithshëm, për komunizmin. Do ju specializojmë në Moskë.
-Ndonjë vjershë dashurie a ta kërrej, se nuk përmbyset bota?
-Vetëm me urdhër!
-Me shkrimtarë të tillë është plot realizmi socialist – shqyhet gazit shkrimtari i burgut dhe ne që e dëgjojmë.
-Kurse njerëz të talnetuar, të lauruar në Perëndim, të burgosur në salla kafkiane, u përkthejnë veprat atyre, së pari ato të shkout Enver, në frëngjisht, anglisht, italisht, rusisht, arabisht, kinezçe, etj. Ambasadat tona, kudo në botë, bëjnë shpërndarjen e tyre, me zor sikur të shpërndanin trakte apo të vinin mina nëpër stacione trenash apo aeroporteve...)






f.221


TESPIHE DHE ZINXHIRET E TERRIT


Xhafë Jatës, një lumian i bëshëm si shkëmb, po t’i jepje një cigare nuk ta merrte. Por kur flakje fundin e cigares për tokë, ai e rrëmbente dhe e thëthinte me afsh, 4-5 herë, deri sa i digjnin gishtat. Dhe gjithmonë priste pranë atyre që kishin fatin të hanin fruta me bërthama të mëdha si pjeshkë dhe kumbulla. Për rrushin dhe mollët nuk shfaqte pikën e interesit. Natyrisht, po t’i ofroje një dorë kumbulla, apo një pjeshkë, të shikonte me përçmim dhe ndjehej i trishtuar thellë. Sepse ai po priste aty veç bërthamat, asgjë tjetër, e, me t’i hedhur ato, t’i mblidhte e t’i fuste në qesen e tij të pistë prej plastmasi. S’kish pse të keqkuptohej. Kur bëheshin aq bërthama sa donte ai, i përvishej punës. I fërkonte një për një te shkallët, i lëmonte e i lëmonte, kokulur, pa e ndërprerë punën, pa çarë kokë se ç’bëhej rrotull tij, siku edhe topat të binin apo dhe nëse shfaqej aty, pranë qeses me bërthama, e zezë dhe e pakuptueshme, maja brutale e çizmes ushtarake.
Kur çizmja qorre lëvizi dhe kërkoi të shkelte dorën e bëshme si putër, që vazhdonte mospërfillëse të lëmonte ato bërthamëza të çuditëshme, Xhafa ngriti sytë lart, të mbuluara me vetullat e trasha si kashtë e i uli prapë për të vijuar punën.
-I dënuar, ç’po bën?
-Kurgja, zotni zot – u përgjigj i ngjirur. Xhafa kështu e kishte zërin gjithmonë, të pagdhëndur si kërcu vatre.
-Ç’janë ato? – pyeti shteti.
-Kocëj?
-Çfarë?
-Qe, shifi! – dhe i tragoi grumbullin e padëmshëm të bërthamave.
-Pse i fërkon?
-Me kalue kohën – tha njeriu.
-Sa vjet je dënuar ti? – pyeti oficeri.
-7.
-Sa ke bërë?
-12.
-Dhe sa ke?
-25. Sa t’jesi Partia.
Ushtaraku u ndje i pafjalë dhe i tepërt para këtij pagani shpellash, i cili dënimet dhe ridënimet i kalonte duke fërkuar bërthama mbi shkallët e burgut, ndërsa i tundej e gjithë shpatulla e gjerë sa një gur mulliri. Mbasi i jepte bërthamës formën që donte, me marifetet dhe durimin e tij të trashë, e shponte tej e tej, për së gjati a së gjeri. Me ndonjë gozhdë të fshehur, ai e dinte se ku. Bërthamat i fuste në një fill dhe i bënte tespihe. Të cilat i shiste për një paketë cigaresh “Partizani” (Ah, parti!...zanët...). Me paketat pastaj, me valutën e burgut, mund të siguronte sheqer a ca djathë.
Xhafën e Lumës e trajtonin si të marrë. Ai nuk i fliste njeriu. Veç me vete dhe me zë të lartë. Shpesh përsëriste ndonjë frazë lajmi, të orës 20, të dëgjuar në televizor. E mërmëriste, ja mëshonte me zë të lartë, me buçima, gjithë ditën, kudo, qeshte. Gju me gju me popullin. Paarëja, ha-ha-ha-a-a-a! Apo kaq kile mish për frymë në fshat. Na i morën frymën dhe mishin! Dhe gjurin.
Kur i thashë se unë “jam kan msus” në Lumë, bash në fshatin e tij, u përsuall si një ari, gjithë mosbesim. Po kur i fola për Livadhet e M’dhaja, për Lakun e Erës, për lagjet Mzhush e Barruq, për varrezat e braktisura apo për pleq të dëgjuar në të gjithë krahinën apo për kulakun e Vilës, të shpallur nga që duhej dhe u gjet një kokëkrisur, i cili u fut me gjithë kalë në një klub, në qytetin e Kukësit, e kur i thashë se unë kam punuar e vëllanë e tij, ja u njoh cullt, u mallëngjye, shqeu sytë dhe gojën, i shkëlqyen gjithë dhëmbët e bardhë, më besoi dhe shau komunizmin që ja ka marrë pulat fshatit shqiptar.
-S’ankohet burri për pula, or ti shoq! – thashë dhe i vura dorën mbi sup.
-E di, e di, edhe gjratë i kanë ba koprativ, por der ktu ka mbrri puna, or msus! Der te mshjellja e pulave. Lihet katundi pa to? S’asht ma katund, masandej. – Heshti. –M’thuj, t’vërtetën, Shaba em, a të dul dëshmimtar?
-Jo-gënjeva.
-Tu rritët ndera! – u gajas. – Jam vetëm – ofshau. – Dhe bahesh budallë, or ti shoq!
-Dëgjo, Xhafë, - i thashë seriozisht – tre veta bisedojnë. Dy – kuvendojnë. Një i vetëm – filozofon.
Dhe ai më tha po aq serioz, po më me dëshpërim:
-Nji shpirt nuk asht nji shpirt. Dy shpirtna janë nji gjysm shpirti. Tre shpirtna janë një shpirt.
Më mahniti përgjigja e marrokut nga Luma. Si ta kuptoja, si brengë për familjen, mall mbi përmbajtjen e jetës?
-N’dashç me t’i la rrobat, mos kij marre, m’i jep mue. S’due paketë prej teje. Veç sapunin, se s’muj...
-Jo,jo. Më thuaj, me se mund të të ndihmoj?
-Ti ke ba libër?
-S’më lanë.
-Gjynah! Dikush duhet me i dëshmu k’to, me i shkrue! Dhe ngriti putrën mbi burgun.
Edhe kur unë s’isha më aty, ai vazhdonte të rrinte ashtu i shtangur, shkëmb i gërryer, i shkulur.

[Dita]

f.239


Takimet speciale...të flesh një natë me gruan në dhomat poshtë, afër komandës, i ruajtur ose i përgjuar nga policia e burgut. Natyrisht, këtë të drejtë mund ta fitoje me punë sfilitëse e sjellje sublime dhe përveç zilisë që ngjallin edhe përgojohen. Unë të sjell gruan këtu? Ulërin dikush zëulët. Kurrë! Po këtu jam dhe unë, këmbëngul tjetri. Këtu le të mbes, por gruan s’e thërras për të fjetur një natë këtej. Që kur të dalë, të gjithë e dinë ç’bëri. Me burrin e vet, mbrohet tjetri. E pastaj? Ma ngacmojnë policët.
Malësorët pothuaj s’kërkonin takime speciale. Veç po të lejonin dhe djalin aty që ta gdhinin gjithë natën të tre së bashku. Përndryshe...Lirinë na i kanë marrë...nderin s’ja u japim!
Ne i shihnim herët në mëngjes, pas telave me gjemba si pas një tyli të egër të një dasme makabër, ato gra kur dilnin nga dhomat e takimeve natore. Të largëta, të ëndërrta. Sikur kishin ftohtë. Nxitonin si të trembura. Pasqyrime ujore shtojzavallesh. Veshur me gjethnajë pyjesh. Penelopa që endin rrezet e diellit të dytë dhe presin, presin nën ndjelljet kërcënuese të fqinjit, brigadierit në punë, operativëve, luftës së klasave, diktaturës. Ndërsa ata, burrat e tyre, të burgosurit e këtyre takimeve dalldisëse, ngjisnin shkallët ngadalë, paksa të përgjumur, me një si ekstazë, më të freskët se kurrë, me një gëzim të trishtuar apo me një trishtim të gëzuar. Sipas ritualit, u ofronin bashkëvuajtësve nga një cigare ose karamele apo të dyja bashkë. Merre, pata takim...special. Falemnderit! U bashkofshi sa më shpejt! I paç mirë gjithmonë! Dhe i kapte një keqardhje për të tjerët. U vinte turp nga ajo copëz lumturie si ëmbëlsirë e ndëjtur.
Dhe kish nga ata që kërkonin të bënin një fëmijë. Po ti vetë kështu ja jep lejen gruas të bëjë ç’të dojë me të tjerët, kundërshtonte ndonjë mik i ngushtë i tyre. Dhe thotë ajo pastaj se e kam me burrin, atje në burg, në takimin special. S’është ashtu, unë kam besim! Ndryshe ç’u kuptua, le të ndahet. E ruajti familjen nga shkatërrimi i madh, do të dijë nga shkatërrimet e vogla. Më vonë s’do të mundim të bëjmë dot fëmijë, ndoshta. A do të lirohemi ndonjëherë?...Le të jem i lirë me fëmijën tim.




f.242


Kish nga ata, sidomos shkodranët, që i shkruanin familjes e i tregonin si qe vrarë i shtrenjti i tyre, ku, ç’kishte thënë, i kujt ishte faji, patjetër i minierës së shkatërruar, por më shumë i shtetit. I ushtarit që qëlloi, por më shumë i Partisë. Këtë të burgosur thirreshin lart për të dhënë llogari për letrën. Pse e bëtë? Për familjen e të vrarit. Po akuzat? Për të vërtetën. Po ne këtë letër nuk e nisim kurrë dhe e fusim në dosje t’u rëndojë tërë jetën, juve dhe atyre që do të vijnë pas jush! Dhe ne prandaj e bëmë, të jetë dëshmi për ju dhe për ne. Ju dosjet i siguroni mirë dhe i çmoni më shumë se njerëzit. Përjashta, armiq. Vëruni hekurat. Në birucë çojini shpejt! 1 vit ju është ndalur korrespondenca dhe takimi. Kemi 10 vjet që nuk i takojmë, nuk u japin leje nga internimi. Përse je dënuar ti? Për shpërndarje traktesh në qytet. Dhe je ridënuar në burg? Po, me 10 vjet të tjera. Përktheva Dostojevskin. Je Nazim Ibrahimi ti? Kam qenë.

