KADAREJA MBI FENE NE SHQIPERI
Ekstremistët islamë e qarqet greke rrezikojnë tolerancën
Përse ekzistenca mes tri feve në Shqipëri nuk ka sjellë probleme. Arësyet e një bashkëjetese të rrallë, që së fundi i kanosen disa rreziqe të reja
--------------------------------------------------------------------------------
Ismail Kadare
Ky takim ndërkombëtar bëhet në një kohë kur një shqetësim i ri, ose më saktë një shqetësim i vjetër, i rikthyer me një forcë të re është shfaqur në botë: marrëdhëniet midis besimeve. Është kjo arsyeja që teza e Samuel Hantigtonit, se pas rënies së utopive totalitare shekulli i 21-të do të jetë shekulli i përplasjes së qytetërimeve, ka zgjuar dhe vazhdon të zgjojë shumë interesim në kahun e pranimit ose të kundërshtimit të saj. E pranuar terësisht ose pjesërisht, e glorifikuar ose e hedhur poshtë, kjo tezë gjithsesi mund të injorohet. Ka kohë që diçka shumë e rëndësishme po ndodh në botën tonë, diçka që vëmendjes sonë për një kohë të gjatë i ka shpëtuar. Do të quhet përplasje ose jo e qytetërimeve, do të cilësohet katastrofë e pashmangshme ose e shmangshme, kjo është e vështirë të parashikohet. Ajo që mund të thuhet me bindje është se shumica e popujve të botës janë të përzier drejtpërdrejt ose tërthorazi me këtë problem. Rrjedhimisht, miliona miliona njerëz kudo në botë kanë bashkuar mendjet, pasionin dhe vullnetet e tyre, për t'i dalë përpara së keqes. Kam bindjen se mbledhja jonë këtu në Tiranë bën pjesë në mozaikun e këtij shqetësimi të përgjithshëm njerëzor. Për një ndërthurje fatkeqe të rrethanave, acarimi midis besimeve ka përkuar dhe shpesh është bërë amalgam me një zezonë tjetër planetare: terrorizmin. Terrorizmi, ashtu si konfliktet, ashtu si luftërat, ashtu si urrrejtja që i pjell, është më i vjetër se të gjitha besimet e mëdha të sotme: krishtërimi, islamizmi, judaizmi dhe budizmi. Terrori në të gjitha trajtat e tij, me gjithë rekuizitën e maskat e veta, e ka shoqëruar historinë njerëzore në të gjitha fazat e saj. Terrorizmi nuk ka fe. Terrorizmi nuk ka sistem vlerash ku mbështetet. Terrorizmi nuk ka atdhe. Ashtu si qyqja që nuk ka çerdhen e vet dhe uzurpon çerdhet e të tjerëve, terrorizmi kërkon popuj, vende, ideologjira, besime fetare, kauza politike, konflikte racore, acarime etnike, mjerime shoqërore e kështu me radhë, për të lëshuar në to vezët e veta, për të pjellë pastaj racën e vet: terrorin. Identifikimi i terrorizmit me një popull ose me një grup popujsh, me një çështje madhore, me një besim fetar, është një keqkuptim tragjik. Për fat të keq ky keqkuptim po ecën dhe po kthehet në faktor të parë, për t'i dhënë terrorizmit atë që nuk e ka: një bazë, një truall, një besim. Terrorizmi e bashkë me të acarimi midis popujve me besime të ndryshme, janë kthyer, siç u tha më lart, në një problem dramatik planetar. Kontinenti ynë europian është i prekur drejtpërdrejt nga ky shqetësim. E kur përmendim Europën, e marrim me mend se gadishulli ynë ballkanik është dyfish i prekur. E në këtë gadishull vendi ynë, vend i rrallë në Europë me tre besime fetare, përbën një rast të veçantë, ashtu sikurse dhe cilësohet me të drejtë në programin e këtij forumi.
