Hasan Prishtina [1873-1933]

[monikal]

E kam deklaruar me kohe qe damken me te madhe ia bene Hasan Prishtines por edhe kombit shqiptar, kur ia botuan dhe ia propaganduan kujtimet me madheshti. Ndoshta vertet donin t'i vinin dy vetulla Hasanit, por nxorren dy sy te Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit duke na krijuar ne shekullin e ri nje tjetèr pèrçarje kombetare. Pèr mè tepèr zbulohet lehtazi qe ato kujtime subjektive (kinse dokument bazè qè provon veprimtarinè e tij "madheshtore") kanè shumè lajthitje qè bien ndesh me dokumenta dhe deponime dèshmitaresh okulare. E keqja e kesaj pune eshte qe ne vend te vleresohet Hasan Prishtina per meritat e tij tè padiskutueshme, mitizohet me sajesa dhe trillime qe ne fakt e perbaltin konform shprehjes "tahmaja e modhe t'le pa gjo".
Perveç kesaj jepet nje shembull i keq sesi shdèrrohet e vèrteta historike nè legjendè dhe tallava me rastin e 100 vjetorit te Pavaresise Kombetare.
Per te qene me konkret po shtroj disa pyetje:
Si e paraqitni rolin e Hasan Prishtines :
- nè marrèshèniet me Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Bajram Currin, Fan Nolin...
- nè "anullimin" e ngritjes se flamurit kombètar ne Shkup pèrpara fillimit tè luftès ballkanike
- nè qeverinè e Durrèsit (Esat Pashè Toptanit)
-ne Kongresin e Lushnjes dhe qeverite pas saj
- nè "puçin" e Tiranès
- nè marrèdhèniet me Musolinin dhe qarqet "mike" greko-maqedonase.
Nuk e kuptoj perse doni me doemos ta paraqesni Hasan Prishtinen "pa te meta" dhe "atdhetari me i madh i kombit shqiptar" kur veprimtaria e tij nuk u kurorezua me asnje rezultat te dukshem. (Te mos theksojme pastaj qe ai ndaloi shansin historik tè ngrinte flamurin kombetar ne Shkup si shpallje e pavaresise ne qendren e kater vilajeteve, por e ngriten "mekataret" (sipas tij) Ismail Qemali e Isa Boletini ne Shqiperi, ne kushte shume me te veshtira.
Keto "minuse" njerezore qe shpreha me siper, per hir te se vertetes, nuk e zbehin aspak nderimin ndaj vlerave te tij, me rezultante pozitive, dhe sakrificave te padiskutueshem nè tè mirè tè çèshtjes kombetare.

[monikal]

monikal

Sa mire te punonka fotokopja

E kane permendur mjaft studjues, e permend edhe une kur nuk marr pergjigje per te verteta te mirenjohura te cilat anashkalohen ose shtremberohet me apo pa qellim.
Vertet me vjen habi se si trajtohet "shkencerisht" jeta dhe vepra e Hasan Prishtines deri ne vitin 1912.
- Per dokument baze merren kujtimet e tij, ca copra artikujsh te botuara ne gazeta qe dihet mirefilli se sponsorizoheshin prej tij dhe opinione te pergjithshme qe kalojne nga njeri tek tjetri me interpretimet perkatese. Pak referenca dokumentash me kane pare syte per kete periudhe nga arkivat turke, italiane, austrohungare apo edhe ruse, serbe , greke. Pse tek kujtimet personale bazohet nje monografi shkencore!
Tani se fundi lexova ca dengla si psh. Hasan Prishtina qe organizator i Kongresit te Lushnjes qe mi ngriten floket perpjete.
O yll i pare i evropes, nuk dua te luaj gili-vili (macja me miun) me vlerat kombetare por e them me te madhe qe HASAN PRISHTINA KA BERE NJE GABIM TE MADH VECANERISHT DUKE SHARE ISMAIL QEMALIN DHE ISA BOLETININ (TE VDEKUR DHE PASI KANE KONTRIBUAR PER PAVARESINE E SHQIPERISE) POR FAJ DHE KRIM BENE ATA QE IA RIBOTUAN DHE PROPAGANDUAN ME BUJE ATO-
Te mirat duhet te kujtohen, te metat t'i harrohen, por jo te metat tia propagandojme si merita, se kjo eshte e turpshme

[EuroStar1]

Ne fakt une kam deshire qe ne te tilla tema me shume te lexoj se te komentoj. Por me habiti fakti se sa shume e keni mare me cudi kete shkrim. Mos u cuditni per asgje, vetem vitet dhe shekujt kalojne, por politik bersit shqipetar jan te njetit me keta sot , ka te mire me te meta dhe ka te keqinje me te mira

[Dar_di]

HASAN PRISHTINA


Kujtesa historike

Në 135- vjetorin e lindjes së atdhetarit, deputetit, ideologut, diplomatit dhe arsimdashësit të shquar demokrat e largpamës, Hasan Prishtina

( PJESA E DYTË)

Shkruan: Prof. Bedri TAHIRI

HASAN PRISHTINA
TRURI I LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE
(1908- 1933)

Mue n’idenë teme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të
mujë me më shtrue ari i të tanë botës, por as mënia e të
tanë armiqve! Ka me më shtrue vetëm vdekja!

Hasan Prishtina


Ideologu kryesor i Lëvizjes Kaçake

Hasan Prishtina për asnjë çast nuk pushoi së punuari për çështjen kombëtare. Tashmë, ai ishte truri i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Përkrah dy burrave të mëdhenj të kombit, dy drenicasve të pandarë, Hasan Prishtinës dhe Azem Galicës, qëndronin edhe dy burrëresha sypatrembura, Igballe Prishtina dhe Shotë Galica. Këto bashkëshorte e bashkëluftëtare besnike, pos aksioneve luftarake, nëpër fronte e beteja, ndihmonin edhe në organizimin e përhapjes së diturisë e të gjuhës amtare në masat e gjera popullore. Sa e sa libra e abetare arritën t’i shpërndajnë anë e kënd trojeve tona të mbuluara nga terri i natës pesëshekullore aziatike.

Lufta e Parë Botërore, në të cilën morën pjesë 74 milionë ushtarë, mori fund në nëntor të vitit 1918. Ajo u kushtoi popujve 10 milionë të vrarë, 21 milionë të plagosur, afër 8 milionë të zënë robër dhe 3.5 milionë invalidë të rëndë të luftës (Dr. Xheladin Shala, “Marrëdhëniet shqiptaro-serbe (1912 - 1918)”, Prishtinë, 1990, fq. 341).

Pas Luftës së Parë Botërore, disa popuj fituan lirinë dhe pavarësinë, kurse disa të tjerë ranë nën robërues të rinj. Shqiptarët, pas gjithë atyre luftërash dhe përpjekjesh për çlirim kombëtar, përsëri mbeten të robëruar. Kësaj here vatrat e tyre i shkeli një pushtues i egër e barbar, që shqiptarët e njihnin prej vitit 1913.

Secilën dramë politike të Evropës gjatë historisë (Luftën ruso-turke, dy luftërat ballkanike dhe Luftën e Parë Botërore) Serbia e ekspansioniste i ka shfrytëzuar për zgjerimin e kufijve të vet nga të gjitha anët. Kështu, edhe krijimin e shtetit të parë të sllavëve të jugut ajo e konsideronte si rast për të shtrirë përfundimisht pushtetin e saj mbi Slloveninë, Kroacinë, Bosnjë e Hercegovinën dhe mbi territoret e tjera joserbe (Tomisllav Marçinko, Luftërat dhe zgjerimi i kufijve të Serbisë, gazeta “Bashkimi”, nr. 2, Prishtinë, më 12. III. 1991).

Kështu, pa humbur kohë borgjezitë serbe- kroate- sllovene, më 1 dhjetor 1918 formuan shtetin e përbashkët me emrin Mbretëria SKS, e cila më vonë shndërrohet në Jugosllavi monarkiste. Themelimin e saj e nënshkruan: Nikolë Pashiqi për serbët, ndërsa Ante Trumbiqi për kroatët dhe sllovenët. Mbret u zgjodh Aleksandër Karagjorgjeviqi.

Në kuadër të këtij shteti, ku dominonte elementi serb, u përfshi edhe territori i Kosovës. Banorët e saj (me përjashtim të serbëve dhe malazezve) sërish i ndoqi fati i eksploatimit dhe mohimit të tërësishëm të të drejtave kombëtare (Miodrag Nikoliq, Njëqind vjet nga lindja e Zef Lush Markut, “Rilindja”, më 24.X.1985).

Posaçërisht shqiptarët iu nënshtruan një terrori dhe zullumi të tmerrshëm. Mbi ta u vërsulën xhandarë e banda plaçkitëse, ushtarë e xhelatë të tërbuar. U krijua një gjendje e vështirë dhe e padurueshme. Filluan rrahjet, maltretimet, burgosjet, plagosjet, vrasjet, internimet, zhdukjet masive e deri te djegia e fshatrave të tëra. Shkollat që ishin hapur në gjuhën shqipe, në zonën austro-hungareze, u mbyllën menjëherë. “Me një fjalë, populli shqiptar u gjend në situatë mjaft të vështirë dhe iu ekspozua formave më brutale të shfarosjes dhe shtypjes, duke mos gëzuar as të drejtat më elementare dhe demokratike” (Dr. Jusuf Bajraktari, Rrënjët historike të autonomisë në Kosovë “Rrjedhat”, nr. 1, Poneshevc, 1990).

Çetat e lirisë, të udhëhequra nga Azem Bejtë Galica, e kuptuan se armët nuk duhet hequr nga supi. Përkundrazi, ato duhej shtrënguar edhe më fuqishëm, duhej organizuar edhe më mirë në luftë kundër një pushtuesi barbar e të pamëshirshëm. Kështu, në Drenicë ende valonte shqipja e lirë. Organet e pushtetit të ri e kishin të vështirë të depërtonin në këto vise sepse: “Atje ekziston një çetë (Çeta e Azem Bejtë Galicës - vërejtja e autorit, B.T.) me 50 - 60 shqiptarë të armatosur, e cila qysh në fund të tetorit (1918) shetiste dhe kontrollonte nëpër terren duke i dëbuar kryetarët e komunave që i kishte vendosur pushteti serb, nën moton: “Qysh ju mund të vendosni pushtetin serb kur këtu do të jetë Shqipëri...”. Sipas mendimit të naçallnikut të Zveçanit, derisa kjo çetë nuk çarmatoset, pushteti nuk mund të hyjë në Drenicë, respektivisht nuk mund të ketë autoritet”(Bogumil Hrabak, “Reokupacia oblasti srpske i crnagorske države”, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, Prishtinë, 1968, f. 271).

Këto që thoshin organet pushtetmbajtëse ishin të vërteta. Azem Bejta me çetën e tij, që nga momenti kur Kostë Peçanci dhe forcat franceze e tradhtuan në Pejë, doli në Drenicë dhe i filloi aksionet luftarake. Të gjitha organet lokale, kryetarët e komunave dhe rretheve që i kishte vendosur Serbia i ndoqi dhe i dëboi. Me sugjerimet që i mori nga Komiteti i Kosovës e veçan nga Hasan Prishtina, ai inicioi formimin e çetave të tjera. Kështu brenda pak ditësh kudo ndihej zëri i kryengritësve, të cilët në çdo vend e në çdo rrugë zhvillonin luftime guerile.

Mbretëria SKS që nga themelimi nëpërmes politikës agrare, me kolonizimin e këtyre trojeve me elementin sllav, hartoi programe për serbizimin e territoreve të Shqipërisë Etnike.

Në të vërtetë këto plane ekzistonin qysh në vitin 1912, por luftërat e ndërprenë zbatimin e tyre. Mirëpo, si akt zyrtar, u shpall më 25.II.1919, kur u miratuar Dekretligji për zbatimin e reformës agrare.

Përkundër këtyre masave represive, forcat kryengritëse po vepronin kudo. Numri i tyre ishte rritur shumë. Në ndërkohë Azem Bejtë Galica ra në kontakt me ideologët e Lëvizjes Çlirimtare, me Hasan Prishtinën, me Hoxhë Kadriun, me Bajram Currin, me Sadik Ramën etj. dhe ia kishin filluar përgatitjeve për një kryengritje të përgjithshme në Kosovë kundër pushtuesit serb.

Brenda një afati të shkurtër u grumbulluan forca të mëdha, të cilat vetëm pritnin shenjën e fillimit të kryengritjes. Këto përgatitje, rekrutimi i të rinjve dhe mobilizimi i burrave për luftë, i ka paraqitur mjaft mirë dhe këngëtari popullor:

Kush po zhdirgjet Qyqavicës
Luftëtarët e Azem Galicës
Shumë ushtrinë e ka tubue
trup Drenicën e kanë trupue
se n’Çubrel kokan shkue
lypin djem henez me shkrue,
mbret Azemin dojnë me e vnue.
Azem Bejta ni mbret i ri
Sadik Rama pasha i tij
S’i kanë shoktë në shtatë krali..

Siç po shihet, idelogu kryesor i Lëvizjes Nacionalçlirimtare të viteve 1918- 1924, e cila më shumë njihet me emrin Lëvizja Kaçake, është i palodhuri Hasan Prishtina...

Kryeministri largpamës që donte bashkim kombëtar e jo gjakderdhje vëllazërore

Që nga shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor 1912, Hasan Prishtina ishte i brengosur për copëtimin e Trojeve Etnike Shqiptare. Lëri Kosovën dhe trojet e tjera, që përherë ishin të gjakosura me pushtuesit grabitqar, por edhe kjo gjysmë Shqipëri ishte katandisur keq. Ruaje Zot Shqipërinë nga shqiptarët!- do të lutej me plot të drejtë mendjendrituri ynë, Faik Konica. Në të vërtetë, shqiptarët dallkaukë të atyre ditëve, të vitit 1921, ishin bërë varrmihës të vetvetes. Kabinetet qeveritare ndërroheshin për çdo ditë. Ishte bërë mishmash i vërtetë, ku nuk e njihte qeni të zonë. Veprohej sipas interesave klanore, fisnore, krahinore, fetare e individuale. Edhe dora e huaj ishte e pranishme në ato gatime.

Hasan Prishtina nuk pushonte së vepruari në rrugën e nderit kombëtar. Ai mori pjesë edhe në përgatitjen e Kongresit të Lushnjës (1920) dhe, që nga prilli i vitit 1921, ishte zgjedhur deputet i Dibrës në Parlamentin Shqiptar.

Në këto rrethana shqetësuese, Hasan Prishtina, përpiqej të bëjë ç’është e mundur për të shpëtuar nga Shqipëria gjysmake. Më 8 dhjetor 1921, Këshilli i Lartë ia besoi formimin e Qeverisë. Kryeministri i ri, me vizione të qarta të bashkimit kombëtar e formoi kabinetin e tij me këtë përbërje:

1. Luigj Gurakuqi- ministër i brendshëm,
2. Fan S Noli- ministër i jashtëm,
3. Zija Dibra- ministër i luftës,
4. Hoxhë Kadriu- ministër i drejtësisë,
5. Koço Tasi- ministër i financave,
6. Kristo Dako- ministër i punëve botore dhe
7. Haki Tefiku- ministër i Arsimit Publik.

Mirëpo, kabineti i tij nuk u pëlqye nga Ahmet Zogu dhe esadistët, andaj që të mos vinte deri te gjakderdhja vëllazërore, ai tërhiqet, duke dhënë dorëheqje pas katër ditësh. Zogu nuk u kënaq me kaq. “Armiqësia e Zogut ndaj grupit prokosovar në Shqipëri vazhdoi edhe pas periudhës së marrjes së pushtetit, në dhjetorin e vitit 1924. Ai i kishte premtuar Beogradit se do ta ndalonte Komitetin e Kosovës; disa nga udhëheqësit kryesorë të këtij Komiteti, si për shembull, Hasan Prishtina, ikën në Vjenë. Zogu arganizoi një atentat për ta vrarë atë në Vjenë më 1828, por pa sukses. Edhe Hasan Prishtina përgatiti një kundëratentat për të vrarë Zogun, por edhe ai dështoi; pastaj po atë vit Hasan Prishtina u dënua nga Zogu me vdekje, në mungesë”(Noel Malcolm: KOSOVA- Një histori e shkurtër, Prishtinë-Tiranë, 2001).

Pra, Ahmet Zogu vazhdoi ndjekjet dhe dënimet e atdhetarëve shqiptarë, duke i shpallur si antikomëtarë. Kështu, për vrasjen e Hasan Prishtinës, u premtuan 2000 franga ari si shpërblim. Të njëjtën gjë e kishte bërë edhe me Azem Galicën, të cilin e kishte dënuar me vdekje, në mungesë.

Hasan Prishtina ishte i vendosur në rrugën e tij atdhetare e revolucionare. Nuk i trembej aspak vdekjes. Kjo u vërtetua edhe kur e një ditë marsi 1922, i rrethuan befasisht. Ishte vetëm me të shoqen, Igballën. I rrokën armët dhe i zunë pozicionet. Në ndërkohë ai u ul dhe, me gjakftohtësi mahnitëse, e shkroi Testamentin, me të cilin tërë pasurinë e vet ia linte shkollës shqipe. Mirëpo, derisa Hasani e shkroi testamentin, Igballja me armë në dorë kishte çarë rrethimin.

Në Zonën Neutrale të Junikut (1921- 1923)

Nën presionin e Fuqive të Mëdha, dhe të luftërave të pandërprera në Kosovë, në muajin dhjetor 1921, u formua e ashtuquajtura “Zona Neutrale e Junikut”. Ky territor i lirë përfshinte këto fshatra: Junik, Mulliq, Batushë, Brovinë, Ponoshec, Bobaj- Boks, Popoc, Shishman e Koshare (Liman Rushiti, Po aty, f. 184). Në të u vendos pushteti nga ana e popullit vendës, nga shqiptarët dhe gëzonte autonomi të plotë. Si shumica e çetave kaçake, edhe Çeta e Azemit kaloi atje. Me veti i kishte edhe dy gratë: Shotën e Zojën dhe u vendos në shtëpinë e Tafë Hoxhës.

Nuk kaloi shumë kohë e në Zonën Neutrale të Junikut erdhi edhe Hasan Prishtina që u vendos te Salih Bajrami- Berisha (Mr. Ibrahim Çitaku: AZEM GALICA dhe veprimtaria luftarake e çetave kaçake të Drenicës, Prishtinë, 1996, f. 387).

Kryengritësit, herë- herë, dilnin edhe jashtë territorit të vet. Kështu ngjau edhe në fund të vitit 1922, kur u vendos të sulmoheshin forcat qeveritare zogiste. “Mbledhja u mbajt nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës e të Azem Galicës. Para se të niseshin për këtë sulm, Hasan Prishtina para më se 1200 kryengritësve te Kroni i Gjocës, në Junik, mbajti një fjalim të zjarrtë. Pas fjalimit kryengritësit menjëherë u hodhën në sulm, dhe qysh në ditët e para të janarit 1923, ata morën Tropojën, mandej krejt Hasin, rrethuan qendrën e prefekturës-Krumën, sulmuan forcat e xhandarmërisë në Krahinën e Nikaj- Mërturit dhe arritën deri në breg të Drinit. Luftimet më të rrepta që u zhvilluan ato ditë, ishte sulmi rreth Krumës që u zhvillua nga dy drejtime. Njërën anë e drejtoi Azem Galica, ndërsa anën tjetër Sadik Rama”(Mr. Ibrahim Çitaku: Po aty, f. 418).

Azem Bejtë Galica, siç është parë edhe nga kërkesat e tij, drejtuar Qeverisë serbe, ishte dashamirës i madh i arsimit. Sa shumë e çmonte mençurinë! “Thuhet se Skënderbeu, kryoxhakut e vente Kokë Malqin, si plak të mençur, afër tij Lekë Dukagjinin, si burrë të Kanunit e në vendin e tretë ulej vet. Azem Galica, ndërkaq, në vend të madh e qitke Ramadan Shabanin, si mendar, ngat tij Hasan Prishtinën, si dijetar e të shkolluem e në vend të tretë u ungjke vet. Megjithatë, në Drenicë, zakonisht thuhej: Ku t’ungjet Azem Bejta, është vendi i madh” (Dr. Mehmet Rukiqi: “Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë, Prishtinë, 1998, f. 65”).

Kryetrimi e donte shkollën dhe librin në përgjithësi, veçmas atë në gjuhën amtare. Këtë më së miri e vërteton letra e një mësuesi serb, Milivoje Bozovica, i cili i mësonte nxënësit shqiptarë, në gjuhën serbo-kroate, në shkollën fillore të Turiçecit. Ai shkruan: “Njëherë, papritmas pas Luftës së Parë Botërore, shkova për ta vizituar vëllanë, i cili atëherë punonte nëpunës i komunës në Runik. Në katundin Qubrel, papritmas njerëz të armatosur dolën nga mali, më lidhën dhe filluan të më maltretojnë. Kur erdhi Azem Bejta më pyeti kush jam e çka jam. Unë ia thashë të vërtetën se jam mësues fshati. Ai pastaj urdhëroi të më zgjidhin dhe m’u drejtua:

-Ne, miku im, nuk jemi kundër mësuesve, por kundër borgjezisë serbomadhe. Merre kutinë dhe mbështille një cigare. Pastaj më uroi udhë të mbarë dhe suksese të mëdha në shkollë” (Nebil Duraku, “VUS”, Zagreb, 9.VI.1971, nr. 997).

Në “Zonën Neutrale të Junikut”(1921- 1923), me iniciativën e Hasan Prishtinës, Bajram Currit dhe Azem Galicës u hap shkolla për të rritur. “Shkolla e katundit Golaj në Has qe kthyer në një “shkollë komitash”. Atje, me pushkën në njërën dorë e në tjetrën librin, shquhej midis luftëtarëve të lirisë së Kosovës sokolesha dhe komita e vjetër kombëtare, Shota, e cila për gjashtë muaj mori dëftesë për klasën e tretë. Ajo u thoshte shokëve: “Jeta pa dije është si lufta pa armë”. Është për të shënuar se për mbarëvajtjen e Çetës në mësime vazhdimisht interesoheshin vetë Hasan Prishtina e Azem Galica (Ajet Haxhiu, Po aty, f. 184).

Se Hasan Prishtina arsimin e kishte në qendër të vëmendjes tregon edhe Apeli i tij i fundit, i vitit 1931, dërguar sekretarit të përgjithshëm të Shoqatës së Kombeve, Enrik Drumandit në Romë, i shkruan në Vjenë, në gjuhën frënge, ku pika e parë u kushtohet shkollave shqipe: Afër një milion shqiptarë të banuar në Kosovë dhe Maqedoni nuk kanë asnjë shkollë në gjuhën e tyre amtare. Ju është ndaluar të themelojnë shkolla me mjete private” (Dr. Izber Hoti: Në udhëkryqet e historisë dhe të historiografisë shqiptare, Prishtinë, 2003, f. 14).

Pasi e bëri edhe një vit e ca nëpër Malësi, sidomos në Zonën Neutrale të Junikut, Hasan Prishtina dhe disa atdhetarë të taborit të tij, largohen fare nga Shqipëria...Edhe aktiviteti i tij në ilegalitet, pati efekte pozitive. “Së bashku me Bajram Currin punoi aktivisht në përgatitjen e revolucionit të 1924-ës. Njëkohësisht mbante lidhje me çetat kryengritëse kosovare nga të cilat s’e shkëputi kurrë vëmendjen, sepse i konsideronte të domosdoshme për ekzistencën e lëvizjes kombëtare shqiptare në Kosovë. Hasan Prishtina mendonte se ndryshimi i regjimit në Tiranë do të ndikonte për realizimin më me me siguri të kushteve për çlirimin e Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare të mbetura nën zgjedhën serbe”(Marenglen Verli: Nga Kosova për Kosovën, profile biografike, vëllimi i parë, Tiranë, 2006, f.244).

Ai, në mërgim, u vu në krye të organizatës “Komiteti i Çlirimit të Kosovës” dhe besnikërisht përcolli rrjedhat e ngjarjeve në Kosovë dhe në trojet e tjera shqiptare, që po vuanin nën barbarinë serbe. Për të gjitha këta raportonte në Lidhjen e Kombeve dhe në organet më të larta evropiane.

Atentati kobtar në rrugën Çimisku në Selanik

Paralajmërimi i Hasan Prishtinës se Ahmet Zogu është i dëmshëm për kombin dhe vendin, andaj duhet qëruar nga faqja e dheut, doli i saktë. Matjani i tërbuar, nuk zgjodhi mjete e metoda për të ardhur në pushtet. Me përkrahjen e serbëve e mundi Qeverinë e brishtë të Nolit dhe u vërsul mbi atdhetarët e vërtetë. Hasan Prishtinës po i thaheshin krahët. Më nuk i kishte Azem Galicën, trimin që, për të gjallë e kishte paralajmëruar e kërcënuar Ahmet Zogun dhe përkrahësit e tij se, “nji kime floku të kresë me m’ja luajt Hasan Prishtinës e Bajram Currit, qe besa tanë bejlerët, bashkë me princin e tyne Zogun kam me i varë nëpër rrugë!”(Ajet Haxhiu: Po aty, f. 149). Madje ai qe caktuar të bënte atentat në të, por për shkak të rrethanave të krijuara ai vendim nuk u ekzekutua. Pra, pas një epopeje të lavdishme ishte shuar edhe Zona e lirë e Drenicës e njohur më shumë si ARBËRIA E VOGËL (1923- 1924). Atij tashmë i mungonin edhe shumë e shumë të tjerë, i mungonte Avni Rustemi (1895 - 1924), i mungonte Luigj Gurakuqi (1879- 1925), i mungonte Bajram Curri (1862- 1924)...

Jeta e atdhetarit të madh shqiptar në mërgim po vështirësohej dita- ditës. Në gjurmë të tij ishin lëshuar shumë shpirtshitur, të cilët e ndiqnin këmba- këmbës. “Kështu, vetëm në Vjenë, për vrasjen e Hasan Prishtinës, dërgohen, së paku pesë atentatorë që dihen: Pjetër Kallmeti (nëntor 1927), Ibrahim Lika- Lisi, Kruja (janar 1928), Hasan Sedi (shkurt 1928), Ibrahim Tabaku (prill 1928) e ndoshta, diku në atë kohë, edhe Hasan Kosova” (Dr. Tahir Abdyli, Po aty, f. 283). Kjo edhe e detyronte që shpesh t’i ndërronte vendbanimet, por jo edhe bindjet dhe qëndrimet. Kudo që shkonte, në Gjermani, në Francë etj. punonte dhe vepronte në të mirë të çështjes kombëtare. Zëri i tij, përmes Memorandumeve e peticioneve të ndryshme, depërtoi edhe në Lidhjen e Kombeve. Sa ishte në Paris fati e goditi pamëshirshëm. Atje i vdiq bashkëshortja dhe bashkëveprimtarja, Igballe Prishtina. Ky qe grushti më i rëndë i jetës për këtë vigan të papërkulur. Këtë më së miri e dëshmon letra e datës 8 qershor 1931, të cilën Hasani ia dërgoi Zonjës Maria Urban në Vjenë:

“ Zonjë
Unë e humba gruan time, ajo vdiq, më goditi një e keqe e madhe, më dërmoi një e keqe e paparë, vërtet jam fatkeq. Gjithmonë besoja se unë do të vdisja para saj, por vaj, ajo vdiq para meje duke lënduar zemrën time e duke më lënë në një situatë të pamëshirshme. Ah, çfarë fati tmerrshëm, çfarë goditje mizore. Nuk e di se si do të jetë e mundshme t’i qëndroj kësaj çmendie që po ma gërryen zemrën në një mënyrë të pabesueshme. Nuk po gjej kurrfarë ngushëllimi. Prej sot në kuptimin e plotë të fjalës jam fatkeq.

Të fala Z.,burrit tuaj, ua puth sytë fëmijëve.
Pranoni nderimet e mia të përzemërta.

Hasani


P. S. Në këtë moment e mora letrën tuaj, ju falënderohem Zonjë, Edhe njëherë po ua përsëris një fakt, vërtet jam mjaft fatkeq. Urban beu më shkroi për ëndrrën që e kishte parë para disa ditësh për gruan time”.

Së fundi, i lodhur, i mërzitur, i vetmuar, i demoralizuar dhe i thyer shpirtërisht, u dëbua nga Vjena dhe u vendos në Selanik, në banesën ku jetonin e ëma dhe i vëllai, Ymeri. Ishte mesi i vitit 1933. Pas po e ndiqte edhe hija e tradhtisë. Spiuni i regjur, Ibrahim Çelo nga Resnja e Maqedonisë, i cili kishte mbi gjashtë muaj që po e përcillte, e nuhati dhe e gjeti edhe këtu. Siç duket ai kishte informacione të sakta dhe erdhi pikërisht ato ditë kur Hasani ishte larguar nga banesa e të vëllait dhe ishte vendosur në një banesë..

Më 14 gusht 1933, në rrugën Çimisku të Selanikut, derisa po shëtiste, Ibrahim Çelo i doli Hasan Prishtinës pas shpine dhe e qëlloi me katër plumba. Trimi e kishte parë, por i kishte besuar. E pagoi me kokë sinqeritetin e tij prej atdhetari besnik.

Sipas një varianti tjetër vrasja kishte ndodhur kështu: “Një shqiptar i bëri shoqëri për të pirë një gotë me të në kafenenë “Astoria” të Selanikut, për sapo u ulën, ai nxori revolen dhe i zbrazi gjashtë plumba në trup”(Noel Malkolm: Po aty, f. 299).

“Hasan bej është vrarë në çastin kur ka dalë nga kafeneja “Astorija” në shoqëri me vrasësin dhe ishte nisur të shkonte tek i vëllai Omer Fevzi Prishtina, i cili banonte në Selanik, në rrugën “Pavle Melasi” nr. 24. Vrasja ka ndodhur në mënyrë të befasishme dhe në rrethana të jashtëzakonshme. Hasan bej dhe vrasësi i tij kanë qenë ulur dhe kanë biseduar në të njëjtën tavolinë në kafenenë e përmendur...(Prof. dr. Liman Rushit: Vrasja e Hasën Prishtinës sipas gazetës serbe “Politika”, revista KOSOVA nr. 28, Prishtinë, 2006, f. 336)

Krismat e këtij atentati jehuan larg e larg. Reagimet qenë të ndryshme. Tirana dhe Beogradi vrasjen e festuan si fitore të madhe. Kjo tregon se sa i rëndësishëm ishte Hasan Prishtina.

“Hasan Prishtina pati një jetë me shumë peripeci. Armiqtë politikë i bënë katër herë atentate, dy herë e burgosën pushtuesit serbë e bullgarë dhe gjashtë herë u dënua me vdekje (xhonturqit një herë, Esat Toptani një herë, serbët një herë, qeveria e Ahmet Zogut tri herë” (Marenglen Verli: Po aty, f. 247).

Për një kohë, emri dhe vepra e të madhit Hasan Prishtina, i cili, përveç veprimtarisë së bujshme politike, njihet edhe si autor i shumë artikujsh dhe i një përmbledhjeje kujtimesh për Kryengritjen antiosmane të vitit 1912, sikur mbetën nën tisin e harresës.

Në vitin 1977, me një ceremoni zyrtare, eshtrat e tij u sollën nga Selaniku në Shqipëri. Ata u varrosën në Varrezat e Dëshmorëve, në Kukës, në qytetin e Heroinës Shotë Galica. Me dekret presidencial nr. 435, datë 26.01.1993, atdhetari dhe luftëtari Hasan Prishtina është dekoruar me Urdhrin e Lirisë të Klasit të Parë, me këtë motivacion:”Udhëheqës dhe organizator i shquar i kryengritjeve gjithëkombëtare për pavarësinë që sollën krijimin e shtetit shqiptar në vitin 1912”.

Në Kosovë puna qëndroi më ndryshe. Patriotin demokrat, Hasan Prishtina, populli e mbajti në mendje e në zemër. ”Hasan Prishtina, ose Hasën Beg Vushtrria, siç quhet nga shumë tregimtarë, zë vend të denjë në tregime popullore. Krijuesit dhe bartësit s’mund ta fshehin krenarinë e tyre, me rastin e tregimit, sepse ai ishte me origjinë nga Polaci i Drenicës. Njihej si luftëtar i penës dhe i pushkës që nga vitet 1908- 1933. Ishte direk i të gjitha ngjarjeve, i luftërave dhe i rezistencës, deri në shpalljen e Pavarësisë më 1912, dhe më tutje. Luftoi për njohjen e Shqipërisë dhe bashkimin e tokave shqiptare, për arsimin dhe kulturën shqiptare. Ndihmon moralisht dhe materialisht hapjen e shkollave shqipe. Ishte iniciator për dërgimin e nxënësve kosovarë në Normalen e Elbasanit”(Dr. Mehmet Rukiqi: Po aty f. 123).