.................................................. ....................



Të ulërija, të rënkoja, të shkruaja një roman me akte dramash, një skenar, një epope me vaje, t’ja tregoja dikujt, të paktën, ta thosha me vete, s’po duroja. Ja fillimi. Rruga. Ndërsa pranë portës së madhe të burgut një grua dhe, jo, dy gra, asnjë burrë, presin të takojnë një të burgosur, gruaja e moshuar e ka fjalë, kurse tjetra, e re dhe e bukur, e ka të fejuar, jo, të dashur dhe ashtu siç nuk ndodh te ne, ka ardhur ta takojë dhe në këtë kohë, përtej telave me gjemba, lart, nga gryka e përbindshme e galerisë, dalin një grup i leckosur të burgosurish, mbajnë në krahë një të plagosur rëndë, të përgjakur, i ka rënë shkëmbi. Duan ta çojnë sa më parë në infermieri. Oficeri i rojës del te porta e madhe dhe, siç e kanë zakon, thërret me sa fuqi ka: eeej, ç’ka ndodhur? Polici që shoqëron grupin e të burgosurve ja kthen: zuri shkëmbi poshtë një të burgosur. Të dy bërtasin si malësorët nga njëri mal në tjetrin. Thonë dhe emrin e të vrarit. Eshtë ai, të cilin presin të takojnë dy gratë te porta. Ndërsa nënës i bie të fikët, e dashura e sulmon me të qara për nga telat me gjemba, do të hidhet për matanë. Rojet qëllojnë dhe e vrasin. Epilog. Varianti zyrtar: tentativë për arratisje të organizuar nga jashtë për të shpërthyer burgun dhe nga brënda për të dalë nga burgu. Forcat mbrojtëse e mposhtin rebelimin. Mbeten të vrarë një prostitutë dhe një i burgosur. Dosjet mbyllen. Futen në arkivin e zi.

[Dita]

f.273


-Njoha Kasëm Trebeshinën në kaushë, kur dola nga spitali. E ke dëgjuar këtë shkrimtar?
-Po, po. E kam dëgjuar nga Bashkim Shehu, djali i Kryeministrit, kishte lidhje farefisnore, kështu thoshte, kushëri nga e ëma. Ka qenë partizan, pastaj në Bashkimin Sovjetik për studime, më duket se kushte luftuar dhe në Spanjë. Dhe ai kishte guxuar të kërkonte leje ta linin të ikte nga Shqipëria për mungesë lirie. Eshtë i çuditshëm. Dhe e futën në burg. Shkruante tregime që patën bërë përshytpje.
-Edhe shkruan – u entuziazmua profesori. –Kasem Trebeshina është shumë interesant. Të tijat janë përkthimet e dramave të Lorkës, botuar pa emër përkthyesi. I ka bërë dhe një letër-akuzë Enver Hoxhës, kështu më tha. A nuk i nderon kjo gjithë njerëzit e vërtetë të letrave? Bravo! Duhet të jemi krenarë me trimërinë e tij! Po sa bukur tregonte! Kishte dalë kundër realizmit socialist qysh në Moskë, student. Dhe e përjashtuan, më tregoi vetë. Kishte shkruar një dramë për Qezarin. Qe ngritur nga varri për të bërë Luftën e Tretë Botërore si strateg i madh. Dhe ndërsa ecte nëpër shekullin tonë, pyeste shoqëruesit se ç’është kjo gjë, po ajo, për ç’shihte e ç’dëgjonte. Kaq e shëmtuar ju duk kjo botë, pa nder dhe burrëri, gjithçka e bjerrur fare, sa u tërhoq duke thënë: bëjeni vetë luftën tuaj, unë po iki. Dhe Qezari shkoi prapë në varr.
-E fortë - thashë. – A do ta sillnin Kasëm Trebeshinën në Spaç?
-S’besoj – tha profesori. – S’është për punë në galeri. Kishte dhe një shok tjetër, Mehmet Myftiu, i burgosur si ai, shkrimtar desident si ai.




f.281


-Po Enver Hoxha ka pirë gjak fëmijësh. Eshtë e vërtetë. E tregon biri i një ministri në burg – tha njeriu afër arkitektit. – I kanë bërë difuzion me gjak bebesh të porsalindura. Se e rinovonte, po përdor shprehjen e tij për Partinë, ky lloj gjaku, i bënte mirë. Dhe mbytën ja 20 bebe në maternitetin e Tiranës. Sigurimi në bashkëpunim me doktorët e vet agjentë, me nëndrejtorat. Ata janë më të rrezikshmit. Nuk e besoni? Ç’më shikoni kështu? Lexoni veprën e Enver Hoxhës dhe do të gjeni një telegram ngushëllimi që ai i dërgon spitalit, sepse ka marrë vesh se 20 foshnja kanë vdekur gjatë lindjes, dhe, po të shihet data e telegramit, pra dhe e kësaj masakre, është e përafërt me datat kkur diktatorit ë sëmurë i jepej gjak i ri. Asnjë masë nuk morën mbi personelin e spitalit, përkundrazi...
-Mjaft! Na tmerrove! – u çoroditëm, jo vetëm prej asaj që dëgjuam, por edhe pse e dëgjuam, që u ndodhëm tani këtu, gjëmë mbi gjëmë kjo. Mund të krijonin një grup armiqësor me ne e mund të pushkatonin një dyzinë.






f.295


Burrë i ditur në Burrel, thonë, është Pjetër Arbnori. Prift është ky? Jo, ka qenë mësues. Shkruan romane. Po ta pëlqeu shkrimin Pjetri, ta dish, je autor me vlerë. Kush do të bëjë poezinë më të bukur për dritën e hënës, do t’i jap 1 kg duhan që më ka ardhur nga shtëpia, u thotë Pjetri shokëve të dhomës së vet. Vërtet ç’ujvarë drite, një tuberkuloz floriri poetësh, derdhej në frëngji. Kurse hëna s’dukej, jo se e kishin zënë retë, por muret qikllopike. Drita e hënës sikur gurgullonte nga nata e universit të vogël përtej. E meritonte këtë konkurs. U zgjodh juria. Dhe si poezi më të bukurën votoi atë të kolonjarit Luan Burimi. Ngjan pak me Alfred De Myse-në. Jo, jo është origjinale. Ka frymëzimin popullor të krahinës së vet. Eshtë stili i tij kështu. Urime, Luan! E mrekullueshme ideja jote, Pjetër, për këtë konkurs në burg! Asnjë gazetë nuk do të shkruajë për të, s’do të flasin radiot, televizioni. Poetët jashtë, ata të realizmit socialist, marrin çmime të mëdha, me poema për diktatorin, për komunizmin, Partinë, u japin dekorata atyre, para, studio, udhëtime jashtë shtetit. E ata asgjë nuk thonë, jo protestë, jo, por një mërmërimë. Të paktën këtë konkurs poetik në burg, dhe s’është i pari, për një hënë që s’kursen ta derdhë dritën dhe për ne, të dënuarit, kujtoheni.