Përse kemi tolerancë mes tri feve
Ne që jemi shqiptarë, ndonëse na vjen keq, jemi të ndërgjegjshëm se imazhi i vendit dhe i popullit tonë në botën e sotme nuk është për t'u lakmuar. Ne jemi të ndërgjegjshëm, gjithashtu, se ky imazh nuk ndreqet as me mllefe, as me psherëtima revanshiste, por me punë dhe me emancipim të gjithanshëm. E përmenda imazhin e dëmtuar të Shqipërisë për të ardhur tek një e vërtetë tjetër, dhe pikërisht tek ideja se dhe në këto kushte të vështira, kur ne ndodhemi nën prozhektorët e kritikës edhe në kushtet, pra, kur cenet tona kanë dalë në plan të parë, ka diçka që mbarë bota na e njeh për meritë. Dhe kjo diçka, për fat të mirë, nuk është gjë e vogël. Përkundrazi, ajo është diçka e madhe, e çmuar veçanarisht sot. Kjo është toleranca, harmonia fetare. Ka kohë që kjo tolerancë, përmendet si një gjë proverbiale. Dhe ka arsye për këtë. Një popull jo i madh ballkanik, një komb me tre besime dhe katër komunitete fetare, në një zonë të famshme për grindje dhe pezm. Një popull aspak i urtë, madje do të thosha i prirur, si pjesa më e madhe e ballkanasve, për acarim. E megjithatë, ndonëse me tri fe, kusht ideal për përçarje, shqiptarët gjatë historisë së tyre nuk i kanë njohur konfliktet fetare.
Shpjegimi për një harmoni fetare, që ka zgjatur me shekuj në Shqipëri, nuk duhet kërkuar në ndonjë paradoks, në ndonjë sistem edukimi e emancipimi të një niveli shembullor, e aq më pak në cilësi moralo-etike të veçanta të këtij populli. Shqiptarët janë si gjithë të tjerët. Harmonia fetare e tyre është pjellë e vetë jetës, rrjedhojë e natyrshme e kushteve dhe e rrugëtimit të tyre nëpër histori.
Historiku i bashkëjetes
Konvertimi, kthimi i një pjese të shqiptarëve nga feja e parë e tyre, katolicizmi, në besimin ortodoks, e më pas kthimi i një pjese tjetër në fenë myslimane, ka qenë, me sa duket, edhe shkolla e parë e tolerancës. Gjatë këtij procesi për shqiptarët u bë e zakonshme që një pjesë e familjes të ruante besimin e parë katolik, e tjetra të ishte ortodokse apo myslimane. Raste të shumta dëshmojnë që dy vëllezër, njëri katolik e tjetri mysliman, të jetonin nën një pullaz, e kështu me radhë kjo ndodhte me fise e krahina të tëra. Eshtë e kuptueshme se kur njeriu mësohet të jetojë me besime të ndryshme në të njëjtin fis, madje nën të njëjtin pullaz, ai vetvetiu mësohet me tolerancën e me harmoninë. Një njeriu të tillë urrejtja midis feve i duket e huaj dhe absurde. Kur në shekullin e 19-të në Ballkanin e shqetësuar shqiptarët po përpunonin edhe ata strategjinë e tyre të shkëputjes nga Perandoria osmane, rilindasit shqiptarë, filozofët, poetët, politikanët, e kuptuan se harmonia fetare ishte një thesar i paçmuar. Ata e kuptuan se një përçarje fetare e shqiptarëve do të vinte në rrezik vetë ekzistencën e Shqipërisë. Ndaj ata u kapën pas idesë së harmonisë fetare, me thonj e me dhëmbë, për ta ktheyr atë në një antidot, në një flamur krahas flamurit të lirisë. Për fat të mirë vizioni liberal për fenë, për pranimin e tjetrit, do të rrezatonte njëfarësoj një tolerancë në mos të njëjtë, së paku të ngjashme, kur ishte fjala për kombësinë ose racën tjetër. Toleranca ndaj "tjetrit", ndaj atij që kishte jo vetëm tjetër fe, por edhe tjetër kombësi, u vërtetua në një shembull të madh e të shkëlqyer, që nuk ka qenë aq i shpeshtë në historinë e njerëzimit: qëndrimi i shqiptarëve ndaj hebrejve. Shqiptarët u shfaqën si komb filosemit jo vetëm në jetën e tyre të përditshme. Filosemitismi i tyre përballoi provën më të vështirë: holokaustin. Është një e vërtetë e njohur, e megjithatë, më lejoni ta përsëris, se në mbarim të luftës së Dytë Botërore numri i hebrejve, ndërsa pakësohej kudo, në Shqipëri u rrit gati 10 fish. Më lejoni ta përsëris këtë, sepse popujt kanë nevojë për modelet e mira dhe ne jemi mbledhur sot këtu që t'i inkurajojmë ato. Botimi kohët e fundit i dokumenteve të qeverisë dhe aleatëve të vet gjermanë, që të hiqnin dorë nga përndjekja e hebrejve në Shqipëri ngaqë do të krijoheshin probleme me popullsinë vendase, dëshmon gjer në çfarë shkalle mbrojtja e hebrejve ishte unanime në Shqipëri.