Mirëpo, pushteti antipopullor sllavo-komunist e anatemoi dhe e ndaloi dhunshëm. Emri dhe bustet e tij nëpër shkolla e institucione të tjera ishin caqe të vandalëve mesjetarë të stepave karpatiane.

“Ideologu e luftëtari i madh shqiptar, Hasan Prishtina, veprën e vet të madhe për çlirimin e atdheut e nisi dhe e sosi me mjete të pastërta. Për bashkimin dhe organizimin e shqiptarëve për kryengritje të përgjithshme përdori mjetin më të fuqishëm që kishte- besën shqiptare. Me këtë institucion të lartë shpirtëror gjithmonë Hasani i kreu me nder e me sukses. Ishte njeri i besës, ndaj kishte autoritet të burrat e dalluar të kohës në të gjitha viset shqiptare” (Faton Mehmetaj- Fitnete Ramosaj: DEÇANI- Monografi, Zgjimi, Deçan, 1997, f.161).

Sot është koha që kjo figurë e shquar dhe e nderuar kombëtare, të vlerësohet drejt dhe t’i jepet vendi i merituar në histori e në Altarin e Pavdekësisë. Emri dhe fotot e tij nëpër shkolla, rrugë e institucione, nuk mjaftojnë. Jo, jo! Ai meriton më shumë. Ai dhe vepra e tij duhet përkujtuar e nderuar me konferenca e simpoziume shkencore dhe duhet përjetësuar në lapidarë e në shtatore madhështore anë e kënd Trojeve Etnike Shqiptare. Në këtë vazhdë u shkrua edhe ky shkrim modest përkujtimor, pa mëtuar të thuhet diç e re, të cilin dua ta përmbylli me mendimin e tij antologjik: “Dhe para se gjithash, ruhuni nga mallkimi i historisë dhe mos e harroni atë kur jepni mendimin tuaj!”.


LITERATURA

1. Abdyli, dr. Tahir: Hasan Prishtina në Lëvizjen Kombëtare e Demokratike Shqiptare 1908- 1933, Prishtinë, 2003.
2. Abdyli, prof. dr. Ramiz: Lëvizja Kombëtare Shqiptare 1908- 1910, Libri 1, Prishtinë, 2004.
3. Bajrami, dr. Hakif: Pse Hasan Prishtina më 28 Nëntor 1912 nuk ishte në Kuvendin e Vlorës, Kosova nr. 24-25, Prishtinë, 2003.
4. Bajrami, dr. Hakif: Qëndrimi i Jugosllavisë Monarkiste ndaj arsimit dhe kulturës së shqiptarëve në Kosovë (1918- 1941), revista Kosova 12, Prishtinë, 1983.
5. Berisha, Sheradin: Kryengritja shqiptare e vitit 1915, Epoka e re, 7 shkurt 2006.
6. Bajraktari, dr. Jusuf: Rrënjët historike të autonomisë në Kosovë “Rrjedhat”, nr. 1, Poneshevc, 1990.
7. Fahri Buçinca, “Rilindja”, më 30. X. 1979.
8. Culaj, Mr. Lush: Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës 1918-1924, Prishtinë, 1997.
9. Culaj, dr. Lush: Shqipëria dhe problemi kombëtar 1918- 1928, Prishtinë, 2004.
10. Çitaku, mr. Ibrahim: AZEM GALICA dhe veprimtaria luftarake e çetave kaçake të Drenicës, Prishtinë, 1996.
11. Çeku, Ethem: Struktura politike e ilegales së Kosovës, Tiranë, 2006.
12. Duraku, Nebil: “VUS”, Zagreb, 9. VI. 1971, nr. 997.
13. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit: Hasan Prishtina (Përmbledhje dokumentesh 1908- 1934), Tiranë, 1983.
14. Grup autorësh: Vushtrria me rrethinë, Vushtrri, 2003.
15. Grup autorësh: Historia e popullit shqiptar 8, Prishtinë, 2003.
16. Haxhiu, Ajet: Hasan Prishtina dhe Lëvizja patriotike e Kosovës, Tiranë, 1964.
17. Haxhiu, Ajet: Shota dhe Azem Galica, Tiranë, 1976.
18. Hoti, dr. Izber: Në udhëkryqet e historisë dhe të historiografisë shqiptare, Prishtinë, 2003
19. Hrabak, Bogumil: Reokupacia oblasti srpske i crnagorske države, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, Prishtinë, 1968.
20. Koliqi, prof. dr. Hajrullah: Shkollat dhe arsimi në Kosovës në vitet 1915 - 1918, “Shkëndija”, nr. 4, Prishtinë, 1994.
21. Kadishani, Jetish: Sadik Rama-Gjurgjeviku 1872- 1944, Prishtinë, 2003.
22. Luarasi, Skënder: Isa Boletini, Tiranë, 1971.
23. Mehmetaj, Faton-Ramosaj, Fitnete: DEÇANI- Monografi, Zgjimi, Deçan, 1997.
24. Malcolm, Noel: KOSOVA- Një histori e shkurtër, Prishtinë-Tiranë, 2001.
25. Marçinko, Tomisllav: Luftërat dhe zgjerimi i kufijve të Serbisë, gazeta “Bashkimi”, nr. 2, Prishtinë, më 12. III. 199).
26. Nikoliq, Miodrag: Njëqind vjet nga lindja e Zef Lush Markut, “Rilindja”, më 24. X. 1985.
27. Osmani, dr. Jusuf: Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë, 2005.
28. Prishtina, Hasan: Një shkurtim kujtimesh për kryengritjen shqiptare të vitit 1912, Shkodër, 1921.
29. Prifti, Akademik Kristaq: Pavarësia dhe shteti shqiptar, Kosova nr. 24-25, Prishtinë, 2003.
30. Rushiti, dr. Limon: Lëvizja kaçake në Kosovë (1918 - 1918), Prishtinë, 1981
31. Rushiti, dr. Liman: Rezistenca e popullit shqiptar kundër pushtuesve serbo- malazezë 1912- 1914, Kosova nr. 24- 25, Prishtinë, 2003.
32. Rushiti, prof. dr. Liman: Vrasja e Hasan Prishtinës sipas gazetës serbe “Politika”, revista KOSOVA nr. 28, Prishtinë, 2006.
33. Rukiqi dr. Mehmet: Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë, Prishtinë, 1998.
34. Skëndi, Eqber: Hoxhë Kadriu (Kadri Prishtina), Prishtinë, 1992.
35. Shala, dr. Xheladin: Marrëdhëniet shqiptaro-serbe (1912 - 1918), Prishtinë, 1990.
36. Tahiri, Bedri: Azem Bejtë Galica, Prishtinë, 1995 (ribotim 2007).
37. Verli, Marenglen: Nga Kosova për Kosovën, profile biografike, vëllimi i parë, Tiranë, 2006.

[Dar_di]

Hasan Prishtina, themeltari i shtetit shqiptar

SHKRUAN: SHKËLZEN GASHI

Ndër shtytjet kryesore që çuan në organizimin e kryengritjes shqiptare të vitit 1912, nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës, qe edhe dhuna e xhonturqve dhe sistemi mizor i ndjekur prej tyre në zgjedhjet e vitit 1912. Xhonturqit kishin ardhur në pushtet më 1908, madje me përkrahjen e Hasan Prishtinës. Por, më pas inkompetenca dhe mostoleranca e tyre e bënë Hasan Prishtinën të kërkojë autonomi të plotë për tokat shqiptare. Nënkonsulli britanik në Shkup, në raportin e tij nga biseda me Hasan Prishtinën, thotë: “Ai kërkonte ndarje komplete fiskale dhe ushtarake të Shqipërisë, ku Porta e Lartë do të kishte sovranitet nominal”. Për ta realizuar këtë qëllim politik me kryengritje të armatosur, Hasan Prishtina ishte marrë vesh me Ismail Qemalin, që ky t’i siguronte 15 mijë pushkë dhe 10 mijë napolona ari. Ismail Qemali nuk e realizon premtimin, prandaj Hasan Prishtina e shet pasurinë vetjake dhe me atë kapital e nis kryengritjen.

Mjeshtëria politike e Hasan Prishtinës konsiston në faktin se, për realizimin e autonomisë nëpërmjet kryengritjes së armatosur që do të çonte drejt pavarësisë së Shqipërisë, ai synonte të fuste ndasinë brenda partive politike të Perandorisë Osmane: partisë “Marrëveshje e Liri” dhe asaj “Bashkim e Përparim”. Pikërisht për këtë, më vonë do të ketë pretendime se kryengritja e vitit 1912 është organizuar me dijeninë dhe bashkëpunimin e partisë “Marrëveshje e Liri”. Përveç kësaj, për ta bërë sa më të suksesshme luftën kundër Perandorisë Osmane, Hasan Prishtina angazhohej t’i fuste në udhën e kryengritjes edhe të shtypurit e tjerë: arabët e kurdët, e më pas edhe maqedonasit e bullgarët. Në vijim të kësaj duhet të shihet edhe shpallja e botuar në të gjitha gazetat, që Hasan Prishtina e bën në minutat më kritikë të kryengritjes, kur thërret gjithë popullin e Perandorisë Osmane të mblidhet nën flamurin kryengritës kundër xhonturqve për të mos përfunduar në gjendje të dhimbshme. U angazhua edhe për të siguruar përkrahjen nga faktori i jashtëm, për çka edhe e takon nënkonsullin britanik në Shkup.

Për ta nisur kryengritjen në Kosovë, Hasan Prishtina bisedon me shumë zotërinj që nuk e njihnin njëri-tjetrin, por “damas e me rezervë të madhe”. Kjo, sepse, siç do të shihet më vonë, vendimtare për rrjedhën e kryengritjes së vitit 1912, përveç Luftës Ballkanike, ishte edhe tradhtia e Nexhip Dragës, pastaj e Riza Gjakovës dhe e Isa Boletinit, shkruan Hasan Prishtina në “Nji shkurtim kujtimesh për kryengritjen e vjetit 1912”.

Pasi çlirohet Prishtina nga kryengritësit e udhëhequr prej Hasan Prishtinës, në Stamboll formohet kabineti i ri qeveritar nga Qamil Pasha, i cili e dërgon në Prishtinë një mision zyrtar të kryesuar nga shqiptari prej Manastirit, Ibrahim Pasha, që kishte detyrë të merrej vesh me kryengritësit shqiptarë për t’i dhënë fund kryengritjes. Hasan Prishtina e prezanton para tij projektin me 4 pikë, ku qartas kërkon autonomi për Shqipërinë, të cilën Ibrahim Pasha e refuzon. Hasan Prishtina jo vetëm nuk lëshon pe, por edhe shton se në rast mospajtimi me këto pikë “…na mund të hecim kështu deri në Stamboll e aty mund të merremi vesh”. Po kështu guximshëm, Hasan Prishtina e paralajmëron më herët në Parlamentin e Perandorisë Osmane edhe fillimin e kësaj kryengritjeje, kur thotë se po vijuan mizoritë e xhonturqve, do të jetë njëri, e ndoshta i pari i atyre që ka me ngre flamurin e kryengritjes.

Ibrahim Pasha bën me kryengritësit shqiptarë atë që Hasan Prishtina synonte ta bënte me partitë politike të Perandorisë Osmane: fut ndasi mes kryengritësve shqiptarë, saqë, siç thotë Hasan Prishtina në kujtimet e tij, Riza Gjakova e Isa Boletini fillojnë të thonë “na nuk duem autonomi dhe nuk mund të dahemi prej osmanlijve”. Të njëjtën e thotë edhe Ismail Qemali në intervistën dhënë gazetës austriake Neue Freie Presse, të datës 27 gusht 1912: “Ne sinqerisht ndihemi si otomanë dhe dëshira jonë e vetme do të ishte që të bashkëpunonim për zhvillimin dhe përparimin e Perandorisë Osmane”.

Sikur Ibrahim Pasha, edhe konsulli i Serbisë e kishte futur përçarjen mes kryengritësve shqiptarë, duke u dhënë armë Riza Gjakovës e Isa Boletinit. Kështu, Hasan Prishtina detyrohet të kërkojë autonominë e Shqipërisë nënkuptueshëm në programin prej 14 pikëve sepse, siç thotë ai, “me folë kjarisht për caktimin e kufijve të Shqypnis u donte të vrahemi me Riza Begun”. Këto pika pranohen nga qeveria e Qamil Pashës.

Lufta Ballkanike dhe okupimi i Kosovës dhe i viseve të tjera të banuara me shqiptarë nga forcat serbo-malazeze bëhen sebep që pavarësia e Shqipërisë të shpallet në Vlorë e jo në Shkup, dhe që në vend të një Shqipërie të natyrshme, të themelohet një Shqipëri e vocërr. Në vend të një Shqipërie të Hasan Prishtinës, të bëhet Shqipëria e Ismail Qemalit. Përveç kësaj ndikojnë edhe ndasitë brenda kryengritësve shqiptarë, të cilët e mësyjnë Shkupin me vetëm rreth 20% të fuqisë që kishin në Prishtinë për shkak se, sipas Hasan Prishtinës, Riza Gjakova e Isa Boletini mendonin ta shpëtonin Sulltan Hamidin, që ishte i burgosur në Selanik, prandaj, thotë Hasan Prishtina, kishim frikë se ndjekësit e tyre do të bashkoheshin me këta dy për shpëtimin e Sulltan Hamidit. Me qëllim që të mënjanojë ndodhi të pakëndshme, Hasan Prishtina i shpërndan kryengritësit në Shkup. Ai refuzon kategorikisht idenë e Ibrahim Pashës për ta ndëshkuar Riza Gjakovën e Isa Boletinin sepse nuk dëshironte të dëmtonte prestigjin e shqiptarëve, e madje thotë se më parë do të pranonte që Ibrahim Pasha këtë veprim ta bënte kundër vetë atij.

Siç mund të shihet nga kujtimet e Hasan Prishtinës, ai ishte tejet i mllefosur me Riza Gjakovën e Isa Boletinin, sepse me ta jo që nuk mund të flitej për punë pavarësie, por as për autonomi. Ishte i mendimit se, po qe nevoja, Riza Gjakova e Isa Boletini të ndëshkoheshin nga shqiptarët. Kur Hasan Prishtina takohet në Shkup me përfaqësuesit e Shqipërisë së Mesme, të cilët binden për fanatizmin e Riza Begut e Isa Boletinit dhe për pamundësinë e shpalljes së pavarësisë, u premton se pas tre-katër muajsh do të bënin prapë një kryengritje dhe do ta shpallnin pavarësinë, por edhe se do t’i eliminonin, në emër të interesit të Shqipërisë, disa persona që mund ta pengonin arritjen e qëllimit të shenjtë. Por, plasja e Luftës Ballkanike i qet poshtë të gjitha planet.

Politika shqiptare në Kosovë edhe sot është e ndarë në rrymën e Hasan Prishtinës dhe rrymën e Ismail Qemailit, Isa Boletinit & Co. Sidoqoftë, sot, 77 vjet pas vrasjes së Hasan Prishtinës, këto kujtime vetëm sa e forcojnë idenë se përfundimisht duhet sa më parë të hulumtohet themelisht jeta dhe vepra e këtij burri të madh, mendimtari, luftëtari e veprimtari politik, i cili, praktikisht, me idetë, angazhimin dhe veprimin e tij, ishte themeltari i shtetit shqiptar.

[Dar_di]

Hasan Prishtina, një shembull si duhet punuar për vendin

Nga Burim Breznica

Libri në formë ditari: “Nji shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen Shqyptare te vjetit 1912″ që paraqet shënimet e patriotit dhe dijetarit të shquar, Hasan Prishtina, sponsorizuar nga Drejtoria për Arsim, Kulturë dhe Rini e komunës së Prishtinës (2009) me të vërtetë është një broshurë apo libër ditar i veçantë, mbresëlënës dhe që mund të mësohet prej tij. Në këtë libër interesant, fillimisht jepen shkaqet historike, mënyra e organizimit dhe kryengritja e shqiptarëve kundër pushtuesit otoman të asaj kohe (fillimi i shekullit 20) e pandalur për liri si dhe vështirësitë në komunikimin ndërshqiptar të asaj kohe, përveç tjerash.

Përveç lobimit dhe angazhimeve të tij politike të parreshtura për të drejtat e shqiptarëve, tjetër argument i kontributit të madh të Hasan Prishtinës si atdhedashës i dëshmuar, si bujar dhe si vizionar është kur ai ndan fonde nga pasuria e tij private për të ndihmuar të rinjtë shqiptarë që të shkollohen në Normalen e Elbasanit (f. 48) dhe gjetkë. Në vitin 1912 kur bëhen përgatitjet për të filluar kryengritjen shqiptare të kohës, dhe duke pritur ndihmat e premtuara financiare dhe në armë nga udhëheqës të tjerë të lëvizjes por që në momentin e fundit nuk sigurohen, atëherë Hasan Prishtina shet mallin nga depot dhe pasuritë e tij personale për të financuar një kryengritje të tillë.

Ndërsa në parathënie të këtij libri të parë ditar që është botuar më 1921, në Shkodër, thuhet kështu: “Fitimin qi ka me u nxjerr prej kësaj broshure, kam me e kushtue për sigurim t’arsimit të fëmijëve jetima, veçmas në Kosovë, Shqipëri, Dibër dhe Çamëri”. Edhe pse një situatë tjetër ajo në të cilën ka jetuar Hasan Prishtina, mësimi që zyrtarë dhe funksionarë aktualë në institucione dhe në kompani publike (sigurisht ka shumë përjashtime) por edhe individë nga sektori privat mund të nxjerrin është esencial dhe shumë i rëndësishëm: atdhetarët, dijetarët dhe ata që punojnë sinqerisht për vendlindjen bëjnë gjithçka për ta zhvilluar, për ta forcuar dhe për ta përparuar vendin, dhe jo duke menduar për interesa të ngushta individuale apo grupore.

Siç pata shkruar në një analizë timen të mëhershme: institucionet, kudo në vendet demokratike, krijohen që të jenë në shërbim të qytetarëve, që të ndikojnë në përmirësimin e jetës së tyre dhe të ngrisin kualitetin e jetës, duke zhvilluar ekonominë dhe duke angazhuar ato kuadro që janë meritorë, të pakorruptuar e të dijshëm dhe jo njerëz jokompetent, joprofesional dhe të papërvojë, që fatkeqsisht ka të tillë në jetën politike, shoqërore, ekonomike etj. në Kosovën e pavarur, kuptohet me përjashtime.

Qytetarët e Kosovës meritojnë një të ardhme më të mirë, meritojnë qeverisje edhe më efikase, më transparente, meritojnë jetë më të mirë pas gjithë atyre sakrificave që kanë bërë në të kaluarën dhe puna e institucioneve është që të angazhohet maksimalisht në këtë drejtim përkundër kufizimeve të ndryshme financiare dhe shkaqeve të ndryshme, në shumë raste objektive. Modeli i patriotit dhe dijetarit Prishtina është një shembull vizionar dhe bujar për përfaqësues të institucioneve publike dhe atyre private dhe për qytetarët në Kosovë që duhet ndjekur tani më shumë se kurrë më parë, mendoj unë.

[Dar_di]

HASAN PRISHTINA

NJI SHKURTIM KUJTIMESH
MBI KRYENGRITJEN SHQYPTARE TE VJETIT 1912

Shkodër
SHTYPSHKRONJA FRANCISKANE
1921

(Ribotim i parë)
SHTEPIA BOTUESE "EURORILINDJA" 1995

Redaktor: Ramadan Musliu
Përgatiti
për botim: Adem Istrefi


Parathânë
Tue lanë botimin e nji libri mâ të plotë per atë herë kur kam me pasë në dorë dokumentat q'i perkasin kryengritjes shqyptare të vjetit 1912, të cilat më gjinden në Stambollë e Kosovë; tesh për tesh, po e shoh të nevojshme vetëm me qitë ket broshurë me qëllim për me ndritsue pjesësisht mendimin e përgjithëshëm e me forcue pa vjeftsin e disa çpifjeve pa-logjikë qi përfliten për punë të kesaj kryengritje.
Fitimin qi ka me u nxjerrë prej kësaj broshure, kam m'e kushtue për sigurim t'arësimit të fëmivet jetima të Kosovës, Dibrës e të Çamëris qi gjinden në Shqypni.

Hassan Prishtina.

_____
Shënim: - Tue kënë se gjyshi i em, Haxhi Ali Berisha, para 150 vjetve ka ardhë në Vulçitirn nga katundi Polancë (Drenicë), prandej mbi-emni em duhet me kenë "Polanca ". Por mbas qi u zgjodha deputet i Prishtinës e mbrapa, ndeper shkrime, fletore e tjera më quejshin Hassan Prishtina, për ket shkak po me vazhdon gjithnji ky mbi-emen.

Nji shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen shqyptare të vjetit 1912

I.
Shkaqet e kryengritjes:
Shkaqet e kryengritjes janë të shuma e shum nduersh. Por po i shkurtojmë ndër këto qi janë mâ kryekreje:
1) Shovinismi i komitetit "Jeune-Turc".
2) Pa pajtimi i traditionevet e zakonevet të Shqypnis, sidomos të Gegnis, me konditionet e liris tyrke.
3) Intrigat panislamike t'administrationit.
4) Të përzimunit t'ushtris në politikë.
5) Mizorit tyrke të vjetit 1910.
6) Shvillimi i ndërgjegjes komtare në Shqypni.
7) Systemi mizuer e i pa ligjëshëm qi ndoqi qeverija e tyrqvet të rij ndëpër zgjedhje të vjetit 1912.

II.
Para lëvizjes s'armatisun.


Nji ditë historike në Parlament Othoman.
Nji mizori pa farë frêni mbretnonte në Shqypni fill prej asaj dite qi operationi i Turgut Pashës (1910) mori fund me fitim të plotë të Turkis.
Nuk kish ma në Shqypni as klube, as komitete e shkolla. Bashkimxhit (emën qi u epshin tyrqit nacjonalistve shqyptarë), ishin shperda e krejt organizimi komtar nuk shënonte veç se nji shkatrrim; kësaj gjendjeje të dishprueme i dhanë deri diku nji shkas positiv lëvizja malcore e vjetit 1911, veprimi i komitetit bullgar ndër viset e Makedonis, ngatrresat qi paten le e u shvilluen në mes t'elementave othomanë mbas themelimit të partis "Marrveshtje e Liri" e lufta Italo-Turke qi plasi për çashtjen e Tarabullusit.
Kah fundi i vjetit 1911, tue u frymëzue nga idhnimet e mizoris turke, partija kundreshtare bani nji pyetje mbi gjendjen e Shqipnis e e ngushtoi Hakki Pashën me dhanë hesape mbi ket pikë përpara Parlamentit.
Shumica e deputetënvet të Shqypnis më paten ngarkue me i ba ball shpjegimevet të Vizirit tyrk, tue i u mbështetë dokumentavet qi kishim mbledhun përmbi këto mizorina.
Biseda u hap e qysh në fillesë shkoi tue u ashprue. Çashtja kishte nji landë të pa kufizueme. Na ishim të fortë në lamë të logjikës e me prova të gjalla në dorë. Mora pra edhe unë fjalën. Kritikova ashprisht politikën të turpshme qi po ndiqej në Shqypni. I derdha arësyenat qi më shtyjshin në ket kritikë kaq të rreptë e ma në fund tue permbledhë krejt energin t'eme i a lidha kryet me ket frasë:
"Në kjoftë se Qeverija nuk ndrron politikë e administrim në Shqypni, në kjoftë se shqiptarët nuk i gëzojnë të drejtat e tyne politike, asht për t'u vu oroe qi kanë me shpërthye nji varg ndodhinash të përgjakëshme e t'idhta".
Nji deputet arab ma priti:
"Ç'kuptoni me fjalën ndodhina të përgjakëshme e t'idhta?"
I përgjegja:
"Po due me thanë qi në kjoftë se "Tyrqit e Rij" vijojnë në zbatim të këtij systemi mizuer në lamë të politikës së përmbrendëshme, kam me kenë njeni, e ndoshta i pari i atyne, qi kam për t'a ngrehë flamurin e kryengritjes".
Ky deklarim përpara ma se dy qind deputetënve, kabinetit tyrk e mija ndigjuesve u bani efektin e njij bombe.
Hakki Pasha u çue në kambë e tha:
"Hasan begu t'a kishte përdorue kët fjalë për dobi të vendit pat me krye nji shërbim të madh. Por, Hasan begu me këto fjalë ka për qëllim me i a shti zjarmin krejt Perandoris".
I a prita:
"Pashë, Pashë, nuk po flas veç se nji të vërtetë. Në kjoftë se nji ditë themelohet në ket vend nji liri e vërtetë, vendi i yt e i shokvet t'uej nuk ka për të kenë këtu; por në Gjygj të Naltë (divan alii)". Kur duelem nga Parlamenti, deputetent e Shqypnis e shqyptarët e Stambollit rrëfyen nji gëzim të pa kufizuem e më përshendetën me nji sympathi krejt të posatshme.
Ismail Kemal begu më përgëzoj nxehtësisht e më proponoi me u gjetë në darkë në shpi t'eme për me pasë shteg me bisedue pak ma gjatë mbi situation të ri.
Kështu mbaroi këjo ditë historike qi nuk pat lanë shteg pajtimi në mes të Shypnis e të Komitetit "Jeune-turc".

Vendimi
Ismail Kemal begu, sikur m'a pat dhanë fjalën, u gjet në shpi t'eme për darkë dhe e kaluem natën së bashku.
Gjanë e gjatë biseduem mbi fatin e Shqypnis e ma në fund venduem me i dhanë mbarim mizorivet tyrke me nji kryengritje. Biseda u mbyll me këto fjalë:
Ismail Kemali begu: "Hassan beg, i besoi fetarisht karakterit të Zotnis s'Ate. Ky besim më ka shty me i shkrue në zemër t'eme me ato fjalë qi i përdorove në Parlament tue thanë: kam me kenë njeni e ndoshta i pari i atyne qi kam për t'a ngrehë flamurin e kryengritjes"!...I përgjegja:
"Ismail beg, para se me folë nji fjalë matem shum e mbasandej flas; por, mundem me Ju sigurue qi zakon i em asht me mbajtë nji fjalë qi më del nga goja. Pra mbassi edhe Zotnija e Juej po e ndin nevojën e njij kryengritje, ndoshta vetëm vendimi i ynë nuk mund të mjaftojë për me qitë në krye ket qëllim, e më duket qi do të na duhet me u bashkue edhe me katër, pesë vetë rreth ketij vendimi".
Ismail Kemal begu më përgjegji: - "Poh, edhe unë jam në mendim të Zotnis s'Ate".
Mbasandej më proponoi me u gjetë n'e nesre në Hotel "Pera Palace" e me vijue bisedën aty mbi ket pikë.


Në Hotel "Pera Palace".
Të nesermen kuvendi në mes t'Ismail Kemalit e meje zgjati ma se tre sahat e, në fund, venduem me mbajtë nji kuvend tue pasë me vedi këta Zotnij:
Myfid beg Libohovën, Esad Pashë Toptanin, Aziz Pashë Vrionin e Syreja beg Vlonën.
Me disa prej tyne u muer vesh Ismail begu e me disa unë. Kur kuptuem se këta zotnij mendoheshin si na të dy, venduem me ba nji mbledhjë në shpi të Syreja begut, në Taksim.


Komploti i Taksimit
Mbledhja u mbajtë nën kryetari t'Ismail Kemalit.
Tue marrë para sysh randësin e çashtjes qi kishim për të bisedue proponova me u betue të gjith para se të fillojshim kuvendin.
Ky proponim u pranue dhe betimi u ba tue dhanë fjalën e nderes seicili prej nesh mos me i kallxue kurrkuj shka do t'u flitte e t'u vendote n'at mbledhje.
Mbas betimit filloi kuvendi.
U numruen e u përmenden dhe nji here krejt mizorit e "Jeune-turqvet" në Shqypni e politika e tyne në çashtje të shkollavet e të shkrolavet qi pat shkue gjithnji tue u rreptësue.
Sa per ndonji privilegj politik e administruer jo me u marrë vesh, por nuk ish punë as me hy në bisedë me 'ta.
Pra kuvendi nuk zgjati shum e të gjith shokët u bashkuen mbi ket pikë:
"Per me i dhanë fund politikës tyrke në çashtje të kultures komtare e për me sigurue disa privilegje politike për Shqypni nuk ka tjetër mjet veç se me fitue më nji kryengritje të përgjithëshme".
Kështu pra u vendue qi t'u organizonte kryengritja e biseda nisi me rrjedhë mbi ket pikë të dytë: Qysh do t'u organizonte këjo lëvizje e kur kishin me fillue veprimet?
Ne ket mes rolin ma të çmueshem kishte për t'a luejtë Kosova.
Për ket arësye u vendue me gjetë e me i futë ndëpër Mal të Zi në Kosovë pesë-mbëdhetë mijë pushkë "mauzer" e me mbajtë n'urdhen t'em, posë ketyne, edhe dhetë mijë napoleona ari.
Zbatimin e këtij vendimi e mori mbi vedi Ismail Kemal begu qi pat tëfaqë nji uzdajë të fortë me sigurue ket punë ndepër Europë.
I sigurova shokët se kisha per ta organizue kryengritjen ndepër të gjitha krahinat e Kosovës e këjo kryengritje kishte për të plasë kur armët e të hollat do t'i kishe në disposition t'em. Me gjith këtë, per me fitue ma mirë e ma shpejt, menduem se nuk kishte me mjaftue nji lëvizje e kufizueme vetëm në Kosovë. Pra, shtova, se kishte me i u dashtë si Toskënis ashtu edhe Shqypnis së Mesme me marrë pjesë në kryengritje disa dit mbas Kosovës.
Esad Pasha, tue u përgjegjë, siguroi me dalë vetë e me i pri Shqypnis së Mesme e Mirditës.
Sa per Myfid begun, Aziz Pashën e Syreja begun edhe këta zotnij dhan fjalën me u gjetë në krye të çetavet të Jugut drejtë për së drejti.
Ismail Kemal u detyronte me mbetë n'Europë e me na ndihmue me armë e me të holla tue sjellë në të mirë të lëvizjes s'onë mendimin e përgjithëshëm t'Europës.
Këto ishin fjalët t'ona para se me dalë prej shpis së Syreja begut:
Tue i u perdrejtue shokvet u thaçë!
''Jam i bindun, se të gjith jeni të ndershëm; por, po ju deklaroj edhe nji herë qi, ku të dalë le të dali, unë kam për të kenë në mal kur ka me tingllue çasi i kryengritjes. Per këte kam vu peng pak përpara fjalën t'eme të nderes. Ju lutem pra mos me më lanë vetëm, pse jeni betue edhe Ju.
M'u përgjegjen të gjith me nji heri:
"Mundeni me kenë të sigurt se edhe na kemi për t'a krye detyrën t'onë".
Kështu mori fund kuvendi e u mbyll komploti i Taksimit.


Nji pritje prej anës së Sulltanit (audience).
Nuk ishin vetëm shqyptarët qi i kundërshtoheshin sundimit "Jeune-turc", por krejt elementat e perandoris, edhe nji pjesë e popullit tyrk, punë këjo qi na i lehtësonte më nji mënyrë të posatshme veprimet në lamë të përgatimevet e na siguronte sympathin e krejt elementavet të Shtetit të Turkis nder minuta të para të kryengritjes.
Pra: per me i dhanë nji shkas pak ma të gjallë lëvizjes antijeunëturke, me initiativë të grupit shqyptar u formue nji deputation prej pesë deputetensh (shqyptarë, arabë, tyrk, qyrd, armen) per me ia paraqitë Sulltanit ankimet e partis kundërshtare.
Mora pjesë në ket deputation edhe unë.
Nafi Pasha, përfaqësuesi i grupit arab, kritikoi me ashprim politikën e partis Jeunë-turke dhe shtoi se këjo politikë heret a vonë kishte per t'i tronditë themelet e Perandoris.
Kur Nafi Pasha i mbaroi fjalët e veta, mora fjalën unë tue i thanë Sulltanit:
"Mbreti i im, në kjoftë se nuk i nepet fund nji orë e ma para politikës së shtrembët qi po ndjekë partija Jeunë-turke ndepër të gjitha krahinat e Perandoris, vendi ka per t'u ba lama e shumë ndodhinave të përgjakëshme dhe do të heci me vrap kah njij rrënim i plotë. I vetmi shpëtim per t'a pritë ket rrezik asht të largumunit e partis së turqvet të rij nga fuqija".
Fjalët e mija ban nji përshtypje aqë të thellë sa Sulltanit i u përlotuen syt.
Audienca muer fund mirë, por, fitimi mbeti fjeshtë moral, pse Sulltani nuk e kishte at fuqi sa me shkatrrue sundimin Jeunë-turk. Këte, muejtem me e kuptue të nesermen kur "Tanini", organi i partis Jeunë-turke, botoi nji artikull të rreptë kundra mejet me ket titull:
"Hassan begu nga Vulçitirni, deputeti i Prishtinës, filloi me na kercnue (tehdidë) perpara Mbretit".

Nji ftim në dyluftim (duel)
Ky artikull, tue më shtrëngue me përgjegjë, hapi në shtyp të Stambollit nji polemikë t'ashpër qi u përfundue me nji ftim në dyluftim (duel) qi i a çova Hysein Xhahidit, drejtorit të "Taninit".
Sheih-islami, mbi këtë, botoi nji fetva me të cillen kundërshtoi tue gjykue duel-on kundra parashkresave (presceiptions) të Sheriatit e Mbreti, jo vetëm ndaloi me ba duel, por dhe na shtrengoi me u pajtue.
U pajtuem me Hysein Xhahidin e "Tanini" nuk shkroi ma as kundra mejet as kundra shqyptarvet.


Partija "Marrveshtje e Liri" e kryengritja Shqyptare.
Tue i u mbështetë levizjes vepruese qi paten pasë nder këto
kohna komplotistet e Taksimit ndeper konflikte të partis
"Marrveshtje e Liri" me partin "Bashkim e Perparim" shumë
zotnij paten pretendue ma vonë se kryengritja 1912 u organizue
me dijeni e me bashkpunim të partis "Marrveshtje e Liri"
Këjo dava asht fare kundra së vërtetës, pse as na nuk ishim aqë të pa mendë sa me i lajmue tyrqit mbi nji komplot shqyptar, as tyrqit nuk kishin pranue qi shqiptarët t'i rrokshin armët kundra ushtris së tyne.
Komplotistët kanë përfitue nga antagonismi i partivet politike, por pa i a bjerrë me as nji mënyrë karakterin fjeshtë komtar Komplotit.
Partija "Marrveshtje e Liri" ka muejtë me dijtë aq sa partija sunduese d.m.th, "jeune-turke'"
Roli i komplotistvet në ket mes asht kufizue më këte: Me e ndezë me çdo mënyrë antagonismin e këtyne dy partivet kryesore të politikës othomane.


Të shpërdamit e Parlamentit othoman.
Partija kundërshtare ishte tue fitue dita me ditë, antagonismi pat mërrijtë më nji shkallë aq t'ashpër sa partis Jeunë-turke nuk i pat mbetë tjetër armë për veç se me shpërda parlamentin, mjet qi mund të quhet fysheku i dishprimit qi i takon me provue ase me kerkue me provue çdo partije politike në të bjerrun të davas.
Partija Jeunë-turke përfitoi nga karakteri i vet revolutionar e guximtar dhe e përdoroi me fitim ket fyshek të mbramë.
U shpërda pra parlamenti tue lanë mbrapa nji pezmetim të pashoq nder rrethe t'oppositionit.
Më ket rasë u thashë deputetenvet arabe e qyrdë qi Xhemeitxhit kanë për të kerkue të fitojnë ndeper zgjedhjet e reja tue perdorue mënyra të pa ligjëshme e ndoshta edhe mjetet e terrorismit e kështu nuk ka me na mbetë ne veç se me i rrokë armët për me i dalë zot të drejtavet t'ona politike.
Qëllimi i em me ket propogandë ishte, me i u dhanë guxim e me i shty edhe ata kah udha e kryengritjes.


Komiteti bullgar i Makedonis e kryengritja e 1912-ës.
Mbassi u shpërda parlamenti othoman, Ismail Kemal begu u nis per Europe e unë për Kosovë, tue vendue me permbajtë korrespodencën ndepër mjet të Konsulatës Britanike të Shkupit.
Kur arrijta në Shkup puna e parë qi m'u desht me krye kje me qitë nji hap të njimendëshëm per nji të marrëm-vesh Shqiptar-Makedonas.
E kerkova dhe u poqa me Z.Pavlof, ish-deputetin e Shkupit në kohë të Turkis e ambassadori i Bullgaris pranë Mbret Wied-it më 1914.
Këtu po shkurtoi proponimin qi i bana:
'Tyrqit, mbas konstitutionit 1908, kanë ba e po "bajnë mjaft mizori në Shqypni e në Makedoni".
"Nuk i kanë nderue kurrqysh të drejtat e shqyptarvet e të bullgarvet".
"Terrorismi i tyne po shkon gjithnji tue u ashprue e po ndjekun nji politikë fjeshtë panturkiste. Pra, më duket se ka arrijtë koha me pështue prej kësaj zgjedhe mizore ndeper mjet të njij kryengritje të përbashkët tue pasë për qëllim me krijue nji shtet autonom shqyptar-makedonas".
"Më duket shumë e nevojshme qi mos t'a bjerrim ket rasë e unë jam aq i sigurët qi kemi për të fitue tue kenë se po pranoni të merrni pjesë në kryengritje vetëm atë-herë kur keni për të pa se shqyptarët po fitojnë".
Z.Pavlof m'u përgjegj:
"Proponimi i zotnis së Juej ka nji randësi aq të madhe sa nuk mundem me Ju përgjegj pa dergue nji njeri të posatshëm në Sofje e pa marrë urdhna prej qendrës së përgjithëshme të Komitetit t'ynë. Qandra e Shkupit nuk ka kompetencë me vendue mbi nji çashtje kaq të randësishme. Ju lutem pra me më dhanë lejë deri sa të më këthehet njeriu".


Të përpjekunat me Konsulin e Anglis të Shkupit.
Tue pritë pergjegjen e Z.Pavlof i u perdrejtova Konsulit Britanik të Shkupit dhe i bana ket deklaration me gojë:
"Na shqiptarët, për me i dhanë fund mizoris tyrke në Shqypni si edhe pengimevet qi po na bahen në çashtje t'alfabetit e kultures s'onë komtare, kemi zgjedhë si të vetmin mjet shpëtimi me ba nji lëvizje t'armatisun kundra sundimit turk.
Më ket rasë të rrezikëshme kemi nevojë të madhe per përkrahjen e Anglis.
Ju lutem pra të lajmoni Ministerin t'Uej të Punëvet të Jashtme mbi ket deklaration".
Konsuli ish nji zotni shumë liberal. Më pergjegji tue më thanë se kishte per t'i a komunikue me nji herë ket deklaration qeveris së vet e cilla sigurisht nuk kishte per t'a kursye nji përkrahje të gjallë në të mirë të njij Shqypnije qi rrokë armët për liri.
"Me gjith ketë, shtoi Konsuli Britanik, kam me muejtë me ju dhanë nji pergjegjie të këputme mbassi të marr pergjegjen e Londrës"
_____
Shënim: - Mbas disa ditesh Konsuli Britanik më ftoi në çajë me anen e dragomanit të tij z.Haxhi Havadis e me tha se Qeverija e tij i kishte përgjegjun mbi deklarationin t'em tue thanë se Anglia nuk ka interes nder çashtje Ballkanike, prandaj s'ishte as kundra as antare e nji kryengritje së Shqyptarvet.

Të parët e Kosovës.
Në Kosovë mbretnonte nji pezmetim shumë i ashpër kundra Xhemjetit. Pra, kujdo qi i a hapa nevojën e njij levizje me armë m'u përgjegj positivisht.
Kuvendova me shumë Zotnij nga Parija mbi shvillimin e njij kryengritje; por damas e me reservë të madhe. Çashtja ish shumë e randë e sberthimi i saj kerkonte nji mëshehtësi e mjeshtri sa as nji punë tjetër. Pra, ata qi u merrshe fjalën nuk muejshin me njoftë shoqishoin e të gjith ishin lidhë në mue.
Tue kenë se nji pjese e këtyne zotnive rrnon edhe sot në Kosovë, ku po mbretnon mizorija sllave, nuk kam se si me permende këtu veç se emnat e atyne qi kanë dekë, ase qi nuk mund të kenë ndonji dam prej sundimit barbar të Serbis.
Riza beg Kryeziu nga Gjakova, Zeinullah begu, im kushëri, nga Vulçitirni, Isë Boletini, Xhemal beg Prishtina, Halim beg Deralla, Ahmed beg Gjakova, nji nga nji, u besatuen me mue qi kanë për të hecë deri në fund. Kështu m'a dhanë besen dhe krent e Llapit e të Drenicës.
Kryengritja kishte per të fillue at ditë qi unë kishe me i mbathë opengat e me dalë në Drenicë (Malci e Vulçitirnit e e Mitrovices). Mbas mejet kishin me i marrë malet krejt ata qi më patën dhanë besën.


Ismail Kemali.
Koha e shënueme për kryengritje u afronte gjithnji.
I shkrova Ismail Kemalit qi t'a kryente detyrën. M'u pergjegj me sot e neser e me premtime të thata.
Unë, aqë rreptas i pata hy punës sa nuk muejshe me bjerrë as nji minutë nga friga sidomos qi mos po dishprohen e mos po lodhen ata qi ishin betue.
Kështu, bjen fjala, më ngjau me Nexhip beg Dragen.
Ky zotni m'a pat dhanë fjalen si tjetër: Nji ditë më vjen Selim Fanda e më thotë: "Nexhip begu më ndeshi te Ura e Gurit e më tha: "A po shef Selim aga qi policët po duen me më xanë!"
"A thue Nexhip begu ka dijeni mbi kryengritje qi organizohet?"
"Jo" i thashë, nuk din gja. "T'ishe kenë polic, m'a priti Selim Fanda, kishe me nxjerrë shumë sende e punë nga tuta qi diktova te ky zotni".
Me gjith qi ket lajm e prita me gjak të ftohët, kuptova mirë qi kishe nevojë me qetësue Nexhip Begun. U poqa me zotnin e tij në Kafe t'Izzetit prej nga shkuem në Kafe "Turati". Aty, mbassi hapem biseden tue kuvendue mbi disa punë të pa randësishme, gjeta rendin dhe i thashë: "Me gjith qi Ju pata diftue se do të na u lypte me u pergatitë per nji kryengritje të pergjithëshme, kam muejtë me kuptue tash vonë se realisimi i këtij mendimi nuk asht i mundëshem veç se mbas dy vjetve e per hesap t'em kam hjekë dorë tash per tash nga caktimi qi kishim;'"
Me ket dredhi i dhashë fund tutes së Nexhip begut.
Më tjetren anë, per të holla e për armë nisa me ngushtue Ismail Kemal begun pak ma seriozisht.
Nder këto ditët ma të kritikëshme të pergatimevet z.Pavlof-i më bani nji vizitë në shpi e më lajmoi se bullgarët nuk mundshin kurrsesi me marrë pjesë më nji kryengritje. U çudita e kurrqysh nuk muejta me marrë vesh pse Makedonasit refusojshin me u lidhe me ne kur ata, më nji kohë jo shumë larg, kanë pasë kundershtimin ma të madh prej nesh nder lëvizje të tyne për librim të Makedonis. 1)
Këjo pergjegje tue u bashkue me apathin qi diftoi Ismail Kemal begu në të kryemunit të detyres së vet, na pat krijue nji gjendje gadi të dishprueshme.
Nuk kishe veç se krejt pak të holla e puna qi i pata hy ishte shumë e madhe. M'u lypte me gjetë të holla e me gjetë pa hall! Nuk më pat mbetë veç se nji rrugë: me i shitë magazet qi kishe në Shkup e me fillue veprimin e kryengritjes me ket kapital.
I shita pra magazet e me pretekst të zgjedhjevet u nisa për Vulçitirn bashmë me Nexhip beg Dragen qi shkonte për në Mitrovicë.
Prej Vulçitirni çova më katër anë njërës per me i lajmue besnikët e lidhjes se ishte afrue çasi i veprimit.
_____
1) Lidhja Ballkanike qi u tfaq kahë fundi i vjetit 1912 na jep dorë me gjetë shkakun e vertetë të pergjegjes negative të Z.Pavlof-it.
Nuk mund të mirret me mend se çfarë ndryshimit pat me i pru kohës s'onë ma se historike të kishte pasë këjo përgjegje nji natyre të përkundërt.
Tue u gjetun nji herë në Vjenë më ra rasa me kuvendue me nji njeri të famshëm të diplomacis austro-hungare mbi çashtjen e propozimit t'em bullgarve për nji marrveshtje mbi autonomin shqyptare-makedone. Diplomati austro-ungar më tha se po t'a kishin pranue bullgarët propozimin t'em e po t'ishte realizue ky mendim, për sigurë se jo vetem lufta ballkanike nuk do të kishte ndodh, por edhe lufta botnore kishte muejtë me u zgjatë për shumë kohë.


Kryengritja Drenicë-Jynik
Me 5 Maj 1912 ishe në Drenicë bashkë me Zeinullah begun, burrë në shej per besniki, nationalisëm e bujari.
Nga Drenica shkrova dy letra, nji per nenprefekturen e Vulçitirnit e nji për Nexhip beg Dragen në Mitrovicë.
Letra e parë permblidhte me pak fjalë këtë:
"Tue u bindë qi politika Jeunë-turke po vijon mizorisht në Shqipni, ashtu si pata deklarue në Parlament, po e ngrehi sot flamurin e ngritjes kundra sundimit të Turkis".
Letra e dytë shkurtohet si vijon:
"Krejt Kosovasit e unë ngrehem flamurin e kryengritjes kundra tyrqve të rij. Në kjoftë se nuk dishroni me u da prej popullit të Kosovës, ky njeri ka per detyrë me ju pri deri në vend ku gjindem unë e shokët e mij".
Këto fjalë u ndrruen në mes të Nexhip beg Drages e Ahmet Prekazit, derguesit të letres:
- Ku asht Hasan begu?
- Nuk dij. Nuk kam kohë për me folë shumë e me ndigjue shumë. Në patshit menden me ardhë, jam i gatshëm me ju pri.
- Jam i smuet. Nuk mundem me ardhë - i a ka këthye Nexhip Begu. -
Ket letër i a çova Nexhip begut, per mos me muejtë nji ditë me më kritikue e per mos me i mbetë shteg fjalës së tij të thonte ndo i herë se Hasan Begu nuk më ka lajmue e prandej s'kam marrë pjesë në kryengritje.
Naten e parë bujtem në Balincë e të nesermen, me dy-qind pushkë ram në Prekaz, te Ahmet Delija ku i mblodhen krenët e Drenicës dhe kerkuen qi t'a perësritshim besën e dhanme.
Besa u lidh me këto fjalë:
"Bajmë be e japim besen e burravet, se kemi me ba çfardo flije e në kjoftë nevoja kemi me i ba kurban me duer t'ona robët e fëmit t'onë."
Kur arrijtem në Gjyrxhevik (krahin'e Pjejes) tu Sadik Rama u persërit besa, dhe në ket krahinë e prej këndej ram në Pozhar, krahin'e Gjakovës.
Fuqija e jonë shkonte gjithnji tue u shtue e aty per aty ishim të zotet me çue në kambë nji ushtri të madhe fort kryengritësh.
Kështu erdhem në Jynik, vendi historik ku gjithmonë bashkoheshin e lidhshin besë Peja e Gjakova per me i ra Turkis.


Lidhja e Jynikut.
Populli i Jynikut na priti shumë mirë. Me t'arrijtun këtu i a perdrejtova Riza beg Gjakoves nji letër qi mund të shkurtohet në këto fjalë:
"Arrijta në Jynik bashkë me shokët per me realisue qellimin.
Ketu po Ju pres, Ju e parin e Gjakoves".
Të nesermen Riza begu u gjet në Jynik. Ahmed begu, i biri i Myrteza Pashes, pat mërrijtë në Jynik bashkë me ne. Pak mbrapa mërrijti edhe Hassan Feri me pari të Plavës e të Gucis.
- Nder këto dit Malcija e Gjakoves, tue nxjerrë per preteks çashtjen e zgjedhjevet e me të shtyme t'Ahmet begut pat fillue me u turbullue e me i u kercenue Gjakoves. Malcorët patën nisë e kerkue qi të mësohet gjuha komtare ndër shkollat e Shtetit.
Zeqir Halili, nji prej krenvet ma në shej të Krasniqes, i pat pri kësaj levizje. - Zeqir Halili, në kryengritje të 1912-ës i ka krye pikë per pikë instruktionet qi ka marrë dhe ka mbushë plotësisht detyren e vet komtare. -
Në Jynik u bashkuen per pak ditë shumica e atyne qi muejshin me perfaqësue popullin e Kosovës.
Në ket mes arrijti dhe Bajram beg Curri pak si idhnueshëm pse nuk e pata lajmue kur ishim në Shkup. Tue pa qendrimin e zemrueshem të Bajram Begut u solla e i thashë si tue u mahite:
- Shka kishe me ba, kur Ju pashë se kishi lidhë mjaft miqësi me xhemietxhit?
- Jam shqyptar, m'a priti, nuk kam mendue kurr veç se si shqyptar e këtë koha ka per t'a provue.
- Bajram beg, na kësaj pune i kemi hy. Jemi të shtrenguem me dalë me nderë e me i sigurue Shqypnis disa privilegje. Në kjoftë se kësi shtegu nuk mundemi me realisue qellimin kemi per të ra n'at gjendje qi gjinden tyrqit e fushes "Hajmana", e kështu kanë per t'u vërtetue fjalët e Talat begut, kryetarit të Jeunë-turqvet. 1)
_____
1) Tyrqit e Hajmanës perbajnë at pjesë të popullit tyrk qi janë shtypë ma së forti nga Turkija.

Bajram Begu nuk vanoi me kuptue randësin e gjendjes e biseda në mes t'onë vijoi:
- Për me luftue me nji Perandon e me fitue kundra saj duhet me pasë shumë sende e sidomos armë, munition e të holla - tha Bajram Begu.
- Unë i përgjegja:
- Ismail Kemal begu ka pasë marrë mbi vedi mena dergue 15.000 pushkë e 10.000 napoleona. Si duket këto nuk kemi për t'i pasë, mbassi deri me ditë të sodit as të hollat nuk na i ka çue. Por Bajram beg nuk kemi edhe fort nevojë per keto sende. Mos muejshim sot me ngrehë krye pse nuk kemi pushkë e të holla do të bahemi razi me jetue si tyrqit e Hajmanes e kurrgja kurrkujt...
- Poh, tha Bajram begu, keni të drejtë. Asht nji detyrë e shejtë per ne me luftue kundra çdo anmiku dhe mos me pasë as pak pushkë. Lufta na u ka ba detyrë. Pra duhet t'i dalim zot të drejtavet tona e të pështojmë prej robnis.
Në Jynik ishin të mbledhun shumica e paris së Kosovës Paris së Pejes nuk i besojshim mjaft e pra dhe ket pari e ftuem në Jynik.
Zejnel begu, Sejfeddin begu e Jashar Pasha erdhen e i u diftuem pse po u bante mbledhja.
Këta zotnij, jo vetëm nuk diftuen nji vullndesë të mirë, por filluen tinzisht me ba nji propogandë per me paralisue qëllimin. Deri diku ia paten këthye mendjen dhe Riza beg Gjakovës. Na muejshim me i hy punës dhe pa pasë fort nevojë per parin e Pejes; por dishrojshim m'u duke fare të bashkuem per me fitue ma lehtas e ma mirë.
Na duhej pra me ba nji hap guximtar e me i lanë të parët e Pejes e Riza beg Gjakovën perpara nji "fait accompli".
U mora vesh me Ahmet begun e Myrteza Pashës qi i u dha urdhën çetavet të Berishes me i a fillue pushken ushtris tyrke nder rrethe të Pejës.
Të nesermen heret, para se me u zbardhë dita, pushka krisi me tyrqit tue mos i lanë shteg kurrkujt me u marrë ma me diplomati.
Riza begut i a çuem nji njeri qi u shti sikur me pasë ardhë prej Gjakove at ditë per me i kallzue se tyrqit e kishin dënue për dekë e, në kjoftë se do të këthente në Gjakovë, kishin per t'a xanë e gri.
Kuvendi nuk kishte se si shtyhet ma. Të ndeshunat u shvilluen rreptësisht e krejt parija ram në Strellc, katund afër Peje ku u ngreh qandra e kryengritjes.
Populli nisi me u mbështjellë rreth kësaj qandre.


Rrethimi i Pejes.
Kryengritja u shvillue shpejt e me nji energi t'egersueshme rreth Pejes; katundet rreth qytetit u pushtuen e qarku i rrethimit u ngushtue e të mësymet kundra kodravet të forcueme me topa shkuen tue u ashprue pa pra.
Xhafer Tajari, kommandanti i këtij vendi, bani mrekulli qindrese per mos me na i lëshue kodrat e Jarines e të Karagaçit.
Furija e kryengritsvet kishte marrë nji fytyrë aq të mnerrshme sa u bind dhe Xhafer Tajari se qindresa per te duhej t'ishte nji qindresë dishprimi.
Tri dit e tri net nuk pushoi as nji minutë gjimimi i topavet e fishkullimi i plumbavet.
Numri i kryengritsavet ishte shumë ma i madh se ai i ushtris; por shqyptarët kishin nji pushkë per ma se dhetë vetë, me fort pak munition e ushtrija tyrke ish ngujue nder llogore e pika strategjike me krejt veglat rrenuese të teknikes së shekullit XX.
Lufta u ashprue gjithnji e kur fortesat ishin tue ba qindresen e mbramë, regimenti 21 tyrk i Gjakovës, bashkë me regimentin e parë të Stambollit shperthyen tue na ra kahë shpina e na shtrenguen me i u veshë malevet qi shtrihen kahë Rugova e Plava.
Kështu hovi i parë i kryengritjes u thye mjaft keqas perpara Pejes; por morali i shqyptarvet nuk u prish fare e mënija e shpagimit (intikamit) u shtue edhe ma teper nder zemra të tyne.


Trathtija e paris së Pejes.
Mbas këtij të thymuni dy vende na paten mbetë ku muejshim me u përmbledhë e me vijue kryengritjen: Rugova e Pejes ase Malcija e Gjakoves.
U preferue Rugova 1) "per ku nguli kambë Zejnel begu i Pejes bashkë me dy shokët e vet.
Rugova me gjith qi na priti mirë, me gjith këte i u perkrah-paris së Pejes e cila ishte e marrun vesh me Xhafer Tajarin para se me ardhë në Jynik bashkë me krenët e Rugovës, pose Qerim Begut.
Nuk na pat mbetë pra, tjetër mjet per me pështue prej nji kurthe trathtare, veç se me lëshue Rugovën.
Qandra e kryengritjes nguli në Krasniqe prej kahë na duhej me komandue nji levizje qi shkonte tue u shtri nder të gjitha krahinat e Kosovës e ma rreptas nder rrethe të Mitrovicës, nen prisi t'Isë Boletinit, e nder rrethe të Prishtines.


Nji çpallje.
Mu nder keto minuta kritike të levizjes, kur nuk muejshim me dijtë kush ka per t'a fitue davan, a Shqyptarët apo Turkija, u pa si e arësyeshme me i lëshue popullit othoman nji thirrje per t'i dhanë shkas kryengritjes e per me fitue sympathin e krejt elementavet të Perandoris në të mirë t'onë. Nuk kishim se si me fitue luften pa i a shti çarten dhe ushtris tyrke.
Këjo çpallje u shtyp ndeper të gjitha gazetat dhe mund të shkurtohet si vijon:
"Qëllimi i të ngrehunit të flamurit të kryengritjes asht per me i dhanë fund sundimit barbar të jeune turqve, qi nen fytyrë të liris janë tue perkrye të gjithë llojet e mizorinavet në vendin tonë të cilat të shtyjnë me pasë ndjesë per absolutizëm të Sulltan Hamidit.
Ata qi duen atdhen e nderin, i perkrahen landsisht e moralisht trupit t'onë kryengritës, qi ka dalë në fushë me ketë qëllim të shejtë. Ata qi dishrojnë qi osmanlijt mos të mërrijnë në nji gjendje të dhimbshme, mblidhen nen flamurin t'onë kryengritës. Atdheu pret prej nesh bashkimin. Dita asht sod e minutat janë afrue per me pështue prej të këqijave të jeune-turqve. A pështim a vdekje!"
_____
1) Rugova asht krahina ma e forta e Pejes qi shtrihet kah veri i qytetit me nji grykë të gjatë e teper strategjike e me nji popullsi në za per trimni e shëndet.


Lufta e Qafes së Prushit.
Nuk kishim kohë per të bjerrë; na duhej me fitue nji luftë per me çue moralin e popullit nder rreth të Pejes e të Gjakoves.
Këtu Bajram Curri permbledhi fisin e vet Krasniqen e mësyni qafen e Prushit (Has).
Në Has Turkija kishte lanë nji garnison prej katër bataljonash.
Nji luftë e pergjakëshme qi zgjati ashprisht nen komandë të Bajram Currit, tue marrë pjesë Hasi, Gashi e Bityçi nder rrethe të Qafes së Prushit me të mësyme e kundra të mësyme i shperdau këta katër bataliona. Tyrqit u thyen keqas tue na lanë në dorë shumë munitione, armë, mitraloza e topa, me qinda të dekun, të plaguem e robë lufte.
Gjallnimi i ynë ishte aq i plotë sa i dha shpirt e zemer krejt popullit.
Robët e luftes shka ishin ushtarë, u liruen mbassi u çarmatisen e mbassi i mashtruem tue i thanë se kryengritja nuk kishte tjetër qëllim veç se me pështue katundarin shqyptar e anadollak prej njij sundimi mizuer. Këta të mjerët me habi të madhe e perbijshin ket propogandë e kur u këthyen në Gjakovë demoralizuen gadi krejt ushtarët e garnisonit t'atij qyteti.
Nji lidhni me ushtrin othomane të Gjakoves.
Fitimi i njij lufte mjaft me randësi, demoralisoi deri diku ushtrin e Gjakoves dhe i dha dorë atyne oficiervet të partis kundershtare me tfaqë pa kënaqësin e tyne ndaj regimit Jeune turk tue sympatisue çiltas kryengntjen shqiptare.
Këjo ndodhi fort pak e pritme na dha dorë mos me bjerrë kohë perpara Gjakoves e fuqija e jonë komtare heci guximisht mbi fushen e Kosoves.


Pushtimi i Prishtines.
Per pak dit ma se 12.000 kryengritës u duken perpara Prishtines tue u betue të gjith me pushtue qytetin me luftë ase paqsisht.
Në ket mes kryengritësit e krahinavet të Gilanit, të Kaçanikut, të Prizrenit e të Tetoves i paten xanë grykat e Kaçanikut e të Cernoleves e shqyptarët e rrethit të Prishtines, me Isë Boletin e Xhemal Beg Prishtinen e Beqir agë Vulçitirnen në ball, i paten thye tyrqit në Llap e në Gollak e ata të Drenicës, nen komand të Zejnullah Begut, pushtuen Vulçitirnin.
Kommandanti i garnisonit të Prishtines deshti me ba si Xhafer Tajari perpara Pejes dhe morri të gjitha masat ushtarake per me mburue qytetin kundra çdo të mësymes.
Por disa prishtinas trima e ndaluen rrezikun e njij lufte mizore tue i a vu koburen në gojë komandantit të vendit mbrenda në zyrë të telegrafit e tue e ngushtue këte me nenshkrue nji urdhen qi ndalonte ushtrin nder llogore me ba çdo kundreshtim në kjoftë se kryengritësit dishirojnë me pushtue qytetin.
Populli i këtij qyteti na priti me nji enthusiasëm të pa shoq në kronologji të lëvizjevet komtare e i madh e i vogël u bashkuen me ne.
Tash qandra e kryengritjes ish Prishtina e numri i kryengritësvet pat arrijtë më 30.000.
Në ket mes korrespodentat e shtypit të huej si të "Times" "Neu Freu Presse", "Novoje Vremja" etc., u çuditshin sidomos mbi këto dy pika:
a) Si muejten me fitue shqyptarët kundra nji ushtrije tyrke prej ma se 60.000 vetësh.
b) Dishiplina e madhe qi mbretnonte në mes të kryengritësvet.
Këtu po shkurtoj nji intervistë qi bani me mue në Prishtinë redaktioni i fletores së Petresburgut "Novoje Vremje".
- Shka asht natura e fuqis qi po siguron dishiplinën në mes të këtij populli kryengritës. Pse edhe nji ushtri e rregullshme në kohë të luftës nuk kishte me muejtë me mbajtë nji dishiplinë kaq të madhe; sidomos kur dihet qi ky popull asht i pa dijshëm?
- Poh, i thashë unë, shqiptarët nuk mund të thomi se janë të dijshëm; por, kanë nji intelligencë qi i dan në shej nder sa e sa popuj, Shqyptarët në kohë të luftës mund të sillen si sot, porsi nji ushtri e dishiplinueme, në kjoftë se prisat dijnë me perfitue nga psykologia e tyne.
- Me të vertetë, m'a priti korrespodenti rus, jam i bindem sot qi shqiptarët përbajnë popullin ma të zgjuem të Ballkanit. Munden me meritue nji t'ardhme të shkelxyeshme.

Rrëximi i kabinetit Jeunë-tyrk.
Pushtimi i Prishtinës na lëshonte në dorë krejt vilajetin e Kosovës. Në Stamboll filloi me mbretnue nji frigë aq e madhe sa shkaktoi dorhjekjen e Said Pashes, ministri i parë i kabinetit Jeunë-turk. Në vend të tij formoi kabinetin e Turkis Qamil Pasha, i njoftëm si ma i madhi anmik i Xhemietit.
Qamil Pasha na lajmoi telegrafisht se kishte vendosë me çue në Prishtinë nji mission zyrtar nen kryesi t'Ibrahim Pashes, ish qeveritar e kommandant i Tarabullusit, me Ali Danish Prishtinen, ministri i Punevet të Mbrendëshme e me Sylejman Pashë Kolonjën, senator.
Ky mission kishte per detyrë me u marrë vesh me shqiptarët e me i dhanë fund kryengritjes. Qellimi i im u permblidhte në këto pika kryesore:
a) Të njifen zyrtarisht kufijt e Shqypnis.
b) Autoritetet civile e ushtarake të ken komsin Shqyptare.
c) Ushtrija shqyptare të sherbejë në Shqypni e të jet komanda prej oficiervet shqyptarë.
ç) Veprimet zyrtare në Shqypni të bahen në gjuhë shqype.
Ibrahim Pasha këto pika i gjykoi si shumë të randa e si hapi i parë qi qitet per me u da nga Perandoria othomane. Pra, kerkoi prej meje qi t'i lehtësojshe këto pika e më tha qi nuk kishte me i pasë hije Shqypnis me kerkue kësi pikash, pse populli asht muhamedan.
- Pashë i a prita; feja nuk ka shka të bajë me komsi, Zotnija e Juej jeni nga Manastiri, pra shqyptar si unë. Këto pika lypet t'i gjeni teper të lehta per me lanë kështu nji emën të mirë në histori të Shqypnis.
Pritëshe prej Zotnis së Juej qi të më këshilloni me kerkue dishka ma me randësi. Pse jeni ma shumë të vaditun se unë për kësi punësh. Sido qi të jet, vijova, nuk pranoj kurrfarë pergjegjsije në kjoftë se këto pika nuk pelqehen e na mund të hecim kështu deri më Stamboll e aty mund të mirremi vesh me Turkin. Besojmë se këjo punë nuk asht aq e vështirë per ne.
Ibrahim Pasha kerkoi prap me fjalë t'ambla me më kallxue se sjellja e ime ishte kundra myslimannismit e nuk u dam mirë me te.
Në tjetrën anë Ibrahim Pasha filloi me i lëmue kryetarët tjerë qi shkuen m'e vizitue edhe nisi me u perpjekun me të gjith fuqin e vet per me shti dasin në mes t'onë. Sidomos filloi me perfitue në ma të mirën mënyrë prej pa dijes së Riza Beg Gjakoves e të fanatizmit fetar të tij. Riza Beg Gjakova e mandej edhe Isa Boletini filluem me thanë: "Na nuk duem autonomi edhe nuk mund të dahemi prej osmanlive". N'anë tjeter filluen me u perpjekë me konsulin serb në Prishtinë. Konsuli do t'i u ket thanë se do tu epte armë, mbasi ma vonë, moren prej Serbis shumë pushkë. Gjendja ishte tue shkue per ditë e ma keq. Para se me lanë Prishtinën u mundojshe me sigurue shkaqet per të xjerrunit e privilegjeve; pse ishte e mundun me sigurue qellimin ma lehtësisht në Pnshtinë. Por në njenën anë Ibrahim Pasha e në tjetrën konsuli i Serbis kishin mërrijtë me futë farën e dasis në mes t'onë me propoganda qi bajshin nën dorë.
Kur shkuem prej Prishtine në Ferizoviq ishte nevoja me shkrue privilegjet qi do t'i kerkojshin prej qeveris edhe me i a kumtue asaj në nji mënyrë kategorike. Ma në fund, me vështirsina e mbas shumë fjalimeve i u ba kerkesa Ibrahim Pashës qi përmbante 14 pika; e cila kje pranue prej Qeveris së Qamil Pashës. Në ketë rasë, me të vertetë, asht per t'u permendë mundi e zelli i Bajram Beg Curit, (Kur ishim në Ferizoviq krejt parsija e Shqypnis jugore, per secillën punë, më kishte ba perfaqsues të vetin edhe më kishte dhanë nji autorizim të plotë. Në librin qi kam me shkrue ma gjansisht per kryengritjen e vjetit 1912, kam me pershkrue ndodhinat e rrjedhuna në Shqypnin e Jugut e të Mesmen).
Pikat janë këto :
1 ) Me perdorue në Shqypni nëpunës të praktikuem qi dijnë gjuhën e zakonet e vendit;
2) Me ba sherbimin ushtarak vetem në Shqypni e Makedoni, per jashta kohës së luftës;
3) Me ba e me vu në zbatim ligjë tue u bazue ne ligjen e maleve (xhibal) për disa krahina në të cilat asht forcue me fakte se nuk mund të xierret kurrnji fryt prej organizmit të drejtsis.
4) Me i dhanë shqyptarve armët e nevojshme e moderne, mënyra e të damit të cilavet do t'i perkitte Qeveris. (Do t'u bajshin nder vende të randësishem deposita armësh, të cilat, në rasë të nevojes, do të mund t'i merrshin shqyptarët).
5) Me themelue e me hapë shkolla reale në të gjitha Prefekturat e qandrave të Kosoves, të Monastirit, të Shkodrës e të Janinës qi numrojnë ka nji popullsi ma se 300.000 frymesh; me hapë edhe shkolla bujqsije si të Salonikut, mbassi vendi me krejt kuptimin asht nji vend bujqsije; si edhe me shti në program të mësimeve gjuhen e vendit.
6) Me hapë shkolla theologjike moderne ndër vende ku asht nevoja;
7) Me kenë i lirëshëm në Shqypni të hapunit e të themeluemit e shkollave private;
8) Me u mësue gjuha e vendit në shkollat fillestare, qytetse e në gjymnaze;
9) Me i dhanë randsi të posaçme tregtis, bujqsis e punve botore si edhe me plotsue e me perhapë udhët e hekurit;
10) Me vu në veprim organizimin e krahinave: 1)
11) Me u kujdesue me ruejtë ma fort se perpara zakonet e tradicjonet komtare;
12) Me çpallë amnistin (faljen e pergjithshme), pa vështrue klasë e racë, per të gjith othomanët qi kanë marrë pjesë ne kryengritje, per komandantat, oficerat, nepunesit e ushtaret qi kanë lanë ushtrit e vendet e veta si edhe per të liruemit e t'ikunit prej burgut ne kohen e kryengritjes;
13) Me u dhanë çdamim, mbas çmimit të vertetë, prej Qeveris Turke për të gjitha ato shpija qi u prishen ma para e nuk u kje dhane të zotve çdamimi si edhe për ato qi u prishen e u rrenuen kësaj here;
14) Me i marrë në gjyq të naltë pjestarët e kabinetvet të Haki e të Sait Pashes;
_____
1) Këto janë propozime per me diftue kufijt e Shqypnis heshtimisht (tacitement). Me folë kjarisht per caktimin e kufijve të Shqypnis u donte të vrahemi me Riza Begun.
Këto kërkesa kjenë ba me qellim per me perhapë ma shpejt e ma themelisht organizimin e propagandës. Sidomos dobija e organizimit të krahinave, n 'administratë, nuk mund të mohohet.

Kush mundet me mohue pra, se këto privilegje nuk kanë kenë hape të mëdha kahë indipendenca e jonë.
Poh, vetem, lufta ballkanike u ba shkak qi këjo nder e famë t'i mbetet Vlones e jo Kosoves e ne vend të nji Shqypnis se madhe të bahet nji Shqypni e vogël.
U nisëm prej Ferizoviqit per Shkup. Nuk kishim ma shumë fuqi se 20% t'asaj fuqije qi kishim në Prishtinë. Shkaku i svoglimit të fuqis ishte ky: Riza Gjakova e Isa Boletini mendojshin me pështue Sulltan Hamidin, qi ishte i burgosun në Salonik e prandej me kenë qi u shikonte me nji fuqi të madhe, tue mos muejtë me dallue antarët e Riza Begut e t'Isa Boletinit, kishim frigë e drojshim se ndjeksat e tyne do t'u bashkojshin me këta dy për pështimin e Sulltan Hamidit e kështu e pam me nevojë për me shperda fuqin kunder ç'do rase qi mund të ndodhte. T'ardhmen në Shkup, çashtja e Sulltan Hamidit ndër qëllime të Riza Begut e Isa Boletinit u pa shumë kjartas; e per ket arsye u prishëm keqas me këta dy.
Ishe i bindun se ishte nevoja me shpërda nji orë e ma parë fuqin, qi kishim në Shkup, abolla qi mos t'i mbette vend ndodhinave të pakandshme. Per ket shkak fillova me ba të perpjekuna ma të shpeshta me Ibrahim Pashen. Edhe ky ishte frigue tepër keqas prej çashtjes së Sulltan Hamidit. Ibrahim Pasha, tue mendue se shqyptarët kishin nji fuqi të pakët, kishte qitë ceken me xanë Riza Begun e Isa Boletinin bashkë me ushtarët e Turqis edhe këte m'a pat thanë edhe mue Ibrahim Pasha kujtonte se unë do t'a pranojshe ket propozim, mbassi e dinte se unë nuk ishe i marrun vesht e nji mendimi me Riza Begun e Isa Boletinin.
Unë i pata kundershtue këtij propozimi rreptsisht edhe i pata thanë qi ma parë t'a vete në veprim ket punë kunder meje se kunder të permendunve e kështu ma ne fund, merrijta m'e shporrë prej këtij mendimi Ibrahim Pashen. Qellimi i em për të mprojtun të Riza Begut e t'Isa Boletinit ishte per mos me damtue prestigjin e shqyptarvet. Me të vertetë këta të dy, n'at kohë, nuk mendojshin ndonji send tjetër veç me pështue Sulltan Hamidin prej burgimit. Jo qi nuk mund t'u flitte me ta per punë t'independences; por nuk mund t'u permendte gja as per autonomi pse keto ishin fjalë qyftri (mkati) per Riza Begun e Isa Boletinin.
Unë qindrojshe në mendimin qi edhe me kenë nevoja me i ndeshkue dy të permendunit, t'u ndeshkojshin me anë te shqyptarve e jo të tjeter kujt. Me gjith këte këjo kryengritje na ka mësue shum të vërteta t'idhta e na ka dhanë eksperiencë të madhe.
Paten ardhë në Shkup si perfaqsuesa te Shqypnis se mesme ZZ.Abdi Beg Toptani, Mustafa Krueja e Kapidani i Mirdites, Marka Gjoni. Kur e pan shkallen e fanatizmit, të Riza Begut t'Isa Boletinit e të shokve të tij, të thuesh se u dishpruen. U vërtetuen edhe ata se atë herë nuk ishte e mundun t'u ngrehte flamuri i independences. Unë u pata thanë këtyne zotnive të ndershem, se mbas tre a kater mujve do të bajshim prap nji kryengritje edhe se atë herë do t'a çpallshim independencen t'onë. Veç kësaj u pata shtue se nder këta tre a kater muej do t'a perhapshim organizimin t'onë ma gjansisht edhe do t'i bajshim të pa kenun, n'emen t'intereses së Shqypnis, disa vetë të cilët muejshin me kenë nji pengim per t'arrijtun qëllimin e shejtë.
Per ket çashtje patem ra në godi me ZZ. e naltpermendun. Me të vërtetë, patem fillue me u organizue ma themelisht se perpara, por çka të bajshim mbassi mbas pak kohe krisi lufta ballkanike, e cila i qiti poshtë të gjitha planet t'ona.

Perfundim e Vertetime.
Në faqe 30 kam folë mbi përfaqsimin t'em të Shqypnis së Jugut në Kryengritjen me 1912 e autorizimin qi më kishin dhanë atdhetarët e asaj pjesë të Shqypnis në ket kryengritje. Për vërtetim të këtyne fjalve po botoj këtu nji letër të Z.Nenkolonel Ismail Haki Tatzatit:

Shkodër, me 15.6.1921

Fort të ndertit Zotni
Zot.Hasan Beg Prishtinës Deputet i Dibres në Shkodër

"Kam marrë vesht se Zot. e Juej jeni tue gatue nji broshurë mbi ndodhinat e kryengritjes shqyptare në vjetin 1912. Ju lutem të keni mirësin m'e pranue edhe ket pjesen teme e m'e shti në broshuren e siperthanun; mbassi ka të bajë me kryengritjen qi bahet fjalë:
"Në vjetin 1912, me qellim per m'u bashkue me kryengritjen e Kosovës, kjemë nisë prej Elbasanit: Ymer Bej Ohri, unë (atë herë ishe kapitan), Ahmed Dakli; e shumë atdhetar tjerë e të gjith sbashkut u bamë kund 40 vetë qi patëm formue nji komitë edhe kjemë mbledhë në katundin Martanesh; vend i permetueshem per të sjellun të komitës.
Këtu kje bashkue me ne edhe Zot. Ismail Haki Libohova, kapiten, i cilli kishte ikë prej Dibre. Çeta e jonë mbet në Martanesh nja dy javë e në ket kohë pat ardhë deri në kufï të Martaneshit nenprefekti i Matit, kapiten Esadi me nji bataljon ushtar e dy topa per gjurmimin e kësaj çete; por kje ndalue prej saj. Tue kenë qi prap në ket ditë paten ardhun prej Dibre; çeta kje detyrue me u largue në nji mal të fort të Martaneshit, ku filloi me ba gatimet e nevojshme, per mos me lanë në qetsim ushtrin e ardhun; por këto forca ushtarake u këthyen mbas 24 orëve per mbas nji urdhni të marrun.
"Edhe çeta e jonë kje ba 80 vetësh e shkoj në Domre e Shpat t'Elbasanit. Këtu u bashkuen me ne edhe kapiten Tajar Begu me shumë oficjera tjerë. Kur i u afruem Elbasanit, morem, lajmin se ishte vu kabineti i Qamil Pashës. Tue kenë në Domre e Shpat paten ardhë edhe shumë atdhetarë tjerë e kje ba forca e jonë afer 800 vetësh. Këjo çetë u marshtronte prej Aqif Pash Elbasanit e shumë atdhetarve tjerë. Në ket kohë, në Fieri kjenë mbledhë Komitetet e Vlonës, të Lushnjes, Beratit, Mallakastres, e të Korçes nën kryesi t'Ismail Kemal Begut per me bisedue disa çashtje të randësishme edhe per ket punë paten lajmue komiten e Elbasanit telegrafisht; mbas të cillit lajmim kjenë dergue prej Elbasanit, per me marrë pjesë nder këto bisedime, unë, Ali agjah Begu, Hasan Beg Elbasani, Timor Efendija e Zenel Hoxha".
"Nder këto dit Qeverija osmane kishte shenjue Ibrahim Pashen e Sylejman Pashen per me u marrë vesht me komiten e Kosovës. Gadi krejt Tosknija kishte zgjedhë e lajmue telegrafisht per mëkamës të vetin Hasan Beg Prishtinen per mu gjetë në ket bisedim. Qe pra edhe në Fieri paten fillue me u ba bisedimet mbi ket çashtje. Nder këto bisedime ishin edhe Ymer Pashë Virjoni e Aziz Pash Virjoni".
"Ismail Kemal Begu i pat ba nji propozim mbledhjes per me zgjedhë per secillen krahinë nga dy vetë edhe me i dergue në Kosovë per me bashkpunue me Hasan Beg Prishtinën në të mprojtun të qëllimit e të kerkesavet shqyptare".
"Mbledhja, tue kenë se ket mëkambsi i a kishte lanë qysh ma para Hasan Beg Prishtinës, nuk e pelqej ket propozim e kështu Ismail Kemal Begu pat mbetë vetëm në ket mendim".
"Mbledhja propozoi qi Ismail Kemali t'u niste me nji herë per Stambollë per me u marrë vesht me kabinetin e ri edhe ai e pat pëlqye ket propozim".
"Tue kenë per të nisun, nji ditë para, mbledhja muer nji pergjegje me telegrafë prej Drejtorit të Telegrafes se Prishtinës. Ky telegram i marrun kje kendue para mbledhjes e ishte në ket mënyrë: "Hasan Beg Prishtina asht nisë per nji vend qi së dihet stop Telegrami nuk mujt me i u dorzue stop". Kur mbledhja ishte tue e komentue në gjithfarë menyrësh ket telegram, Zot. Qazim Kokoshi i pat dergue tekstualisht mbledhjes nji lajm të marrun prej disa fletoreve italjane. Fletoret thojshin: "Hasan Beg Prishtina qysh në piken e parë të kerkesave asht prishë me delegacjonin othoman, edhe asht tue shkue gjithnji kahë Shkupi me të gjith fuqin e vet. Me te asht tue u bashkue me gëzim edhe ushtrija".
"Mbas këtij lajmi, Izet Beg Zavalani e shumë të rij tjerë ndin nji zemrim në vedi edhe filluen me gatue çetat e me dhanë urdhën per me marrë në dorë depositat e Vlonës e të Beratit. Ismail Kemal Begut i pat këcye nji nervositet prej ketyne lajmeve e prej kësaj sjellje edhe i pat thanë Z.Zavalanit: "Ti, shko në Korçë e bani ball fuqis qi do të vinë prej andej. Deposita e Vlonës më perket mue".
"Plaku ishte idhnue aq fort sa i shkojshin lotët prej syve. Por e pat mbledhë vedin e pyette mbledhjen: A thue ishin të themelshem këto lajme a po jo?"
"Tetëdhetë për qind prej pjestarve të mbledhjes i thojshin qi munden me kenë të vërteta këto lajme. Ismail Kemal Begu thonte se jo edhe se nuk mundet me kenë kurrsesi këjo punë e vertetë; pse ka edhe njerz qi do të mendojnë per ardhjen e fatin e Qeveris othomane, e në qoftë se këto lajme kanë me kenë të vërteta, atë herë, na shqyptarët e osmanllit të fillojmë me kja pse ka me fïllue mbas kësaj kohe nji katastrof per të dy elementat".
"Nuk ishte e mundun me ndalue zemrimin e çetave. Ma në fund, u ndalue nisja e Ismail Kemal Begut per Stambollë edhe kje vendue qi t'u niste me nji herë per Bari per me marrë vesht, sa ma shpejt a ishin të verteta keto lajme a po jo".
"Ismajl Kemali kje nisë per Bari e pa pasë mërrijtë atje i erdhi mbledhjes së Fierit nji telegram prej Hasan Beg Prishtinës. Telegrami asht ky: "U morem vesht mbi 14 pikat me delegacjon stop. Asht e udhshme qi secilli të shkojë në vend stop. "Tue u ba keto bisedime në Fieri, nji pjesë prej komitës, qi ishte afër Elbasanit, hyni në zyre të telegrafës edhe bani mëkambës të vedin Hasan Beg Prishtinën. Edhe këjo komitë kje shperda me nji telegram të marrun si ai i sypermi".
"Komitat e Permetit, të Klisurës e të Leskovikut ishin nen urdhen të togerit Melek Beg Frasherit. Asht per t'u permendë telegrami i Z.Toger Frasherit qi i a pat drejtue Nijazi Begut në pergjegje të nji telegrami q'i pat dhanë ky i mbrami Hasan Beg Prishtinës tue i thanë se: "po vi". Telegrami i Z.Frasherit qi i a pat drejtue Nijazi Begut mbassi e pat perzanë nenprefektin e Permetit ishte në ket veshtrim:"
"Po kje qi nuk ju dhimbet qoshku magnifik i Juaji ju pres të vini. Kah unë eni jo kah Hasan Begu".

Nenkolonel Ismail Haki Tatzani m.p.

* * *

Per me diftue, si argument, sa mendime të gabueshme janë per kryengritjen e vjetit 1912 e perfundimet e saja po e shoh të nevojshem me pershkrue tekstin si asht të nji artikulli të botuem në Nr.166, me 16 të vjeshtës së parë 912 në fletoren "Dielli" të shkruem prej kryetarit të tashem të Partis Popullore, Emzot Fan Nolit nen titullin "Per zgjedhjet të deputetve". Artikulli asht ky:

Per zgjedhjet të Deputetve.
"Pas nji muaji Shqiptarët do të ftohen prej guvernes të zgjedhin perfaqësonjësit e tyre per Parlamentin e Perandorisë turke. Ne u-lençin të lirë, memedhetarët t'anë do t'apin voten e tyre vërberisht per sa njerës, të "mëdhej" pas mendjes së tyre dhe çarllatane pa cipë pas mendjes s'onë, pa i lidhur me një program dhe pa venë re jetën e tyre të shkuar. Dy nga këta Shqypëtarë "të shkelqyer dhe me nam" që do të dalim pa dyshim janë Ismaili i Vlorës dhe Hasani i Prishtinës".

Ç'behet Gjetkë.
"Ne viset e qyteteruara, kur del nje njeri perpara popullit dhe i lyp voten per të dalë deputat, i kerkojnë pik'së pari t'u tregojë programin që do të mbajnë në Parlament po të zgjidhet. Ç'do kandidat ben hesap që do të harxhojë një sumë të madhe per të shtypur këto programe dhe një sumë tjetër me të madhe per të shetitur qytet me qytet e fshat me fshat që t'u ç'koqitet zgjedhsve pikë pas pike e t'u pergjigjet ç'politikë do të mbajë në çeshtje, të cilen harroj t'a verë në program. Kjo eshtë pjesa me e lehtë e fushatës elektorale. Se çdo vagabond munt të paguajë qatip, që t'i shkruajë sa programe, ne të cilat t'i zotohet turmes që, po të zgjidhet, do tu mbarojë deshirat të gjithë zgjedhsve të tij. Çobeneve do t'u thotë që, po të behet deputat, dhent e tyre do të pjellin nga dymbedhjet shqera; bujqerve arat do t'u siellin grurë dhe miser pa leruar; hajduteve do të zbresë hena t'u thotë ku munt të vjedhin kecer dhe misiroke pa gjakosur hunden per lavdi të memedheut; memdhetarëve do t'u mbijnë shkolla dhe mesonjës si kepudhra pa levizur vendit e pa futur dorën në xhept; medreserat do të lulëzojnë, ylefete do të shtohen, puna do të pakësohet, plaçkat do të lirohen, në vent të shiut do të bjerë raki nga qielli, dhe në vent të debores muhalebi. Po turma e qytetëruar, ndonëse i perkedhelet veshi nga gjithë këto bekime që do t'i vijnë, ka dyshime dhe nisë e pyet cili ështe ky nieri që do të bejë këto çudira : ç'gjera ka berë në jetë të tij më parë që të garantitin ato që zotohet? Në mos ka berë veç të keqia gjer aherë, si do të ndrrojë me një herë e do të perhapë miresira dhe lumerira më të gjitha anët? Kandidati duhet të pergjigjet në të gjitha këto pyetje. Duhet të thotë cili është, ç'ka berë per popullin dhe të hedhë dritë mi gjithë pikat e errëta të jetës së tij. Ne mos e beftë ay, do t'a bejnë armiqt e tij, të cilët do mos lenë asnjë cip të jetës së tij pa gervishtur, asnjë fjalë, asnjë shkrim, asnjë punë pa nxjerë në shesh e pa kritikuar. Dhe kjo është pjesa më e renda e fushës elektorale në viset e qytetëruara".
"Po le të thomi qi kandidati u shtroj zgjedhsve një program të pelqyer, që u pergjegj në gjith pyetjet e tyre që jet e tij e shkuar qe pa njollë dhe u zgjoth deputat. Mos pandehni se zgjedhësit e tij do t'a lenë të lirë. Jo! po venë re si sillet në Parlament, a mban programin e tij dhe ne u provoftë qe e shkel, mblidhen, kritikojnë politiken që mban dhe e thërresin të japë demicjen. S'ka njeri të nderçim në boten e qyteteruar i cili të qendrojë deputat, posa zgjedhsit të protestojnë kunder tij".
"Po në Shqipëri nuk çajnë koken per gjithë këto hollësira. Asnjeri, fjala vjen, do mos kuxojë t'u kërkojë një program të shkruar me ngjyrë të zezë në kartë të bardhë Ismailit të Vlorës dhe Hasanit të Prishtinës. Asnjë do mos u kërkojë të shpjegojnë pse kanë ndrruar aqë herë mendje dhe s'kanë mbajtur kurrë zotimet që dhanë. Do t'i zgjedhin verberisht se i kanë degjuar per njerës të "mëdhej". Po ne qe jemi rritur në qendra qytetërie Anglosaksone, ku ka lindur dhe ngaha u perhap gjetke forma koshtutale e guvernes kemi detyrë t'a ndriçojmë popullin, dukë i treguar ç'duhet të kërkojë nga njerëzit që i lypin voten. Dhe në është populli i verber e s'di ç'tu kërkojë, do t'i pyesim ne drejt per drejt".
"Hasani dhe Ismaili duhet të na tregojnë programin e tyre, të na zotohen që do t'a mprojnë me gjithë fuqi në Parlament të Turqisë, të japin demicjen nga deputatesia porsa qe të protestohen zgjedhësit e tyre e t'i denojnë si genjeshtarë që shkelë zotimet që bejtin. Kështu bejnë njerëzit e nderçim që vihen kandidatë per nje ofiq në viset e qyteteruara".


Ismail Qemali.
"Po Hasani dhe Iasmaili NUKË do t'i japin popullit shqipetar asnjë program, se bota e terë i njeh per njerës të nderçim, të mëdhej dhe patriote. Fort mirë po jeta e tyre e shkuar therrët per kunder që janë njerës pa cipe e pa nder, carllatanë pa ndergjegje, tregëtarë patriotikë me zemer Kucovllahu dhe Serbi, Turq dhe Anadollakë gjer në palcë e gjer në koskë".
"Per të nisur me Ismailin, - se, siç thotë fjala frenge "a tout seigneur tout honneur" - si, si mor Shqipetarë pike- vrarë e të humbur, i kini besë këtij njeriu dhe e dergoni në Parlament? Përse nukë hithni nje sy mi jeten e tij të shkuar, që është një Iliade carllatanirash, batakçillekesh dhe tradhetirash? Përse nukë pyesni ç'ka bërë per Shqiperinë gjer me tani? A eshtë nevojë të ndyj penden që t'ua thom unë? Ky kallpozan s'ka berë në jetë të tij tjater gjë veç të shesë yje të Shqiperisë në kumpanira italiane, kongresë dhe kryengritjera Liberaleve, dhe të genjejë Greket dukë u falur Epirin. Per Shqiperinë s'ka hapur kurrë gojen boterisht as në Parllament, as ner gazetat shqipe, as në të huajtë. Kur shaheshin në Gegeri pa mëshirë, Ismaili heshtte, dhe bente hesap sa para dhe fitime munt të nxiere nga këto turbullime. U sull në Mal të Zi dukë u këshilluar Toskëve të heshtin e të mos i turbullejnë hesapet. Tregetoj gjakun e Malesorëve dhe pastaj u tha Toskeve që është koha të ngrihen. Sivjet gjith'ashtu u-zotua që do t'a çlironte fare Shqiperinë me një kryengritje. I beri që të dyja, u'a shiti Liberaleve, mori paratë i futi në xhept, shkoj nga Korfuzi ku i shiguroj Grekët që Epiri është i tyre, dolli në Vlorë ku i këshilloj Tosket të mos kerkojnë nga guverna veç gjera që të munt t'u jipen. Pas këtyreve të gjitha Myzeqarët munt t'a besojnë per njeri të math Ismailin e t'a zgjedhin deputat, Shqipetarët e vertetë s'duhet t'a bejnë kabull as t'a peshtyjnë".


Hasan Prishtina.
"Vijme te Hasan i Prishtinës. Ky njeri gjer kater vjet më parë ish nje tregëtar i nderçim që shiste mobila dhe qe s'trazohej në politikë*). Po koshtuta e solli ne patalok te Parlamentit. Si deputat u suall mjaft mire, foli sa mundi si Liberal kunder Xhon-Turqve edhe dergoj cesa diema në Shkollen Normale me harxhet
_____
*) Nuk kam kenë kurr tregtar mobiljash. - Sh. i auk.

e tij*). Kjo e funtmja e ngjiti ne shtimë te Shqipetareve nacionalistë dhe e idealizoj. Hasani i Prishtinës vërtet na u duk ahere si një patriot i vërtetë dhe pa perquasie me i besiesë se Myfïti, i cili dha vetem 10 lira per shkollen e Shqiperisë, dhe Nyzllet be Vrioni dhe Ismaili që sdhanë fare. Po dardha e kish prapa bishtin. Kur Xhon-Turqet bejtin një mijë menyra që të mos dalë persën deputat, Hasani u-muar vesh me Liberalet nga njera anë, me general Isa Boletinin dhe me Riza ben'e e Jakoves ngajtjatra, i gënjeu keta të funtmit me një program autonomist dhe i futi ne zjarr të kryengritjes. Degjuam ne krye qe qellimi i tij që të krijojë një Shqiperi me vete, me një flamur të veçantë dhe me një princ nga gjaku i Skenderbeut. Pastaj mësuam se Hasani do t'a bentë Shqiperinë t'onë një Republikë malesore si të Svizeres. Gjaku u-derth rreke, Isa Boletini u plagos,**) Por në funt Shqipetarët muntne. Ahere Hasani i shtroj guvernes kondidat e tij të cilat qenë: Të zgjidhet Parlamenti dhe të hapen me teper medresera. Kur Riza Beu dhe shoket e tij kerkojin autonomi ky kerkonte reforma per mbeterinë Othomane. Isa Boletini me Riza Benë të genjyer me një paturpësi dhe dinakëri aqë të poshtë, u shtrënguan të kthehen në malet e tyre dhe t'a lenë Hasanin të mbledhë pemet e mundimeve të tyre. He per he Hasani mon një "Osmanie" nga Sulltani; per pak kohe do të shohim si do t'ja çperblejnë sherbimet Liberale që theu Xhon-Turqet me gogolin e kryengritjes gege. Serbet edhe Turqet duhet t'a ngrehin Hasanin në qiell që ndaloj njohjen e një Shqipërie autonome me kater vilaetet prej guvernes turke. Po Shqipetarët e vertetë, kur t'u kerkojë voten, duhet t'a dergojnë të verë kandidature në Konjë a në Belgrad që e ka me afer".
_____
*) Nxansit u derguen në Shkollë Normale me ndihmat qi mhlodh'a nga bashkatdhetarët. - Sh.i auk.
**) Nuk ka kenë plagosë. - Sh.i auk.


Konkluzia.
"Gjer kur do të beheni kleçka të verbera të ca intriganeve që tregëtojnë me gjakun t'uaj? Sa para bejnë kryengritjet t'uaja kur pemet-i mbledhin dy a tre çarllatanë dhe ju mbeteni si pul'e lagur? Ç'fitim kini që dergoni deputetë në Stamboll, që heshtin kur therren Shqipetarët e çnderohen pleqtë dhe gratë dhe, në vent që të mprojnë të drejtat t'uaja, i ndihin armikut që t'ju mbytë e t'ju shuajë?".
'"Bota qesh me marresitë t'uaja dhe ne qajmë. Se kurrë s'na shkonte nga mendja që do të derthnit aqë gjak per medresera. Kur s'jini të zoterit të perfitoni nga trimeria juaj, rrini urtë dhe mos e zgjeshni pallen si palecora që të behemi gaz'i armiqve. Kur nukë dini cilet të zgjithni deputetë, a mos dergoni fare a çoni ca Serber, ca Kucovlleh, ca Greker dhe ca Evgjiter, po jo carllatanë Shqipetarë tregëtarë të patriotismit me damke në ballë. Po, ne doni të beheni njeres në funt e të veni ment, kërkojuni t'ju shtrojnë një program të çkoqur, pyesni pastaj ç'fare njeres janë dhe ç'politikë mbajtin ne jetën e tyre të shkuar, kritikojini dhe stigmatizojini po t'ju dalin gënjeshtarë dhe kthejuni kurrizin per gjithënjë. Kështu dhe vetem kështu do të muntni të perparoni. Se s'arrin vetem palla që të fitoni të drejtat t'uaja, po duhet dhe pakë mendje dhe pakë gjykim, o luane nga trupi dhe foshnja nga truri".

F.S.NOLI. Boston, Mass., 6 Vieshto I, 1912.

Shkruesi thotë se jam mashtrue në dekoracjonet (nishanet) e Sulltanit. Ç'mendim i gabueshem! Shum, e sidomos, shqyptarë të randësishëm dijnë mirë filli, se Jeune-turqit më kanë pasë dhanë shumë randsi e se kanë kenë gadi me ba shumë sakrifice të medha vetem me kusht qi të bashkpunojshe me ta. Perveç tjerve Hysein Hilmi Pasha, inspektor i Pergjithshem i Rumelis e qi ka kenë sa herë edhe Vezir i madh: më pat thirrë nji ditë në Zyren e Senatit në Stambollë ku ndrruem këto fjalë:
"Hasan Bey, e din sa fort ju due! Kam me ju ba nji propozim. Kerkoj qi të më nepni fjalen se keni m'e pranue doemos!"
I pergjegja: "Ekselencë, e dini se kam nji nderim të posaçem ndaj jue, por si mundem me ju dhanë fjalën pa dijtë se ç'farë propozimit do të më bani?"
- Prap qindroj Pasha në fjalen e parë. Me të vërtetë unë kishe nji nderim të madh ndaj të! por, natyrisht, pa dijtë propozimin nuk mund t'i epshe pergjegje.
Mbi këtë tha Hysejn Hilmi Pasha: "Jam pa me Mahmud Shevqet pashen edhe me Tal at Begun e kena vendue me ju emnue tash nji here gouvernor ne Brusë e mbas dy a tre muejsh me ju dhanë nji prej ministrinave".
Unë i pergjegja: "Ekselencë, Jam gadi me krye ç'do urdhën t'Uej por ket propozim nuk mundem m'e pranue, pse me pelqimin e tij duhet me lanë kundershtimin kunder jeune turqve, e cila punë asht krejt kundra parimit t'em".
Prap pasha qindroj në fjalë, por unë, per me i dhanë fund propozimit të tij i thaçë: "Parimin t'em nuk mund t'a ndrroj jo per nji ministri; por as per nji kambë mbretnore".
Mbassi muer ket pergjegje definitive Hysejn Hilmi Pasha, më tha edhe këto fjalë të mbrame.
"Hasan Beg me të vërtetë je nji shqiptar shum inadçi!"

* * *

Me gjith qi historija e vërtetoi me shkelqim se shenimet e artikullit t'Emzot Nolit nuk pajtohen me të vërtetën; prap pershkrova ket bisedim me Vezirin e Turkis me qellim qi me diftue se disa bashkatdhetarë, të muejtun prej smirave personale, shpesh herë duen me harrue shum të vërteta e perveç kësaj i shtyejnë pendat e tyne ma të shumten si t'i vinë ndër çashtje të randsishme per pa ba shqyrtimet e nevojshme thellësisht. E ky kje qellimi kryekreje, si thaçë në fillim, qi po botoj, ket shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen e 1912-ës, tue kenë se asht nevoja qi me botime e shenime qi i perkasin historis komtare lypet kujdesim e pa - ansi e madhe e perveç kesaj asht e nevojshme qi per nderin e tjervet duhet me pasun kujdes të madh nder botime; pse sikur dihet, me marrë neper kambë nderin e nji njeriu, ndonji herë, asht ma rrezik se me luejtë me zjarm.


Shtojcë:
Deklaratë e Hasan Prishtinës botuar në gazetën "Ora e Shqipnisë". me të cilën hedh poshtë propogandën e Beogradit. shpifjet e Ahmet Zogut dhe shpreh vendosmërinë për të luftuar deri në fund për çështjen e Atdheut.

Vjenë, më 22 maj 1928
"DERI NË VDEKJE"
Nuk kam menden të baj me ket shkresë nji ekspoze të gjatë mbi veprën teme politike në të tana këto vjet qi, bashkë me nacionalistat të tjerë shqiptar, jam mudue me krye deri në fund detyren teme ndaj atdheut. Atë ditë qi për të mirën e atdheut hyena në fushën e politikës, kam pranue edhe të gjitha ataket, kundërshtimet, akuzat e shpifjet e atyne të cilët në veprimet e mija o do të shifeshin të gënjyem, rrënimin e atdheut, o do të konsideroshin, të mërzitun, pengimin e realizimit të qëllimevet të tyne personale. Do të baj vetëm disa shënime mbi relacionet e mija me shtetin jugosllav, nga të cilat edhe i verbti do të kujtohet se sa qesharake janë veprimet e disave.
Pikë se parit duhet vu oroe se në politikën me shtetet e hueja fjalëve "miqësi e simpati" unë nuk u jap tjetër vështrim veçse atë të nji interese reciproke. Merret vesht prej vetvetiu të nji interese reciproke të një shteti me nji shtet tjetër e jo të nji shtetit me nji personë apo me nji klasë.
Unë jam kenë dhe jam prap sot anmik i rrebët i politikës jugosllave në Shqipni, pse kam kenë dhe jam prap sot plotësisht i bindun qi interesat e atij shtetit janë fare në kundërshtim me interesat e shtetit tonë shqiptar.
Po erdh nji ditë, shka unë nuk besoj, qi Jugosllavia të pranojë me ndreqë kufit... Vetëm me këtë ndreqje kufinit unë kuptoj e pranoj parullen "Ballkani i Ballkanasvet. Jo vetëm por në atë rasë unë për me mbrojtë indipendencën e këtyne tokave ballkanike kishe me kenë gati me luftue krah per krah me ushtarët e Jugosllavisë kundra çdo uzurpatorit t'huej. Në kjoftë se Jugosllavia paqësisht nuk do të pranojë at ndreqje kufinit e se shqiptarët do të kenë dikur rasen me rifitue tokat qi atyne natyrisht u perkasin, at here ata nuk do të kondendohen ma me ndreqjen e siperthanun, por do të kërkojnë nji Shqipni me kufit e vjetit 1912.
Kur në vjetin 1923 u gjendeshe bashkë me Bajram Currin në shpellat e Gashit dhe të Krasniqes, qeveria jugosllave na propozoj me hye në marrëveshje me të. Pajtimi me Jugosllavinë na binte personalisht dobina mjaft të mëdha. Konditat e pajtimit ishin këto:
1) Me na u dorëzue të tanë pasunia; 2) me na u shpërblye të tana damet; 3) me na plotësue të tana dëshirat; 4) me pasë ndihmën e duhun t'organizojmë nji forcë për me rrxue qeverinë e atëhershme. Prej nesh qeveria e Belgradit kërkonte vetëm të hiqshim dorë nga ideja jonë. E mësyemja e Tiranës ishte në këto kondita send fort i lehtë.
Ahmet Zogu ma vonë hyeni në Tiranë....dihet prej gjithkuj se populli i Gjakovës i Shkupit, edhe i qytetit të Dibres kje kundra Zogut e levizjes së tij. Pra rolin që luejti Zogu me levizjen e tij kishim muejtë me e luejtë ne shumë ma parë e ma mirë se aj mbasi, natyrisht emnat tonë, si vendas, kishin ma influencë në popullin e Kosovës se emni i nji begut të Matit. Na refuzueme dhe refuzueme në nji kohë kur shumë herë rrishim kah 24 orë pa ngranë e nuk kishim as aq të holla sa me ble letra cingaresh. Kishe atherë të çilun dhe kam prap sot nji rrugë tjetër, jo me bashkëpunue me Jugosllavi, por vetëm me hjekë dorë nga kundërshtimi. Fryti i këtij abstenimit tem do t'ishte, si m'asht propozue, kthimi imediat i të tanë pasunis s'eme në Kosovë, sot sekustrue nga Jugosllavia. Shteti jugosllav nuk e ka pasë as nuk ka nevojë me ble me t'hollat e koskes së tij bashkëpunimin e në mos tjetër dorëheqjen teme nga kundërshtimi: i mjafton me më kthye gjanë t'eme, at gja me çmimin e të cilës kishe me muejtë te peshoj ne ar sigurisht në mos nji t'atyne zotërivet t'mi kundërshtarë prej qimes së flokëvet deri në gishtat e kambëvet. E kush dhe për ket ka dyshim le të pyesë ndoj kolegë të vet kosovar qi sot asht kundërshtar i em. Qe shka kërkonte e kërkon interesa e eme personale. Une me pase dashtë me kqyrë e me punue mbas interesavet të mija personale e jo mbas interesavet t'atdheut nuk kam pasë as nevojë të pres ndihmën e shtetit jugosllav mbasi dera e madhërisë dhe ambicjes, të kishe dashë me shkelë interesat e vendit t'em me ka kenë e çilun qysh në kohën e Tyrkisë kur kishe rasen fare të kollajtë m'u ba ministri i nji perandoris 33 miljonësh e me marrë konçesjone prej të cilavet kishe mujtë të bahem mjaft i pasun.
Por ne vend të nji kolltukut me turp në Stamboll preferova kryengritjen me nder në malet e Kosovës. Akuza, shpifje, kërcnime, rreziqe nuk më kanë frikësue kurr deri me sot e kundërshtarët e mij le të jenë të sigurtë se nuk do të më frikësojnë as mbas sodit. Unë kam nji rrugë të caktueme para mejet: ate kam shkelë dhe ate do të shkeli deri në vdekje- rrugën e indipendences ma të plotë të tanë Shqipnis! Rrugen e tradhetis as nuk e kam shkelë as nuk do ta shkeli kurr edhe pse disave sot po u kande me më quejtë publikisht tradhtor! Në kjoftë se këta kanë ngulë sytë në personen t'eme tue kujtue se unë trembëm prej shpifjevet të tyne e do të ndërroj rrugë, u diftoj kjartas se kan gabue adresë. Nderin t'em si njeri e si shqiptar e çëmoj, e tham me kreni, nuk e le të përlyhet me llumin e shpifjeve. Mue n'idenë t'eme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të muej me më shtrue ari i të tanë botës, por as mënia e të tanë anmiqvet!

Ka me më shtrue vetëm vdekja!

(Marrë nga Hasan Prishtina "Dokumente" Tiranë 1983)

SI TË FLASIM PËR HASAN PRISHTINËN
Me drejtësi, vetëm me drejtësi. Ç'është e tij, le të mbetet e tij dhe ç'është e të tjerëve, e të tjerëve qoftë! Dhe për këtë ai gjithmonë na kujton: "Para se gjithash ruhuni nga mallkimi i historisë dhe mos e harroni atë kur të jepni gjykimin tuej".
Po si foli pseudohistoria dhe si duhet të flasë historia për të? Dhe dihet se pseudohistoria ka për perëndi politizimin, konjukturalizmin, dhe zhurmërinë e gjysmëtevërtetave. Në peshoren e saj gjithmonë mat një djall çalaman, me një gjysmë syri picërrak e me kamzhik në dorë. Prandaj në këtë peshore figura shumëpërmasore e Hasan Prishtinës s'kish se si të matej ndryshe. Prandaj edhe shfytyrimi dhe njollosja e tij qenë domosdoje për rivrasjen e këtij kryeheroi. Dhe rivrasja "është edhe më e zezë se vetë vrasja. Me vrasjen e një poeti, bie fjala, shkurtohet e vritet jeta e tij, po jo vepra e tij, ai rron përmes librave. Po kur vriten edhe librat, atëhere rivrasja ç'emër ka? Dhe rivrasja e Hasan Prishtinës u bë për vite më radhë nga kjo pseudohistori. Deri më 1962 qe shpallur tradhtar. Ne të gjitha tekstet e historisë kështu qe emërtuar. Madje edhe në një dramë1), kështu u paraqit. Në vitet e mëvonshme diçka sikur ndërroi, diçka sikur u bë: i sollën edhe eshtrat e tij nga Selaniku dhe u gjet më në fund një copë tokë në Kukës për prehjen e tyre. U tha ndër fjalime se i lahet një borxh historisë. Me gjysmë zëri, po u tha. U tha si në një farsë të luajtur keq. Hijet e zeza të pseudohistorianëve prapë gërrithnin. Megjithatë në shpirtin e popullit shpalosej gëzimi edhe për kaq sa u bë. Në shpirtin e popullit kurrë s'ishte varrosur; kurrë s'ishtë vrarë. Le të ishtë dënuar gjashtë herë me vdekje, vdekje s'mund të kishte për këtë bir të tij. Le të ishte vrarë më në fund prej tri pushkëve të kralëve të Ballkanit, në shpirtin e popullit kishte po atë vend që duhet të kishte. "Pa konë Hasan Prishtina, tyben s'ta lëshova vendin", do të vazhdonin të thonin malësorët e Malësisë së Gjakovës pranë zjarrit bubulak të dimrit. Se ai deklaratën "Deri në vdekje" kështu e pat nënshkruar: "Mue në idenë teme patriotike nuk ka mujte as nuk do te muej me më shtrue ari i tanë botës, por as mënia e të tanë armiqvet!". Prandaj, në shpirtin e popullit dhe në dëshmitë e historisë qe ka perëndi të shenjtë vetëm faktografinë e vetëm të vërtetat e saj, ai shpaloset si një vigan i përmasave të rralla, si kryeprotagonist i akteve më dramatike të historisë sonë. Përndritja e rolit të tij është edhe përndritja e luftës sonë për të drejtën legjitime njerëzore të përbashkimit kombëtar, të luftës për mëvetësi, përparim, dinjitet e demokraci.
Le të mos harrojmë përse e shkriu të gjithë pasurinë e tij e të gjitha energjitë e tij. Le të mos harrojmë përse nuk pranoi pozita të larta as ne kabinetin ministror turk dhe as në atë jugosllav më pastaj, pse nuk u josh prej këtyre lakmive. Le të mos harrojmë rolin e tij kryeudhëheqës në Kryengritjen e Përgjithshme Shqiptare të 1912-ës dhe në kryengritjet e kaçakëve në Kosovë. Le të mos harrojmë luftën trimërore në parlamentin turk dhe në atë të shtetit shqiptar. Le të mos harrojmë se ai qe kryeministri i republikës më demokratike të Evropës se asokohshme, që, doemos, s'do të mund të zgjaste më shumë se pesë ditë. Le të mos harrojmë trimërinë e tërheqjes se tij trishtuese: reaksioni i çifligarëve të mëdhenj e i bizantinëve të tjerë dhe ai i kralëve ballkanikë s'mund të lejonim ekzistencën e një republike që synonte përbashkimin e pajtimin kombëtar. Prandaj dhe anatemimi i këtyre shtriganëve se ai po vinte në lojë dhe po rrezikonte edhe ekzistencën e kësaj grimëze Shqipërie që mezi u krijua s'do të ishte pa gjurmë dhe s'do të ishte "argument" dosido për pseudohistorianët.
Prandaj në këtë tërheqje ai tregoi urtësinë që të mos shkaktonte ndonjë gjakderdhje vllavrasëse e me pasoja katastrofale për kombin. Reaksioni feudal e lakmitarët e pangopshëm për pushtet ishin të përndezur në tru e gjak ta çonin popullin në këtë kacafytje. Dhe Hasan Prishtina s'mund t'ia jepte këtë shkas egërsimit të tyre. Kuptoi e vlerësoi drejt raportin e forcave. Përmbi të gjitha për të qëndronte interesi i Atdheut. Por ai kurrsesi s'do të mund të tërhiqej nga lufta për zgjidhjen e nyjeve të fatit të kombit. Kurrsesi s'do të mund të rronte i tërhequr. Jashtë kësaj lufte, i zhgënjyer në përpjekjet e tij, i mbyllur dhe i vetëburgosur në një qoshk të qetë Evrope as që mund të parafytyrohej. Përndryshe s'do të quhej Hasan Prishtina. Përndryshe do të flitnim edhe për inkonsekuenca të këtij burri të shquar që historia e Atdheu shumë borxhe i kanë, ndërsa ai të gjitha një për një i lau, pa harruar asnjë peng.
Prandaj së pari s'do të ishte detyrë ngritja e një shtatoreje madhështore në sheshin kryesor të kryeqytetit, pikërisht në vendin ku është ajo e Leninit?
Nejse, Hasan Prishtina, historia ndryshe do ta hapë gojën e do të flasë për ty. Ti s'je nga ata që ashtu si hyjnë, ashtu dalin (si në enciklopedinë e hartuar nga Akademia e Shkencave). Kujtesa për ty është si kujtesë për një dramë të hidhur që përsëritet e luhet me aktorë të tjerë. Teatri po ai. S'guxojmë të mashtrohemi. S'guxojmë të mos dimë. Duhet të dimë të fitojmë pa asnjë alternative tjetër. Historisë s'duhet t'i mbetemi borxh.

Botuar në gazetën "Republika"
Tiranë, 14.2.1991 (Nr.2)
ADEM ISTREFI

______
1) Është fjala për dramën "Dragoi i Dragobisë të Xhemal Brojës", që kur u shfaq për herë të parë në Bajram Curr, salla gati mbeti pa dyer. Natën e dytë pati vetëm tre spektatorë, edhe ata nëpunës nga Tirana, të ardhur me shërbim. (Shënim im -A.J.)

P.S. Këtij botimi i shtohet deklarata "Deri në vdekje" (botuar
së pari në gazetën "Ora e Shqipnisë ", Vjenë, më 22.5.1928 nr. 7)
si vijim logjik i fjalës së papërmbyllur të autorit të këtyre
"Kujtimeve" dhe si kapak floriri i një profecie dhe i një jete të
jetuar kreshnikisht.
U ruajt drejtshkrimi i kohës së botimit dhe u bënë fare pak ndreqje që u patën parasysh si gabime shtypi.

Fund

http://www.dardania.de/vb/upload/arc...p/t-15686.html

[Dar_di]

HASAN PRISHTINA

NJI SHKURTIM KUJTIMESH
MBI KRYENGRITJEN SHQYPTARE TE VJETIT 1912

Shkodër
SHTYPSHKRONJA FRANCISKANE
1921

(Ribotim i parë)
SHTEPIA BOTUESE "EURORILINDJA" 1995

Redaktor: Ramadan Musliu
Përgatiti
për botim: Adem Istrefi


Parathânë
Tue lanë botimin e nji libri mâ të plotë per atë herë kur kam me pasë në dorë dokumentat q'i perkasin kryengritjes shqyptare të vjetit 1912, të cilat më gjinden në Stambollë e Kosovë; tesh për tesh, po e shoh të nevojshme vetëm me qitë ket broshurë me qëllim për me ndritsue pjesësisht mendimin e përgjithëshëm e me forcue pa vjeftsin e disa çpifjeve pa-logjikë qi përfliten për punë të kesaj kryengritje.
Fitimin qi ka me u nxjerrë prej kësaj broshure, kam m'e kushtue për sigurim t'arësimit të fëmivet jetima të Kosovës, Dibrës e të Çamëris qi gjinden në Shqypni.

Hassan Prishtina.

_____
Shënim: - Tue kënë se gjyshi i em, Haxhi Ali Berisha, para 150 vjetve ka ardhë në Vulçitirn nga katundi Polancë (Drenicë), prandej mbi-emni em duhet me kenë "Polanca ". Por mbas qi u zgjodha deputet i Prishtinës e mbrapa, ndeper shkrime, fletore e tjera më quejshin Hassan Prishtina, për ket shkak po me vazhdon gjithnji ky mbi-emen.

Nji shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen shqyptare të vjetit 1912

I.
Shkaqet e kryengritjes:
Shkaqet e kryengritjes janë të shuma e shum nduersh. Por po i shkurtojmë ndër këto qi janë mâ kryekreje:
1) Shovinismi i komitetit "Jeune-Turc".
2) Pa pajtimi i traditionevet e zakonevet të Shqypnis, sidomos të Gegnis, me konditionet e liris tyrke.
3) Intrigat panislamike t'administrationit.
4) Të përzimunit t'ushtris në politikë.
5) Mizorit tyrke të vjetit 1910.
6) Shvillimi i ndërgjegjes komtare në Shqypni.
7) Systemi mizuer e i pa ligjëshëm qi ndoqi qeverija e tyrqvet të rij ndëpër zgjedhje të vjetit 1912.

II.
Para lëvizjes s'armatisun.


Nji ditë historike në Parlament Othoman.
Nji mizori pa farë frêni mbretnonte në Shqypni fill prej asaj dite qi operationi i Turgut Pashës (1910) mori fund me fitim të plotë të Turkis.
Nuk kish ma në Shqypni as klube, as komitete e shkolla. Bashkimxhit (emën qi u epshin tyrqit nacjonalistve shqyptarë), ishin shperda e krejt organizimi komtar nuk shënonte veç se nji shkatrrim; kësaj gjendjeje të dishprueme i dhanë deri diku nji shkas positiv lëvizja malcore e vjetit 1911, veprimi i komitetit bullgar ndër viset e Makedonis, ngatrresat qi paten le e u shvilluen në mes t'elementave othomanë mbas themelimit të partis "Marrveshtje e Liri" e lufta Italo-Turke qi plasi për çashtjen e Tarabullusit.
Kah fundi i vjetit 1911, tue u frymëzue nga idhnimet e mizoris turke, partija kundreshtare bani nji pyetje mbi gjendjen e Shqipnis e e ngushtoi Hakki Pashën me dhanë hesape mbi ket pikë përpara Parlamentit.
Shumica e deputetënvet të Shqypnis më paten ngarkue me i ba ball shpjegimevet të Vizirit tyrk, tue i u mbështetë dokumentavet qi kishim mbledhun përmbi këto mizorina.
Biseda u hap e qysh në fillesë shkoi tue u ashprue. Çashtja kishte nji landë të pa kufizueme. Na ishim të fortë në lamë të logjikës e me prova të gjalla në dorë. Mora pra edhe unë fjalën. Kritikova ashprisht politikën të turpshme qi po ndiqej në Shqypni. I derdha arësyenat qi më shtyjshin në ket kritikë kaq të rreptë e ma në fund tue permbledhë krejt energin t'eme i a lidha kryet me ket frasë:
"Në kjoftë se Qeverija nuk ndrron politikë e administrim në Shqypni, në kjoftë se shqiptarët nuk i gëzojnë të drejtat e tyne politike, asht për t'u vu oroe qi kanë me shpërthye nji varg ndodhinash të përgjakëshme e t'idhta".
Nji deputet arab ma priti:
"Ç'kuptoni me fjalën ndodhina të përgjakëshme e t'idhta?"
I përgjegja:
"Po due me thanë qi në kjoftë se "Tyrqit e Rij" vijojnë në zbatim të këtij systemi mizuer në lamë të politikës së përmbrendëshme, kam me kenë njeni, e ndoshta i pari i atyne, qi kam për t'a ngrehë flamurin e kryengritjes".
Ky deklarim përpara ma se dy qind deputetënve, kabinetit tyrk e mija ndigjuesve u bani efektin e njij bombe.
Hakki Pasha u çue në kambë e tha:
"Hasan begu t'a kishte përdorue kët fjalë për dobi të vendit pat me krye nji shërbim të madh. Por, Hasan begu me këto fjalë ka për qëllim me i a shti zjarmin krejt Perandoris".
I a prita:
"Pashë, Pashë, nuk po flas veç se nji të vërtetë. Në kjoftë se nji ditë themelohet në ket vend nji liri e vërtetë, vendi i yt e i shokvet t'uej nuk ka për të kenë këtu; por në Gjygj të Naltë (divan alii)". Kur duelem nga Parlamenti, deputetent e Shqypnis e shqyptarët e Stambollit rrëfyen nji gëzim të pa kufizuem e më përshendetën me nji sympathi krejt të posatshme.
Ismail Kemal begu më përgëzoj nxehtësisht e më proponoi me u gjetë në darkë në shpi t'eme për me pasë shteg me bisedue pak ma gjatë mbi situation të ri.
Kështu mbaroi këjo ditë historike qi nuk pat lanë shteg pajtimi në mes të Shypnis e të Komitetit "Jeune-turc".

Vendimi
Ismail Kemal begu, sikur m'a pat dhanë fjalën, u gjet në shpi t'eme për darkë dhe e kaluem natën së bashku.
Gjanë e gjatë biseduem mbi fatin e Shqypnis e ma në fund venduem me i dhanë mbarim mizorivet tyrke me nji kryengritje. Biseda u mbyll me këto fjalë:
Ismail Kemali begu: "Hassan beg, i besoi fetarisht karakterit të Zotnis s'Ate. Ky besim më ka shty me i shkrue në zemër t'eme me ato fjalë qi i përdorove në Parlament tue thanë: kam me kenë njeni e ndoshta i pari i atyne qi kam për t'a ngrehë flamurin e kryengritjes"!...I përgjegja:
"Ismail beg, para se me folë nji fjalë matem shum e mbasandej flas; por, mundem me Ju sigurue qi zakon i em asht me mbajtë nji fjalë qi më del nga goja. Pra mbassi edhe Zotnija e Juej po e ndin nevojën e njij kryengritje, ndoshta vetëm vendimi i ynë nuk mund të mjaftojë për me qitë në krye ket qëllim, e më duket qi do të na duhet me u bashkue edhe me katër, pesë vetë rreth ketij vendimi".
Ismail Kemal begu më përgjegji: - "Poh, edhe unë jam në mendim të Zotnis s'Ate".
Mbasandej më proponoi me u gjetë n'e nesre në Hotel "Pera Palace" e me vijue bisedën aty mbi ket pikë.


Në Hotel "Pera Palace".
Të nesermen kuvendi në mes t'Ismail Kemalit e meje zgjati ma se tre sahat e, në fund, venduem me mbajtë nji kuvend tue pasë me vedi këta Zotnij:
Myfid beg Libohovën, Esad Pashë Toptanin, Aziz Pashë Vrionin e Syreja beg Vlonën.
Me disa prej tyne u muer vesh Ismail begu e me disa unë. Kur kuptuem se këta zotnij mendoheshin si na të dy, venduem me ba nji mbledhjë në shpi të Syreja begut, në Taksim.


Komploti i Taksimit
Mbledhja u mbajtë nën kryetari t'Ismail Kemalit.
Tue marrë para sysh randësin e çashtjes qi kishim për të bisedue proponova me u betue të gjith para se të fillojshim kuvendin.
Ky proponim u pranue dhe betimi u ba tue dhanë fjalën e nderes seicili prej nesh mos me i kallxue kurrkuj shka do t'u flitte e t'u vendote n'at mbledhje.
Mbas betimit filloi kuvendi.
U numruen e u përmenden dhe nji here krejt mizorit e "Jeune-turqvet" në Shqypni e politika e tyne në çashtje të shkollavet e të shkrolavet qi pat shkue gjithnji tue u rreptësue.
Sa per ndonji privilegj politik e administruer jo me u marrë vesh, por nuk ish punë as me hy në bisedë me 'ta.
Pra kuvendi nuk zgjati shum e të gjith shokët u bashkuen mbi ket pikë:
"Per me i dhanë fund politikës tyrke në çashtje të kultures komtare e për me sigurue disa privilegje politike për Shqypni nuk ka tjetër mjet veç se me fitue më nji kryengritje të përgjithëshme".
Kështu pra u vendue qi t'u organizonte kryengritja e biseda nisi me rrjedhë mbi ket pikë të dytë: Qysh do t'u organizonte këjo lëvizje e kur kishin me fillue veprimet?
Ne ket mes rolin ma të çmueshem kishte për t'a luejtë Kosova.
Për ket arësye u vendue me gjetë e me i futë ndëpër Mal të Zi në Kosovë pesë-mbëdhetë mijë pushkë "mauzer" e me mbajtë n'urdhen t'em, posë ketyne, edhe dhetë mijë napoleona ari.
Zbatimin e këtij vendimi e mori mbi vedi Ismail Kemal begu qi pat tëfaqë nji uzdajë të fortë me sigurue ket punë ndepër Europë.
I sigurova shokët se kisha per ta organizue kryengritjen ndepër të gjitha krahinat e Kosovës e këjo kryengritje kishte për të plasë kur armët e të hollat do t'i kishe në disposition t'em. Me gjith këtë, per me fitue ma mirë e ma shpejt, menduem se nuk kishte me mjaftue nji lëvizje e kufizueme vetëm në Kosovë. Pra, shtova, se kishte me i u dashtë si Toskënis ashtu edhe Shqypnis së Mesme me marrë pjesë në kryengritje disa dit mbas Kosovës.
Esad Pasha, tue u përgjegjë, siguroi me dalë vetë e me i pri Shqypnis së Mesme e Mirditës.
Sa per Myfid begun, Aziz Pashën e Syreja begun edhe këta zotnij dhan fjalën me u gjetë në krye të çetavet të Jugut drejtë për së drejti.
Ismail Kemal u detyronte me mbetë n'Europë e me na ndihmue me armë e me të holla tue sjellë në të mirë të lëvizjes s'onë mendimin e përgjithëshëm t'Europës.
Këto ishin fjalët t'ona para se me dalë prej shpis së Syreja begut:
Tue i u perdrejtue shokvet u thaçë!
''Jam i bindun, se të gjith jeni të ndershëm; por, po ju deklaroj edhe nji herë qi, ku të dalë le të dali, unë kam për të kenë në mal kur ka me tingllue çasi i kryengritjes. Per këte kam vu peng pak përpara fjalën t'eme të nderes. Ju lutem pra mos me më lanë vetëm, pse jeni betue edhe Ju.
M'u përgjegjen të gjith me nji heri:
"Mundeni me kenë të sigurt se edhe na kemi për t'a krye detyrën t'onë".
Kështu mori fund kuvendi e u mbyll komploti i Taksimit.


Nji pritje prej anës së Sulltanit (audience).
Nuk ishin vetëm shqyptarët qi i kundërshtoheshin sundimit "Jeune-turc", por krejt elementat e perandoris, edhe nji pjesë e popullit tyrk, punë këjo qi na i lehtësonte më nji mënyrë të posatshme veprimet në lamë të përgatimevet e na siguronte sympathin e krejt elementavet të Shtetit të Turkis nder minuta të para të kryengritjes.
Pra: per me i dhanë nji shkas pak ma të gjallë lëvizjes antijeunëturke, me initiativë të grupit shqyptar u formue nji deputation prej pesë deputetensh (shqyptarë, arabë, tyrk, qyrd, armen) per me ia paraqitë Sulltanit ankimet e partis kundërshtare.
Mora pjesë në ket deputation edhe unë.
Nafi Pasha, përfaqësuesi i grupit arab, kritikoi me ashprim politikën e partis Jeunë-turke dhe shtoi se këjo politikë heret a vonë kishte per t'i tronditë themelet e Perandoris.
Kur Nafi Pasha i mbaroi fjalët e veta, mora fjalën unë tue i thanë Sulltanit:
"Mbreti i im, në kjoftë se nuk i nepet fund nji orë e ma para politikës së shtrembët qi po ndjekë partija Jeunë-turke ndepër të gjitha krahinat e Perandoris, vendi ka per t'u ba lama e shumë ndodhinave të përgjakëshme dhe do të heci me vrap kah njij rrënim i plotë. I vetmi shpëtim per t'a pritë ket rrezik asht të largumunit e partis së turqvet të rij nga fuqija".
Fjalët e mija ban nji përshtypje aqë të thellë sa Sulltanit i u përlotuen syt.
Audienca muer fund mirë, por, fitimi mbeti fjeshtë moral, pse Sulltani nuk e kishte at fuqi sa me shkatrrue sundimin Jeunë-turk. Këte, muejtem me e kuptue të nesermen kur "Tanini", organi i partis Jeunë-turke, botoi nji artikull të rreptë kundra mejet me ket titull:
"Hassan begu nga Vulçitirni, deputeti i Prishtinës, filloi me na kercnue (tehdidë) perpara Mbretit".

Nji ftim në dyluftim (duel)
Ky artikull, tue më shtrëngue me përgjegjë, hapi në shtyp të Stambollit nji polemikë t'ashpër qi u përfundue me nji ftim në dyluftim (duel) qi i a çova Hysein Xhahidit, drejtorit të "Taninit".
Sheih-islami, mbi këtë, botoi nji fetva me të cillen kundërshtoi tue gjykue duel-on kundra parashkresave (presceiptions) të Sheriatit e Mbreti, jo vetëm ndaloi me ba duel, por dhe na shtrengoi me u pajtue.
U pajtuem me Hysein Xhahidin e "Tanini" nuk shkroi ma as kundra mejet as kundra shqyptarvet.


Partija "Marrveshtje e Liri" e kryengritja Shqyptare.
Tue i u mbështetë levizjes vepruese qi paten pasë nder këto
kohna komplotistet e Taksimit ndeper konflikte të partis
"Marrveshtje e Liri" me partin "Bashkim e Perparim" shumë
zotnij paten pretendue ma vonë se kryengritja 1912 u organizue
me dijeni e me bashkpunim të partis "Marrveshtje e Liri"
Këjo dava asht fare kundra së vërtetës, pse as na nuk ishim aqë të pa mendë sa me i lajmue tyrqit mbi nji komplot shqyptar, as tyrqit nuk kishin pranue qi shqiptarët t'i rrokshin armët kundra ushtris së tyne.
Komplotistët kanë përfitue nga antagonismi i partivet politike, por pa i a bjerrë me as nji mënyrë karakterin fjeshtë komtar Komplotit.
Partija "Marrveshtje e Liri" ka muejtë me dijtë aq sa partija sunduese d.m.th, "jeune-turke'"
Roli i komplotistvet në ket mes asht kufizue më këte: Me e ndezë me çdo mënyrë antagonismin e këtyne dy partivet kryesore të politikës othomane.


Të shpërdamit e Parlamentit othoman.
Partija kundërshtare ishte tue fitue dita me ditë, antagonismi pat mërrijtë më nji shkallë aq t'ashpër sa partis Jeunë-turke nuk i pat mbetë tjetër armë për veç se me shpërda parlamentin, mjet qi mund të quhet fysheku i dishprimit qi i takon me provue ase me kerkue me provue çdo partije politike në të bjerrun të davas.
Partija Jeunë-turke përfitoi nga karakteri i vet revolutionar e guximtar dhe e përdoroi me fitim ket fyshek të mbramë.
U shpërda pra parlamenti tue lanë mbrapa nji pezmetim të pashoq nder rrethe t'oppositionit.
Më ket rasë u thashë deputetenvet arabe e qyrdë qi Xhemeitxhit kanë për të kerkue të fitojnë ndeper zgjedhjet e reja tue perdorue mënyra të pa ligjëshme e ndoshta edhe mjetet e terrorismit e kështu nuk ka me na mbetë ne veç se me i rrokë armët për me i dalë zot të drejtavet t'ona politike.
Qëllimi i em me ket propogandë ishte, me i u dhanë guxim e me i shty edhe ata kah udha e kryengritjes.


Komiteti bullgar i Makedonis e kryengritja e 1912-ës.
Mbassi u shpërda parlamenti othoman, Ismail Kemal begu u nis per Europe e unë për Kosovë, tue vendue me permbajtë korrespodencën ndepër mjet të Konsulatës Britanike të Shkupit.
Kur arrijta në Shkup puna e parë qi m'u desht me krye kje me qitë nji hap të njimendëshëm per nji të marrëm-vesh Shqiptar-Makedonas.
E kerkova dhe u poqa me Z.Pavlof, ish-deputetin e Shkupit në kohë të Turkis e ambassadori i Bullgaris pranë Mbret Wied-it më 1914.
Këtu po shkurtoi proponimin qi i bana:
'Tyrqit, mbas konstitutionit 1908, kanë ba e po "bajnë mjaft mizori në Shqypni e në Makedoni".
"Nuk i kanë nderue kurrqysh të drejtat e shqyptarvet e të bullgarvet".
"Terrorismi i tyne po shkon gjithnji tue u ashprue e po ndjekun nji politikë fjeshtë panturkiste. Pra, më duket se ka arrijtë koha me pështue prej kësaj zgjedhe mizore ndeper mjet të njij kryengritje të përbashkët tue pasë për qëllim me krijue nji shtet autonom shqyptar-makedonas".
"Më duket shumë e nevojshme qi mos t'a bjerrim ket rasë e unë jam aq i sigurët qi kemi për të fitue tue kenë se po pranoni të merrni pjesë në kryengritje vetëm atë-herë kur keni për të pa se shqyptarët po fitojnë".
Z.Pavlof m'u përgjegj:
"Proponimi i zotnis së Juej ka nji randësi aq të madhe sa nuk mundem me Ju përgjegj pa dergue nji njeri të posatshëm në Sofje e pa marrë urdhna prej qendrës së përgjithëshme të Komitetit t'ynë. Qandra e Shkupit nuk ka kompetencë me vendue mbi nji çashtje kaq të randësishme. Ju lutem pra me më dhanë lejë deri sa të më këthehet njeriu".


Të përpjekunat me Konsulin e Anglis të Shkupit.
Tue pritë pergjegjen e Z.Pavlof i u perdrejtova Konsulit Britanik të Shkupit dhe i bana ket deklaration me gojë:
"Na shqiptarët, për me i dhanë fund mizoris tyrke në Shqypni si edhe pengimevet qi po na bahen në çashtje t'alfabetit e kultures s'onë komtare, kemi zgjedhë si të vetmin mjet shpëtimi me ba nji lëvizje t'armatisun kundra sundimit turk.
Më ket rasë të rrezikëshme kemi nevojë të madhe per përkrahjen e Anglis.
Ju lutem pra të lajmoni Ministerin t'Uej të Punëvet të Jashtme mbi ket deklaration".
Konsuli ish nji zotni shumë liberal. Më pergjegji tue më thanë se kishte per t'i a komunikue me nji herë ket deklaration qeveris së vet e cilla sigurisht nuk kishte per t'a kursye nji përkrahje të gjallë në të mirë të njij Shqypnije qi rrokë armët për liri.
"Me gjith ketë, shtoi Konsuli Britanik, kam me muejtë me ju dhanë nji pergjegjie të këputme mbassi të marr pergjegjen e Londrës"
_____
Shënim: - Mbas disa ditesh Konsuli Britanik më ftoi në çajë me anen e dragomanit të tij z.Haxhi Havadis e me tha se Qeverija e tij i kishte përgjegjun mbi deklarationin t'em tue thanë se Anglia nuk ka interes nder çashtje Ballkanike, prandaj s'ishte as kundra as antare e nji kryengritje së Shqyptarvet.

Të parët e Kosovës.
Në Kosovë mbretnonte nji pezmetim shumë i ashpër kundra Xhemjetit. Pra, kujdo qi i a hapa nevojën e njij levizje me armë m'u përgjegj positivisht.
Kuvendova me shumë Zotnij nga Parija mbi shvillimin e njij kryengritje; por damas e me reservë të madhe. Çashtja ish shumë e randë e sberthimi i saj kerkonte nji mëshehtësi e mjeshtri sa as nji punë tjetër. Pra, ata qi u merrshe fjalën nuk muejshin me njoftë shoqishoin e të gjith ishin lidhë në mue.
Tue kenë se nji pjese e këtyne zotnive rrnon edhe sot në Kosovë, ku po mbretnon mizorija sllave, nuk kam se si me permende këtu veç se emnat e atyne qi kanë dekë, ase qi nuk mund të kenë ndonji dam prej sundimit barbar të Serbis.
Riza beg Kryeziu nga Gjakova, Zeinullah begu, im kushëri, nga Vulçitirni, Isë Boletini, Xhemal beg Prishtina, Halim beg Deralla, Ahmed beg Gjakova, nji nga nji, u besatuen me mue qi kanë për të hecë deri në fund. Kështu m'a dhanë besen dhe krent e Llapit e të Drenicës.
Kryengritja kishte per të fillue at ditë qi unë kishe me i mbathë opengat e me dalë në Drenicë (Malci e Vulçitirnit e e Mitrovices). Mbas mejet kishin me i marrë malet krejt ata qi më patën dhanë besën.


Ismail Kemali.
Koha e shënueme për kryengritje u afronte gjithnji.
I shkrova Ismail Kemalit qi t'a kryente detyrën. M'u pergjegj me sot e neser e me premtime të thata.
Unë, aqë rreptas i pata hy punës sa nuk muejshe me bjerrë as nji minutë nga friga sidomos qi mos po dishprohen e mos po lodhen ata qi ishin betue.
Kështu, bjen fjala, më ngjau me Nexhip beg Dragen.
Ky zotni m'a pat dhanë fjalen si tjetër: Nji ditë më vjen Selim Fanda e më thotë: "Nexhip begu më ndeshi te Ura e Gurit e më tha: "A po shef Selim aga qi policët po duen me më xanë!"
"A thue Nexhip begu ka dijeni mbi kryengritje qi organizohet?"
"Jo" i thashë, nuk din gja. "T'ishe kenë polic, m'a priti Selim Fanda, kishe me nxjerrë shumë sende e punë nga tuta qi diktova te ky zotni".
Me gjith qi ket lajm e prita me gjak të ftohët, kuptova mirë qi kishe nevojë me qetësue Nexhip Begun. U poqa me zotnin e tij në Kafe t'Izzetit prej nga shkuem në Kafe "Turati". Aty, mbassi hapem biseden tue kuvendue mbi disa punë të pa randësishme, gjeta rendin dhe i thashë: "Me gjith qi Ju pata diftue se do të na u lypte me u pergatitë per nji kryengritje të pergjithëshme, kam muejtë me kuptue tash vonë se realisimi i këtij mendimi nuk asht i mundëshem veç se mbas dy vjetve e per hesap t'em kam hjekë dorë tash per tash nga caktimi qi kishim;'"
Me ket dredhi i dhashë fund tutes së Nexhip begut.
Më tjetren anë, per të holla e për armë nisa me ngushtue Ismail Kemal begun pak ma seriozisht.
Nder këto ditët ma të kritikëshme të pergatimevet z.Pavlof-i më bani nji vizitë në shpi e më lajmoi se bullgarët nuk mundshin kurrsesi me marrë pjesë më nji kryengritje. U çudita e kurrqysh nuk muejta me marrë vesh pse Makedonasit refusojshin me u lidhe me ne kur ata, më nji kohë jo shumë larg, kanë pasë kundershtimin ma të madh prej nesh nder lëvizje të tyne për librim të Makedonis. 1)
Këjo pergjegje tue u bashkue me apathin qi diftoi Ismail Kemal begu në të kryemunit të detyres së vet, na pat krijue nji gjendje gadi të dishprueshme.
Nuk kishe veç se krejt pak të holla e puna qi i pata hy ishte shumë e madhe. M'u lypte me gjetë të holla e me gjetë pa hall! Nuk më pat mbetë veç se nji rrugë: me i shitë magazet qi kishe në Shkup e me fillue veprimin e kryengritjes me ket kapital.
I shita pra magazet e me pretekst të zgjedhjevet u nisa për Vulçitirn bashmë me Nexhip beg Dragen qi shkonte për në Mitrovicë.
Prej Vulçitirni çova më katër anë njërës per me i lajmue besnikët e lidhjes se ishte afrue çasi i veprimit.
_____
1) Lidhja Ballkanike qi u tfaq kahë fundi i vjetit 1912 na jep dorë me gjetë shkakun e vertetë të pergjegjes negative të Z.Pavlof-it.
Nuk mund të mirret me mend se çfarë ndryshimit pat me i pru kohës s'onë ma se historike të kishte pasë këjo përgjegje nji natyre të përkundërt.
Tue u gjetun nji herë në Vjenë më ra rasa me kuvendue me nji njeri të famshëm të diplomacis austro-hungare mbi çashtjen e propozimit t'em bullgarve për nji marrveshtje mbi autonomin shqyptare-makedone. Diplomati austro-ungar më tha se po t'a kishin pranue bullgarët propozimin t'em e po t'ishte realizue ky mendim, për sigurë se jo vetem lufta ballkanike nuk do të kishte ndodh, por edhe lufta botnore kishte muejtë me u zgjatë për shumë kohë.


Kryengritja Drenicë-Jynik
Me 5 Maj 1912 ishe në Drenicë bashkë me Zeinullah begun, burrë në shej per besniki, nationalisëm e bujari.
Nga Drenica shkrova dy letra, nji per nenprefekturen e Vulçitirnit e nji për Nexhip beg Dragen në Mitrovicë.
Letra e parë permblidhte me pak fjalë këtë:
"Tue u bindë qi politika Jeunë-turke po vijon mizorisht në Shqipni, ashtu si pata deklarue në Parlament, po e ngrehi sot flamurin e ngritjes kundra sundimit të Turkis".
Letra e dytë shkurtohet si vijon:
"Krejt Kosovasit e unë ngrehem flamurin e kryengritjes kundra tyrqve të rij. Në kjoftë se nuk dishroni me u da prej popullit të Kosovës, ky njeri ka per detyrë me ju pri deri në vend ku gjindem unë e shokët e mij".
Këto fjalë u ndrruen në mes të Nexhip beg Drages e Ahmet Prekazit, derguesit të letres:
- Ku asht Hasan begu?
- Nuk dij. Nuk kam kohë për me folë shumë e me ndigjue shumë. Në patshit menden me ardhë, jam i gatshëm me ju pri.
- Jam i smuet. Nuk mundem me ardhë - i a ka këthye Nexhip Begu. -
Ket letër i a çova Nexhip begut, per mos me muejtë nji ditë me më kritikue e per mos me i mbetë shteg fjalës së tij të thonte ndo i herë se Hasan Begu nuk më ka lajmue e prandej s'kam marrë pjesë në kryengritje.
Naten e parë bujtem në Balincë e të nesermen, me dy-qind pushkë ram në Prekaz, te Ahmet Delija ku i mblodhen krenët e Drenicës dhe kerkuen qi t'a perësritshim besën e dhanme.
Besa u lidh me këto fjalë:
"Bajmë be e japim besen e burravet, se kemi me ba çfardo flije e në kjoftë nevoja kemi me i ba kurban me duer t'ona robët e fëmit t'onë."
Kur arrijtem në Gjyrxhevik (krahin'e Pjejes) tu Sadik Rama u persërit besa, dhe në ket krahinë e prej këndej ram në Pozhar, krahin'e Gjakovës.
Fuqija e jonë shkonte gjithnji tue u shtue e aty per aty ishim të zotet me çue në kambë nji ushtri të madhe fort kryengritësh.
Kështu erdhem në Jynik, vendi historik ku gjithmonë bashkoheshin e lidhshin besë Peja e Gjakova per me i ra Turkis.


Lidhja e Jynikut.
Populli i Jynikut na priti shumë mirë. Me t'arrijtun këtu i a perdrejtova Riza beg Gjakoves nji letër qi mund të shkurtohet në këto fjalë:
"Arrijta në Jynik bashkë me shokët per me realisue qellimin.
Ketu po Ju pres, Ju e parin e Gjakoves".
Të nesermen Riza begu u gjet në Jynik. Ahmed begu, i biri i Myrteza Pashes, pat mërrijtë në Jynik bashkë me ne. Pak mbrapa mërrijti edhe Hassan Feri me pari të Plavës e të Gucis.
- Nder këto dit Malcija e Gjakoves, tue nxjerrë per preteks çashtjen e zgjedhjevet e me të shtyme t'Ahmet begut pat fillue me u turbullue e me i u kercenue Gjakoves. Malcorët patën nisë e kerkue qi të mësohet gjuha komtare ndër shkollat e Shtetit.
Zeqir Halili, nji prej krenvet ma në shej të Krasniqes, i pat pri kësaj levizje. - Zeqir Halili, në kryengritje të 1912-ës i ka krye pikë per pikë instruktionet qi ka marrë dhe ka mbushë plotësisht detyren e vet komtare. -
Në Jynik u bashkuen per pak ditë shumica e atyne qi muejshin me perfaqësue popullin e Kosovës.
Në ket mes arrijti dhe Bajram beg Curri pak si idhnueshëm pse nuk e pata lajmue kur ishim në Shkup. Tue pa qendrimin e zemrueshem të Bajram Begut u solla e i thashë si tue u mahite:
- Shka kishe me ba, kur Ju pashë se kishi lidhë mjaft miqësi me xhemietxhit?
- Jam shqyptar, m'a priti, nuk kam mendue kurr veç se si shqyptar e këtë koha ka per t'a provue.
- Bajram beg, na kësaj pune i kemi hy. Jemi të shtrenguem me dalë me nderë e me i sigurue Shqypnis disa privilegje. Në kjoftë se kësi shtegu nuk mundemi me realisue qellimin kemi per të ra n'at gjendje qi gjinden tyrqit e fushes "Hajmana", e kështu kanë per t'u vërtetue fjalët e Talat begut, kryetarit të Jeunë-turqvet. 1)
_____
1) Tyrqit e Hajmanës perbajnë at pjesë të popullit tyrk qi janë shtypë ma së forti nga Turkija.

Bajram Begu nuk vanoi me kuptue randësin e gjendjes e biseda në mes t'onë vijoi:
- Për me luftue me nji Perandon e me fitue kundra saj duhet me pasë shumë sende e sidomos armë, munition e të holla - tha Bajram Begu.
- Unë i përgjegja:
- Ismail Kemal begu ka pasë marrë mbi vedi mena dergue 15.000 pushkë e 10.000 napoleona. Si duket këto nuk kemi për t'i pasë, mbassi deri me ditë të sodit as të hollat nuk na i ka çue. Por Bajram beg nuk kemi edhe fort nevojë per keto sende. Mos muejshim sot me ngrehë krye pse nuk kemi pushkë e të holla do të bahemi razi me jetue si tyrqit e Hajmanes e kurrgja kurrkujt...
- Poh, tha Bajram begu, keni të drejtë. Asht nji detyrë e shejtë per ne me luftue kundra çdo anmiku dhe mos me pasë as pak pushkë. Lufta na u ka ba detyrë. Pra duhet t'i dalim zot të drejtavet tona e të pështojmë prej robnis.
Në Jynik ishin të mbledhun shumica e paris së Kosovës Paris së Pejes nuk i besojshim mjaft e pra dhe ket pari e ftuem në Jynik.
Zejnel begu, Sejfeddin begu e Jashar Pasha erdhen e i u diftuem pse po u bante mbledhja.
Këta zotnij, jo vetëm nuk diftuen nji vullndesë të mirë, por filluen tinzisht me ba nji propogandë per me paralisue qëllimin. Deri diku ia paten këthye mendjen dhe Riza beg Gjakovës. Na muejshim me i hy punës dhe pa pasë fort nevojë per parin e Pejes; por dishrojshim m'u duke fare të bashkuem per me fitue ma lehtas e ma mirë.
Na duhej pra me ba nji hap guximtar e me i lanë të parët e Pejes e Riza beg Gjakovën perpara nji "fait accompli".
U mora vesh me Ahmet begun e Myrteza Pashës qi i u dha urdhën çetavet të Berishes me i a fillue pushken ushtris tyrke nder rrethe të Pejës.
Të nesermen heret, para se me u zbardhë dita, pushka krisi me tyrqit tue mos i lanë shteg kurrkujt me u marrë ma me diplomati.
Riza begut i a çuem nji njeri qi u shti sikur me pasë ardhë prej Gjakove at ditë per me i kallzue se tyrqit e kishin dënue për dekë e, në kjoftë se do të këthente në Gjakovë, kishin per t'a xanë e gri.
Kuvendi nuk kishte se si shtyhet ma. Të ndeshunat u shvilluen rreptësisht e krejt parija ram në Strellc, katund afër Peje ku u ngreh qandra e kryengritjes.
Populli nisi me u mbështjellë rreth kësaj qandre.


Rrethimi i Pejes.
Kryengritja u shvillue shpejt e me nji energi t'egersueshme rreth Pejes; katundet rreth qytetit u pushtuen e qarku i rrethimit u ngushtue e të mësymet kundra kodravet të forcueme me topa shkuen tue u ashprue pa pra.
Xhafer Tajari, kommandanti i këtij vendi, bani mrekulli qindrese per mos me na i lëshue kodrat e Jarines e të Karagaçit.
Furija e kryengritsvet kishte marrë nji fytyrë aq të mnerrshme sa u bind dhe Xhafer Tajari se qindresa per te duhej t'ishte nji qindresë dishprimi.
Tri dit e tri net nuk pushoi as nji minutë gjimimi i topavet e fishkullimi i plumbavet.
Numri i kryengritsavet ishte shumë ma i madh se ai i ushtris; por shqyptarët kishin nji pushkë per ma se dhetë vetë, me fort pak munition e ushtrija tyrke ish ngujue nder llogore e pika strategjike me krejt veglat rrenuese të teknikes së shekullit XX.
Lufta u ashprue gjithnji e kur fortesat ishin tue ba qindresen e mbramë, regimenti 21 tyrk i Gjakovës, bashkë me regimentin e parë të Stambollit shperthyen tue na ra kahë shpina e na shtrenguen me i u veshë malevet qi shtrihen kahë Rugova e Plava.
Kështu hovi i parë i kryengritjes u thye mjaft keqas perpara Pejes; por morali i shqyptarvet nuk u prish fare e mënija e shpagimit (intikamit) u shtue edhe ma teper nder zemra të tyne.


Trathtija e paris së Pejes.
Mbas këtij të thymuni dy vende na paten mbetë ku muejshim me u përmbledhë e me vijue kryengritjen: Rugova e Pejes ase Malcija e Gjakoves.
U preferue Rugova 1) "per ku nguli kambë Zejnel begu i Pejes bashkë me dy shokët e vet.
Rugova me gjith qi na priti mirë, me gjith këte i u perkrah-paris së Pejes e cila ishte e marrun vesh me Xhafer Tajarin para se me ardhë në Jynik bashkë me krenët e Rugovës, pose Qerim Begut.
Nuk na pat mbetë pra, tjetër mjet per me pështue prej nji kurthe trathtare, veç se me lëshue Rugovën.
Qandra e kryengritjes nguli në Krasniqe prej kahë na duhej me komandue nji levizje qi shkonte tue u shtri nder të gjitha krahinat e Kosovës e ma rreptas nder rrethe të Mitrovicës, nen prisi t'Isë Boletinit, e nder rrethe të Prishtines.


Nji çpallje.
Mu nder keto minuta kritike të levizjes, kur nuk muejshim me dijtë kush ka per t'a fitue davan, a Shqyptarët apo Turkija, u pa si e arësyeshme me i lëshue popullit othoman nji thirrje per t'i dhanë shkas kryengritjes e per me fitue sympathin e krejt elementavet të Perandoris në të mirë t'onë. Nuk kishim se si me fitue luften pa i a shti çarten dhe ushtris tyrke.
Këjo çpallje u shtyp ndeper të gjitha gazetat dhe mund të shkurtohet si vijon:
"Qëllimi i të ngrehunit të flamurit të kryengritjes asht per me i dhanë fund sundimit barbar të jeune turqve, qi nen fytyrë të liris janë tue perkrye të gjithë llojet e mizorinavet në vendin tonë të cilat të shtyjnë me pasë ndjesë per absolutizëm të Sulltan Hamidit.
Ata qi duen atdhen e nderin, i perkrahen landsisht e moralisht trupit t'onë kryengritës, qi ka dalë në fushë me ketë qëllim të shejtë. Ata qi dishrojnë qi osmanlijt mos të mërrijnë në nji gjendje të dhimbshme, mblidhen nen flamurin t'onë kryengritës. Atdheu pret prej nesh bashkimin. Dita asht sod e minutat janë afrue per me pështue prej të këqijave të jeune-turqve. A pështim a vdekje!"
_____
1) Rugova asht krahina ma e forta e Pejes qi shtrihet kah veri i qytetit me nji grykë të gjatë e teper strategjike e me nji popullsi në za per trimni e shëndet.


Lufta e Qafes së Prushit.
Nuk kishim kohë per të bjerrë; na duhej me fitue nji luftë per me çue moralin e popullit nder rreth të Pejes e të Gjakoves.
Këtu Bajram Curri permbledhi fisin e vet Krasniqen e mësyni qafen e Prushit (Has).
Në Has Turkija kishte lanë nji garnison prej katër bataljonash.
Nji luftë e pergjakëshme qi zgjati ashprisht nen komandë të Bajram Currit, tue marrë pjesë Hasi, Gashi e Bityçi nder rrethe të Qafes së Prushit me të mësyme e kundra të mësyme i shperdau këta katër bataliona. Tyrqit u thyen keqas tue na lanë në dorë shumë munitione, armë, mitraloza e topa, me qinda të dekun, të plaguem e robë lufte.
Gjallnimi i ynë ishte aq i plotë sa i dha shpirt e zemer krejt popullit.
Robët e luftes shka ishin ushtarë, u liruen mbassi u çarmatisen e mbassi i mashtruem tue i thanë se kryengritja nuk kishte tjetër qëllim veç se me pështue katundarin shqyptar e anadollak prej njij sundimi mizuer. Këta të mjerët me habi të madhe e perbijshin ket propogandë e kur u këthyen në Gjakovë demoralizuen gadi krejt ushtarët e garnisonit t'atij qyteti.
Nji lidhni me ushtrin othomane të Gjakoves.
Fitimi i njij lufte mjaft me randësi, demoralisoi deri diku ushtrin e Gjakoves dhe i dha dorë atyne oficiervet të partis kundershtare me tfaqë pa kënaqësin e tyne ndaj regimit Jeune turk tue sympatisue çiltas kryengntjen shqiptare.
Këjo ndodhi fort pak e pritme na dha dorë mos me bjerrë kohë perpara Gjakoves e fuqija e jonë komtare heci guximisht mbi fushen e Kosoves.


Pushtimi i Prishtines.
Per pak dit ma se 12.000 kryengritës u duken perpara Prishtines tue u betue të gjith me pushtue qytetin me luftë ase paqsisht.
Në ket mes kryengritësit e krahinavet të Gilanit, të Kaçanikut, të Prizrenit e të Tetoves i paten xanë grykat e Kaçanikut e të Cernoleves e shqyptarët e rrethit të Prishtines, me Isë Boletin e Xhemal Beg Prishtinen e Beqir agë Vulçitirnen në ball, i paten thye tyrqit në Llap e në Gollak e ata të Drenicës, nen komand të Zejnullah Begut, pushtuen Vulçitirnin.
Kommandanti i garnisonit të Prishtines deshti me ba si Xhafer Tajari perpara Pejes dhe morri të gjitha masat ushtarake per me mburue qytetin kundra çdo të mësymes.
Por disa prishtinas trima e ndaluen rrezikun e njij lufte mizore tue i a vu koburen në gojë komandantit të vendit mbrenda në zyrë të telegrafit e tue e ngushtue këte me nenshkrue nji urdhen qi ndalonte ushtrin nder llogore me ba çdo kundreshtim në kjoftë se kryengritësit dishirojnë me pushtue qytetin.
Populli i këtij qyteti na priti me nji enthusiasëm të pa shoq në kronologji të lëvizjevet komtare e i madh e i vogël u bashkuen me ne.
Tash qandra e kryengritjes ish Prishtina e numri i kryengritësvet pat arrijtë më 30.000.
Në ket mes korrespodentat e shtypit të huej si të "Times" "Neu Freu Presse", "Novoje Vremja" etc., u çuditshin sidomos mbi këto dy pika:
a) Si muejten me fitue shqyptarët kundra nji ushtrije tyrke prej ma se 60.000 vetësh.
b) Dishiplina e madhe qi mbretnonte në mes të kryengritësvet.
Këtu po shkurtoj nji intervistë qi bani me mue në Prishtinë redaktioni i fletores së Petresburgut "Novoje Vremje".
- Shka asht natura e fuqis qi po siguron dishiplinën në mes të këtij populli kryengritës. Pse edhe nji ushtri e rregullshme në kohë të luftës nuk kishte me muejtë me mbajtë nji dishiplinë kaq të madhe; sidomos kur dihet qi ky popull asht i pa dijshëm?
- Poh, i thashë unë, shqiptarët nuk mund të thomi se janë të dijshëm; por, kanë nji intelligencë qi i dan në shej nder sa e sa popuj, Shqyptarët në kohë të luftës mund të sillen si sot, porsi nji ushtri e dishiplinueme, në kjoftë se prisat dijnë me perfitue nga psykologia e tyne.
- Me të vertetë, m'a priti korrespodenti rus, jam i bindem sot qi shqiptarët përbajnë popullin ma të zgjuem të Ballkanit. Munden me meritue nji t'ardhme të shkelxyeshme.

Rrëximi i kabinetit Jeunë-tyrk.
Pushtimi i Prishtinës na lëshonte në dorë krejt vilajetin e Kosovës. Në Stamboll filloi me mbretnue nji frigë aq e madhe sa shkaktoi dorhjekjen e Said Pashes, ministri i parë i kabinetit Jeunë-turk. Në vend të tij formoi kabinetin e Turkis Qamil Pasha, i njoftëm si ma i madhi anmik i Xhemietit.
Qamil Pasha na lajmoi telegrafisht se kishte vendosë me çue në Prishtinë nji mission zyrtar nen kryesi t'Ibrahim Pashes, ish qeveritar e kommandant i Tarabullusit, me Ali Danish Prishtinen, ministri i Punevet të Mbrendëshme e me Sylejman Pashë Kolonjën, senator.
Ky mission kishte per detyrë me u marrë vesh me shqiptarët e me i dhanë fund kryengritjes. Qellimi i im u permblidhte në këto pika kryesore:
a) Të njifen zyrtarisht kufijt e Shqypnis.
b) Autoritetet civile e ushtarake të ken komsin Shqyptare.
c) Ushtrija shqyptare të sherbejë në Shqypni e të jet komanda prej oficiervet shqyptarë.
ç) Veprimet zyrtare në Shqypni të bahen në gjuhë shqype.
Ibrahim Pasha këto pika i gjykoi si shumë të randa e si hapi i parë qi qitet per me u da nga Perandoria othomane. Pra, kerkoi prej meje qi t'i lehtësojshe këto pika e më tha qi nuk kishte me i pasë hije Shqypnis me kerkue kësi pikash, pse populli asht muhamedan.
- Pashë i a prita; feja nuk ka shka të bajë me komsi, Zotnija e Juej jeni nga Manastiri, pra shqyptar si unë. Këto pika lypet t'i gjeni teper të lehta per me lanë kështu nji emën të mirë në histori të Shqypnis.
Pritëshe prej Zotnis së Juej qi të më këshilloni me kerkue dishka ma me randësi. Pse jeni ma shumë të vaditun se unë për kësi punësh. Sido qi të jet, vijova, nuk pranoj kurrfarë pergjegjsije në kjoftë se këto pika nuk pelqehen e na mund të hecim kështu deri më Stamboll e aty mund të mirremi vesh me Turkin. Besojmë se këjo punë nuk asht aq e vështirë per ne.
Ibrahim Pasha kerkoi prap me fjalë t'ambla me më kallxue se sjellja e ime ishte kundra myslimannismit e nuk u dam mirë me te.
Në tjetrën anë Ibrahim Pasha filloi me i lëmue kryetarët tjerë qi shkuen m'e vizitue edhe nisi me u perpjekun me të gjith fuqin e vet per me shti dasin në mes t'onë. Sidomos filloi me perfitue në ma të mirën mënyrë prej pa dijes së Riza Beg Gjakoves e të fanatizmit fetar të tij. Riza Beg Gjakova e mandej edhe Isa Boletini filluem me thanë: "Na nuk duem autonomi edhe nuk mund të dahemi prej osmanlive". N'anë tjeter filluen me u perpjekë me konsulin serb në Prishtinë. Konsuli do t'i u ket thanë se do tu epte armë, mbasi ma vonë, moren prej Serbis shumë pushkë. Gjendja ishte tue shkue per ditë e ma keq. Para se me lanë Prishtinën u mundojshe me sigurue shkaqet per të xjerrunit e privilegjeve; pse ishte e mundun me sigurue qellimin ma lehtësisht në Pnshtinë. Por në njenën anë Ibrahim Pasha e në tjetrën konsuli i Serbis kishin mërrijtë me futë farën e dasis në mes t'onë me propoganda qi bajshin nën dorë.
Kur shkuem prej Prishtine në Ferizoviq ishte nevoja me shkrue privilegjet qi do t'i kerkojshin prej qeveris edhe me i a kumtue asaj në nji mënyrë kategorike. Ma në fund, me vështirsina e mbas shumë fjalimeve i u ba kerkesa Ibrahim Pashës qi përmbante 14 pika; e cila kje pranue prej Qeveris së Qamil Pashës. Në ketë rasë, me të vertetë, asht per t'u permendë mundi e zelli i Bajram Beg Curit, (Kur ishim në Ferizoviq krejt parsija e Shqypnis jugore, per secillën punë, më kishte ba perfaqsues të vetin edhe më kishte dhanë nji autorizim të plotë. Në librin qi kam me shkrue ma gjansisht per kryengritjen e vjetit 1912, kam me pershkrue ndodhinat e rrjedhuna në Shqypnin e Jugut e të Mesmen).
Pikat janë këto :
1 ) Me perdorue në Shqypni nëpunës të praktikuem qi dijnë gjuhën e zakonet e vendit;
2) Me ba sherbimin ushtarak vetem në Shqypni e Makedoni, per jashta kohës së luftës;
3) Me ba e me vu në zbatim ligjë tue u bazue ne ligjen e maleve (xhibal) për disa krahina në të cilat asht forcue me fakte se nuk mund të xierret kurrnji fryt prej organizmit të drejtsis.
4) Me i dhanë shqyptarve armët e nevojshme e moderne, mënyra e të damit të cilavet do t'i perkitte Qeveris. (Do t'u bajshin nder vende të randësishem deposita armësh, të cilat, në rasë të nevojes, do të mund t'i merrshin shqyptarët).
5) Me themelue e me hapë shkolla reale në të gjitha Prefekturat e qandrave të Kosoves, të Monastirit, të Shkodrës e të Janinës qi numrojnë ka nji popullsi ma se 300.000 frymesh; me hapë edhe shkolla bujqsije si të Salonikut, mbassi vendi me krejt kuptimin asht nji vend bujqsije; si edhe me shti në program të mësimeve gjuhen e vendit.
6) Me hapë shkolla theologjike moderne ndër vende ku asht nevoja;
7) Me kenë i lirëshëm në Shqypni të hapunit e të themeluemit e shkollave private;
8) Me u mësue gjuha e vendit në shkollat fillestare, qytetse e në gjymnaze;
9) Me i dhanë randsi të posaçme tregtis, bujqsis e punve botore si edhe me plotsue e me perhapë udhët e hekurit;
10) Me vu në veprim organizimin e krahinave: 1)
11) Me u kujdesue me ruejtë ma fort se perpara zakonet e tradicjonet komtare;
12) Me çpallë amnistin (faljen e pergjithshme), pa vështrue klasë e racë, per të gjith othomanët qi kanë marrë pjesë ne kryengritje, per komandantat, oficerat, nepunesit e ushtaret qi kanë lanë ushtrit e vendet e veta si edhe per të liruemit e t'ikunit prej burgut ne kohen e kryengritjes;
13) Me u dhanë çdamim, mbas çmimit të vertetë, prej Qeveris Turke për të gjitha ato shpija qi u prishen ma para e nuk u kje dhane të zotve çdamimi si edhe për ato qi u prishen e u rrenuen kësaj here;
14) Me i marrë në gjyq të naltë pjestarët e kabinetvet të Haki e të Sait Pashes;
_____
1) Këto janë propozime per me diftue kufijt e Shqypnis heshtimisht (tacitement). Me folë kjarisht per caktimin e kufijve të Shqypnis u donte të vrahemi me Riza Begun.
Këto kërkesa kjenë ba me qellim per me perhapë ma shpejt e ma themelisht organizimin e propagandës. Sidomos dobija e organizimit të krahinave, n 'administratë, nuk mund të mohohet.

Kush mundet me mohue pra, se këto privilegje nuk kanë kenë hape të mëdha kahë indipendenca e jonë.
Poh, vetem, lufta ballkanike u ba shkak qi këjo nder e famë t'i mbetet Vlones e jo Kosoves e ne vend të nji Shqypnis se madhe të bahet nji Shqypni e vogël.
U nisëm prej Ferizoviqit per Shkup. Nuk kishim ma shumë fuqi se 20% t'asaj fuqije qi kishim në Prishtinë. Shkaku i svoglimit të fuqis ishte ky: Riza Gjakova e Isa Boletini mendojshin me pështue Sulltan Hamidin, qi ishte i burgosun në Salonik e prandej me kenë qi u shikonte me nji fuqi të madhe, tue mos muejtë me dallue antarët e Riza Begut e t'Isa Boletinit, kishim frigë e drojshim se ndjeksat e tyne do t'u bashkojshin me këta dy për pështimin e Sulltan Hamidit e kështu e pam me nevojë për me shperda fuqin kunder ç'do rase qi mund të ndodhte. T'ardhmen në Shkup, çashtja e Sulltan Hamidit ndër qëllime të Riza Begut e Isa Boletinit u pa shumë kjartas; e per ket arsye u prishëm keqas me këta dy.
Ishe i bindun se ishte nevoja me shpërda nji orë e ma parë fuqin, qi kishim në Shkup, abolla qi mos t'i mbette vend ndodhinave të pakandshme. Per ket shkak fillova me ba të perpjekuna ma të shpeshta me Ibrahim Pashen. Edhe ky ishte frigue tepër keqas prej çashtjes së Sulltan Hamidit. Ibrahim Pasha, tue mendue se shqyptarët kishin nji fuqi të pakët, kishte qitë ceken me xanë Riza Begun e Isa Boletinin bashkë me ushtarët e Turqis edhe këte m'a pat thanë edhe mue Ibrahim Pasha kujtonte se unë do t'a pranojshe ket propozim, mbassi e dinte se unë nuk ishe i marrun vesht e nji mendimi me Riza Begun e Isa Boletinin.
Unë i pata kundershtue këtij propozimi rreptsisht edhe i pata thanë qi ma parë t'a vete në veprim ket punë kunder meje se kunder të permendunve e kështu ma ne fund, merrijta m'e shporrë prej këtij mendimi Ibrahim Pashen. Qellimi i em për të mprojtun të Riza Begut e t'Isa Boletinit ishte per mos me damtue prestigjin e shqyptarvet. Me të vertetë këta të dy, n'at kohë, nuk mendojshin ndonji send tjetër veç me pështue Sulltan Hamidin prej burgimit. Jo qi nuk mund t'u flitte me ta per punë t'independences; por nuk mund t'u permendte gja as per autonomi pse keto ishin fjalë qyftri (mkati) per Riza Begun e Isa Boletinin.
Unë qindrojshe në mendimin qi edhe me kenë nevoja me i ndeshkue dy të permendunit, t'u ndeshkojshin me anë te shqyptarve e jo të tjeter kujt. Me gjith këte këjo kryengritje na ka mësue shum të vërteta t'idhta e na ka dhanë eksperiencë të madhe.
Paten ardhë në Shkup si perfaqsuesa te Shqypnis se mesme ZZ.Abdi Beg Toptani, Mustafa Krueja e Kapidani i Mirdites, Marka Gjoni. Kur e pan shkallen e fanatizmit, të Riza Begut t'Isa Boletinit e të shokve të tij, të thuesh se u dishpruen. U vërtetuen edhe ata se atë herë nuk ishte e mundun t'u ngrehte flamuri i independences. Unë u pata thanë këtyne zotnive të ndershem, se mbas tre a kater mujve do të bajshim prap nji kryengritje edhe se atë herë do t'a çpallshim independencen t'onë. Veç kësaj u pata shtue se nder këta tre a kater muej do t'a perhapshim organizimin t'onë ma gjansisht edhe do t'i bajshim të pa kenun, n'emen t'intereses së Shqypnis, disa vetë të cilët muejshin me kenë nji pengim per t'arrijtun qëllimin e shejtë.
Per ket çashtje patem ra në godi me ZZ. e naltpermendun. Me të vërtetë, patem fillue me u organizue ma themelisht se perpara, por çka të bajshim mbassi mbas pak kohe krisi lufta ballkanike, e cila i qiti poshtë të gjitha planet t'ona.

Perfundim e Vertetime.
Në faqe 30 kam folë mbi përfaqsimin t'em të Shqypnis së Jugut në Kryengritjen me 1912 e autorizimin qi më kishin dhanë atdhetarët e asaj pjesë të Shqypnis në ket kryengritje. Për vërtetim të këtyne fjalve po botoj këtu nji letër të Z.Nenkolonel Ismail Haki Tatzatit:

Shkodër, me 15.6.1921

Fort të ndertit Zotni
Zot.Hasan Beg Prishtinës Deputet i Dibres në Shkodër

"Kam marrë vesht se Zot. e Juej jeni tue gatue nji broshurë mbi ndodhinat e kryengritjes shqyptare në vjetin 1912. Ju lutem të keni mirësin m'e pranue edhe ket pjesen teme e m'e shti në broshuren e siperthanun; mbassi ka të bajë me kryengritjen qi bahet fjalë:
"Në vjetin 1912, me qellim per m'u bashkue me kryengritjen e Kosovës, kjemë nisë prej Elbasanit: Ymer Bej Ohri, unë (atë herë ishe kapitan), Ahmed Dakli; e shumë atdhetar tjerë e të gjith sbashkut u bamë kund 40 vetë qi patëm formue nji komitë edhe kjemë mbledhë në katundin Martanesh; vend i permetueshem per të sjellun të komitës.
Këtu kje bashkue me ne edhe Zot. Ismail Haki Libohova, kapiten, i cilli kishte ikë prej Dibre. Çeta e jonë mbet në Martanesh nja dy javë e në ket kohë pat ardhë deri në kufï të Martaneshit nenprefekti i Matit, kapiten Esadi me nji bataljon ushtar e dy topa per gjurmimin e kësaj çete; por kje ndalue prej saj. Tue kenë qi prap në ket ditë paten ardhun prej Dibre; çeta kje detyrue me u largue në nji mal të fort të Martaneshit, ku filloi me ba gatimet e nevojshme, per mos me lanë në qetsim ushtrin e ardhun; por këto forca ushtarake u këthyen mbas 24 orëve per mbas nji urdhni të marrun.
"Edhe çeta e jonë kje ba 80 vetësh e shkoj në Domre e Shpat t'Elbasanit. Këtu u bashkuen me ne edhe kapiten Tajar Begu me shumë oficjera tjerë. Kur i u afruem Elbasanit, morem, lajmin se ishte vu kabineti i Qamil Pashës. Tue kenë në Domre e Shpat paten ardhë edhe shumë atdhetarë tjerë e kje ba forca e jonë afer 800 vetësh. Këjo çetë u marshtronte prej Aqif Pash Elbasanit e shumë atdhetarve tjerë. Në ket kohë, në Fieri kjenë mbledhë Komitetet e Vlonës, të Lushnjes, Beratit, Mallakastres, e të Korçes nën kryesi t'Ismail Kemal Begut per me bisedue disa çashtje të randësishme edhe per ket punë paten lajmue komiten e Elbasanit telegrafisht; mbas të cillit lajmim kjenë dergue prej Elbasanit, per me marrë pjesë nder këto bisedime, unë, Ali agjah Begu, Hasan Beg Elbasani, Timor Efendija e Zenel Hoxha".
"Nder këto dit Qeverija osmane kishte shenjue Ibrahim Pashen e Sylejman Pashen per me u marrë vesht me komiten e Kosovës. Gadi krejt Tosknija kishte zgjedhë e lajmue telegrafisht per mëkamës të vetin Hasan Beg Prishtinen per mu gjetë në ket bisedim. Qe pra edhe në Fieri paten fillue me u ba bisedimet mbi ket çashtje. Nder këto bisedime ishin edhe Ymer Pashë Virjoni e Aziz Pash Virjoni".
"Ismail Kemal Begu i pat ba nji propozim mbledhjes per me zgjedhë per secillen krahinë nga dy vetë edhe me i dergue në Kosovë per me bashkpunue me Hasan Beg Prishtinën në të mprojtun të qëllimit e të kerkesavet shqyptare".
"Mbledhja, tue kenë se ket mëkambsi i a kishte lanë qysh ma para Hasan Beg Prishtinës, nuk e pelqej ket propozim e kështu Ismail Kemal Begu pat mbetë vetëm në ket mendim".
"Mbledhja propozoi qi Ismail Kemali t'u niste me nji herë per Stambollë per me u marrë vesht me kabinetin e ri edhe ai e pat pëlqye ket propozim".
"Tue kenë per të nisun, nji ditë para, mbledhja muer nji pergjegje me telegrafë prej Drejtorit të Telegrafes se Prishtinës. Ky telegram i marrun kje kendue para mbledhjes e ishte në ket mënyrë: "Hasan Beg Prishtina asht nisë per nji vend qi së dihet stop Telegrami nuk mujt me i u dorzue stop". Kur mbledhja ishte tue e komentue në gjithfarë menyrësh ket telegram, Zot. Qazim Kokoshi i pat dergue tekstualisht mbledhjes nji lajm të marrun prej disa fletoreve italjane. Fletoret thojshin: "Hasan Beg Prishtina qysh në piken e parë të kerkesave asht prishë me delegacjonin othoman, edhe asht tue shkue gjithnji kahë Shkupi me të gjith fuqin e vet. Me te asht tue u bashkue me gëzim edhe ushtrija".
"Mbas këtij lajmi, Izet Beg Zavalani e shumë të rij tjerë ndin nji zemrim në vedi edhe filluen me gatue çetat e me dhanë urdhën per me marrë në dorë depositat e Vlonës e të Beratit. Ismail Kemal Begut i pat këcye nji nervositet prej ketyne lajmeve e prej kësaj sjellje edhe i pat thanë Z.Zavalanit: "Ti, shko në Korçë e bani ball fuqis qi do të vinë prej andej. Deposita e Vlonës më perket mue".
"Plaku ishte idhnue aq fort sa i shkojshin lotët prej syve. Por e pat mbledhë vedin e pyette mbledhjen: A thue ishin të themelshem këto lajme a po jo?"
"Tetëdhetë për qind prej pjestarve të mbledhjes i thojshin qi munden me kenë të vërteta këto lajme. Ismail Kemal Begu thonte se jo edhe se nuk mundet me kenë kurrsesi këjo punë e vertetë; pse ka edhe njerz qi do të mendojnë per ardhjen e fatin e Qeveris othomane, e në qoftë se këto lajme kanë me kenë të vërteta, atë herë, na shqyptarët e osmanllit të fillojmë me kja pse ka me fïllue mbas kësaj kohe nji katastrof per të dy elementat".
"Nuk ishte e mundun me ndalue zemrimin e çetave. Ma në fund, u ndalue nisja e Ismail Kemal Begut per Stambollë edhe kje vendue qi t'u niste me nji herë per Bari per me marrë vesht, sa ma shpejt a ishin të verteta keto lajme a po jo".
"Ismajl Kemali kje nisë per Bari e pa pasë mërrijtë atje i erdhi mbledhjes së Fierit nji telegram prej Hasan Beg Prishtinës. Telegrami asht ky: "U morem vesht mbi 14 pikat me delegacjon stop. Asht e udhshme qi secilli të shkojë në vend stop. "Tue u ba keto bisedime në Fieri, nji pjesë prej komitës, qi ishte afër Elbasanit, hyni në zyre të telegrafës edhe bani mëkambës të vedin Hasan Beg Prishtinën. Edhe këjo komitë kje shperda me nji telegram të marrun si ai i sypermi".
"Komitat e Permetit, të Klisurës e të Leskovikut ishin nen urdhen të togerit Melek Beg Frasherit. Asht per t'u permendë telegrami i Z.Toger Frasherit qi i a pat drejtue Nijazi Begut në pergjegje të nji telegrami q'i pat dhanë ky i mbrami Hasan Beg Prishtinës tue i thanë se: "po vi". Telegrami i Z.Frasherit qi i a pat drejtue Nijazi Begut mbassi e pat perzanë nenprefektin e Permetit ishte në ket veshtrim:"
"Po kje qi nuk ju dhimbet qoshku magnifik i Juaji ju pres të vini. Kah unë eni jo kah Hasan Begu".

Nenkolonel Ismail Haki Tatzani m.p.

* * *

Per me diftue, si argument, sa mendime të gabueshme janë per kryengritjen e vjetit 1912 e perfundimet e saja po e shoh të nevojshem me pershkrue tekstin si asht të nji artikulli të botuem në Nr.166, me 16 të vjeshtës së parë 912 në fletoren "Dielli" të shkruem prej kryetarit të tashem të Partis Popullore, Emzot Fan Nolit nen titullin "Per zgjedhjet të deputetve". Artikulli asht ky:

Per zgjedhjet të Deputetve.
"Pas nji muaji Shqiptarët do të ftohen prej guvernes të zgjedhin perfaqësonjësit e tyre per Parlamentin e Perandorisë turke. Ne u-lençin të lirë, memedhetarët t'anë do t'apin voten e tyre vërberisht per sa njerës, të "mëdhej" pas mendjes së tyre dhe çarllatane pa cipë pas mendjes s'onë, pa i lidhur me një program dhe pa venë re jetën e tyre të shkuar. Dy nga këta Shqypëtarë "të shkelqyer dhe me nam" që do të dalim pa dyshim janë Ismaili i Vlorës dhe Hasani i Prishtinës".

Ç'behet Gjetkë.
"Ne viset e qyteteruara, kur del nje njeri perpara popullit dhe i lyp voten per të dalë deputat, i kerkojnë pik'së pari t'u tregojë programin që do të mbajnë në Parlament po të zgjidhet. Ç'do kandidat ben hesap që do të harxhojë një sumë të madhe per të shtypur këto programe dhe një sumë tjetër me të madhe per të shetitur qytet me qytet e fshat me fshat që t'u ç'koqitet zgjedhsve pikë pas pike e t'u pergjigjet ç'politikë do të mbajë në çeshtje, të cilen harroj t'a verë në program. Kjo eshtë pjesa me e lehtë e fushatës elektorale. Se çdo vagabond munt të paguajë qatip, që t'i shkruajë sa programe, ne të cilat t'i zotohet turmes që, po të zgjidhet, do tu mbarojë deshirat të gjithë zgjedhsve të tij. Çobeneve do t'u thotë që, po të behet deputat, dhent e tyre do të pjellin nga dymbedhjet shqera; bujqerve arat do t'u siellin grurë dhe miser pa leruar; hajduteve do të zbresë hena t'u thotë ku munt të vjedhin kecer dhe misiroke pa gjakosur hunden per lavdi të memedheut; memdhetarëve do t'u mbijnë shkolla dhe mesonjës si kepudhra pa levizur vendit e pa futur dorën në xhept; medreserat do të lulëzojnë, ylefete do të shtohen, puna do të pakësohet, plaçkat do të lirohen, në vent të shiut do të bjerë raki nga qielli, dhe në vent të debores muhalebi. Po turma e qytetëruar, ndonëse i perkedhelet veshi nga gjithë këto bekime që do t'i vijnë, ka dyshime dhe nisë e pyet cili ështe ky nieri që do të bejë këto çudira : ç'gjera ka berë në jetë të tij më parë që të garantitin ato që zotohet? Në mos ka berë veç të keqia gjer aherë, si do të ndrrojë me një herë e do të perhapë miresira dhe lumerira më të gjitha anët? Kandidati duhet të pergjigjet në të gjitha këto pyetje. Duhet të thotë cili është, ç'ka berë per popullin dhe të hedhë dritë mi gjithë pikat e errëta të jetës së tij. Ne mos e beftë ay, do t'a bejnë armiqt e tij, të cilët do mos lenë asnjë cip të jetës së tij pa gervishtur, asnjë fjalë, asnjë shkrim, asnjë punë pa nxjerë në shesh e pa kritikuar. Dhe kjo është pjesa më e renda e fushës elektorale në viset e qytetëruara".
"Po le të thomi qi kandidati u shtroj zgjedhsve një program të pelqyer, që u pergjegj në gjith pyetjet e tyre që jet e tij e shkuar qe pa njollë dhe u zgjoth deputat. Mos pandehni se zgjedhësit e tij do t'a lenë të lirë. Jo! po venë re si sillet në Parlament, a mban programin e tij dhe ne u provoftë qe e shkel, mblidhen, kritikojnë politiken që mban dhe e thërresin të japë demicjen. S'ka njeri të nderçim në boten e qyteteruar i cili të qendrojë deputat, posa zgjedhsit të protestojnë kunder tij".
"Po në Shqipëri nuk çajnë koken per gjithë këto hollësira. Asnjeri, fjala vjen, do mos kuxojë t'u kërkojë një program të shkruar me ngjyrë të zezë në kartë të bardhë Ismailit të Vlorës dhe Hasanit të Prishtinës. Asnjë do mos u kërkojë të shpjegojnë pse kanë ndrruar aqë herë mendje dhe s'kanë mbajtur kurrë zotimet që dhanë. Do t'i zgjedhin verberisht se i kanë degjuar per njerës të "mëdhej". Po ne qe jemi rritur në qendra qytetërie Anglosaksone, ku ka lindur dhe ngaha u perhap gjetke forma koshtutale e guvernes kemi detyrë t'a ndriçojmë popullin, dukë i treguar ç'duhet të kërkojë nga njerëzit që i lypin voten. Dhe në është populli i verber e s'di ç'tu kërkojë, do t'i pyesim ne drejt per drejt".
"Hasani dhe Ismaili duhet të na tregojnë programin e tyre, të na zotohen që do t'a mprojnë me gjithë fuqi në Parlament të Turqisë, të japin demicjen nga deputatesia porsa qe të protestohen zgjedhësit e tyre e t'i denojnë si genjeshtarë që shkelë zotimet që bejtin. Kështu bejnë njerëzit e nderçim që vihen kandidatë per nje ofiq në viset e qyteteruara".


Ismail Qemali.
"Po Hasani dhe Iasmaili NUKË do t'i japin popullit shqipetar asnjë program, se bota e terë i njeh per njerës të nderçim, të mëdhej dhe patriote. Fort mirë po jeta e tyre e shkuar therrët per kunder që janë njerës pa cipe e pa nder, carllatanë pa ndergjegje, tregëtarë patriotikë me zemer Kucovllahu dhe Serbi, Turq dhe Anadollakë gjer në palcë e gjer në koskë".
"Per të nisur me Ismailin, - se, siç thotë fjala frenge "a tout seigneur tout honneur" - si, si mor Shqipetarë pike- vrarë e të humbur, i kini besë këtij njeriu dhe e dergoni në Parlament? Përse nukë hithni nje sy mi jeten e tij të shkuar, që është një Iliade carllatanirash, batakçillekesh dhe tradhetirash? Përse nukë pyesni ç'ka bërë per Shqiperinë gjer me tani? A eshtë nevojë të ndyj penden që t'ua thom unë? Ky kallpozan s'ka berë në jetë të tij tjater gjë veç të shesë yje të Shqiperisë në kumpanira italiane, kongresë dhe kryengritjera Liberaleve, dhe të genjejë Greket dukë u falur Epirin. Per Shqiperinë s'ka hapur kurrë gojen boterisht as në Parllament, as ner gazetat shqipe, as në të huajtë. Kur shaheshin në Gegeri pa mëshirë, Ismaili heshtte, dhe bente hesap sa para dhe fitime munt të nxiere nga këto turbullime. U sull në Mal të Zi dukë u këshilluar Toskëve të heshtin e të mos i turbullejnë hesapet. Tregetoj gjakun e Malesorëve dhe pastaj u tha Toskeve që është koha të ngrihen. Sivjet gjith'ashtu u-zotua që do t'a çlironte fare Shqiperinë me një kryengritje. I beri që të dyja, u'a shiti Liberaleve, mori paratë i futi në xhept, shkoj nga Korfuzi ku i shiguroj Grekët që Epiri është i tyre, dolli në Vlorë ku i këshilloj Tosket të mos kerkojnë nga guverna veç gjera që të munt t'u jipen. Pas këtyreve të gjitha Myzeqarët munt t'a besojnë per njeri të math Ismailin e t'a zgjedhin deputat, Shqipetarët e vertetë s'duhet t'a bejnë kabull as t'a peshtyjnë".


Hasan Prishtina.
"Vijme te Hasan i Prishtinës. Ky njeri gjer kater vjet më parë ish nje tregëtar i nderçim që shiste mobila dhe qe s'trazohej në politikë*). Po koshtuta e solli ne patalok te Parlamentit. Si deputat u suall mjaft mire, foli sa mundi si Liberal kunder Xhon-Turqve edhe dergoj cesa diema në Shkollen Normale me harxhet
_____
*) Nuk kam kenë kurr tregtar mobiljash. - Sh. i auk.

e tij*). Kjo e funtmja e ngjiti ne shtimë te Shqipetareve nacionalistë dhe e idealizoj. Hasani i Prishtinës vërtet na u duk ahere si një patriot i vërtetë dhe pa perquasie me i besiesë se Myfïti, i cili dha vetem 10 lira per shkollen e Shqiperisë, dhe Nyzllet be Vrioni dhe Ismaili që sdhanë fare. Po dardha e kish prapa bishtin. Kur Xhon-Turqet bejtin një mijë menyra që të mos dalë persën deputat, Hasani u-muar vesh me Liberalet nga njera anë, me general Isa Boletinin dhe me Riza ben'e e Jakoves ngajtjatra, i gënjeu keta të funtmit me një program autonomist dhe i futi ne zjarr të kryengritjes. Degjuam ne krye qe qellimi i tij që të krijojë një Shqiperi me vete, me një flamur të veçantë dhe me një princ nga gjaku i Skenderbeut. Pastaj mësuam se Hasani do t'a bentë Shqiperinë t'onë një Republikë malesore si të Svizeres. Gjaku u-derth rreke, Isa Boletini u plagos,**) Por në funt Shqipetarët muntne. Ahere Hasani i shtroj guvernes kondidat e tij të cilat qenë: Të zgjidhet Parlamenti dhe të hapen me teper medresera. Kur Riza Beu dhe shoket e tij kerkojin autonomi ky kerkonte reforma per mbeterinë Othomane. Isa Boletini me Riza Benë të genjyer me një paturpësi dhe dinakëri aqë të poshtë, u shtrënguan të kthehen në malet e tyre dhe t'a lenë Hasanin të mbledhë pemet e mundimeve të tyre. He per he Hasani mon një "Osmanie" nga Sulltani; per pak kohe do të shohim si do t'ja çperblejnë sherbimet Liberale që theu Xhon-Turqet me gogolin e kryengritjes gege. Serbet edhe Turqet duhet t'a ngrehin Hasanin në qiell që ndaloj njohjen e një Shqipërie autonome me kater vilaetet prej guvernes turke. Po Shqipetarët e vertetë, kur t'u kerkojë voten, duhet t'a dergojnë të verë kandidature në Konjë a në Belgrad që e ka me afer".
_____
*) Nxansit u derguen në Shkollë Normale me ndihmat qi mhlodh'a nga bashkatdhetarët. - Sh.i auk.
**) Nuk ka kenë plagosë. - Sh.i auk.


Konkluzia.
"Gjer kur do të beheni kleçka të verbera të ca intriganeve që tregëtojnë me gjakun t'uaj? Sa para bejnë kryengritjet t'uaja kur pemet-i mbledhin dy a tre çarllatanë dhe ju mbeteni si pul'e lagur? Ç'fitim kini që dergoni deputetë në Stamboll, që heshtin kur therren Shqipetarët e çnderohen pleqtë dhe gratë dhe, në vent që të mprojnë të drejtat t'uaja, i ndihin armikut që t'ju mbytë e t'ju shuajë?".
'"Bota qesh me marresitë t'uaja dhe ne qajmë. Se kurrë s'na shkonte nga mendja që do të derthnit aqë gjak per medresera. Kur s'jini të zoterit të perfitoni nga trimeria juaj, rrini urtë dhe mos e zgjeshni pallen si palecora që të behemi gaz'i armiqve. Kur nukë dini cilet të zgjithni deputetë, a mos dergoni fare a çoni ca Serber, ca Kucovlleh, ca Greker dhe ca Evgjiter, po jo carllatanë Shqipetarë tregëtarë të patriotismit me damke në ballë. Po, ne doni të beheni njeres në funt e të veni ment, kërkojuni t'ju shtrojnë një program të çkoqur, pyesni pastaj ç'fare njeres janë dhe ç'politikë mbajtin ne jetën e tyre të shkuar, kritikojini dhe stigmatizojini po t'ju dalin gënjeshtarë dhe kthejuni kurrizin per gjithënjë. Kështu dhe vetem kështu do të muntni të perparoni. Se s'arrin vetem palla që të fitoni të drejtat t'uaja, po duhet dhe pakë mendje dhe pakë gjykim, o luane nga trupi dhe foshnja nga truri".

F.S.NOLI. Boston, Mass., 6 Vieshto I, 1912.

Shkruesi thotë se jam mashtrue në dekoracjonet (nishanet) e Sulltanit. Ç'mendim i gabueshem! Shum, e sidomos, shqyptarë të randësishëm dijnë mirë filli, se Jeune-turqit më kanë pasë dhanë shumë randsi e se kanë kenë gadi me ba shumë sakrifice të medha vetem me kusht qi të bashkpunojshe me ta. Perveç tjerve Hysein Hilmi Pasha, inspektor i Pergjithshem i Rumelis e qi ka kenë sa herë edhe Vezir i madh: më pat thirrë nji ditë në Zyren e Senatit në Stambollë ku ndrruem këto fjalë:
"Hasan Bey, e din sa fort ju due! Kam me ju ba nji propozim. Kerkoj qi të më nepni fjalen se keni m'e pranue doemos!"
I pergjegja: "Ekselencë, e dini se kam nji nderim të posaçem ndaj jue, por si mundem me ju dhanë fjalën pa dijtë se ç'farë propozimit do të më bani?"
- Prap qindroj Pasha në fjalen e parë. Me të vërtetë unë kishe nji nderim të madh ndaj të! por, natyrisht, pa dijtë propozimin nuk mund t'i epshe pergjegje.
Mbi këtë tha Hysejn Hilmi Pasha: "Jam pa me Mahmud Shevqet pashen edhe me Tal at Begun e kena vendue me ju emnue tash nji here gouvernor ne Brusë e mbas dy a tre muejsh me ju dhanë nji prej ministrinave".
Unë i pergjegja: "Ekselencë, Jam gadi me krye ç'do urdhën t'Uej por ket propozim nuk mundem m'e pranue, pse me pelqimin e tij duhet me lanë kundershtimin kunder jeune turqve, e cila punë asht krejt kundra parimit t'em".
Prap pasha qindroj në fjalë, por unë, per me i dhanë fund propozimit të tij i thaçë: "Parimin t'em nuk mund t'a ndrroj jo per nji ministri; por as per nji kambë mbretnore".
Mbassi muer ket pergjegje definitive Hysejn Hilmi Pasha, më tha edhe këto fjalë të mbrame.
"Hasan Beg me të vërtetë je nji shqiptar shum inadçi!"

* * *

Me gjith qi historija e vërtetoi me shkelqim se shenimet e artikullit t'Emzot Nolit nuk pajtohen me të vërtetën; prap pershkrova ket bisedim me Vezirin e Turkis me qellim qi me diftue se disa bashkatdhetarë, të muejtun prej smirave personale, shpesh herë duen me harrue shum të vërteta e perveç kësaj i shtyejnë pendat e tyne ma të shumten si t'i vinë ndër çashtje të randsishme per pa ba shqyrtimet e nevojshme thellësisht. E ky kje qellimi kryekreje, si thaçë në fillim, qi po botoj, ket shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen e 1912-ës, tue kenë se asht nevoja qi me botime e shenime qi i perkasin historis komtare lypet kujdesim e pa - ansi e madhe e perveç kesaj asht e nevojshme qi per nderin e tjervet duhet me pasun kujdes të madh nder botime; pse sikur dihet, me marrë neper kambë nderin e nji njeriu, ndonji herë, asht ma rrezik se me luejtë me zjarm.


Shtojcë:
Deklaratë e Hasan Prishtinës botuar në gazetën "Ora e Shqipnisë". me të cilën hedh poshtë propogandën e Beogradit. shpifjet e Ahmet Zogut dhe shpreh vendosmërinë për të luftuar deri në fund për çështjen e Atdheut.

Vjenë, më 22 maj 1928
"DERI NË VDEKJE"
Nuk kam menden të baj me ket shkresë nji ekspoze të gjatë mbi veprën teme politike në të tana këto vjet qi, bashkë me nacionalistat të tjerë shqiptar, jam mudue me krye deri në fund detyren teme ndaj atdheut. Atë ditë qi për të mirën e atdheut hyena në fushën e politikës, kam pranue edhe të gjitha ataket, kundërshtimet, akuzat e shpifjet e atyne të cilët në veprimet e mija o do të shifeshin të gënjyem, rrënimin e atdheut, o do të konsideroshin, të mërzitun, pengimin e realizimit të qëllimevet të tyne personale. Do të baj vetëm disa shënime mbi relacionet e mija me shtetin jugosllav, nga të cilat edhe i verbti do të kujtohet se sa qesharake janë veprimet e disave.
Pikë se parit duhet vu oroe se në politikën me shtetet e hueja fjalëve "miqësi e simpati" unë nuk u jap tjetër vështrim veçse atë të nji interese reciproke. Merret vesht prej vetvetiu të nji interese reciproke të një shteti me nji shtet tjetër e jo të nji shtetit me nji personë apo me nji klasë.
Unë jam kenë dhe jam prap sot anmik i rrebët i politikës jugosllave në Shqipni, pse kam kenë dhe jam prap sot plotësisht i bindun qi interesat e atij shtetit janë fare në kundërshtim me interesat e shtetit tonë shqiptar.
Po erdh nji ditë, shka unë nuk besoj, qi Jugosllavia të pranojë me ndreqë kufit... Vetëm me këtë ndreqje kufinit unë kuptoj e pranoj parullen "Ballkani i Ballkanasvet. Jo vetëm por në atë rasë unë për me mbrojtë indipendencën e këtyne tokave ballkanike kishe me kenë gati me luftue krah per krah me ushtarët e Jugosllavisë kundra çdo uzurpatorit t'huej. Në kjoftë se Jugosllavia paqësisht nuk do të pranojë at ndreqje kufinit e se shqiptarët do të kenë dikur rasen me rifitue tokat qi atyne natyrisht u perkasin, at here ata nuk do të kondendohen ma me ndreqjen e siperthanun, por do të kërkojnë nji Shqipni me kufit e vjetit 1912.
Kur në vjetin 1923 u gjendeshe bashkë me Bajram Currin në shpellat e Gashit dhe të Krasniqes, qeveria jugosllave na propozoj me hye në marrëveshje me të. Pajtimi me Jugosllavinë na binte personalisht dobina mjaft të mëdha. Konditat e pajtimit ishin këto:
1) Me na u dorëzue të tanë pasunia; 2) me na u shpërblye të tana damet; 3) me na plotësue të tana dëshirat; 4) me pasë ndihmën e duhun t'organizojmë nji forcë për me rrxue qeverinë e atëhershme. Prej nesh qeveria e Belgradit kërkonte vetëm të hiqshim dorë nga ideja jonë. E mësyemja e Tiranës ishte në këto kondita send fort i lehtë.
Ahmet Zogu ma vonë hyeni në Tiranë....dihet prej gjithkuj se populli i Gjakovës i Shkupit, edhe i qytetit të Dibres kje kundra Zogut e levizjes së tij. Pra rolin që luejti Zogu me levizjen e tij kishim muejtë me e luejtë ne shumë ma parë e ma mirë se aj mbasi, natyrisht emnat tonë, si vendas, kishin ma influencë në popullin e Kosovës se emni i nji begut të Matit. Na refuzueme dhe refuzueme në nji kohë kur shumë herë rrishim kah 24 orë pa ngranë e nuk kishim as aq të holla sa me ble letra cingaresh. Kishe atherë të çilun dhe kam prap sot nji rrugë tjetër, jo me bashkëpunue me Jugosllavi, por vetëm me hjekë dorë nga kundërshtimi. Fryti i këtij abstenimit tem do t'ishte, si m'asht propozue, kthimi imediat i të tanë pasunis s'eme në Kosovë, sot sekustrue nga Jugosllavia. Shteti jugosllav nuk e ka pasë as nuk ka nevojë me ble me t'hollat e koskes së tij bashkëpunimin e në mos tjetër dorëheqjen teme nga kundërshtimi: i mjafton me më kthye gjanë t'eme, at gja me çmimin e të cilës kishe me muejtë te peshoj ne ar sigurisht në mos nji t'atyne zotërivet t'mi kundërshtarë prej qimes së flokëvet deri në gishtat e kambëvet. E kush dhe për ket ka dyshim le të pyesë ndoj kolegë të vet kosovar qi sot asht kundërshtar i em. Qe shka kërkonte e kërkon interesa e eme personale. Une me pase dashtë me kqyrë e me punue mbas interesavet të mija personale e jo mbas interesavet t'atdheut nuk kam pasë as nevojë të pres ndihmën e shtetit jugosllav mbasi dera e madhërisë dhe ambicjes, të kishe dashë me shkelë interesat e vendit t'em me ka kenë e çilun qysh në kohën e Tyrkisë kur kishe rasen fare të kollajtë m'u ba ministri i nji perandoris 33 miljonësh e me marrë konçesjone prej të cilavet kishe mujtë të bahem mjaft i pasun.
Por ne vend të nji kolltukut me turp në Stamboll preferova kryengritjen me nder në malet e Kosovës. Akuza, shpifje, kërcnime, rreziqe nuk më kanë frikësue kurr deri me sot e kundërshtarët e mij le të jenë të sigurtë se nuk do të më frikësojnë as mbas sodit. Unë kam nji rrugë të caktueme para mejet: ate kam shkelë dhe ate do të shkeli deri në vdekje- rrugën e indipendences ma të plotë të tanë Shqipnis! Rrugen e tradhetis as nuk e kam shkelë as nuk do ta shkeli kurr edhe pse disave sot po u kande me më quejtë publikisht tradhtor! Në kjoftë se këta kanë ngulë sytë në personen t'eme tue kujtue se unë trembëm prej shpifjevet të tyne e do të ndërroj rrugë, u diftoj kjartas se kan gabue adresë. Nderin t'em si njeri e si shqiptar e çëmoj, e tham me kreni, nuk e le të përlyhet me llumin e shpifjeve. Mue n'idenë t'eme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të muej me më shtrue ari i të tanë botës, por as mënia e të tanë anmiqvet!

Ka me më shtrue vetëm vdekja!

(Marrë nga Hasan Prishtina "Dokumente" Tiranë 1983)

SI TË FLASIM PËR HASAN PRISHTINËN
Me drejtësi, vetëm me drejtësi. Ç'është e tij, le të mbetet e tij dhe ç'është e të tjerëve, e të tjerëve qoftë! Dhe për këtë ai gjithmonë na kujton: "Para se gjithash ruhuni nga mallkimi i historisë dhe mos e harroni atë kur të jepni gjykimin tuej".
Po si foli pseudohistoria dhe si duhet të flasë historia për të? Dhe dihet se pseudohistoria ka për perëndi politizimin, konjukturalizmin, dhe zhurmërinë e gjysmëtevërtetave. Në peshoren e saj gjithmonë mat një djall çalaman, me një gjysmë syri picërrak e me kamzhik në dorë. Prandaj në këtë peshore figura shumëpërmasore e Hasan Prishtinës s'kish se si të matej ndryshe. Prandaj edhe shfytyrimi dhe njollosja e tij qenë domosdoje për rivrasjen e këtij kryeheroi. Dhe rivrasja "është edhe më e zezë se vetë vrasja. Me vrasjen e një poeti, bie fjala, shkurtohet e vritet jeta e tij, po jo vepra e tij, ai rron përmes librave. Po kur vriten edhe librat, atëhere rivrasja ç'emër ka? Dhe rivrasja e Hasan Prishtinës u bë për vite më radhë nga kjo pseudohistori. Deri më 1962 qe shpallur tradhtar. Ne të gjitha tekstet e historisë kështu qe emërtuar. Madje edhe në një dramë1), kështu u paraqit. Në vitet e mëvonshme diçka sikur ndërroi, diçka sikur u bë: i sollën edhe eshtrat e tij nga Selaniku dhe u gjet më në fund një copë tokë në Kukës për prehjen e tyre. U tha ndër fjalime se i lahet një borxh historisë. Me gjysmë zëri, po u tha. U tha si në një farsë të luajtur keq. Hijet e zeza të pseudohistorianëve prapë gërrithnin. Megjithatë në shpirtin e popullit shpalosej gëzimi edhe për kaq sa u bë. Në shpirtin e popullit kurrë s'ishte varrosur; kurrë s'ishtë vrarë. Le të ishtë dënuar gjashtë herë me vdekje, vdekje s'mund të kishte për këtë bir të tij. Le të ishte vrarë më në fund prej tri pushkëve të kralëve të Ballkanit, në shpirtin e popullit kishte po atë vend që duhet të kishte. "Pa konë Hasan Prishtina, tyben s'ta lëshova vendin", do të vazhdonin të thonin malësorët e Malësisë së Gjakovës pranë zjarrit bubulak të dimrit. Se ai deklaratën "Deri në vdekje" kështu e pat nënshkruar: "Mue në idenë teme patriotike nuk ka mujte as nuk do te muej me më shtrue ari i tanë botës, por as mënia e të tanë armiqvet!". Prandaj, në shpirtin e popullit dhe në dëshmitë e historisë qe ka perëndi të shenjtë vetëm faktografinë e vetëm të vërtetat e saj, ai shpaloset si një vigan i përmasave të rralla, si kryeprotagonist i akteve më dramatike të historisë sonë. Përndritja e rolit të tij është edhe përndritja e luftës sonë për të drejtën legjitime njerëzore të përbashkimit kombëtar, të luftës për mëvetësi, përparim, dinjitet e demokraci.
Le të mos harrojmë përse e shkriu të gjithë pasurinë e tij e të gjitha energjitë e tij. Le të mos harrojmë përse nuk pranoi pozita të larta as ne kabinetin ministror turk dhe as në atë jugosllav më pastaj, pse nuk u josh prej këtyre lakmive. Le të mos harrojmë rolin e tij kryeudhëheqës në Kryengritjen e Përgjithshme Shqiptare të 1912-ës dhe në kryengritjet e kaçakëve në Kosovë. Le të mos harrojmë luftën trimërore në parlamentin turk dhe në atë të shtetit shqiptar. Le të mos harrojmë se ai qe kryeministri i republikës më demokratike të Evropës se asokohshme, që, doemos, s'do të mund të zgjaste më shumë se pesë ditë. Le të mos harrojmë trimërinë e tërheqjes se tij trishtuese: reaksioni i çifligarëve të mëdhenj e i bizantinëve të tjerë dhe ai i kralëve ballkanikë s'mund të lejonim ekzistencën e një republike që synonte përbashkimin e pajtimin kombëtar. Prandaj dhe anatemimi i këtyre shtriganëve se ai po vinte në lojë dhe po rrezikonte edhe ekzistencën e kësaj grimëze Shqipërie që mezi u krijua s'do të ishte pa gjurmë dhe s'do të ishte "argument" dosido për pseudohistorianët.
Prandaj në këtë tërheqje ai tregoi urtësinë që të mos shkaktonte ndonjë gjakderdhje vllavrasëse e me pasoja katastrofale për kombin. Reaksioni feudal e lakmitarët e pangopshëm për pushtet ishin të përndezur në tru e gjak ta çonin popullin në këtë kacafytje. Dhe Hasan Prishtina s'mund t'ia jepte këtë shkas egërsimit të tyre. Kuptoi e vlerësoi drejt raportin e forcave. Përmbi të gjitha për të qëndronte interesi i Atdheut. Por ai kurrsesi s'do të mund të tërhiqej nga lufta për zgjidhjen e nyjeve të fatit të kombit. Kurrsesi s'do të mund të rronte i tërhequr. Jashtë kësaj lufte, i zhgënjyer në përpjekjet e tij, i mbyllur dhe i vetëburgosur në një qoshk të qetë Evrope as që mund të parafytyrohej. Përndryshe s'do të quhej Hasan Prishtina. Përndryshe do të flitnim edhe për inkonsekuenca të këtij burri të shquar që historia e Atdheu shumë borxhe i kanë, ndërsa ai të gjitha një për një i lau, pa harruar asnjë peng.
Prandaj së pari s'do të ishte detyrë ngritja e një shtatoreje madhështore në sheshin kryesor të kryeqytetit, pikërisht në vendin ku është ajo e Leninit?
Nejse, Hasan Prishtina, historia ndryshe do ta hapë gojën e do të flasë për ty. Ti s'je nga ata që ashtu si hyjnë, ashtu dalin (si në enciklopedinë e hartuar nga Akademia e Shkencave). Kujtesa për ty është si kujtesë për një dramë të hidhur që përsëritet e luhet me aktorë të tjerë. Teatri po ai. S'guxojmë të mashtrohemi. S'guxojmë të mos dimë. Duhet të dimë të fitojmë pa asnjë alternative tjetër. Historisë s'duhet t'i mbetemi borxh.

Botuar në gazetën "Republika"
Tiranë, 14.2.1991 (Nr.2)
ADEM ISTREFI

______
1) Është fjala për dramën "Dragoi i Dragobisë të Xhemal Brojës", që kur u shfaq për herë të parë në Bajram Curr, salla gati mbeti pa dyer. Natën e dytë pati vetëm tre spektatorë, edhe ata nëpunës nga Tirana, të ardhur me shërbim. (Shënim im -A.J.)

P.S. Këtij botimi i shtohet deklarata "Deri në vdekje" (botuar
së pari në gazetën "Ora e Shqipnisë ", Vjenë, më 22.5.1928 nr. 7)
si vijim logjik i fjalës së papërmbyllur të autorit të këtyre
"Kujtimeve" dhe si kapak floriri i një profecie dhe i një jete të
jetuar kreshnikisht.
U ruajt drejtshkrimi i kohës së botimit dhe u bënë fare pak ndreqje që u patën parasysh si gabime shtypi.

Fund

http://www.dardania.de/vb/upload/arc...p/t-15686.html

[Dar_di]

Kadri Rexha: KA ME MË SHTRUE VETËM VDEKJA

(vështrim studimor kushtuar patriotit demokrat, Hasan Prishtina në 74-vjetorin e vrasjes)

http://www.kosovaelire.com/histori/p..._prishtina.jpg

Hasan Prishtina
Atdhetar, demokrat, revolucionar, luftëtar për lirinë dhe pavarësinë e Atdheut, luftëtar për çlirimin e Kosovës nga pushtuesi serb dhe bashkimin e saj me Shqipërinë nënë, njëra ndër figurat më të shquara të lëvizjes kombëtare shqiptare, veçanërisht të kryengritjeve të Kosovës, të cilat shpien deri në fitoren e pavarësisë dhe ngritjen e Flamurit në Vlorë, Hasan Prishtina zë vendin qendror si ideolog, politikan, udhëheqës dhe si ushtar në mes të ushtarëve mu në momentet më të thirrura të kohës dhe në çastet më dramatike të Atdheut, kur popujt e Ballkanit dhe sidomos populli shqiptar po bënin përpjekjet e fundit për t’i përzënë forcat e perandorisë Osmane nga kjo pjesë e Evropës.
Hasan Prishtina u lind në Vushtrri në vitin 1873, në një familje të shquar për tradita luftarake dhe atdhetare me prejardhje nga fshati Palac i Drenicës. Mësimet e para i kreu në vendlindje, në turqishte, ku tregoi një zgjuarsi të madhe dhe një zell të pashoq për të zënë sa më shumë dituri në lëmenjtë e ndryshëm. Këto mësime për të ishin vetëm një plotësim dhe një zgjerim i njohurive të mëparshme sepse ai qysh si fëmijë i njomë ishte edukuar dhe e kishte ushqyer fantazinë fëmijërore me këngët e trimërisë dhe me bisedat burrërore në shkollën e madhe shqiptare të quajtur odë, ku më së shumti bëhej fjalë për punët dhe hallet e popullit dhe të atdheut. Shkollën e mesme e mbaroi në Selanik, ndërsa studimet e larta për shkencat politike dhe drejtësi në Stamboll.
Nga kjo kohë e më vonë, Hasan Prishtina, me mish e me shpirt, me mend e me grosh dhe me përpjekje mbinjerëzore deri në flijim do t’i kushtohet çështjes së lirisë, të pavarësisë dhe të demokratizimit të Atdheut si dhe të mbrojtjes së të drejtave kombëtare të popullit shqiptar në arenën ndërkombëtare.
Edhe pse rridhte nga një derë feudalësh të pasur, duke qenë i armatosur me idetë përparimtare të Revolucionit francez të vitit 1789 si dhe me idetë largpamëse të Rilindësve tanë, ai e fillon një luftë të vendosur dhe konsekuente jo vetëm për çlirimin dhe pavarësimin e Shqipërisë por edhe për përparimin ekonomik e shoqëror të shqiptarëve dhe asnjëherë nuk do të marrë anën e shtresës së cilës i përkiste. Mbi bazën e gjithë kësaj, Hasan Prishtina qe edhe dashamirë i flaktë i arsimit dhe i shkollave në gjuhën shqipe. I vetëdijshëm se pa arsimin e përgjithshëm të popullit nuk do të realizohen as synimet e emancipimit kombëtar, ai shprehej me bindje të plotë se “arsimi është shpirti i një kombi”. Nisur nga kjo bindje ai iu përvesh punës duke bërë agjitacion në tërë popullin e Kosovës dhe më në fund ia doli t’i tubonte më se 50 të rinj, të cilët i regjistroi në Shollën Normale të Elbasanit, të hapur në vitin 1910. Në llogari të këtij pohimi flet edhe fakti se kur, më një rast, Hasan Prishtina rrethohet prej xhandarëve të Zogut në Tiranë, ai, duke e parë jetën e vet në rrezik, tërë pasurinë me testament e la në emër të shkollave shqipe.

Pas Revolucionit xhonturk, pas shpalljes së Hyrietit, që në thelb nuk solli asgjë të re për popujt e robëruar dhe as për popullin shqiptar, në zgjedhjet e dhjetorit të vitit 1908 në parlamentin turk, Hasan Prishtina emërohet deputet i Prishtinës. Duke qenë i ngarkuar me një detyrë të këtillë shumë të rëndësishme Hasan Prishtina për dy vjet me radhë do ta ngrejë zërin në parlamentin turk në përkrahje të kërkesave të kryengritësve dhe në mbrojtje te të drejtave kombëtare të popullit shqiptar dhe në të njëjtën kohë do të marrë pjesë aktive në Grupin kombëtar shqiptar. Prandaj, nuk është e çuditshme se brenda një periudhe shumë të shkurtër, Hasan Prishtina u bë njëri ndër deputet më të dashur dhe më të nderuar në parlamentin turk jo vetëm nga shqiptarët, por edhe nga ana e popujve të tjerë të shkelur e të robëruar. Për emrin dhe veprimtarinë e Hasan Prishtinës zu të dëgjohej çdo kund. Gazeta “Shqypeja e Shqypenis” , që asokohe botohej në Sofje, ndër të tjera, shkruante: “Shumë i vlefshmi atdhetar i flakt, deputet i Prishtinës, zotni Hasan Prishtina po përpiqet për mbrojtjen e për të mirën e kombit shqiptar... Ky dashamir i bën një nder shumë të madh amës Shqipëri, për të cilën është gati të bëhet theror. Ky trim, biri i Shqipnis u është shembull me veprat e tia kaq shumë shqiptarëve...”
Duke e parë në personalitetin e Hasan Prishtinës një njeri të rrezikshëm për Perandorinë Osmane, Porta e Lartë u mundua ta bëjë atë për vete duke i premtuar edhe postin e ministrit. Këtë propozim Hasan Prishtina jo vetëm nuk e pranoi por edhe e përbuzi. Për këtë ofertë karrem, më vonë, në kujtimet e tij, Hasan Prishtina do të shkruaj: “Në vend të një kulltuku me turp në Stamboll, preferova kryengritjen me nder në malet e Kosovës”.
Pasi do të shkojnë kot të gjitha përpjekjet për ta përvetësuar dhe nënshtruar Hasan Prishtinën, qeveria turke fillon sulmet kundër personalitetit të tij duke e quajtur e akuzuar si kryengritës dhe kërcënues ndaj sulltanit... Por, në vend që këto fjalë t’ia ulin autoritetin, ato atij ia rritën namin edhe më tepër. Në këtë mënyrë, Hasan Prishtina, i cili për idealin atdhetar kishte bërë këtë betim:”Mue n’idenë teme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të muj me më shtrue ari i të tanë botës, por as mënia e të tanë armiqvet. Ka me më shtrue vetëm vdekja.” dhe që qeverinë turke e kishte kërcënuar me një kryengritje të re duke u zotuar se: “kam me kenë njeni, e ndoshta i pari i atyne, qi kam për ta ngrehë flamurin e kryengritjes...” nuk i la fjalët peng, por rroku pushkën dhe u bë ideologu dhe udhëheqësi kryesor i Kryengritjes së përgjithshme të armatosur në Shqipëri gjatë vitit 1912.
Hasan Prishtina me të drejtë konsiderohet si njëri ndër veprimtarët më të dalluar dhe më të palodhshëm me nismën e të cilit u mblodh Kuvendi i Junikut, maj 1912, ku morën pjesë luftëtarë dhe njerëz të dalluar nga mbarë Kosova dhe ku u arrtit që të bashkohen të gjitha forcat dhe të pranohen kërkesat e përbashkëta, të cilat iu paraqitën Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha. Po të kësaj kohe janë edhe kërkesat e Hasan Prishtinës të njohura si “Katërmbëdhjetë pikat e Hasan Prishtinës.” Frytet e kësaj lufte të përgjithshme u kurorëzuan në nëntor të vitit 1912 me pavarësinë e Shqipërisë, ndonëse të përgjysmuar dhe të cunguar barbarisht nga vendimi i Fuqive të Mëdha në vitin 1913.

Shpallja e Pavarësisë në Vlorë dhe ngritja e Flamurit kuq e zi, pas pesëqind vjet robërie, Hasan Prishtinën e gjejnë në burgun e Beogradit, të arrestuar nga pushtuesi serb. As vitet që pasuan pas kësaj date të rëndësishme, Hasan Prishtinën nuk do ta lënë të qetë. Përkundrazi, ai për herë e më tepër do të gjendet në ballë të detyrave të rëndësishme në të mirë të Atdheut. Përpjekjet e tij do të shtohen sidomos gjatë Luftës së Parë Botërore dhe pas saj. Në vitin 1913 emërohet ministër në qeverinë kombëtare të Vlorës. Bashkë me Hoxhë Kadriun, Bajram Currin, Sali Nivicën etj. në vitin 1918 Hasan Prishtina themelon Komitetin “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, roli i të cilit qe shumë i rëndësishëm në organizimin dhe drejtimin e rezistencës dhe të luftës së popullit shqiptar të Kosovës e të viseve të tjera kundër pushtuesit serb, në demaskimin e terrorit, gjenocidit dhe përpjekjes për shfarosjen e shqiptarëve nga shteti serb.
Në dhjetor të vitit 1919, Hasan Prishtina, si kryetar i delegacionit të emëruar nga Komiteti, në Konferencën e Paqes në Paris, do të kërkojë bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Po në këtë rol, në shtator të vitit 1924, Hasan Prishtina do të shkojë edhe në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku do të protestojë kundër gjenocidit dhe barbarizmave serbe mbi popullin shqiptar të Kosovës.
Mirëpo, gjendja politike, ekonomike dhe shoqërore e shqiptarëve nuk do të normalizohet as gjatë viteve që do të pasojnë. Pos rreziqeve të mëdha që vinin nga jashtë, sidomos nga fqinjët, filluan të ngritin kokë dhe të ashpërsohen edhe kundërthëniet dhe konfliktet e brendshme në mes të rretheve të ndryshme politike. Në këto rrethana Hasan Prishtina merr pjesë në organizimin e Kongresit kombëtar të Lushnjës, janar 1920,dhe pas më shumë se një viti, si përfaqësues i Dibrës, zgjedhet deputet në parlamentin shqiptar, ku me të madhe do të mbrojë fshatarësinë dhe do të demaskoje për vdekje çifligarët feudalë dhe tregtarët e pasur për rolin e tyre të dëmshëm ndaj atdheut.
Me rënien e qeverisë së Pandeli Evangjelit, në dhjetor të vitit 1921 formohet qeveria e re, kryeministër dhe ministër i jashtëm i së cilës emërohet Hasan Prishtina. Në këtë qeveri, e cila nuk zgjati më shumë se katër ditë, zunë poste me rëndësi elementët më progresiv të asaj kohe, si Luigj Gurakuqi, Bajram Curri, Fan Noli, etj. Në një situatë konfuze të krijuar asokohe, në një anë, dhe për të mos shkaktuar turbullira të brendshme dhe gjakderdhje vëllazërore, në anën tjetër, kjo qeveri u detyrua të japë dorëheqje. Në këtë kohë Hasan Prishtina braktisë Tiranën dhe bashkë me Bajram Currin dhe patriotë të tjerë vazhdon rezistencën nëpër Malësitë e Veriut, prej nga udhëheq lëvizjen nacionalçlirimtare dhe çetat kryengritëse në Kosovë kundër pushtuesit serb. Gjithashtu Hasan Prishtina njihet edhe si luftëtar i vendosur për mbrojtjen e “Zonës neutrale” të Junikut.

Në vitin 1924 shpërthen Revolucioni Demokratik i Qershorit. Për triumfin e këtij revolucioni, për formimin e qeverisë më përparimtare në shtetet ballkanike të asaj kohe si dhe për jetësimin e programit të saj një kontribut të çmueshëm e dha edhe Hasan Prishtina. Por, për shkaqe të njohura, Revolucioni dështoi. Si shumë atdhetarë të tjerë edhe Hasan Prishtina u detyrua ta braktisë atdheun. Edhe jashtë atdheut, si në Itali, Francë, Austri, Greqi e kudo që të gjendet Hasan Prishtina nuk e ndal veprimtarinë atdhetare. “Luftën dhe kundërshtimin ndaj copëtimit, do ta ndaloj vetëm kur të çlirohet dhe të bashkohet Kombi im” do të shprehet ai sa e sa herë. Gjatë tërë kësaj kohe ai do të gjendet në krahun e forcave më përparimtare shqiptare. Luftën antizogiste në Shqipëri si dhe luftën kundër robërisë serbe nuk do ta ndalë deri në frymën e fundit. Për këtë qëllim e themeloi edhe “Komitetin e Çlirimit të Kosovës”. Në mënyrë të veçantë janë të njohura përpjekjet dhe ankesat e tij në drejtim të Turqisë për mospranimin dhe ndalimin e shpërnguljes nga dhuna serbe të popullit shqiptar të Kosovës në krahinat e Anadollit.
Por, pushka e satrapit Zog që nuk u ndal dhe nuk u ngop me vrasjen e një vargu atdhetarësh shqiptarë, bij më të mirë të popullit, nuk përjashtoi as Hasan Prishtinën. Ai me dorën e Ibrahim Çelos dhe me të hollat e Karagjorgjeviqëve, e shtriu për tokë edhe atdhetarin demokrat, figurën më të ndritshme të kombit shqiptar, Hasan Prishtinën, më 13 gusht të vitit 1933, në Selanik.
Kështu, vertikalisht, i dha fund jetës Hasan Prishtina, i cili gjatë tërë jetës së tij të vrullshme politike dhe atdhetare u kishte shpëtuar katër atentateve të organizuara nga armiqtë e popullit tonë. Kështu i dha fund jetës Prometheu shqiptar që me stoicizëm u kishte bërë ballë dy burgosjeve të tij të rënda nga pushtuesit serbë dhe bullgarë. Kështu i dha fund jetës i Pavdekshmi i Kombit, gjashtë herë i dënuar me vdekje nga xhonturqit, nga tradhtari i shitur te serbët Esat Pasha, nga Serbia dhe tri herë nga qeveria e Ahmet Zogut. Kështu i dha fund jetës Tribuni i Kombit i paluhatshëm asnjëherë në betimin e vet: “Mue n’idenë teme patriotike nuk ka muejtë as nuk do të muj me më shtrue ari i të tanë botës, por as mënia e tanë armiqëvet. Ka me më shtrue vetëm vdekja.”
Hasan Prishtina ka lënë të shkruara një seri artikujsh si dhe kujtimet personale me titull: “Një shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen shqiptare të vjetit 1912” të botuar në Shkodër në vitin 1921.
Në vitin 1977 eshtrat e Hasan Prishtinës nga Selaniku u sollën në Shqipëri. Dita e kthimit të eshtrave të Hasan Prishtinës në Shqipëri do të mbetet e paharruar në zemrën e Kombit tonë. Atë ditë, që nga kufiri me Greqinë, arkivoli i Hasan Prishtinës do të kalojë nga dora në dorë dhe, në pamundësi që të udhëtojë për në Kosovë, do të ndalet përjetshëm në Kukës, buzë kufirit që e ndanë përgjysmë kombin tonë. Atë ditë, me krenari dhe dhimbje të madhe, Shqipëria e qau Heroin e vet dhe Burrin e Kosovës. Atë ditë e tërë Kosova qau me lotë të valë dhe në heshtje u betua për jetësimin e amanetit të Hasan Prishtinës.

http://www.radiokosovaelire.com/arch...nav=8,1&id=491

[Dar_di]

HASAN PRISHTINA VLERË SUBLIME E KOMBIT

Shkruan: Prof. Dr. Muhamet Pirraku

Kolosi i Kombit Hasan Prishtina

E parapëlqeva që këtë fjalë ta nisja me këshillën e Hasan Prishtinës - amanet për brezat shiqiptar: “Dhe, para së gjithash, ruhuni nga mallkimi i historisë dhe mos e harroni atë kur të jepni mendimin tuaj!”
Një sentencë që na vije nga Bibla përmes Kuranit tek ne, saktëson:
"Luftëtari me jetë,
dijetari me penë,
i pasuri me pasuri, ‑ qëndrojnë roje kujdestare në mbrojtje të lirisë së Atdheut...!"
Me kompetencë shkencore mund të konstatoj se në Hasan Prishtinën kemi trinomin e mësipërm: të Luftëtarit, të dijetarit dhe të të pasurit në shërbim të mbrojtjes së tërësisë e të lirisë së atdheut Shqipëri deri atje ku bukës i thuhet “bukë" e ujit “ujë”!
Emil Zola i famshëm shkroi: ”Vetëm fatosat vdesin të pagjunjëzuar dhe pa hequr dorë nga e kaluara!”, kurse i madhi ynë, Hasan Prishtina, pesë vjet para martirizimit do të saktësoj: “Unë kam një rrugë të caktuar para mejet, atë kam shkelë dhe atë do të shkelë deri në vdekje, rrugën e indipendencës ma të plotë të tan Shqipnisë!”
Fatosi i kombit, Hasani, krenohej me prejardhjen drenicase dhe Drenicën stërgyshore e kishte bastion për luftën e tij politike e luftarake për lirinë e kombit. Mësimet e para, Hasani i mori në vendlindje (Vushtrri), ku e kreu edhe gjimna zin. Meqë dilte nga një familje intelektuale tregtare që dha kryetarin e Degës së Lidhjes Shqiprare të Prizrenit për Vushtrri dhe dy pashallarë, Shkollimin e lartë e mbaroi në Selanik e në Stamboll, në gjuhën frënge.
Hasan Prishtina me fatin e luftës për çlirimin e kombit u lidh nga fillimi i shekullit XX, por në Dritën e historisë politike doli pas fitorës së Revolucionit Xhonturk të vitit 1908, i cili për fortesë i pati viset shqiptare.
Rilindësi ynë, Sami Frashëri, shkroi: “Njeriun e bëjnë të përjetshëm veprat e tij!”, ndaj të ecim nëpër veprën e Hasanit, por vetëm sikur të kalonim mbi gurët e një vau të rrembyeshën, nisur nga zgjedhja e tij deputet i Parlamentin Osman për Prefekturën e Prishtinës në nëntor të vitit 1908.
Meqë xhonturqit e etnisë turke abuzuan me fitorën e revolucionit demokratik, deputët shqiptarë dhe intelegjencia rilindëse preferuan kryengritjen e armatosur për të fituar autonominë e Shqipërisë, e cila do të përfshinte katër vilajetet me shumicë shqiptare: të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit dhe të Janinës, me një sipërfa qe të përgjithshme prej 90.100 km2. Këto kërkesa ishin palca e programit politik të Kryengritjeve të vitit 1909 - 1910, 1911 dhe 1912, të cilat për kala i patën viset shqiptare që edhe sot janë jashtë Shqipërisë Londineze.
Realisht, Hasan Prishtina shenjat e para të mospajtimit me xhonturqit i shfaqi pas Kongresit të Alfabetit të Shqipes në Manastir, i cili morri një vendim soloman, të dëmshëm për të ardhmen e kombit shqiptar, ndaj sapo filloi Kryen gri tja e vitit 1910 në Kosovë, Hasani e inicoi thirrjen e Kongresit të Dytë të Manastirit, i cili, realisht, u drejtua nga personalitetet ndjekës besnikë të Hasan Prishtinës. Ky kongres e vendosi fatin e alfabetit të kombit tonë.
Në vijim, Hasan Prishtina, i përkrahur nga udhëheqësia e klubit arsimor “Bashkimi” të Shkupit i dërgoi në Normalen e Elabasanit 38 nxënës nga Kosova, shumicën me financim të tij. Së këndejmi, rilindësi Josif Bageri, duke shkruar për kontributin e Hasan Prishtinës për shkollën shqipe dhe lirinë e Shqipërisë, do të konstatojë: ”Ky trim, biri i Shqipnis ështe shembull me veprat e tij kaq shumë shqiptarëve” kurse Mustafa Asim Kruja, bashkëveprimtar e biografi i parë i Hasanit, do të saktësoj: “Fjala e tij, penda e tij si dhe kuleta e tij janë në dispozicion të çështjes kombëtare. Në tribunën e parlamentit ai është Jupiteri që gjëmon dhe ua kthen të tjerëve vetimat nga qielli mbi kokën e armiqve të popullit shqiptar!”
Dija dhe guximi i Hasan Prishtinës është në Themelet e “Shqypnis” së Hafëz Ymerit - “sa ni Hanë...!” Hasani për mëvetësinë e Shqipërisë Etnike ishte i lidhur me çarqet ushtarake vjeneze që nga Viti 1904, dhe një javë para se ta shpallte kustrimin për Revolucionin Shqiptar Çlirimtar në Parlamentin Turk, kërkoi përkrahjen diplomatike të Vjenës e më vonë edhe të Anglisë e të fuqive të tjera evropiane për shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane.
Një ditë pas fjalimit historik të Hasan Prishtinës në Parlamentin Turk (më 11 janar 1912), me iniciativën e Ismail Qemalit u thirrë “Kuvendi i Taksimit”, ku u dha betimi për organizimin e Kryengritjes gjithëshqiptare për autonominë e gjithë Shqipërisë.
Hasan Prishtina pa vonuar do të kthehet në Kryeselinë historike të Kosovës, në Shkup, vuri kontakte me përfaqësuesit e VMRO’së bullgare për luftën çlirimtre të përbashkët, kurse nga Anglia kërkoi ta përkrahte kauzën kombëtare shqiptare të lirisë. Më 5 maj 1912 Hasan Prishtina doli në kështjellën e Shqipërisë, në Drenicë dhe e lëshoj kushtrimin e Kryengritjes së Përgjithshme!
Kushtrimi bëri jehonë në mbarë vilajetin e Kosovës, kurse sukseset në front Hasanit ia hapën “Portat” e Pritshinës. Më 24 korrik 1912 Këshilli i ministrave i Turqisë e formoi komisionin për të biseduar për të ardhmen e Shqipërisë në kornizat perandorake osmane. Bisedimet vazhduan deri më 9 gusht 1912.
Kërkesat kryesore që i mbrojti Hasan Prishtina mund të sublimohen në këto pika: “Të njifen zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë; autoritetet civile e ushtarake të kenë kombësi shqiptare; ushtria shqiptare të shërbejë në Shqipëri e të jetë komanda prej oficerëve shqiptarë; veprimet zyrtare në Shqipëri të bëhen në gjuhën shqipe”.
Këto kërkesa do të detajizohen në “14 pikat historike të Hasan Prishtinës” me të cilat sigurohej Autonomia e Shqipërisë. Fatkeqësisht viset e tjera të Shqipërisë nuk u ngritën në përmasat që kërkonte momenti historik, e në anën tjetër qeveria serbe ndërhyri me para ndër personalitetet që komandonin pjesën më të madhe të forcave kryengritëse, që bëri të mos vendosej fati i Shqipërisë sipas “Betimit të Taksimit”.
Kjo “punë shqiptarçe” e tregtare Vlerën e kombit, Hasanin, të bënte të pamundurën që të shpëtonte diçka nga fitorja me pushkë, ndaj më 17 gusht 1912, e informoi “Shtabin Kryesor të Kryengritjes” dhe opinionin botëror se: “kërkesat e pranuara nga qeveria janë ato të propo zuara nga e gjithë Shqipëria”, e më 18 gusht urdhëroj të shpërndaheshin kryengritësit!
Për krajatat dhe fatin e kryengritjes së Kosovës të 5 majit - 18 gushtit 1912, Hasan Prishtina shkroi në broshurën “Nji shkurtim kujtimesh për Kryengritjen shqiptare të vjetit 1912”.
Burri i madh, Hasan Prishtina, përmes bashëpunëtorëve më besnikë: Bedri be Pejanit ,Salih Gjukë Dukagjinit e Rexhep Mitrovicës kontribuoi edhe për organizimin e “Kuvendit Gjithëshqiptar të Vlorës. Këtu e vlen të saktësojmë faktin se në ditën e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor Hasan Prishtina foli në seancën e Parlamentit Osman në Stamboll dhe kërkoi nga Kabineti qeveritar veprime ushtarake të shpejta për ta shpëtuar Shqipërinë nga okupimi dhe masakrat gjenocidiale të ushtrive të “Aleancës Ballkanike”, të përkrahura nga pesë fuqitë e mëdha, kasap të Shqipë risë: Rusia, Anglia, Franca, Italia dhe Austro- Hungaria.
Gjatë rrugës së kthimit nga Stambolli në atdhe, Hasan Prishtina do të kapet nga ushtria serbe dhe do të dërgohet në burgun e “Kalemegdanit”, ku ishin sjellë edhe disa krerë të kapur në Shkup e gjetkë në Kosovë, midis të cilëve edhe shërbëtorë besnikë të Serbisë, të cilët më vonë do të shpërblehen me pensione të përjetshme.
Filozofi i shquar, Emerson, shkroi së: “Njerëzit me karakter janë ndërgjegje e popullit të cilit i përkasin”. Kësaj lagjeje i përkiste edhe Fatosi i kombit tonë, Hasan Prishtina, i cili pas lirimit nga internimi në pranverë të vitit 1913, përmes Vjenës e Trieshtës arriti në Vlorë për të dhënë kontributin e nevojshëm në ngritjen e shtetit Shqipëri. Këtë rrugë e ndoqi besnikërisht edhe gjatë Luftës së Parë botërore në Kosovë, si edhe në Shqipërinë Londineze nga fillimvitet e ’20-ta. Nevoja e jetës së kombit Hasan Prishtinën e solli në postin e Kryeministrit të Shqinërisë më 8 dhjetor 1921, por për ta evituar luftën civile, dha dorëheqje më 11 dhjetor. Për shumicën e personaliteteve të veshur me pushtete krahinore Shqipëria Londineze ishte e mjaftueshme!?!
Hasan Prishtina punoi i pa gjunjëzuar për ta ngritur shtetin shqiptar në piemont të kombit e të copëtur mizorisht, por hasi në pengesa të pakapër cye shme të një pjesë e personaliteteve të veshur me pushtet, sa që u detyrua të kalonte “kaçakë” e në emigrim të përjetshëm së bashku me gruan fisnike, Igballen.
Hasan Prishtina kurrë nuk pushoi së vepruari për ribashkimin e kombit të copëtuar, deri në minutat kur e përjetoi martirizimin (më 14 gusht 1933), nga dora e zgatur e Ahmet Zogut, edhe për interesa të albano fobisë Serbe shekullore.
Rëndësin e veprës patriotike shëmbullore të Hasan Prishinës për kombin shqiptar e ka përmbledhur në një sentencë dëshmori i Shqipërisë Etnike nga Nëntori i Përgjakur 1944, Stak Mark Mirdita: ‘’Në jetë je i detyruar të shkelësh shumë rrugë, por nga njëra nuk guxon të largohesh, kurrë! Ajo është rruga e shqip tarisë që na vie nga Skënderbeu te Hasan Prishtina...!”
Amanet i pashkelshëm për brezat pas nesh!

http://pashtriku.beepworld.de/files/...a_29.11.11.htm