f.297


Po Enveri është çmendur vërtet tani. Tregojnë ata që punojnë përreth se e kanë parë të dalë në dritare dhe përqesh rojet, u nxjerr gjuhën, apo vë gishtin e madh në hundën e vet dhe dridh gjithë dorën e hapur si erashkë e bën: mu-mu-mu. U shqyem gazit me një Enver të lajthitur gjeneralisht, e ndërkohë kështu drejton Partinë dhe vendin dhe është dishepulli më i lavdishëm sot i Marksit, Engelsit, Leninit, Stalinit. Dhe i Dimitrovit, e qeshnim me lotë. Sepse duhet përmbushur emri M.e.l.s.e.d. Ç’akrostish i shëmtuar, i tmerrshëm, thuaj. Si u vënë fëmijëve emra të tillë, po Mao Ce Dun ka? Tani jo, ja u kanë hequr kujt e kish. Ka qenë vënë edhe emri Hitler, e di ti?. Do ja kenë shkulur me gjithë kokën. Politizimi i emrave. Po Tanks ja kanë vënë ndonjë fëmije? Sa s’i duroja dot lodrat me armë! Thonë se Dulla është sëmurë për vdekje. Cili Dullë? Enveri pra. Më duket se nuk do t’i mbarojë dot 100 libra, kish thënë një ish kuzhinier i bllokut të udhëheqjes. Që e kishin futur në burg, pasi pushkatuan ministrin e tij, i cili kur kishte qenë për gjah dikur, ja kishte pëlqyer gatimin dhe nga pylli e mori kuzhinier të vetin. Pse të zgjodhi ty dhe jo një tjetër, ai tradhëtari i Partisë? Fajin ta ka një dorë kripë, i thoshin ne me shaka, tu kishe hedhur pjatave pak më shumë kripë, që të mos ishe sot në burg. Guzhinieri është njeri politika dhe ushqimet kanë karakter klasor. Po kripë pse nuk hodhe një çikë më shumë. Pse nuk thua helm dhe qeshnim. Po Enveri se i bën vetë veprat e veta, vazhdonim ne diskutimin. Kur ai i lexon ato, thotë: po më pëlqeka, mirë e paskam thënë këtë, shpërblehini se janë lodhur. Shkrimtarët duhen çmuar, janë thesar i Partisë...Dhe jep porosi për të bërë një tjetër, psh, me kujtime. Eshtë një kombinat i tërë që shkruan dhe shkruan për të. Eshtë e vërtetë. Unë i di emrat se kush ka punuar me librin “Kur lindi Partia” e kush me “Vitet e vegjëlisë”, “Kur hidheshin themelet”, “Mes njerëzve të thjeshtë”, ishin kolegët tanë, shokët, po tregonte shkrimtari ynë i burgut. Dhe tani në ndonjë vepër të re kuptoj herë stilin e njërit e herë të tjetrit. “Hrushovianët” ja kanë bërë me qëllim të keq. Ka idiotësira të mëdha. Seç thotë për kundërrevolucionin hungarez. Hë, i kapët ata që ngritën krye, pyet Enveri në Budapest. Jo, na ikën, shoku Enver, iu përgjigjën. Por kapni të tjerë dhe i pushkatoni, thotë Enveri. E ata, hungarezët, më panë në sy, shkruhet në libër sikur donin të më thoshin: “Mos jeni gjë i çmendur, shoku Enver!?” Marrina krimanale i gjen Enverit sa të duash. Pse, te libri “Me Stalinin”, ku kanë vënë në kopertinë një fotografi të falsifikuar, montazh, Enveri me Stalinin bashkë. Nejse, i thotë në këtë libër mediokër Stalini Enverit: mos jeni ju shqiptarët me origjinë nga albanët e Kaukazit? E Enveri thotë: s’e di. Stalini merr në telefon menjëherë një gjuhëtar rus të shquar dhe sikur dëshpërohen të dy për përgjigjen negative. Më thuaj një fjalë shqip, i thotë Stalini Enverit. Siç duket kërkon ta zbulojë ai këtë lidhje, të shqiptarëve me Kaukazin. Enveri thotë, më duket: peshqir a dhuratë. Jo, është turqisht, i përgjigjet Stalini. Dhe hanë të dy darkë me fasule. E ka libri, të betohem, shqyhemi gazit ne. Dhe hanë të dy darkë me fasule. E ka libri, të betohem, shqyhemi gazit ne. Një diktator është i vlefshëm për të vdekur, perifrazoi Bajo Hygoin e vet. Dhe shtoi: në burgun e Burrelit ishte dhe arkitekti i atij burgu, i dënuar dhe i binte murit me kokë: Bo-bo, bum, ç’paskam bërë, një ferrë, gjëmonte deri sa u çmend.
Atje ka qenë dhe Petro Marko, nisi të rrëfejë shkrimtari ynë. Në burgun e Burrelit ai e shkroi romanin “Hasta la vista”. Të paktën atje e nisi. Kur vajti vullnetar në Luftën e Spanjës, me intelektualë të tjerë të shquar si Skënder Luarasi, ishte dhe kryeministri Mehmet Shehu, nëpër llogoret e asaj lufte, Petroja u njoh me Heminguejin, i cili xhironte betejat. Ishte i ngarkuar rëndë me kamera, e pati me vete dhe kur e arrestuan këta. Po shih ç’ndodh. Drejtori i burgut të Burrelit...Bbbrrrr...Burrrrreli! Bbb(u)rrrrr(eli)!...kishte një pasion: shkonte qeli më qeli dhe mblidhte stilografët e intelektualëve. Sidomos atyreve që do të pushkatoheshin dhe i rendiste në xhepin e brendshëm të xhaketës së vet. Shkon për inspektim në burg vetë Mehmet Shehu dhe, kur mbërrin në qelinë e bashkëluftëtarit të tij të Spanjës, të Petro Markos, e pyet: He, si je? Ç’të jem, i thotë Petroja zymtë, kur stilografin tim ma ka drejtori i burgut tuaj. Të paktën t’i kthehet Heminguejit, tha me ironi dhe rrëmbimthi i kap xhaketën drejtorit, ja hap. Në xhepin e brendshëm shkëlqyen kapset vezulluese të stilografëve, rradhë si këmbët e verdha të shpendëve që i mbajnë gjahtarët për të dëshmuar ç’kanë vrarë. Kryeministri iku vrik duke përplasur derën e qelisë. Petro Marko lirohet nga burgu, të nesërmen, por herë i ndalonin një libër me poezi e herë një roman, pastaj një dramë. Dhe gjithë tirazhin e nisnin në fabrikën e letrës për ta bërë prapë letër. Pastaj e urdhëronin të qethej, se shumë i ishin rritur flokët e bukur, dredha-dredha.

[Dita]

Vazhdim i perzgjedhjeve nga libri: Rruget e ferrit (Burgologji)




f. 381


VRASJA TJETER


Vetë kërkoi të dilte në punë, po, po në galeri. Mbas uljes së dënimit, tani i mbeteshin më pak se një vit burg. Ta pakësonte këtë kohë ferri dhe se mos merrte ndonjë lek. Askujt nuk i punohej. Vagonat i shtynim si të verbër a ndoshta ata na merrnin zvarrë, me atë trokëllimë barbare rrotash. Dhe lopata me mineral vdekjeje nuk ngrihej dot. E rëndë si me materje të një planeti tjetër. Martelat lehnin pa pushim, sokëllinin për të na çmendur, nëse kishte mbetur pa u çmendur diçka nga ne, brënda në kraharor apo në kafkë.
Kazmat dhe lopatat ngjanin me gjymtyrët tona të këputura, cungje të gjalla. O normën o shpirtin! Po ku na ka mbetur shpirt neve? Kur mbaron normën, ka mbaruar dhe shpirti. Ja, po hidhnim materialin nga vagoni në trimozhat jashtë e tërë ajo rrokullimë rrapëlluese ishin gurët e jetës tonë të bërë gurë varresh.
Tropojanit të gjatë para ca ditësh i kishte i biri në takim.
-M’çoj nana – tha – t’ka pa keq n’andërr.
-Mir’ jam. Më pak se një vit burg m’ka ngelë - dhe i biri iku i përmalluar.
Tropojani i gjatë dhe i dobët doli nga galeria si përhënur, megjithëse nën tokë ka errësirë, jo hënë. Dielli i vrau sytë. Shumë po shndriste, por pak nxehtë. Diell dimëror. Seç po kërkonte. Dukej sikur e harroi atë që kërkonte. Një copë dru të fortë a një copë hekur. E donte tubisti për të ndrequr tubin e çarë në frontin e tij, se ndryshe ajri s’kish forcë të vinte martelin në lëvizje, nuk rrotullohej baromina për të bërë birat në shkëmb.
-Dil jashtë po deshe dhe kërko – i tha tubisti. – Do ketë sa të duash nëpër hedhurina – dhe seç po shtrëngonte me çelësin e madh.
Në krahasim me kampin, me dergjjen atje dhe urinë e pashpresë, dalja në punë të bën mirë, i bën mirë trupit dhe mendjes. Bën diçka që vlen, s’të duket vetja kotsikoti. Sikur ke më shumë liri në punë. Liria të rinon. Ja, mund të punuakam. S’paskam vdekur. Mund ta gjej një copëz dru a hekur. Tropojani i gjatë endej përqark. Atje tej do të ketë. Dhe zdrypi rrëpirës së ulët në drejtim të telave me gjemba të rrethimit. Tabela “ndalim kalimi” o qe mënjanuar nga era e s’lexohej nga ana këtej o shiu e bora e kishin xhvoshkur nga gërmat duke e bërë të kotë. Ca thanë se s’ishte fare tabelë dhe e ngulën atje mbas vrasjes. Tropojanit të gjatë ju duk se andej do ta gjente atë që po kërkonte. U përkul mbi pirgun e parë të dheut. E dëgjoi breshërinë e plumbave, ndjeu akullin e nxehtë të njërit prej tyre t’i futej në trup, më therës se çdo reumatizëm a kafshim, thikë zjarri, pa gjakun e vet, ra dhe nuk u ngrit dot më.
Ushtari nga kulla e vendrojes mezi e priti këtë çast, që i burgosuri të kalonte në zonën e ndaluar, pranë telave me gjemba të rrethimit dhe pa asnjë thirrje paralajmëruese “Ndal”, thirra do të thosh ai më vonë, por s’do jetë dëgjuar se njëkohësisht zbrazi dhe armën, pra tërhoqi këmbëzën e automatikut dhe plumbat u derdhën mbi trupin e robit përtej. Po priste gjithë mllef dhe epsh, që, nëse ngrihej i vrari i tij, të zbrazte gjithë karikatorin e vdekjes.
Tubisti u ndodh aty, te hyrja e galerisë, e pa ndodhinë vrastare dhe ulëriu duke zënë sytë me duar. Pastaj u vërsul për te bashkëvuajtësi i rënë, por një “Ndaaal” i tmerrshëm, bëri t’i ngrijnë hapat. Ç’shtangu. I zverdhur pa andej nga i erdhi britma e huaj, përtej telave me gjemba. Për andej lëvizi. Ushtari, i përngjashëm me atë tjetrin, bërtiti prapë: “Ndal! Do të qëllojë dhe ty...”dhe bëri me dorë tej. Përbindëshi i drunjtë ku kishte hipur, sikur u trand. Kurse mbi përbindëshin tjetër, ushtari tjetër, mbante armën gati, sa të kaptonte dhe i burgosuri tjetër në zonën e vdekjes e të vërviste vetëtimat e tia. Dy përbindëshat e drunjtë po trokonin rëndshëm për këtej dhe të burgosurit, në largësi të barabartë mes tyre, mes vdekjes dhe jo vdekjes, nuk i bëhej të kthehej pas.
Tropojani i gjatë, i shtrirë mbi tokën që vazhdimisht hapej dhe e përpinte thellësi pas thellësie, marramendshëm, sikur rrokullisej një pishë, e kisha zgjedhur për arkivol, pse dërrasa e pishës është më e mira për arkivol, nuk e di, nuk e di, ah, pse kjo zhurmë, pse kjo heshtje, doli ëndrra jote, ku-ku, qyqja unë, pse, ku po shkon, të pastë nana, dhe pisha shkulte leshrat. Pse s’më mori mua exheli? Jo, jo, mua më kishte caktuar, fikej zëri i të birit. Dhe i hapte sytë sikur shihte në e kishte gjetur atë copëz dru-a-hekur për të cilën e qëlluan. Zgjati dorën, ngadalë një shekull, dhe afroi atë copëz pyll të vdekur te koka. Tej zbardhëllente guri i tij i përjetësisë. Zot, mos më lërë këtu, m’ço në bjeshkë...
Askush nuk afrohej dot. Kishin ngrirë përreth. Ushtarët ishin gati të hapnin zjarr. Duhej të vinte komanda dhe ekspertizuesit e vrasjes. Njeriu i rënë ftohej atje, rrëzë telave me gjemba, vdekshmërisht indiferentë. U ndje një trok. Mos po përçohej kështu një rrahje zemre prej dheu?
Kali plak i burgut, me një ngut hyjnor, ngjiti pllajëzën e xhveshur, hovi shkallinave buzë shkëmbinjve dhe ngarendi për atje ku njeriu po jepte shpirt. Natyrisht ushtarët s’kishin urdhër të qëllonin mbi një kalë, aq më tepër të kampit. Ja, mbërriti. Tundi disa herë kryet sikur donte të largonte një vegim dhe të afronte një tjetër dhe ndodhi habia, u përul aty, ra më gjunjë. Zgjati turirin e ngrohtë mbi kurmin e njeriut dhe po e mbushte me frymë si me bekime. Pa gjakun e njeriut dhe plagën. Sytë e mëdhenj të kalit u mbushën me lotë si sytë e njeriut. Po qanin pa zë të dy.
-Sa kohë kaloi kështu?
-S’e di. Shumë.
-Pastaj?
-Erdhën të komandës. Mjeku i burgut, por s’mund të afroheshin dot. Duhej të vinin akt-ekspertizuesit.
(-Cilët, ata të poezive të mia?)
-Kur ata erdhën, të vdekurin e vunë mbi një barelë dhe e çuan në morg.
-Pse ka morg këtu?
-Në kamp, njëlloj është. Pas vinte kali plak. I zbriste shkallët si një shenjt.
Kishte mbaruar dita e parë pas amnistisë. Ishim vrarë të gjithë.