Arësyeja e dytë
Për të kuptuar më mirë se si harmonia midis tre besimeve dhe katër komuniteteve fetare, në një vend kaq të ngushtë si Shqipëria, nga një program moral, nga një filozofi, etikë ose strategji shqiptare, u ndesh me realitetin e ashpër historik dhe nga kjo përplasje doli e padëmtuar gjer më sot, më lejoni që t'u kujtoj fare shkurt ato që kanë ndodhur në këtë vend lidhur me fenë. Feja e parë e shqiptarëve, katolicizmi, e vjetër pothuaj sa ajo e Romës, ishte e vetmja në këtë vend për gati 1000 vjet. Ndarja e kishës romane nga ajo bizantine, ndarje kufiri i së cilës kalonte përafërsisht në Shqipëri, do të sillte konvertimin e parë të një pjese të katolikëve shqiptarë në ortodoksë. Disa shekuj më pas, pushtimi i krejt Ballkanit nga Perandoria osmane do të sillte, bashkë me ushtrinë dhe administratën, një besim të ri: islamin. Nuk ishin vetëm një pjesë e shqiptarëve që u konvertuan. Dukuria ishte e gjerë në gadishull. U kthyen në myslimanë një pjesë e sllavëve dhe e grekëve. Katolikët shqiptarë ishin e para popullsi e madhe katolike që ra nën sundimin otoman. Ata u përpoqën të mbanin lidhjet me botën e krishterë europiane. Merret me mend se një kalvar i gjatë e një martirizim i pafund i priste katolikët shqiptarë, këta tragjikë të vetmuar, në perandorinë që ishte krejt e huaj për ta. E megjithatë, ata e mbajtën për t'u kujtuar shqiptarëve atë që kishin humbur: atdheun dhe Europën. Ortodoksët shqiptarë, ndonëse të ndarë fetarisht nga katolikët, u përpoqën, ashtu si ata, të mbanin ndezur flakën e lirisë dhe të shqiptarizmit. Një ndërlikim i ri u shfaq në jetën e ortodoksëve shqiptarë në shekullin e 19-të e 20-të, pas çlirimit të Greqisë nga zgjedha osmane. Një ide groteske, e pjellë nga qarqe panheleniste, ideja se ortodoksët ballkanas janë grekë dhe s'mund të kenë tjetër kombësi, i helmoi marrëdhëniet midis të krishterëve grekë dhe shqiptarë. Ortodoksët shqiptarë me veprat e tyre, me aktet, disa herë me flijimin e jetës së tyre, e dëshmuan se ishin ortodoksë të një kombësie tjetër. Ka kaluar kaq kohë e, për fat të keq, një ide e tillë absurde vazhdon të gjellojë në Greqinë e sotme, anëtare e Bashkimit Europian.
Myslimanëve shqiptarë, ithtarët e besimit të ri, do t'u duhej ndoshta të kalonin nëpër provën më të vështirë. Duke marrë fenë islame, besimin zyrtar të perandorisë, myslimanët shqiptarë, të tunduar nga favoret, kishte rrezik t'i përçmonin e të ndaheshin nga vëllezërit e tyre të krishtertë. Ky do të ishte fundi i harmonisë fetare në Shqipëri dhe ndoshta fundi i Shqipërisë.
Myslimanët shqiptarë nuk e bënë këtë. Dhe jo vetëm kaq. Si për të treguar qartë se ata ndërruan fenë por nuk ndërruan kombin, ata, ashtu si edhe më parë, morën pjesë në të gjitha aksionet kombëtare bashkë me të krishterët. Ata morën pjesë në besëlidhjet e hapta ose të fshehta, në komitetet, në kryengritjet kundër shtetit osman. Ashtu si të krishterët, u flijuan edhe ata, madje shpesh me dënime më të rrepta, ngaqë, kur ishte fjala për fatet e kombit, midis tij dhe fesë zgjodhën kombin. Pavarësia e gjeti Shqipërinë në një kaos të plotë. Megjithatë, edhe midis kësaj rrëmuje ballkanike të paparë, edhe midis principatave të përçara, midis programeve, flamurëve, peshkopëve, imamëve, feudalëve, poetëve e banditëve, shkurt, edhe në ditët kur dukej sikur shqiptarët nuk kërkonin veçse shkaqe për t'u kacafytur, përçarja fetare, me ndonjë përjashtim të rrallë, nuk u shfaq.
Një nga shpjegimet, si të thuash, një nga sekretet përse pas kaosit mbretëria e Zogut arriti në një kohë të shkurtër të vendoste rregullin në Shqipëri ka qenë edhe legjislacioni për marrëdhëniet e të tri feve me shtetin shqiptar. Ndonëse i përpiluar treçerek shekulli më parë, ky legjislacion është më i miri gjer më sot në historinë e Shqipërisë dhe një ndër më të mirët në Europë. Ai është i tillë ngaqë bazohet në traditën për të cilën folëm më lart. Përfitoj nga rasti për t'u sugjeruar autoriteteve shqiptare që, lidhur me problemet e sotme të ngjashme, do të bënin mirë të këshilloheshin me atë legjislacion.
Arësyeja e tretë
Historia e harmonisë fetare në Shqipëri nuk është një histori idilike. Në thelb ajo ka qenë dhe mbetet dramatike. Nuk e kam fjalën për episode të tilla si farsa tragjikomike e ndalimit të besimeve prej regjimit komunist. As për mallkimin që, në emër të fesë, iu bë alfabetit shqiptar dhe ortodoksëve shqiptarë që e lexonin atë. E as për rebelimin proturk të Haxhi Qamilit. Historia ka qenë në thelb dramatike, sepse ka qenë përherë e mbarsur me rreziqe të mëdha. Sot, në Shqipërinë demokratike, të gjitha rreziqet e kapërcyera janë prapë të mundshme. Ato janë të tilla, siç u tha në Europë, e, pa dyshim në botë. Në fund të fundit, ngaqë janë të tilla, të mundshme, ne jemi mbledhur të flasim e të shqetësohemi për to. Harmonia fetare, sa ç'është madhështore si ngrehinë, aq është edhe e brishtë. Mjafton e çara e parë serioze, mjafton radikalizimi i njërit prej besimeve, që ngrehina të shembet. Në rastin e Shqipërisë të tre besimet, ashtu siç e pamë, janë të lidhura me kombin, me vetë ekzistencën e tij. Neve nuk na lejohet asnjë sjellje e papërgjegjshme, asnjë harresë, asnjë pakujdesi në mirëmbajtjen e kësaj ngrehine. Aq më pak na lejohen pasionet meskine, anësitë, për të mos përmendur provokimet dhe provokatorët. Së pari ne duhet të jemi të qartë për gjërat themelore, për ato që jeta dhe historia i kanë vendosur një herë e përgjithmonë e që nuk kanë nevojë të vihen në dyshim. Të gjithë popujt e qytetëruar e bëjnë këtë. Asnjë vend që quhet i tillë nuk i shkul e i ngul themelet e tij çdo vit e çdo stinë, si nomadët. Themeli i themeleve në çështjen fetare në Shqipëri është që të tre besimet kryesore janë të tria barazisht të rëndësishme e barazisht të ligjshme. Katolikët, pavarësisht se janë më të paktë në numër, përfaqësojnë fenë e parë të shqiptarëve. Si të tillë ata kanë një zbritje vertikale në historinë dhe kulturën shqiptare të pashembullt. Si të tillë, ata i kanë dhënë kombit shqiptar simbole dhe shenja themelore, nga Gjergj Kastrioti te Nënë Tereza. Shkurt, ata janë ura më e vjetër, asnjëherë e shembur, që lidh Shqipërinë me Europën.