f. 401

Diktaturat e majta dhe të djathta kanë shumë frikë nga librat. Prandaj ato i bëjnë të gjitha që nga zhdukja e dorëshkrimeve e deri te likuidimi fizik i autorëve. Në Berlin hitlerianët dogjën mes entuziazmit 10.000 libra. Doganierët në Angli dogjën 499 copë të “Uliksit” të Xhoisit. Në Kinë gardistët e kuq disa ditë me radhë digjnin biblën. Ndërkaq filloi aktiviteti i fshehtë i botuesve. Samizdat quhet. Kështu u shtyp në Bashkimin Sovjetik “Doktor Zhivago”, më 1956.
-Thirre doktorin, se po më bie të fikët. Mjaft!





***

Po diktatura shqiptare ja u kaloi të gjithëve. Sepse brenda dënimit të madh zbatoheshin prapë dënime të tjera dhe prapë dënime brenda dënimeve, të befta mizore, shfarosëse. Dënon librin, autorin, fisin e tij në disa breza, lexuesin, shitësin, librarinë, rrugën, të vdekurin, varret, skeletet, të palindurit.
Enver Hoxha ishte i pakënaqur nga imituesit e tij të lashtë, nga diktatorë e perandorë, edhe pse domenet e tyre zinin gjysmën e botës, prapëseprapë ishin vogëlanë të metë. Të gjithë ata të paktën sillnin libra në vendin e tyre si pre lufte. Enver Hoxha i nxirrte jashtë dhe e boshatiste Atdheun me vullnetin e vet.

Shteti komunist i urrente bibliotekat, sidomos ato të vjetrat. Jam i bindur, kam prova. Edhe pse shtiret për të kundërtën. Që gjatë luftës partizanët merrnin urdhëra të digjnin libra e njëkohësisht kishin burgje. Kupton ti apo jo? Burgje dhe në zonat e paçliruara. Burgje shëtitës. Një karrocë të mbyllur që e ruante një fshatar me pushkë apo njerëz zë pranguar që i merrnin zvarrë me vete dhe në shtëpitë ku bujtnin, ndërsa në një odë ja shtronin me të ngrëna, tjetrën e shtronin në qeli burgu. Aty flaknin robin të lidhur kokë e këmbë. Po ç’ka bërë i ziu? T’i çojmë për të ngrënë, për të pirë? Të ngordhë si qen. Eshtë nacionalist. Dhe ka florinj të fshehur, e dimë. Po vetëm libra i gjetëm gjatë bastisjes. E po zgjidheni atëherë, lutej i zoti i shtëpisë.
Në Tiranë ishte libraria e bukur “Lumo Skëndo” e Mit’hat Frashërit, birit të Abdylit, nipi i Naimit dhe Samiut. E tëra evropiane, me frona ku mund të uleshe e të lexoje ose të kundroje raftet plot. Gjeje çdo gjë të rëndësishme të shkruar mbi Shqipërinë në botë, me të gjitha alfabetet. Atdheu lind nga pak te çdo libër e kudo tjetër vdes nga pak, thuhej në atë mjedis. Sa, sa libra ka zoti Mit’hat, 40.000? E pabesueshme. I ka lexuar të gjitha? Jo, jo, rëndësi ka t’i lexojmë ne. Tek ti, dhe po nuk e bleve dot librin, e merr, e lexon dhe e kthen prapë. Ç’fisnik! Naimjan vërtet! Eshtë luftëtar dhe e urren pushkën. Mos ju përgjigjni me armë komunistëve, porosiste. Jo, luftë vëllavrasëse. Mit’hat bej, kur ne na kapin ata, na pushkatojnë si ballistë, e kur i zemë ne, ju dërgoni shkresa për t’i lënë të lirë. Ta dish, po të zunë, zotrote, do të ta thyejnë penën dhe dorën që shkruan. Edhe gjuhën ta shkulin ata. Qaje librarinë.
-Hekuran, ç’të bëjmë? – e pyeste tim atë Mit’hat Frashëri.
-Do bëjmë tonën. Fajtorët kryesorë janë larg. Ky këtu është populli.
-Me ç’shoh, do ta humbim betejën, por jo luftën. Ajo do të jetë e gjatë dhe e rëndë.
-Filloje që këtu, Mit’hat bej, në librari, ke komunistë që punojnë. Ja, ai çuni...
-S’ka gjë. Aq më mirë. Janë vëllezërit tanë. Le të mendojë si të dojë, mjafton të dojë mëmëdheun, të punojë për të. Shikoji librat, të ndryshëm janë kundërshtarë në ato që thonë ndonjëherë, me ide të ndryshme, por bashkë rrinë, të urtë. Me librin nisin të gjitha.




2.


Në fshatin Brusnje, nga andej jam unë, partizanët i vunë flakën shtëpisë tre katëshe të Shero Eminit, pjesmarrës në Luftën e Vlorës, të ’20 dhe në oborr hodhën kapicë librat e bibliotekës së Ago Agajt, të birit. I kishte mbledhur me vite kur kishte qenë në Austri e më vonë ministër. Mbasi librat u bënë shkrumb i zi, sikur të ishin djegur shpirtra, partizanët u larguan.
S’më erdhi dhe aq keq për shtëpinë, se gurë gjejmë prapë, por për librat e djalit, ofshau plaka. Ishte viti 1943.



3.


Në Vlorë, në vitin e Eqrem Bej Vlorës, gjendej një nga bibliotekat më të vyera në Ballkan, me libra të lashtë, enciklopedira, doracakë e deri te qitapë të prurë nga Perandoria Osmane. Kudo që shkonte nëpër Evropë, Eqrem Beu sillte veç libra, libra, libra. Shqipëria nuk çlirohet vetëm me pushkë, por edhe me libra. Kur firmoset Akti i Pavarësisë, ai bën pjesë në Pleqësinë me në krye Ismail Qemalin. Flamuri që ngrihet në Vlorë, është i tiji, ja kishte dhuruar arbëreshi Aleks Kastrioti, pasardhës i Skënderbeut. Marigoja qëndisi tjetrin, atë që do të valvitej përjetë në Selinë e Qeverisë. Nejse, Eqrem Beu, i arratisur në Romë, shkon në ambasadën e atdheut të tij atje dhe kërkon takim me atasheun ushtarak a konsullin e Enver Hoxhës.
-Mund të bëni ç’të doni me familjen time – i thotë, - por jo me bibliotekën. Eshtë pasuri kombëtare.
Nuk dihet ç’relacion çoi atasheu a konsulli në Tiranë, por kamionët erdhën në Vlorë dhe i ngarkuan me librat e bibliotekës së Eqrem beut dhe i nisën për në Jugosllavi. Pati një mosmarrëveshje në Pogradec. I ndalën aty kamionet për ca kohë. Por më pas u ngrit trari i postobllokut dhe libri kaloi kufirin. Po atë ditë gruaja dhe vajza e Eqrem Beut u çuan në internim, në brendësi të vendit.
Dhe këto quhen vitet e para të çlirimit.




4.


Edhe nga bibliotekat e shkodrës, nga ato të françeksanëve, të jezuitëve, të shoqatave, botuesve, nga bibliotekat private, etj. Etj. U morën libra, libra pafund, historikë, gjeografikë, arkeologjikë, dorëshkrime dhe objekte relike, numizmatika dhe me autokollona u nisën për në Jugosllavi. Ç’mbetej këtu, kontrollohej prapë dhe një pjesë shkonte në bibliotekën e re të qytetit dhe pjesa tjetër digjej nga Sigurimi i shtetit. As pushtuesit nuk janë sjellë kaq keq me librat tanë. Bibliotekat e vjetra, ato të Apolonisë e të Dyrrahut të shekullit I para Krishtit u grabitën gjatë luftrave të ndryshme. Po ku janë bibliotekat e Gjirokastrës, Filatit, Himarës, të shekujve XIII e XIV? Korça në shekullin XVIII kishte 4000 vëllime. Kishin biblioteka Voskopoja, Vithkuqi, Sevasteri. Gjatë Rilindjes shoqëritë dhe klubet bënë biblioteka.
Më 1922 u krjiua biblioteka kombëtare në Tiranë. Solli librat e Komisisë Letrare të Shkodrës, ja 3000 më duket, po aq edhe nga shoqëria “Vllaznia”. Gjithë fondin e Mit’hat Frashërit.
Sot vërtet shtohen bibliotekat si bunkerët, por pakësohen vlerat e tyre. Ka 4000 biblioteka, i thënçin, edhe në kooperativa bujqësore, veç me librat e politikë të partisë. Dhe me një përgjegjës që i raporton operativit të zonës se ç’thonë për këtë libër e atë autor e për gazetat e për brigadierin e nëse infermierja e fshatit bën apo s’bën dashuri.
Pastaj u krijuan “Fondet Rezervë” të bibliotekave, ku mbi kapakët e librave shenjohej një “R”, që donte të thosh: libër që s’u jepet lexuesve, është i rezervuar për përdorim të brendshëm e të veçantë, për specialistë të letërsisë, bashkëpunëtorë shkencorë, por nëse do të ishin dhe bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit. Më pas u shfaqën inicialet “SH.R.”; Shumë Rezervë. Librat me këtë damkë pothuaj nuk i jepeshin kërkujt, vetëm atyre të Komiteti Qendror të PPSH.
Gjithnjë e më shpesh dëgjonim për libra të ndaluar, sepse ishin të verdhë. Të verdhë? Kopertina, fletët? Janë si meiti? Jo, jo, të verdhë në përmbajtje, janë borgjezo-revizionist, si të thuash, të sëmurë me verdhëz, me tuberkuloz, vetëm fare. Të bëjnë meit. Të shtrijnë përdhe Tmerr! Ke lexuar të tillë? Jo, kam frikë, s’dihet ç’bëj pastaj. Janë botuar para çlirimit. Kujt i thua çlirim ti, pushtimit të këtyre? Dëgjo këtu ti, dëgjo, për librat e verdhë se ke për të skuqur më kot. Ata në një faqe kanë dy kollona. Pra lexon një kollonë dhe nuk hidhesh në faqen tjetër, por në kollonën tjetër të po asaj faqeje. E ç’ka të tmerrshme kjo? Janë titujt që bëjnë të zbehesh menjëherë, të bie alivan. Ja, “Ura e psherëtimave”, “Dy të vdekur në një qivur”, “Juda Makabé”, “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur”, “Zonja me Kamelie”, “Manon Lesko”, “Tre mosketierët”, “Përbindëshi”, “Tuneli”. Ouuuu! Po ti duhet të jesh shumë armik, ditke tërë këto! Ku ta dish si do të jetë Kadareja me qefin në dorë dhe me kosë, e kishe parë ndonjëherë? Kjo qenka letërsi dyllë e verdhë...
Dëgjo ç’u bë pastaj, u kalua në krijimet e Fondit të zi të bibliotekave ose në burgjet e librave a në katakombet e tyre, ku rroposen vepra të ndaluar mëkatare. Vetëm 1 kopje. Të tjerat asgjësoheshin.

[Dita]

5.


Qeshja dhe në burg kur kujtoja se në qytetin e vogël të Lezhës, ku unë shkoja shpesh për të kaluar miqtë e mi ahere, Rudolf Markun, Ndoc Gjetjen...dhe ata, krahas shakave armiqësore që bënim, më treguan se Ndoci, pasi kryen shkollën e lartë, kërkon të punojë në bibliotekën e qytetit. Jo, jo, në asnjë mënyrë, u përgjegjën seriozisht, sepse shkruan poezi dhe mëson gjuhë të huaja.




6.


I dënuar me 9 vjet burg në mungesë në Jugosllavi për veprimtari nacionaliste në Kosovë, gazetar i hershëm i “Rilindjes”, Esat Myftari, arratiset në Shqipëri, (në atë pjesë që quhet Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë), mësues në Shëngjin dhe Tale, ka pasionin të grumbullojë libra. Ble nga bukinistët e vjetër ilegalë tërë ata klasikë rusë e francezë. (I gjeta në Përmet, i ruanin në tavanin e një librarie.)
Pothuaj si të gjithë kosovarët e ardhur këtej, edhe Esati arrestohet dhe dënohet me 10 vjet burg për agjitacion dhe propagandë. Shkaku: u rebelua në një mbledhje fshati kundër mësimeve të partisë. Dënohen dhe librat e tij. Me thasë shkarkohen në oborrin e shkollës ku ai kishte dhënë mësim biologjinë. Dhe ju vu zjarri. U dogjën Dostojevskij, Gëte, Turgenievi, Çernishevskij, Man, Hes, libra të vjetër të shqipes, ditari i tij, dorëshkrime, të cilat i kishte mbartur që nga vendlindja, Peja, kur u arratis. Dhe atë burg që nuk e bëri në Jugosllavi, ju shmang sikur serbëve, po e bënte këtu, te atdheu-ëndërr. Por i veçuar në burgun e Ballshit e të Zejmenit. Si emigrant me grekë, sllavë e ndonjë italian. Për komunistët kosovarët s’ishin ende bashkatdhetarë. Veç kur e çonin në ambulancën e burgut, mund të takonte shqiptarë, në prani të policit. Pra duhej të ishte i sëmurë. Thuhej se supa e tyre, nga që ishte burg i të huajve, kishte pak më tepër mish se e jona, por që nuk dukej kurrë.
Esat Myftari bëri një protestë për librat. U qe bërë një trajtim mizor. Edhe një libër si “Historia e dashurisë”, në kroatisht, dhuruar nga emigrantë, meqënëse kishte një fotografi të një gruaje në prehërin e një burri, bëri që i pandehuri të trajtohet si shpërndarës i literaturës pornografike. Jo, është libër që trajton dashurinë në shekuj, tha. Ç’dashuri, thua, i thanë. Në shekuj vetëm dashuria për Partinë është. Edhe kur nuk ishte krijuar? Flasim për shekujt e ardhshëm, ne na takon e ardhmja!
Si përgjigje nga lart për protestën Esatit i kthyen në burg antologjinë “E di një fjalë prej guri”, poezi me autorë nga Kosova, botim i Tiranës. I hap kapakët librit dhe s’gjen asgjë brenda. Kurse nga libri “Tregime të moçme shqiptare” i sollën gjysmën. Dhe një poezi në dorëshkrim. Nëse është e jotja, i thanë...




7.


Korçë. Parisi i vogël, kështu e quanin, por nën një regjim të rëndë komunist. Po ndërtohej një bibliotekë e re, moderne. Pa asnjë dritare anash, që jeta e qytetit të mos i tërhiqte vëmendjen studiuesit me zhurmat dhe pamjet e veta. Dritaret do të ishin sipër, në tavan. E kështu nga qielli do të rridhte dritë e butë, natyrale, që shpesh të vë në mendime.
Qe bërë Pleniumi IV dhe po gpditej ashpër liberalizmi. Qenë futur në burg drejtori i Radiotelevizionit shqiptar, dhe drejtori i Teatrit Popullor, thoshin, dhe këngëtari më i njohur i muzikës tonë të lehtë, cili, cili, Sherif Merdani, i di çfarë ka në akuzë?, dhe përthyerjen e gjurit sipas ritmit gjatë kohës kur këndonte në seknë. E ç’të keqe ka kjo? Po ai s’e ka biografinë e mirë dhe klasat e përmbysura nuk lejohet të jenë aq të lumtura. U ndalua një këst tjetër librash, pasi u futën nëpër burgje shkrimtarë dhe gazetarë të tjerë. Librat i çuan si zakonisht në fabrika për t’i ricikluar në letër. U dënuan dhe arkitektë bashkë me ndërtesat e tyre borgjezo-revizioniste. U dënua dhe biblioteka e Korçës. T’i hapen dritare para, anash, pas që edhe ajo të shohë si lulëzon socializmi, të vërshojë revolucioni brënda saj. Ne s’na duhen kullat e fildishta të intelektualit.
Betonimi i mureve kishte mbaruar me kohë, por erdhi urdhëri më i fortë se çdo beton, i bombardimit të mureve, të shkallmohej për të hapur dritaret. Si? Vërtet u bombardua? Po, po! Qysh? Vunë topin përpara saj në rrugën përballë dhe ndërprenë qarkullimin e njerëzve dhe makinave dhe qëlluan me gjyle? Mbase, me dinamit, sigurisht. Nuk e di si shemben gjërat. Ja, ashtu siç goditën gjatë luftës Asamblenë Kushtetuese. Në burg kishim dhe Akilin nga Shkodra. Kur ishte ushtar, artilier, pyeti pa të keq, kështu thoshte ai tani, nëse topi i tij i hidhte gjylet dot që nga kodrat e repartit deri në qendër të qytetit. Po aty kishte ardhur udhëheqja më e lartë e Partisë dhe menjëherë në gjyqin ushtarak e dënojnë me 25 vjet burg. Akili fshinte oborrin me një fshesë të gjatë sa gryka e topit, por e hollë. Ah, sikur të ishte fluturuese si në përrallë dhe t’i hipje...Dhe ndërtesën e Teatrit të Fierit e dënuan. E shembën për gabime ideologjike në arkitekturën e saj. Nuk e di a zuri brenda aktorë, por në një kuptim tjetër, ra mbi ta.
E ç’ndodhi pastaj në Pompei?




8.


S’më ndahej akuza. Nuk i harroja dot dy akt-ekspertizuesit e mij. Ato dy vargjet:

Dritaret janë britma ime që të braktiset
Dhoma e errët e vetmisë.

Aludon për Shqipërinë socialiste, denonconin me shkrim përditë, nat e ditë, me vite, gjersa unë jam ende këtu, që sipas këtij armiku, shtonin ata, është e izoluar, vetëm dhe në terr dhe ky pseudopoet kërkon dritare që të lidhet me vendet borgjezo-revizioniste. Dhe që të dy venë në bibliotekë çdo ditë e zgjedhin vendin pranë dritares, si më me dritë.
Dikush thotë që shembjet bëhen që ngrehinat e reja të mos u ngjajnë bunkerëve, përkundrazi, thonë të tjerët, duhet t’u ngjajnë bunkerëve. Shqipëria është një bunker i madh. Por s’po dinë ç’të bëjnë me Pallatin e shkrimtarëve në Tiranë. Kubist i tëri si ta kishte bërë Pikaso. Arkitekti është në burg? Po, po. Njëherë u mor vendimi të mos quhej sikur e kishte bërë një arkitekt armik, por një tjetër i besuar. Po, po vërtet kështu, buzëqeshte trishtueshëm Shefqet Kau, një i burgosur trupmadh dhe po aq i dëlirë. Nga që ishte marrë me sport dikur. Kjo u duk e pamundur, po thoshte, aq sa dhe çbërja e atij pallatit apo maskimi a shembja e tij? Mbas Pleh...niumit IV, siç i thua ti: pleh...hum-hum, Shqipëria mbyllej e bëhej kriminalisht më enigmatike për botën, kurse brenda nuk lejohej mbyllja, kubizmi për vetveten, si të thuash mbrojtja e saj, por xhveshja, përdhosja e intimes deri në vrasje të saj, rrëfimi në parti, në polici, një sinqeritet i pamëshirë budallai...kurse pastaj, ah, sa i tmerrshëm është burgu. I fshehur pas maleve, enigmatik e ti brënda tij nuk ke ku fshihesh. Je i tejdukshëm përballë tjetrit, veç me njollat e zeza të radioskopisë së vuajtjes nëpër kocka dhe hijen e një libri në gji.




f.417

TE (PA)BURGOSUR TE TJERE LARG
(kthim mbapa ose gjeratore ne Purgator)


-Cfarë e ke ti Avni Zhitin? Kam dashur të të pyes dhe më parë - u ktheva nga i burgosuri pranë meje. Kishte një fytyrë të mirë prej familjari me deformime të tilla që e bënin t’i ngjante një martiri çfarëdo.
-Eshtë kushëriri i tim eti, s’e di i sati.
-Nuk e ke xhaxha? – i erdhi keq bashkëfolësit.
-Jo, por im atë e kujtonte, e ndjenim të afërt.
-Duhet të jesh krenar për të. Dhe mos e moho nëse e ke xhaxha.
-Jo, jo, pse? Unë e kam një xhaxha të vrarë nga regjimi. Ishte mësues. Prej tij kemi në shtëpi “Lahutën e Malsisë” të Fishtës me autograf. Xhaxhai tjetër ka luftuar me armë me partizanët për lirinë e vendit. Nuk është komunist.
-Unë e kam njohur Avni Zhitin – më ndërpreu i burgosuri që kishte vendosur të më rrëfehej dhe mua po më vinte zor ta pyesja për emrin, kush je? – Ai ishte karakter, i fuqishëm, i panënshtrueshëm. Mua m’i la një pjesë të librave, kur u lirua njëherë. Se e dënuan prapë e shumë herë të tjera. Kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali e Austri. Antikomunist i pandreqshëm. I shpallur. E di që kishte marrë pjesë në rrethimin e Stalingradit?
-Po. E kisha dëgjuar kur erdhi në shtëpinë time. Do të ketë qenë lirimi i parë. Unë isha nxënës e ai tregonte për një bombë që ra te këmbët e tij në front e për fat, nuk plasi.
-Ku?
-Në Stalingrad. Megjithëse tha se më mirë do të kishte qenë të kishte plasur ajo bombë e të mos binte në burgjet e komunistëve.
-Ka patur të drejtë.
-Dhe më kujtohet kur tregonte për një arratisje, donin të kalonin një lumë të tallazitur, dimër e noti s’të bënte punë. Të gjithë u kapën pas bishtave të qeve a buajve për të dalë në bregun tjetër.
-Ka vuajtur shumë. Ishte trim i çartur. Thuaj e kam xhaxha kur të të pyesin.





f.438


Në udhën tej ku po vdiste dielli, shihja një tjetër njeri të shëtiste, më përshëndeste me dorë dhe vazhdonte ikjen. Ishte muzikanti i madh Filipeu. Dhe ai kishte qenë në burgun e Burrelit. Fati i tij i keq, qe lauruar në Athinë për dirigjim dhe kitarë dhe i binte violinës mahnitshëm si një magjistar. A, në Athinë, duhej të ishte agjent grek!? Në koncertet pas luftës. Ky e kishte shoqëruar me piano sopranen Tefta Tashko. Gjatë torturave i kishin thyer dy brinjë, pastaj ecte me mundim. Koka e tij e madhe, ballrëndë si Bethoven, gjithmonë i veshur hijshëm, pastër sa dukej vërtet e pamundur në botën agraro-socialiste, ai ngjallte dyshim për dy komitetet, atë të Partisë dhe ekzekutivin, Shillën dhe Haribdën e çdo qyteti shqiptar. Në qelitë e Burrelit Fotaq Filipeu ribënte muzikën e madhe me mend dhe tronditej. Kur e liruan, pas shumë vitesh, nuk e çuan as në Tiranë e as në vendlindje, në Përmet, por në vendin e internimeve, në Lushnje. Po themelohej estrada e qytetit. Bërthama teatrore – im atë me dy-tre të tjerë. Filipeu u caktua të formojë orkestrën. Serioz dhe i paafrueshëm, nervoz, por punëtor i madh, mes amatorëve, nëpër jevgjitër e llustraxhin e këpucarë zgjodhi më të mirët, fizarmoniçistin, trombistin, violinën e parë, xhezbandistin e banditë të tjerë e duke bërë prova natë e ditë, pa ndërprerje, mes bërtitjeve të tij të demonta, duke thyer dhe harqe kokës, ai e bëri qytetin e Lushnjes me një orkestër të mirë. Askush nuk guxonte të afrohej sikur të ishte e ndaluar në sallën ku bënte ai provat. Kishte nxjerrë jashtë dhe sekretarin e Partisë, kurse te aktorët më shpesh bëhej gallatë. U bë shfaqja e parë e bujshme. Artistë të shkëlqyer. Mes tyre dhe ajo, këngëtarja e jashtëzakonshme, Vaçe Zela, që herë kritikohej për fustanin e shkurtër dhe herë për leshrat e gjata, pastaj pse këndonte më mirë këngët spanjolle nga këngët partizane shqiptare, pastaj pushohej nga puna për thyerje të disiplinës proletare e pastaj dekorohej. Unë nuk e harrova kurrë puthjen e Vaçes, më deshi si fëmijën e mikut të saj dhe iku përgjithmonë në kryeqytet, ku u bë Afërditë e këngës moderne shqiptare duke mos ju ndarë kurrë rrufetë e frikshme zeusiane.
Duke mos patur argëtim tjetër, premierat e estradës krijonin pështjellimin e afrimit të një komete a eklipsi, mbërritje ufosh, orgazmë gazi. S’gjendeshin bileta. Shiteshin menjëherë. Të jap biçikletën, më jep biletën, thoshte një shkodran i internuar. Vetëm sot kam leje.
Muzikanti i madh dirigjonte orkestrën e fshehur pas kuintave të skenës. Ai nuk lejohej të shfaqej para publikut. Me aktorët me biografi të keqe siç ishte im atë, s’kishin si t’ja bënin.
Mjeshtri i madh Filipeu arriti me mundime dhe tortura si ato të burgut të krijojë bandën e parë frymore të qytetit. Si gjithmonë me amatorë, jevgjitë, hidraulikë, berberë. Qyteti u trondit nga marrshimi i tyre i tunxhtë, me uniformat blu. Erdhi dhe televizioni për të filmuar. Njerëzit panë në ekranet e rralla të TV-ve nëpër fqinjë me biografi të mirë politike apo në sallat kulturore të ndërmarrjeve bandën e Lushnjes. Kamera merrte me radhë bulçitë e fryra e hurin e daulles, pjata dhe këpucët që mbanin ritmin, instrumentistët nën vezullimet metalore, të cilat shpesh u rrotulloheshin si gjarprinjtë (shumë më të trashë se në legjendën e Laokontit), por asnjëherë nuk u dha portreti i madhërishëm i drejtuesit të bandës. Kameramani qe porositur të ruhej nga mjeshtri Filipeu si djalli nga temjani. Po,po, është e vërtetë, qeshte me ironi mjeshtri i madh, pa pikën e revoltës. Pastaj ai kompozoi Himnin e qytetit, një vals që s’mbarte asgjë nga revolucioni e lufta e klasave e komunizmi lushnjar, por dallgëzim të ëndërrt, ngazëllim qetësues, i cili mungonte dëshpërimisht.

[Dita]

f. 442


Të persekutuarit e kësaj kategorie, ish të burgosur a që do të shkonin nëpër burgje, me njerëz të arratisur, të pushkatuar a që do të arratiseshin e do të pushkatoheshin, punonin vetëm në bujqësi ose në ndërtim, zgjoheshin herët, merrnin trastat me bukën me vete, ca djathë e domate (ndonjë i krisur fuste dhe ndonjë libër, sa për t’i prishur punë vetes edhe më) e ktheheshin vonë, flinin shpejt. Martoheshin shpejt, gjithmonë duke marrë te njëri-tjetri, se nuk lejohej të dashuroje përtej klasës tënde, e vdisnin shpejt. Por përgjoheshin rreptësisht, me spiuna nga jashtë dhe nga brënda. I raportohej operativit të lagjes çdo buzagaz i këtushëm, pse, ç’u dha shpresë, trishtimi dhe heshtja, pse, ç’kanë ndërmend të bëjnë?
Të gjitha këto m’i tregonte një pinjoll i familjes së madhe të Butkajve. Punonte bashkë me nënën e vet në ndërtim, bënin llaç e mbartnin tulla me tezgë nëpër shkallë të pambaruara dhe skela që binin shpesh. Nënë e bir. Në një biçikletë të dy. Askush dhe asgjë më. Ai që duhej të ishte i zoti i shtëpisë, ah, nuk e kishin, qe arratisur herët në Gjermani, emigrant politik. Një nga djemtë e të famshmit Sali Butka, Safeti kishte vrarë veten gjatë luftës, sepse nuk duroi dot vëllavrasjen, tradhtinë e komunistëve, mashtrimin, pragun e luftës civile. Me vdekjen e vet bëri apel për bashkim kombëtar. Por vendi ra në krime të tjera dhe në humnerat e luftës së klasave. Po shikoja pllanga gjaku. Befas u bënë fantazma e një violine të dënuar. Rridhnin rekuieme si lumë. Ah, sa e bukur Valbona, ç’kaltërsi thellë mes humnerave të tjetërllojta. Po burimi është i mrekullueshëm. Do të shkojmë? Nuk të lënë pa leje të Degës së Punëve të Brendëshme, është afër kufirit me Jugosllavinë, fillon Kosova aty. Të të kapin andej, konsiderohet si tentativë për arratisje dhe askush nuk të beson se ke dashur të shohësh burimet e Valbonës. Po endesha rrugëve të qytetit verior Bajram Curri me mikun tim, skulptorin Ilmi Hoxha. Pimë një kafe me poetin e këtushëm, të njohur kudo, Ndoc Paplekën, te një klub nën hijen e rëndë të maleve. Bjeshkët e Namuna janë? Më pyeti për vëllimin tim me poezi. Ma kthyen, i thashë. Me gabime ideore. Takova dhe një mikeshën time, kur ishim studentë dhe rapsoden Fatime Sokoli. Pas atij mali është mësues poeti Halit Shamata? Kam ardhur të shkruaj një reportazh për nxënësit e mij, që tani punojnë në ndërtimin e hidroçentralit të Fierzës, thashë. Nga feneri diogjenik te drita gjigande. Dhe endeshin rrugëve, të ndjekur jo vetëm nga sytë kureshtarë të vendasve, por dhe të Sigurimit. Kërkoja Uran Butkën, të dëbuar nga Tirana në Tropojë, nga që ishte i biri i Safetit. Darka në apartamentin e tij ishte e tëra e ngrohtë dhe e përzemërt, intime, me gjellë të mira. Kujtuam librin e Sabri Godos, aq shumë i pëlqyer nga ne, “Plaku i Butkës”, monografi për gjyshin, Saliun e famshëm. Edhe Urani vetë shkruante, por nuk botonte dot. Pikturonte, prandaj dhe në Bajram Curri punonte si dizenjator. Me zërin e butë, aq shumë i njerëzishëm, Urani nuk ngjante i këtij realiteti të ashpër klasor, plot me persekutime e dëbime të befta. Pastaj skulptori shuajti cigaren se nga dhoma tej sollën çupën e vogël se nuk flinte dot. Vetëm.
-E di – më pyeti Urani – Sali Butka shumicën e poezive të veta i ka shkruar në Milovë, në shtëpinë tuaj në Skrapar?
-Po – thashë - ma kishte thënë gjyshi. Dinte përmendësh poezi të tijat dhe nga të dashurisë, të Naim Frashërit. – Qeshëm prapë. Pastaj folëm për zanat dhe shtojzovallet e veriut dhe për kujdesin që duhej të kisha se mos vizita ime për të parë Valbonën shndërrohej ...në arratisje.




f. 451


Si thua ti, jemi ne një popull që lexon? Ç’të të them, vijmë nga një popull analfabet që zhduku analfabetizmin vetëm për të lexuar veç një lloj libri. Gjendje të frikshme të dyja. Dhe gjendja e tretë, një popull në burg, që lexon. Ndërkohë leximi nuk është bërë ende kënaqësi, por pakëz detyrë dhe më shumë vetëmbrojtje. Kemi një gjuhë librash dhe një gjuhë tjetër që prodhon veç urrejtje, sterilizohet. Kurse elita jonë, jo vetëm që është e politizuar, por dhe e inkriminuar. S’ka unitet më të fortë se ai i kriminelëve komunistë. Me ata dhe gjuha bëhet gjuhë e minimizuar, gjuhë vrasësish, s’kanë nevojë për fjalë, por për fshehje fjalësh. Aranit Çela, psh, ka firmosur rreth 800 dënime me pushkatim. Ka mbushur 800 gojë me dheun e vdekjes. Jo më kot këta një prifti patriot, më kanë thënë se pasi e torturuan, ja nxorën gjuhën, ja zgjatën mbi tryezën e hetuesisë dhe ngulën thikën mbi të. S’doje të flisje për ne? Tani kurrë s’ke për të folur! Pse ky inat i shfrenuar, kriminal mbi gjuhën e njeriut? E, si e spjegon ti? Mirë neni 55 që ndalon të folurit ndryshe, se jemi në diktaturë, por masakrimi i organit të të folurit?! Pse? Dënohet folësi dhe goja e tij, fjala dhe ara e fjalës, libri, të cilin nuk e lënë as si varrezë të fjalës, por e riciklojnë në letër dhe ashtu le të mbetet për këta, shkretëtirë. I gjymtojnë veprat, i shëmbin, i shkurtojnë, u hedhin ngjyrë tjetër apo prangat, i ndalojnë, i rrahin, i çojnë në gjyq, i bombardojnë, i fusin në fondin e zi si në varr, i djegin, i zhbëjnë. Nëse autorët i shpëtojnë pushkatimit ose burgut, dënohen sërish veprat. Si asgjëkundi. Me mosbërjen. Ne nuk kemi të shkruar strategjinë tonë kombëtare. Ndoshta jemi i vetmi popull sot në Europë pa strategji kombëtare. Kurse rilindasit tanë ishin të qartë dhe me vizion dhe bënim programe kombëtare. Nga vinim dhe ku donim të shkonim? Tani s’dijmë ç’duam e ç’bëjmë? Ndërtojmë Shqipërinë e re me shqiptarë robër, të burgosur. A ka Shqipëri të lirë, të begatshme pa shqiptarë të lirë, të begatshëm? Ku ka të ardhme, kur vritet e tashmja? Këta po abortojnë të ardhmen. Ç’kërkojmë nga vetja dhe nga të tjerët, nga kampi socialist dhe bota, ç’duam t’u japim atyre? Por të veçuar. Dhunshëm. Dhe me një braktisje të përdhunshme prej të gjithëve. Të veçantë dhe të çuditshëm! Kisha dëgjuar nga im atë, kur isha fëmijë, që atij i kishte rrëfyer Abaz Ermenji, kur kishte shoqëruar dikur nja dy francezë nëpër Shqipëri, njëri prej tyre kishte thënë: vend i varfër dhe i paditur. I përshtatshëm për komunizëm. Këtu mund të bëhen revolucione leninisto-staliniste. Po, po, ashtu është, thoshte një tjetër mik i tim eti, Haki Ballshi. Të jesh nacionalist do të thotë të duash nënën tënde. Hamdi Gani ofshante kundër gjyqeve politike, kurse Panajot Papingji, i bardhë si Priami, më bënte krahasime të përkthimit me origjinalin e “Odiseut”, pjesë të të cilit i dinte përmendësh. Dhe i kishte thënë tim eti, nisemi ta takojmë djalin në Spaç. Prandaj kam ardhur. Normalisti tjetër, Naim Babameto, e kisha dëgjuar të tregonte se kishte lexuar në frëngjisht një përshkrim udhëtimi nga Shatobrian nëpër fshatrat shqiptare në Greqi. Qe mrekulluar nga bukuria e grave shqiptare dhe sjellja e tyre fisnike. Ah, psherëtija unë, në shkollë bënim veç rusisht e nuk gjeja asnjë mundësi për frëngjishten, kurse në burg, puna në minierë, llahtarisht e rëndë dhe rraskapitëse, policia – vrasëse e detyronin kohën të ikte si ujë i zi skëterror e unë sipër tij – kufomë e gjallë!
Pse e donin atdheun më shumë dikur? Apo nga që po e bënin vetë. Atdheu është njeriu. Sa pak fare çmohet!...

Nga përtej po zbriste shkallët burri jo dhe aq plak, trup pakët që mua më dukej sikur mbartte një kumt të përtejmë. Me një shqetësim të tillë të përtejshëm, që askush nuk meritonte t’ia dorëzonte, endej i qetë. Dhe veshët si dy gjethe të mëdha, më dukeshin si me dhè, nga që patjetër i kishte rrasur trojeve të lashta, herë njërin dhe herë tjetrin për të dëgjuar zërat e thellësive. Ne andej punonim dhe kështu asgjë nuk na tralliste.
Plaku Ziso Vangjeli gjatë luftës kishte zbarkuar në Normandi si oficer amerikan. Historian dhe ushtarak punoi në Paris pastaj në një klub kulturor dhe ju dha të kthehej. Sëmundja e dashurisë për atdhe. Sipas bisedimeve paraprake do të punonte si pedagog. Ja fali shtetit gjithë bibliotekën e tij, por përfundon në burg.
-Kur të bjerë “komunizma”, - thosh – se do të bjerë “patjatër”, ne do të vuajmë më pas me dekada prej hibridit. Komunistët janë të sofistikuar në politikën e kuadrit. Bijtë e të kuqve do të vijojnë etërit. Ajo përzjerje zelli dhe inati, herë i fshehtë e herë i hapur për etërit e kuq që s’patën fuqi dhe mend të ishin të përjetshëm, do t’i bëjë më dinakë dhe më të liq. Nga kundërshtarët e tyre që i urrejnë për vdekje, do të vjedhin idetë, projektet dhe deri slloganet e do t’i propogandojnë më mizorisht për t’i vënë ata në jetë, gjoja si amanete. Dhe do të kërkojnë pushtet të pamerituar si trashëgimtarë, si zanatçinj të kuq dhe kundërshtarët do t’i durojnë sa për sfond. Do të kërkojnë të bëhen ata pronarë dhe që të mbrohen do të bëjnë ata politikë që etërit e tyre e rroposën ose e luftuan gjithë jetën si bolshevikë të trashë. Kundërshtarët e të kuqve në Shqipëri, ç’kanë mbetur as kasaphanave dhe të rinjtë që do të dalin, janë të papërvojë. Dhe kështu do të sundojë te ne hibridi. Gjatë, mjaft gjatë. Hibridët janë si monstrat. E për të luftuar ata duhet qenë si ata. Do të jetë më keq ca kohë e njerëzit do të mendojnë diktaturën si zgjidhje. Burg i detyruar. Liri e detyruar. Kaos dhe llum. Pra pas dënimit me burg, populli do të dënohet me liri qorre. Liria qorre është dënim. Se ne nuk do të dimë ç’t’i bëjmë asaj si një gjëje të tepërt. Do ta përdhunojmë si barbarët. Unë nuk do të jem atëherë. Ju do të jeni. Mbahe mend dhe kujtomë. S’ke ç’bën, jo. Veç kujtomë mua, plakun.



***

...nuk jam unë njeri kundër komunistëve, janë komunistët kundër njeriut...




f. 461


Unë e di se letërsia që po bëjmë këtu ka si vlerë të parë aktin e të krijuarit në burg, një mrekulli e rrezikshme, sfiduese që mbart mbi supe (ndërsa duart janë të lidhura) gjithë historinë martire të librit. Unë gjithashtu e di që kjo nuk është vlerë e mirëfilltë letrare, por gjithsesi ky akt i duhet letërsisë. Do ta ushqejë atë si një lumë i nëndheshëm, i turbullt dhe i përgjakur. Ne do të mund të sjellim atë që mungon e jo përmbytjen e asaj që është. Ne jemi të egër, sepse mbartim egërsinë e rrethanave të atyre që i krijuan ato. Dhe faji s’ka si të jetë i yni. Të paktën jo i tëri. Ne s’do të kemi turp nga veprat tona siç do të keni ju për shumë e shumë vepra, për të cilat merrni shpërblim e medalje. Ne - plagët si medalje. Veprat tona të gjymtuara kanë vetëm një çmim: dënimin e madh. Ato janë kafkat e realitetit, asgjë nuk thonë dot, por të paktën paralajmërimit “Rrezik vdekje” i ngjajnë. Nëse nuk mundin të tregojnë jetën, vdekjen e tregojnë, qoftë dhe me shenjëz, me fare pak, me një copëz tel me gjemba. Në hieroglifin e tyre mund të lexosh se nga vjen dhuna, ku shkon e ç’kërkon. Ne s’ditëm të jetojmë, nuk na latë ju, por ne dimë të mbijetojmë, qoftë edhe të vdekur. Vdekja është një çast, por mbasvdekja është e pavdekshme. Për një shkrimtar a nuk është më e rëndësishme pavdekësia e veprës? Leximi i saj ndryshe. Ne krijuam dhe lexuesin tonë të përvuajtur, i dënueshëm pse na lexon, pra mbrojtësi ynë dhe martiri. Afrohu, vëlla, të vdesim së bashku. Ku po shkojmë?

[MI CORAZON]

Dashuria ime per gjyshin

- Gjysh,
O gjysh, çohu...
- C'është, bir?
- Kam frikë se mos nuk zgjohesh më...........

[Nika]

Dita, të falënderoj pa masë!
Nga veprat e nacionalistëve, patriotëve dhe të gjithëve që e duan Kombin e Atdheun, dhe me ndihmen e Zotit, dëshiroj ti vuajm pasojat e diktaturës sa më pak e sa më shkurt!
Pa i ndihmuar vetes nuk mund të na ndihmojë Zoti!

[Nika]

Harrova ti falënderoj me shumë respekt, të gjithë që sollën shkrimet e Poetit ZHiti!

[Dita]

Mistiku,

si lexuese vepren e Visar Zhitit e vleresoj si nje deshmi me teper ne galerine e perndjekjes pesedhjetevjecare. Kur kam lexuar librin Burgologji vende-vende jam tronditur aq shume nga detajet e pershkrimit saqe i jam rikthyer edhe nje here, edhe nje here tjeter me vone. Ka vlera historike.


Ne kopertinen e pasme te librit jane paraqitur edhe disa vleresime kritikesh te huaj e shqiptare. Po i sjell ketu meqe edhe nga libri kam sjellur disa nga pikat me kritike per mua.




Mbase ka, por une nuk kujtoj e mbi te gjitha nuk kujtoj tjeter veper te shkruar keshtu kaq fresket, e vetvetishme e tera kaq e lidhur edhe e drejtperdrejte me boten, te cilen e zbulon dhe e deshmon. Neper keto burgje Zhiti u mbajt me vite, i pambrojtur ndaj dhunes dhe pushtetit...
Trillet e tij te clirta, te ajerta, e te guximta kane nje ngjajshmeri te lumtur me stinen kubofuturiste dhe me pjellorine e saj te metaforte...
Mbetet keshtu, lakuriq e tera para nesh, perbindshmeria e nje tiranie. Clirohet prej kesaj morse nje poet i vertete, i forte...

Mario Luzi, nga "Croce di carne"




Fjala e Zhitit eshte nje akt qe plagos te tanishmen, vazhdon te jete ne dhembje, ne bashkesine me te gjere te ekzistences.

Stefano Crespi, nga "IL Sole 24 ore"




Te tilla mesazhe do te dergonin Dostojevski, Lorka, Sollzhenicini, Stainhard, M.Kuteli, P.Marko, etj.
V.Zhiti e prek sketerren, ndien peshen shkaterruese te saj...Ne kete atmosfere cnjerezore, te eger, t eahper ai nuk heq dore nga dashuria per njeriun, i cili mbetet nje ideal i tij.

Luan Topciu, nga libri "Psalm"




Fale imagjinates se tij te gjalle e dinamike, Zhiti here-here arrin ta perdore fjalen si nje Shekspir...Shekspiriane tek ai jane: hapesira dramatike qe rrok dhe permasat qe ai u jep rrethanave dhe gjendjeve.

Xhezair Abazi, Drita




Ajo qe dallon Visar Zhitin eshte respekti i thelle absolut per gjithcka njerezore. Kjo kronike tmerresh te kohes eshte pa kurrfare fryme ligesie e urrejtjeje dhe pa ate tiparin kaq shqiptar -thirrjen e palekundur per hakmarrje.

Robert Elsie, World Literature Today








Dhe nje poezi tjeter nga V.Zhiti


[bTE HEKURAT E FRENGJISË SIME[/b]


Kaq bukur këndoi bilbili
te hekurat e frengjisë sime,
sa dhe hekurat m'u bënë
degë të gjelbra qershie.

Dyshemeja u mbush plot me
cicërima

dhe unë mëgjunjazi
si therrime buke,
si therrime jete
një nga një po i mblidhja.

(Në birucë, 1980)