Myslimanët shqiptarë, ndonëse feja më e re në Shqipëri, kanë të njëjtin legjitimitet. Ai sigurohet jo vetëm nga prania e tyre e fuqishme numerike, por nga kontributi rrjedhimisht i fuqishëm në gjithë rrugëtimin e popullit shqiptar drejt lirisë dhe emancipimit. Ortodoksët shqiptarë, ashtu si katolikët, ashtu si myslimanët, kanë qenë pjesë e pandarë e korpusit kombëtar në të gjitha stuhitë që ai ka përballuar. Keqkuptimit të pafalshëm, lidhur me kombësinë, ata i kundërvunë kontributin e tyre kolosal në Rilindjen Kombëtare Shqiptare, krahas vëllezërve katolikë e myslimanë. Ky drejtpeshim midis tre besimeve kryesore, duke mos harruar këtu edhe komunitetin e katër, bektashizmin, nuk është një dëshirë e marrë për realitet. Dhe as retorikë poetike, ose psikozë pajtuese, e tillë që kërkon drejtpeshimin dhe harmoninë atje ku ajo nuk ekziston. Ky drejtpeshim e ky legjitimitet janë një realitet, një thelb. Shqipëria është një vend me tri fe. Ajo nuk mund të identifikohet me asnjëherën prej këtyre feve. Në qoftë se ne nuk besojmë në këtë, ne nuk besojmë në arsyen tonë të të qenit, në arsyen e të qenit të vetë Shqipërisë. Si rrjedhojë e kësaj, ne jemi të bindur se respekti i ndërsjelltë midis besimeve duhet të jetë i shenjtë në këtë vend. Asnjë ngacmim a provokim nuk mund të lejohet midis vetë besimeve. Asnjë ngacmim i laikëve kundër fetarëve. Asnjë ngacmim i fetarëve kundër laikëve. Së fundi, asnjë ngacmim i të tre besimeve kundër shtetit. Tundimet për të kundërtën janë vërejtur, për fat të keq, kohët e fundit, në periudhën e demokracisë.
Rreziqet e reja
Keqkuptimet më të ndjeshme janë ato që lidhen me raportet komb-fe. Përkundër traditës shekullore, janë shfaqur prirjet për ta vënë fenë kundër kombit. Lidhur me ndërlikimin e qarqeve fetare greke për t'u mohuar ortodoksëve shqiptarë kombësinë, ky është një problem i rëndë, që nuk ndihmon për asgjë të mirë në Ballkan. Shpresojmë që qeveria greke të ushtrojë aq sa mundet ndikimin e saj në këto rrethe për të ndrequr një keqkuptim. Shfaqja e një rryme radikale midis myslimanizmit shqiptar e ka shqetësuar kohët e fundit jo vetëm opinionin, por, siç është dëshmuar në shtyp e në TV, edhe vetë komunitetin mysliman. Mendoj se konflikti del nga kuadri i brendshëm fetar qysh në çastin kur prek raportet me kombin. Në shkrime dhe deklarata, vërtet të rralla, por shpesh të qarta, në shtyp dhe në internet, janë hedhur ide që e mohojnë haptas kombin shqiptar, në emër të një kombi tjetër, atij islamik. Jemi të sigurtë se një shpallje e tillë nuk mund të ketë përkrahje midis shumicës së islamistëve të rinj shqiptarë, një pjesë e të cilëve kanë kryer studimet në vendet arabe. Si në rastin e panhelenizmit, shoqëruar me proselitizmin e emigrantëve shqiptarë, ashtu dhe në rastin e panarabizmit, kemi të bëjmë me një përpjekje për tkurje të kombit shqiptar. Thënë ndryshe, kemi të bëjmë me një version "soft" të copëtimit të vendit. Një dhunim tjetër i rëndë, i ndeshur sidomos në propagandat antishqiptare, ka qenë përçudnimi i idesë së lirisë e të drejtave të njeriut, duke u identifikuar vetëm me ato fetare. Për një kohë të gjatë propaganda e Millosheviçit u përpoq t'i mbushte mendjen botës se lufta për liri e shqiptarëve të Kosovës nuk ishte gjë tjetër veçse një luftë fetare e myslimanizmit shqiptar kundër krishtërimit serb. Nuk është e vështirë të përfytyrohet sot se sa tragjike do të ishte për Kosovën po të binte në këtë kurth dhe, në vend të lirisë së mirëfilltë, të kërkonte lirinë fetare. Kurse në vend të kriminelëve serbë t'i shpallte luftë krishtërimit fqinj. Një vend i largët në malet e Kaukazit, Çeçenia, po e paguan shtrenjtë një ngatërresë të ngjashme. Një tjetër problem që lidhet me trysninë radikale fetare është përpjekja për të shfrytëzuar historinë e vendit. Nga acarimet midis fondamentalistëve rrezikohet përçudnimi i historisë shqiptare gjer në atë shkallë aq sa për pezm kundër krishtërimit të mohohen rrënjët, të mohohet autoktonia e popullit shqiptar në trojet e tij. Ne e dimë se si ndodh në Ballkan kur teza të tilla dalin nga skajimi kinse historik, për t'u shndërruar aty për aty në tragjedi njerëzore. Mbështetur nga teza të tilla, popullsia çame u dëbua nga trojet e veta gjashtëdhjetë vjet më parë. Mbështetur prej tyre, 300.000 shqiptarë të Kosovës u dëbuan në Turqi prej Jugosllavisë së Rankoviçit. Së fundi, ne pamë me sytë tanë dëbimin e gati një milion shqiptarëve të Kosovës në prag të shekullit të 21-të. Duke iu rikthyer idesë së ruajtjes së drejtpeshimit fetar në Shqipëri, mendoj se është koha që shteti shqiptar t'i sigurojë një bazë kushtetuese e ligjore këtij drejtpeshimi. Institucionet fetare, vendet e kultit, shkollat, fondacionet, financimet e brendshme ose të jashtme, të gjitha këto nuk mund t'i lihen rastësisë, por duhet të rregullohen me ligj.
Shteti laik
Si rrjedhojë e kësaj, shteti shqiptar duhet të marrë masat për të njëmendësuar autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare. Gjithmonë në këtë vazhdë, si rrjedhojë e faktit që kombi shqiptar ka tre besime dhe katër komunitete fetare shteti shqiptar duhet të sigurojë me Kushtetutë ndalimin e pjesëmarrjes së Shqipërisë në aleanca ose liga fetare, ngaqë çdo aleancë e tillë bije ndesh me parimin bazë të laicitetit të Republikës dhe vë në pozitë diskriminuese dhe përjashtuese besimet e tjera.
Shteti shqiptar duhet të ritheksojë parimin e laicitetit të Republikës, duke e bërë të qartë se feja është e ndarë nga shteti dhe nga politika. Vendi ynë ka zgjedhur rrugën dhe orientimin e vet drejt familjes së tij natyrale, familjes së popujve europianë. Ai bën pjesë sot në aleancën dhe luftën kundër terrorizmit, kësaj flame që është e drejtuar kundër gjithë botës dhe kundër gjithë besimeve. Vendi ynë modest ndodhet, tani për tani, në atë zonë që quhet si oborri i jashtëm i Europës. Vendet që ashtu si ne janë në pritje, i ofrojnë kontributet e tyre shtëpisë europaine. Kontributi ynë, harmonia fetare, është mesazhi më i qartë i miqësisë e i mirëkuptimit që Shqipëria i dërgon sot familjes së popujve.
Fjalimi i mbajtur dje nga Ismail Kadare në konferencën e organizuar nga Qendra për të drejtat e Njeriut dhe Presidenca
Marre nga gazeta Shqiptare
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt