Hasan Prishtina [1873-1933]

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (23)

Forcat progresive në Ballkan dhe Evropë
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Në këto ngjarje të bujshme populli shqiptar, i udhëhequr nga qarqet e veta përparimtare patriotike, me vetiniciativë u preokupua për dëbimin e trupave italiane nga territori i Shqipërisë. Kështu, në fund të muajit prill të vitit 1920 popullata lokale e Mirditës u përplas me trupat italiane në fshatin Kreshti. Një muaj më vonë, “Komiteti Popullor” i Vlorës, i cili u formua nga popullata e këtij rajoni, i dërgoi një ultimatum gjeneralit italian Pijaçentini, duke kërkuar tërheqjen e trupave italiane nga rajoni i Vlorës. Kundër pushtimit italian protestoi edhe popullata e Gjirokastrës, e cila u bë e gatshme me armë në dorë të mbrojë integritetin e vendit të vet, duke thënë se është kundër çdo ndarjeje imperialiste të vendit të vet. Popullsia e këtij rajoni në protestën e caktuar e denoncoi marrëveshjen e fshehtë të Londrës të vitit 1915, e cila lejoi që Italia të rrezikojë pavarësinë e Shqipërisë. Luftëtarët shqiptarë të rajonit të Vlorës, para se të ndërmarrin aksione kundër forcave të armatosura italiane, edhe një herë i kërkoi qeverisë italiane t’i tërheqë trupat e saj nga kjo pjesë e Shqipërisë.
Qeveria e Tiranës, duke pasur një mbështetje të tillë të madhe te masat e veta, sidomos te të gjitha forcat progresive të vendit, në fillim u përpoq për të arritur një marrëveshje me Qeverinë italiane për tërheqjen e pakushtëzuar të trupave italiane nga Shqipëria, edhe atë në mënyrë paqësore, pa ardhur në përleshjeve vdekjeprurëse. E udhëhequr nga ky parim, ajo filloi të zhvillojë bisedime intensive me përfaqësues të Qeverisë italiane në mars dhe prill të vitit 1920. Përfaqësuesit e Qeverisë italiane me sa duket i pranuan këto bisedime. Megjithatë, duke dashur të përfitojnë në kohë dhe jo të heqin dorë nga pretendimet e tyre, ata filluan t’i vonojnë këto bisedime. Për të shmangur konfliktin me popullin shqiptar, italianët ranë dakord për tërheqje të pjesshme, në të cilën vendimi ishte i lirë nga pushtimi i mëtejshëm i rretheve të Përmetit, Gjirokastrës dhe disa territoreve të tjera në Shqipëri. Megjithatë, propozimi për tërheqjen nga Vlora të përfaqësuesve të Qeverisë italiane u refuzuar kategorikisht. Qeveria shqiptare duhej ta vlerësojë situatën në momentin e dhënë se Italia nuk do të heqë dorë nga pretendimet e saj territoriale ndaj Shqipërisë, prandaj aksioni i armatosur i ndërmarrë nga forcat e armatosura shqiptare ishte mbështetur në mënyrë të tërthortë nga ana e vet.
Këtë aksion të armatosur me okupatorin italian e ka mbështetur edhe shumica e forcave politike në Shqipëri. Qendra kryesore e këtij aksioni ushtarak ishte në territorin e Vlorës, ku u krijua Komiteti Popullor i Mbrojtjes, cili mori përsipër rolin e kreut të rezistencës së popullsisë shqiptare. Duke i shfrytëzuar marrëdhëniet e mira ekonomike me Serbinë dhe Greqinë në momentin e dhënë, Qeveria e Tiranës edhe më tepër e stabilizoi pozicionin e saj. Më 5 qershor të vitit 1920, ajo ishte informuar se kryengritësit shqiptarë i kishin sulmuar trupat italiane në territorin e Vlorës nga të gjitha anët. Sulmi i kryengritësve shqiptarë ishte shumë i fortë. Komandantët italianë të frikësuar nga sulmi i përgjithshëm i kryengritësve shqiptarë vetë i propozuan qeverisë shqiptare për t’i filluar bisedimet e menjëhershme. Që nga kontakti i parë i delegacioneve që u bë më 11 qershor të vitit 1920, përfaqësuesit shqiptarë kërkuan publikisht nga trupat italiane që të largohen nga territori i Shqipërisë.
Të gjitha forcat progresive në Ballkan dhe Evropë treguan mirëkuptim të plotë të kryengritësve shqiptarë dhe kërkesave të tyre. Proletariati italian brohoriti parulla në favor të kryengritësve, duke kërkuar që qeveria e vendit të tij t’i tërheqë trupat e veta nga Shqipëria. Përfaqësuesit e qeverisë italiane në Shqipëri, nën direktivë të Romës, por duke dashur për të përfituar në kohë, filluan t’i vonojnë bisedimet dhe njëkohësisht reprezaljet e tyre ndaj popullsisë së Vlorës ishin shumë të mëdha. Flota italiane e përqendruar në portin e Vlorës, së bashku me aviacionin dhe artilerinë, e bombarduan pa pushim rrethin e Vlorës. Kështu, fshatrat Kanina, Radhima, Tragas, Drashovica, Dukat etj. u rrafshuan me tokën. Numri i viktimave të pafajshme ishte i madh dhe i frikshëm. Megjithatë, humbjet italiane ishin edhe më të mëdha. Prefekti i Beratit kah mesi i qershorit të vitit 1920, e lajmëroi Ministrinë e tij të Brendshme se trupat italiane pësuan një disfatë të rëndë, kur ata i braktisën fshatrat e Vlorës: Koto, Xhorma, Logara, Drashovica etj. Kryengritësit shqiptarë për një kohë të shkurtër vranë mbi 140 ushtarë italianë, robëruan 400 të tjerë, midis të cilëve edhe një gjeneral dhe disa oficerë. Pastaj, konfiskuan 12 topa, 70 mitraloza të rëndë, disa makina të blinduara dhe materiale të tjera ushtarake dhe ushqim. Në këtë konflikt u vranë dhe u robëruan edhe 100 kryengritës shqiptarë. Populli shqiptar duke protestuar kundër mizorive të forcave të mëdha italiane, kërkoi tërheqjen e plotë të forcave të tyre nga Shqipëria. Qeveria italiane, e detyruar nga goditjet e rënda të kryengritësve, por pjesërisht edhe nga opinioni publik botëror, i përshpejtuan bisedimet me Qeverinë e Tiranës.
Sipas vendimeve të këtyre bisedimeve, të cilat përfunduan më 20 gusht të vitit 1920, të njohura si “Marrëveshja e Tiranës”, Italia e njohu sovranitetin shqiptar mbi Vlorën dhe integritetit territorial të Shqipërisë. Kryengritja e Vlorës dhe triumfi i saj është një fitore e madhe për popullin shqiptar. Pas kësaj fitoreje jo vetëm se pretendimet imperialiste pësuan dështim të plotë, por edhe hapën shtigje të reja për çështjen e drejtë të integritetit të popullit shqiptar. Publiku italian e pranoi disfatën e Vlorës dhe e krahasoi me atë të Izoncas dhe Pijavas, të cilën e përjetuan trupat italiane gjatë Luftës së Parë Botërore. Gazeta “Popolo d Italia” shkroi se flamurin italian e hoqën nga Vlora kryengritësit shqiptarë dhe se kjo humbje do të ketë pasoja serioze. Humbjen e Vlorës, sidomos e shkaktoi Benito Musolini, i cili, duke shkruar në lidhje me ngjarjen në gazetën “Popolo d Italia”, pohoi se pas kësaj humbjeje, jo vetëm Vlora, por edhe e tërë Shqipëria është humbur përgjithmonë.
Pas fitores në Vlorë, Qeveria e Tiranës bëri përpjekje të mëdha të sigurojë kufijtë e vendit që ishin përcaktuar nga Marrëveshja e Londrës e vitit 1913. Prandaj, ajo i kërkoi Qeverisë serbe t’i lirojë ato pjesë të Shqipërisë që u pushtua nga “Rrethanat strategjike". Kur ky problem nuk mundi të zgjidhet me anë të bisedimeve që i dha nismë Qeveria e Tiranës dhe të marra nga fuqitë e mëdha, konflikti ishte i pashmangshëm. Revolta shqiptare, e cila shpërtheu kah mesi i gushtit të vitit 1920, por e cila u shkaktua nga provokimet serbe të ndërmarra një ditë më parë, siç ka shkruar edhe gazeta “Socialistiçka zora”, në atë kohë u kthye në një luftë të vërtetë. Kryengritësit shqiptarë, të udhëhequr nga Ramiz Dibra, Ramiz Daci dhe Elez Jusufi nga Dibra e Poshtme, i detyruan trupat serbe të tërhiqen nga Peshkopia deri në kufi që nga viti 1913. Por, ushtritë serbe sërish u kthyen duke marrë “Pozitat strategjike" të mëparshme. Ky aksion ushtarak që e ndërmori Qeveria e atëhershme e Serbisë, u dënua nga forcat progresive të popujve të Jugosllavisë.
Pas kësaj ngjarjeje, bisedimet e Shkodrës të cilat filluan në shtator të vitit 1920 midis Neshiqit, i cili e udhëhoqi delegacionin e SKS dhe delegacionit të Shqipërisë përfunduan pa sukses. Duke studiuar historiografinë më të re dhe disa burime është konkluduar se dështimin e këtyre bisedimeve duhet ta kërkojmë në qëndrimin e delegacionit serb, i cili kërkoi nga Qeveria shqiptare që të udhëheqë një “politikë pro-jugosllave. ” Në marrëdhënie të tilla armiqësitë midis Shqipërisë dhe Mbretërisë së SKS ishin ende të pranishme.
Përderisa Qeveria e Tiranës investoi forca maksimale të sigurojë kufijtë në vitin 1913, kushtet socio-ekonomike në vend ishin përkeqësuar edhe më tej. Në të vërtetë, forcat demokratike të këtij vendi kërkuan nga qeveria që të merret me rregullimin e rrethanave jetësore të popullatës, të cilat ishin ngarkuar me shumë taksa dhe obligime të tjera dhe me uri në shumë vise të vendit. Për të realizuar këtë kërkesë, forcat demokratike kërkuan zbatimin e plotë të vendimeve të miratuara në Kongresin e Lushnjës. Rregullimi parlamentar ishte tema kryesore e imponuar nga këto forca progresiste. Kërkesat e tilla e frikësuan reaksionin shqiptar, i cili investonte forca të mëdha që të marrë në duart e veta gjithë pushtetin. Në një moment të caktuar, reaksioni tregoi aktivitet të lartë. Qeveria e Sulejman Delvinës, e cila u zgjodh në Kongresin e Lushnjës dha dorëheqje. Udhëheqjen e pushtetit e mori feudali i famshëm, Iljaz Bej Vrioni. Kabineti i ri nuk arriti ta qetësojë situatën e paqëndrueshme në vend dhe në muajin dhjetor të vitit 1920 shpalli zgjedhje antidemokratike. Ndërkohë, me përpjekjet e Anglisë, e cila më herët lajmëroi gatishmëri për përdorimin e burimeve natyrore në Shqipëri, në fund të vitit 1920, ky shtet i vogël ballkanik u pranua në Shoqatën e Popujve.
Në një situatë të tillë të paqëndrueshme, në fillim të prillit 1921 përfunduan zgjedhjet parlamentare. Deputetët e zgjedhur përfaqësuan dy grupe politike. Grupin popullor, i cili e mbronte politikën e Kongresit të Lushnjës, e udhëhiqte demokrati i njohur, Fan Noli. Të gjitha forcat progresive të cilat kërkonin një Shqipëri demokratike dhe të pavarur, i përkasin këtij grupi, kurse “Grupi përparimtar" përbëhej nga feudalët e famshëm dhe klerikët të cilët ishin të prirë të pranojë pretendimet imperialiste në këtë vend. Megjithatë, ky grup politik, së bashku me kabinetin e Iljaz Bej Vrionit, nuk kishte aftësi të sigurojë pavarësinë kombëtare të Shqipërisë, por shumë më pak për të rregulluar rrethanat ekonomike të përkeqësuar në vend. Krizën politike e keqësuan edhe më shumë qeveritë e atëhershme të Serbisë dhe Greqisë, me provokimet e tyre të pareshtura dhe me ndërhyrje përmes kërkesave të ndryshme. Të dyja grupet politike shqiptare nuk arritën të fitojnë Këshillin popullor dhe kështu formuan një qeveri të re, të kryesuar nga Pandeli Evangeli. Megjithatë, ky ndryshim nuk e rregulloi situatën kaotike politike të vendit. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (24)

Konferenca e Ambasadorëve
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Fuqitë imperialiste, veçanërisht Britania dhe Italia, për të realizuar aspiratat e tyre ekonomike në këtë vend i imponuan Shoqatës së Popujve ta thirr Konferencën e Ambasadorëve për të rregulluar në tërësi “çështjen shqiptare”. Më 9 nëntor të vitit 1921, përfaqësuesit e këtij organi formalisht dhe deklarativisht deklaruan se Shqipërisë i njihet pavarësia e plotë. Megjithatë, integriteti territorial përsëri karakterizohej nga disa ndryshime. Në të vërtetë, derisa kufiri me Greqinë nuk pësoi ndryshime sipas vendimeve që u sollën në vitin 1913, brezi i kufirit me SKS pësoi disa ndryshime, me atë që Luma, Hasi dhe Malit i Thatë, t’i takojnë Serbisë. Kjo konferencë, duke respektuar nevojat “strategjike” i dha të drejtë Italisë që të gëzojë trajtim të veçantë ndaj çështjes shqiptare. Duke analizuar vendimet e kësaj konference, mund të argumentohet se de jure, pavarësia kombëtare dhe integriteti i Shqipërisë do të njihen.
Megjithatë, këto vendime kontradiktore të Konferencës së ambasadorëve pjesërisht i mundësuan Qeverisë shqiptare të lirohet për një kohë të caktuar nga situata e pafavorshme e jashtme. Por, kushtet e brendshme nuk u rregulluan, edhe atëherë kur u formua Qeveria e re shqiptare, e udhëhequr nga Hasan Prishtina dhe demokratë të tjerë, siç ishin Fan Nolit, Luigj Gurakuqi etj. Qeveria nuk kishte forcë për t'i rezistuar presionit të reaksionit të cilin e udhëhiqte feudali ambicioz Ahmet Zogu, i cili i ndihmuar nga faktorë të jashtëm arriti të marrë të gjithë pushtetin. Ky feudal, duke mos dashur të përballet me masat, kryesimin e Qeverisë ia dorëzoi njeriut të tij – Xhafer Ypit, ndërsa resorin e Punëve të Jashtme prej ku mund të dirigjojë, e mbajti për vete. Ky pozicion i përgjigjej Ahmet Zogut që t’i përgatitë forcat përparimtare të Shqipërisë. Duke iu shmangur konfliktit me forcat progresiste, Ahmet Zogu ia besoi Ministrinë e Punëve të Jashtme Fan Nolit, ndërsa Ministrinë e Punës - S. Kolekës. Këta dy ministra e përfaqësonin krahun progresiv demokratik të Shqipërisë dhe që nga dita në ditë e rriste autoritetin e vet.
Klika e Ahmet Zogut, së bashku me aleatët e tij, me aksionet e tyre brutale shkaktoi një revoltë midis masave, veçanërisht midis forcave progresiste demokratike gjatë vitit 1922, të cilat organizuan Lëvizjen e marsit për që të rrëzuar regjimin e A. Zogut. Megjithatë, për shkak të mungesës së përgatitjes së kësaj lëvizjeje, Ahmet Zogu doli si fitues, duke i ndjekur nga të gjitha anët patriotët e dalluar demokratik, duke aplikuar pastaj terror në tërë vendin. Duke u përballur me këto aksione të Ahmet Zogut, shumë nga kundërshtarët e tij të famshëm e lëshuan grupin popullor politik, udhëheqja e të cilit kaloi në duart e Ahmet Zogut dhe u bashkuan me opozitën demokratike, e cila bënte përpjekje të përhershme për të forcuar radhët e tyre. Duke shfrytëzuar përkeqësimin e situatës Ahmet Zogu nuk e kishte vështirë që në fund të vitit 1922 të uzurpojë të gjithë pushtetin në duart e tij, duke shprehur hipokrizinë e plotë se gjatë vitit të ardhshëm do të zhvillohen zgjedhje parlamentare.
Gjatë këtyre ngjarjeve politike në vend Shqipëria ishte vendi më i prapambetur në Ballkan dhe Evropë, sidomos kur bëhej fjalë për nivelin e forcave prodhuese. Kjo situatë i përkeqësoi edhe më tej kushtet socio-ekonomike të masave. Rregullimi feudal i trashëguar nga zgjedha osmane nuk pësoi pothuajse asnjë ndryshim, sepse 90 % e pasurisë popullore të vendit realizohej nga bujqësia primitive, ndërsa toka e punueshme ishte në duart e poseduesve të mëdhenj shqiptarë. Situata ekonomike e masave fshatare shqiptare u përkeqësua edhe më tepër në momentin kur sistemet çifligare shqiptare shkaktuan krizë të thellë ekonomike me shfrytëzimin e masave që bëhej dita ditës gjithnjë më e rëndë. Prandaj, përplasja mes masave dhe sistemit çifligar nuk mundi të shmanget. Kjo përplasje ishte e pashmangshme, madje edhe e nevojshme, pasi do të hapej rruga për transformimin kapitalist të vendit, me çka i mundësohej zhvillimi i shpejtë i forcave të reja prodhuese të Shqipërisë.
Nevojat e masave për produktet industriale ishin të mëdha. Kjo degë e Shqipërisë ishte në fillimet e saj. Dihej se ky vend ballkanik posedonte burime të mëdha natyrore, si për shembull naftë, xeherore të ndryshme, bitumen, qymyr, pyje, etj. , por shfrytëzimi i tyre ishte shkatërruar. Ky pozicion i ekonomisë shqiptare qysh në Luftën e Parë Botërore tërhoqi vëmendjen e vendeve të zhvilluara kapitaliste të Evropës, veçanërisht Italisë, Anglisë, Francës etj. Interes të tillë ndaj Shqipërisë tregoi edhe SHBA. Rivaliteti diplomatik i vendeve imperialiste mbi naftën dhe burime të tjera natyrore të Shqipërisë zhvillohej nga kompanitë e tyre monopoliste. Ato ishin: “Anglo Persian”, “N. Rushten”, “Selanizza”, “Ferrovie dello stato italijano”, “Standart Oil Co”, “Cinclair”, “Syndicat franko-albanais”, etj. Të gjitha këto kompani dhe shoqata monopoliste të cilat pas hulumtimeve gjeologjike që i bënë në mënyrë intensive gjatë Luftës së Parë Botërore, nëpërmjet koncesioneve të tyre kishin të drejtë për shfrytëzimin e burimeve natyrore të Shqipërisë.
Fillimi i marrëdhënieve kapitaliste në Shqipëri dha një shtysë për të zhvilluar forcat demokratike të vendit, duke nxitur aktivitetet e tyre. Ata pas vitit 1920, në gjithë territorin e Shqipërisë filluan të formojnë kompanitë e tyre, me qëllim që të rrëzohet rregullimi çifligar në vend. Në fillim këto kompani vepruan individualisht, pa pretendime dhe suksese të mëdha. Ideja e bashkimit të tyre rezultoi nga individë të atdhetarëve që i përkasin Lëvizjes demokratike. Përpjekje të veçanta në këtë drejtim bëri Avni Rrustemi, një demokrat dhe luftëtar i shquar i të drejtave demokratike. Pas përpjekjeve të tij personale, përfaqësuesit më të shquar të 29 shoqërive të mëdha demokratike, në fund të prillit dhe në fillim të majit të vitit 1921 u mblodhën në Vlorë. Pas disa ditësh pune intensive këta përfaqësues dhanë një deklaratë zyrtare se në Shqipëri është ngritur një organizatë e re politike, e njohur si Federata “Atdheu”. Kjo organizatë në të njëjtën kohë e shpalli programin e saj të gjerë, ndërsa qëndrimet dhe aksionet e saj politike u botuan në një gazetë të veçantë. Programi politik i kësaj organizate kërkoi sistem të plotë demokratik të vendit, kurse thirrja dhe apeli i saj, që u pranua nga masat, filloi ta frikësojë reaksionin e brendshëm. Për një kohë të shkurtër pjesëmarrja politike e organizatës në jetën e brendshme të vendit mori përmasat mëdha. Për një sistem të tillë demokratik në Shqipëri ishte angazhuar edhe shtypi më i avancuar shqiptar.
Sistemi sundues borgjez-çifligar kishte vërejtur se pozicioni i tij dobësohej gjithnjë e më shumë. Prandaj, Ahmet Zogu ndërmori masa konkrete për të shtypur tërë aksionin e Lëvizjes demokratike. Duke u udhëhequr nga ky parim gjatë vitit 1922, ky feudal i njohur shqiptarë e ndaloi shprehjen e lirë të shtypit dhe me dispozita speciale bëri përpjekjet për eliminimin e Organizatës politike “Atdheu”. Në këtë moment kur organizata nuk kishte mundësi të veprojë publikisht, u mblodhën forcat demokratike, duke krijuar një organizatë të re politike, të njohur si “Bashkimi”. Kjo organizatë kishte programin e njëjtë si organizata e mëparshëm. Gazeta e famshme e saj, “Bashkimi”, kontribuoi që organizata e re politike ta shtojë autoritetin e saj dhe angazhimin politik te masat, të cilat ishin të gatshme për çdo mbështetje.
Në një situatë të tillë, në fund të shtatorit të viti 1923, sistemi sundues borgjez-çifligar u detyrua të organizojë zgjedhje që përfunduan në fund të dhjetorit të atij viti. Parashikimet se nëpërmjet këtyre zgjedhjeve Ahmet Zogu do të sigurojë shumicën absolute, nuk u realizuan. Gjegjësisht, ky feudal, duke shfrytëzuar ndihmën e huaj dhe pushtetin e shtetit gjatë zgjedhjeve parlamentare, bëri terror të vërtetë. Megjithatë, forcat demokratike të udhëhequra nga Organizata politike “Bashkimi”, siguruan pothuajse gjysmën e vendeve në Parlamentin e sapoformuar shqiptar. Në fakt, nga gjithsej 90 anëtarë, 40 ishin në anën e shtetit, respektivisht njerëz të angazhuar për A. Zogun, 35 deputetët i takonin opozitës demokratike dhe pjesa tjetër ishte shpallur “e pavarur”, por mbështeti Qeverinë e Ahmet Zogut.
Dueli i parë parlamentar ndërmjet ligjvënësve që mbështetën Ahmet Zogun dhe atyre të opozitës demokratike shpërtheu në mars të vitit 1924. Duke i dhënë respekt presidentit të ndjerë të SHBA - Vilsonit, opozita demokratike premtoi që respekt të njëjtë t’i jepet edhe Leninit. Kur kjo kërkesë u refuzua, përbërja heterogjene e parlamentit shqiptar nuk e qetësoi aktivitetin politik dhe situatën politike në vend. Opozita demokratike qëndroi për të shkatërruar sundimin borgjez çifligar të Ahmet Zogut, i cili me veprimet e tij e solli popullin e këtij vendi në pozitë të pavolitshme.
Të zhgënjyer me punën dhe vendimet e Parlamentit, forcat demokratike shqiptare vendosën një rezistencë të armatosur që ta përmbysin rregullimin çifligar në Shqipëri. Megjithatë, tërheqja e përkohshme e A. Zogut, timoni i qeverisë, nuk e përmirësoi situatën e vështirë ekonomike dhe politike të vendit, për shkak se Qeveria e re udhëhiqet nga Shefqet Vërlaci dhe feudalë të tjerë. Reaksioni shqiptar i udhëhequr nga hipokriti A. Zogu, duke u përgatitur për të ofruar një goditje përfundimtare për opozitën demokratike, filloi të luajë një rol të dyfishtë. Gjegjësisht, në njërën anë opozita parlamentare i jep disa kolltukë ministrorë, por në anën tjetër nga njeriu i vet, i bindur dhe i shpërblyer nga A. Zog më 20 prill të vitit 1924 e vret Avni Rrustemin, një nga udhëheqësit kryesorë të Lëvizjes demokratike në Shqipëri. Pas disa ditësh përfaqësia italiane nga Vlora, me rekomandim të veçantë e informon përfaqësinë italiane në Durrësi se kjo vrasje politike u organizua nga ana e A. Zogut.
Reaksioni shqiptar për këtë vrasje bëri gabim të madh, sepse ngjalli indinjatën e përhapur në mesin e masave. Popullsia e Beratit, duke protestuar për vrasjen, njoftoi se është sulmuar “Simboli i idealit popullor”, ndërsa anëtarët e opozitës demokratike të Shkodrës deklaruan se kjo vrasje prek nderin e përfaqësuesve të kombit. Gazeta shqiptare “Politika”, më 24 IV. dhe 27 IV. 1924, shkroi haptas se pse është vrarë Avni Rrustemi, duke i bërë thirrje Organizatës politike “Bashkimi” të mbrojë të drejtat demokratike. Artikuj të ngjashëm në lidhje me këtë vrasje pati edhe në gazetën “Ura e Shkumbinit”, duke thënë se Jusuf Reçi është ekzekutues i kësaj vepre famëkeqe! Pas kësaj ngjarjeje lëvizja e mëparshme spontane e forcave demokratike, u shndërrua në një lëvizje të përgjithshme apo kryengritje të përgjithshme. Kryengritjes i parapriu tubimi i Vlorës, i cili u organizua gjatë funeralit të A. Rrustemit. Thirrjen për një kryengritje politike e dha Organizata “Bashkimi” nga Vlora më 5 maj 1924. Këtë kryengritje e udhëhiqte komisioni administrativ i kryesuar nga Fan Noli, ndërsa forcat e armatosur kryengritëse prej 12. 000 luftëtarëve ishin të udhëhequr nga Bajram Curri, Rexhep Shala, Kasëm Qafëzezi etj. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (25)

Qeveria e re shqiptare
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Derisa përgatitjet intensive ishin ende në vazhdim, në fund të prillit të vitit 1924, përfaqësia italiane nga Shqipëria me telegram njoftoi Ministrinë e Punëve të Jashtme të Italisë, se në Shqipëri pritet të shpërthejë një kryengritje revolucionare kundër Ahmet Zogu dhe klikës së tij. Telegrame me përmbajtje të ngjashme deri te përfaqësia italiane në Durrës dërguan edhe përfaqësia italiane e Vlorës dhe Tiranës, duke informuar obligimet për përgatitjen e një kryengritjeje të përgjithshme anti-çifligare dhe anti-zogiste.
Në fund të majit 1924, flaka e kryengritjes që fillimisht goditi Shqipërinë e Veriut së shpejti u përhap në të gjithë vendin. Njësitë ushtarake të qeverisë së A. Zogu pësuan disfatë të rëndë. Në këtë moment ndihmoi diplomacia anglo-amerikane, e udhëhequr nga dëshira për të ruajtur interesat e saj ekonomike në këtë vend ballkanik, në mënyrë aktive kërkoi që të shpëtojë sistemi çifligar i cili sundonte në Shqipëri, udhëheqja e të cilit i është besuar Ahmet Zogut. Me mbështetjen e masave, veçanërisht popullsisë fshatare, forcat rebele më 10 qershor të vitit 1924 hynë në Tiranë , derisa reaksioni shqiptar u arratis. Një pjesë iku në Itali dhe Greqi , ndërsa pjesa tjetër që ende udhëhiqej nga Ahmet Zogu mikpritje kërkoi te Mbretëria SKS. Suksesin e Revolucionit demokratik të qershorit duhet kërkuar në përkrahjen e përgjithshme nga masat, ndërsa rrjedhat e saj aktuale ishin me karakter borgjeze-demokratik.
Pas disfatës së reaksionit shqiptar, kah mesi i muajit qershor të vitit 1924, populli shqiptar për herë të parë fitoi një Qeveri demokratike në të cilën qëndronte liberalit i famshëm, Fan Stilian Noli (1882-1965). Megjithatë, jovigjilenca e forcave demokratike lejoi heterogjenitetin e kabinetit të ri që të mos humbë këtë herë. Qeveria e re ishte e përbërë prej dy rrymave kryesore. Drejtimit demokratik u përkasin Fan Noli, S. Vinjani, L. Gurakuqi, K. Koculi etj. , ndërsa drejtimin konservator e përbëjnë: S. Delvina, K. Qafëzezi, R. Shala, C. Bushati dhe elemente të tjera të cilat në të ardhmen në mënyrë aktive do të përpiqen të parandalojnë ndonjë aksion konkret demokratik, për realizimin e të cilave forcat demokratike bënin përpjekje të veçanta.
Edhe me një përbërje të tillë kabinet i ri veproi urgjentisht dhe me guxim. Pas tri ditë shpall programin e tij të gjerë, i cili ishte një mjet i fortë për likuidimin e marrëdhënieve të mëparshme feudale, në qoftë se do të kryheshin të gjitha udhëzimet e këtij programi. Zhvillimi shoqëror-ekonomik i vendit kishte trajtim të ri në parimet e këtij programi.
Për zhvillimin më të shpejtë dhe më dinamik të këtij vendi programi i shpallur parashikonte çlirimin e plotë të masave nga të dhënat e shumta, sidomos kur bëhej fjalë për popullsinë fshatare. Më tej ishte parashikuar likuidimi i të gjithë administratës burokratike dhe shlyerje e plotë e situatës në fushën e drejtësisë, pastaj rregullimi i marrëdhënieve në fushën e bujqësisë, problemi i reformës agrare etj. Politika e jashtme në këtë program ishte parashikuar të udhëheq një politikë krejtësisht të pavarur, vendosje e marrëdhënieve miqësore me të gjitha vendet, veçanërisht me vendet fqinje. Duke analizuar të gjitha parimet e këtij programi mund të konkludohet se qeveria e re u përpoq seriozisht të sigurojë vendin e vet në një sistem të vërtetë demokratik . Për të realizuar këtë program, ndonëse vështirësitë ishin shumë të mëdha, Qeveria e Fan Nolit kërkonte mbështetje të plotë nga masat vetjake, duke theksuar se në të ardhmen e afërt, do të zhvillohen zgjedhje të reja parlamentare dhe demokratike.
Hapa të parë drejt zgjidhjes së rrethanave të brendshme, qeveria e re ndërmori zyrtarisht duke deklaruar se popullsia fshatare, respektivisht personat pa tokë do të marrin nga 4 hektarë për çdo familje, pa kurrfarë kompensimi. Pronarëve të tokave iu urdhërua që atë vetë ta punojnë, përndryshe pronat e tyre do të konfiskohen. Në të njëjtën kohë me kërkesë të qarqeve demokratike, gjyqësorit shqiptar iu urdhërua që të dënojë me vdekje udhëheqësit kryesorë të reaksioni shqiptar. Kështu, Ahmet Zogu, Ilaz Bej Vrioni, Shefqet Vërlaci, e të tjerë u dënuan me vdekje në mungesë. Megjithatë, Qeveria e Fan Nolit tregoi kurajë të veçantë për të përfunduar likuidimin e mbeturinave feudale, të cilat duke tentuar që të ruajnë pasuritë e tyre, filluan të nënvlerësojë rolin historik dhe vendimet e tjera të rregullimit të ri demokratik.
Duke shfrytëzuar parimet për lirinë e individualitetit, lirinë e shtypit dhe të gjitha format e tjera të qeverisë së re demokratike, masat shqiptare, sidomos popullsia fshatare e udhëhequr nga Organizata politike “Bashkimi”, i bëri thirrje Qeverisë së Fan Nolit për zbatimin e plotë të programit të shpallur. Kjo kërkesë mund të interpretohet si disponim i përgjithshëm popullor, si edhe gatishmëri për të likuiduar të gjitha mbeturinat e marrëdhënieve të mëparshme feudale. Në këtë kërkesë progresive mbështetje të sinqertë dhe të avancuar dha shtypi shqiptar, i cili energjikisht u angazhua që toka e punueshme t’u jepet atyre që e punojnë atë. E frikësuar nga një kërkese e tillë për masat, e madje edhe qëndrimi i qeverisë së re, reaksioni vendas veproi brenda dhe jashtë vendit, por duke shfrytëzuar situatën e pafavorshme ndërkombëtare, filloi të përgatitet për kundërsulm. Forcat progresiste, shtypi shqiptar, e kuptuan këtë rrezik, sepse publikisht e paralajmëruan Qeverinë e Fan Nolit. Për shembull, gazeta “Drita”, më 21 gusht të vitit 1924, botoi një artikull të tillë me titull: “Derisa uji rri pezull, feudali nuk fle” , duke kërkuar nga qeveria vigjilencë të lartë.
Në një situatë të tillë, kabineti i Fan Nolit nuk e kuptoi rrezikun mjaftueshëm, prandaj nuk kërkoi ndonjë mbështetje nga vetë masat të cilat ishin gati për një aksion të tillë. Forcat konservative, të cilat ishin të pranishme në kabinetin e qeverisë së re demokratike, pasi mësuan për këtë hezitim u dhanë në aksion, duke shfrytëzuar së bashku edhe reaksionin e brendshëm dhe të jashtëm. Ata filluan publikisht të deklarojnë se “Forma agrare është një risi e rrezikshme e bolshevizmit”. Ky reaksion i ndihmuar prej ish-komandantëve të Kasëm Qafëzezit dhe Rexhep Shalës, të dy anëtarë të Qeverisë së Nolit, filloi të ndjekë penalisht të gjitha ato elemente që ishin angazhuar për implementimin final të programit të shpallur të qeverisë, duke i ndjekur “si bolshevikë të rrezikshëm" të gjithë njerëzit që ishin të prirë për të zbatuar programin përkatës . Stabiliteti i Revolucionit borgjez-demokratik të qershorit në Shqipëri u përkeqësua më tej gjatë kohës kur diplomacia imperialiste e Anglisë, SHBA-ve, Italisë, Greqisë dhe Mbretërisë së SKS kundërshtoi ofertën e Qeverisë së Fan Nolit, në të cilën kërkohej të vendoste marrëdhënie diplomatike me këto vende të përmendura. Këto vende duke mos pranuar sistemin e ri demokratik të Shqipërisë, publikisht u zotuan ta ndihmojnë materialisht klerin dhe reaksionin shqiptar që të thyhen të gjitha rrjedhat e këtij revolucioni.
Armiqësia e shteteve imperialiste kundër sistemit të ri demokratik të Shqipërisë kishte bazën e vet. Fitorja e forcave demokratike në vend kishte rëndësi të madhe jo vetëm për popullin shqiptar, por edhe për popujt e tjerë të kësaj pjese të botës, veçanërisht për popujt e vendeve të Ballkanit, ku forcat revolucionare për një kohë të shkurtë mbijetuan krizë të thellë. Për shembull, situata në Bullgari pas kryengritjes në qershor të vitit 1923, ishte shumë e vështirë. Regjimi i Cankovit aplikoi diktaturë të paparë, ndërkohë një vit më parë, Benito Musolini, ia imponoi popullit italian diktaturën e tij fashiste. Pas shpalljes së Obznanës, fat të ngjashëm mbijetuan edhe popujt jugosllavë. Prandaj, mbijetesa e rregullimit demokratik të Shqipërisë në këtë moment ishte një çështje delikate, sepse ekzistenca e tij mund të interpretohej si humbje e përgjigjes së reaksionit ndërkombëtar evropian.
Forcat progresive në vendet e Ballkanit dhe të Evropës, të vetëdijshme për rreziqet që e kërcënonin rregullimin demokratik të Shqipërisë treguan gatishmëri për t’i dhënë mbështetje të plotë popullit shqiptar për të ruajtur të mirat e këtij revolucioni. Për shembull, Partia Komuniste e Italisë në bashkëpunim me Federatën (Komuniste) e Ballkanit përshëndeti Revolucionin e Qershorit në Shqipëri dhe premtoi se, sipas mundësisë, do ta ndihmojë fitoren e popullit shqiptar. Në të njëjtën kohë, gazeta “Pravda”, duke i informuar masat për ndryshimet që kanë ndodhur në Shqipëri, i këshilloi forcat progresive në Ballkan dhe në Evropë, në veçanti popullin shqiptar, si të ruajnë rrjedhën e këtij revolucioni.
Kur bëhet fjalë për bashkëpunimin e forcave progresiste në vendet e Ballkanit dhe në Evropë, duhet të shtojmë se forcat progresive të Shqipërisë njëkohësisht bënë mjaft përpjekje në këtë drejtim. Kështu, gjatë vitit 1921, Bajram Curri, demokrat i shquar dhe një nga figurat kryesore të Revolucionit Demokratik të qershorit në Shqipëri, erdhi në kontakt me disa komunistë në Ballkan. Ai bëri përpjekje serioze për të koordinuar Lëvizjen popullore të popullit shqiptar dhe maqedonas me Lëvizjen komuniste të popujve të Ballkanit.
Këto kontakte të forcave progresive të vendeve të Ballkanit dhe të Shqipërisë nuk u ndalën deri në fund të vitit 1924, pavarësisht se Ahmet Zogu i urdhëroi forcat e veta kufitare për t’i arrestuar të gjithë revolucionarët që vinin nga Maqedonia. Pas fitores së Revolucionit të qershorit për një kohë të shkurtë Shqipëria ishte kthyer në një bazë të vogël, ku gjejnë strehë shumë aktivistë të lëvizjes progresive të vendeve të Ballkanit.
Duke marrë parasysh një situatë të tillë, qarqet imperialiste të vendeve të Ballkanit dhe të Evropës nuk dëshironin ta njohin, por shumë më pak për të mbështetur Qeverinë demokratike që u krijua në Shqipëri. Ky reagim bëri përshtypje të veçantë kur Qeveria e Fan Nolit në fund të qershorit të vitit 1924 u angazhua dhe u përpoq të vendosë marrëdhënie diplomatike me Rusinë Sovjetike. Qeveria e re shqiptare ishte ndër të parat në Evropë që e njohu Rusinë Sovjetike. Megjithatë, në momentin e fundit, të dërguarit e Rusisë vetëm sa arritën në Tiranë, u detyruan që të kthehen prapa. Arsyeja për mos-vendosje të marrëdhënieve diplomatike mes Bashkimit Sovjetik dhe Shqipërisë, duhet të kërkohet në presionin e madh të reaksionit ndërkombëtar. Qeveria e re e Shqipërisë demokratike filloi të akuzojë publikisht se vendi kishte krijuar "qendra bolshevike”, të cilat i nxitën të gjitha lëvizjet progresive të Gadishullit ballkanik. Qeveritë e Anglisë, Italisë, Greqisë dhe Mbretërisë së SKS publikisht e dënuan qeverinë shqiptare për mikpritjen që ia jepte vendi i saj të gjithë përfaqësuesve të lëvizjes maqedonase. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (26)

Mobilizimi i reaksionistëve shqiptarë
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Nën rrethana të tilla Revolucioni borgjez-demokratik i qershorit në Shqipëri jo vetëm që mbijetoi krizë të thellë, por mbijetesa e tij erdhi në pyetje. Pjesë të përgjegjësisë për një situatë të tillë mbajtën vetë forcat demokratike të cilat njëkohësish iu lejuan përfaqësuesve të reaksionit shqiptar dhe Ahmet Zogut për të ruajtur pozitat e tyre të larta politike në të gjitha organet e qeverisë. Duhet të theksohet se udhëheqësit më të shquar të Lëvizjes demokratike shqiptare, siç ishin Hasan Prishtina, Fan Noli, Bajram Curri, Luigj Gurakuqi, kah fundi i gushtit 1924, shkuan në Gjenevë ku mbahej mbledhja e Shoqatës së Popujve, me qëllim që të mbrojnë çështjen e kufirit me Jugosllavinë. Mungesa e tyre u shfrytëzua nga forcat antidemokratike, duke siguruar mbështetje për qarqe të larta ushtarake, për të detyruar qeverinë demokratike të ndërmarrë disa masa që do të korrespondojnë plotësisht me reaksionarët dhe elemente të tjera çifligare, duke kërkuar nga Fan Noli për të lënë timonin e pushtetit. Udhëheqësi i rregullimit demokratik të Shqipërisë kategorikisht e hodhi poshtë këtë kërkesë, duke thënë se një hap i tillë do të ndërmarrë pas zgjedhjeve parlamentare që do të mbaheshin pas zbatimit të reformës agrare.
Ky insistim i Fan Noli ishte i kotë, sepse më përpara qarqet e larta ushtarake kishin formuar Partinë Demokratike Popullore, e cila në bashkëpunim me Partinë Radikale Demokratike, e cila dikur përdorej që të jetë në opozitë, e detyroi kabinetin e Fan Nolit që në nëntor të vitit 1924 të shpallë zgjedhje të reja parlamentare. Në këto ngjarje dramatike që i përjetoi populli shqiptar, disa qeveri imperialiste e vendeve të Ballkanit dhe Evropës, para se të organizojnë intervenim ushtarak në këtë pjesë të Ballkanit, kabinetin e Fan Noli e shpalli “agjenturë të Moskës”, ndërsa të gjithë territorin e Shqipërisë si fole "të komunizmit”. Kabineti i Nolit bëri përpjekje të shumta kundër këtyre tentimeve imperialiste. Duke u udhëhequr nga ky parim, ai nuk e ratifikoi traktatin tregtar me Italinë, për çka njëkohësisht u angazhua edhe Qeveria e Ahmet Zogut në vitin e hershëm 1924. Kjo marrëveshje e tregtisë ishte shumë e pafavorshme për ekonominë shqiptare dhe integritetin kombëtar të popullit shqiptar. Pastaj duhet të theksohet se qeveria shqiptare ratifikoi koncesionet e kompanive dhe shoqatave të ndryshme aksionare, me çka ekonomia e pazhvilluar e këtij vendi u shpëtua nga shfrytëzimi i plotë. Prandaj, dështimi i disa ndërhyrjeve sovjetike kundër forcave imperialiste që dëshironin të tolerojnë mbijetesën e rregullimit demokratik, si një vatër në këtë pjesë të Ballkanit, sollën vendim me forcë për likuidimin e rregullimit demokratik në Shqipëri. Kjo detyrë iu besua Mbretërisë së SKS, pasi ia dha mikpritjen e ngrohtë Ahmet Zogut.
Reaksioni shqiptar menjëherë pas ngjarjeve të qershorit bëri përpjekje të mëdha për të shkatërruar rregullimin demokratik në vendin e tij. Ai, i udhëhequr nga Ahmet Zogu, duke mos pasur forca të mjaftueshme në vend, kërkoi ndihmë nga Qeveria borgjeze-monarkiste e Mbretërisë së SKS dhe Greqisë. Këto dy vende vendosën që të ndihmojnë plotësisht reaksionin shqiptar. Burimet materiale të kohës e konfirmonin këtë fakt. Pra, edhe më 5 shtator të vitit 1924, prefekti i Shqipërisë Veriore raportoi Ministrinë e tij të Jashtme se në territorin e Lumës, Dibrës dhe Prizrenit, agjentët A. Zogu kanë mobilizuar një numër të madh të luftëtarëve. Nga ana tjetër, katër agjentë jugosllavë të udhëhequr nga kapiteni Lek Marash Luka, i cili ka shërbyer në Ushtrinë e Serbisë, me një anije të vogël nga Tuzi u nis për në Shqipëri.
Reaksioni shqiptar ka vepruar edhe në territorin e Maqedonisë, respektivisht në rajonin kufitar që shtrihet nga Pogradeci deri në Dibër. Këto raporte i dha konsulli italian i Tiranës, i cili e informoi përfaqësinë italiane në Durrës, duke argumentuar se njerëzit në këtë pjesë të Ahmet Zogut tregojnë aktivitet të lartë, duke rekrutuar shumë njerëz me një pagë mujore prej pesë napolonash ari. Reaksioni shqiptar i ndihmuar nga Qeveria serbe filloi të përgatitet në rajonin e kufirit të Malit të Zi. Prefekti i Shkodrës më 10 shtator të vitit 1924 e njoftoi Ministrinë e Punëve të Brendshme se pas takimit në Beograd, Ahmet Zogu filloi të mobilizojë një numër të madh të njerëzve me një pagë mujore prej 1. 500 dinarësh për likuidimin e rregullimit demokratik. Këto përgatitje të reaksionit shqiptar kishin filluar në territorin e Kosovës. Për shembull, prefekti Bicaj duke raportuar Ministrinë e Brendshme me disa të dhëna zyrtare, kishte pohuar se në këtë territor kanë arritur Ceno Beg Kryeziu, Dervishoviq dhe Topalloviq dhe me paratë që i sollën propaganduan për një lëvizje të madhe që e kaplon Shqipërinë, duke argumentuar në të njëjtën kohë se përfaqësuesit e Qeverisë serbe në fshatin Vranishtë kanë sjellë 14 ngarkesa me armë.
Reaksioni shqiptar u ndihmua nga Greqia. Emigrantët politikë, të cilët pas ngjarjeve të qershorit në Shqipëri kishin ikur në Greqi, filluan t’i organizojnë forcat e tyre për të përmbysur qeverinë demokratike shqiptare. Këto përgatitje u udhëhoqën nga Skendo Kota, Veiz Sevrani dhe Xhemail Aranitisi. Inspektori administrativ i Delvinës kishte pohuar se në rajonin kufitar të Korçës, Gjirokastrës dhe përgjatë kufirit me Greqinë ishin përqendruar veçanërisht njësitë e intervenimit ushtarak. Reaksioni shqiptar u ndihmua nga Anglia dhe Franca. Diplomacia e këtyre dy vende, sipas raportit të përfaqësisë italiane në Durrës drejtuar Ministrisë së saj të Jashtme, vuri në dukje se të dy palët ishin të interesuara seriozisht për kthimin e Ahmet Zogut në krye të qeverisë shqiptare.
Pas përgatitjeve të gjata, Ahmet Zogu dhe personi nën kujdesin e tij, Ceno Beg Kryeziu, me forcat e tij reaksionare dhe efektivin ushtarak serb që përbëhej nga 10. 000 rezervistë dhe belogardistë, më 10 dhjetor të vitit 1924 sulmuan forcat e Shqipërisë në pjesën e Lumës. Pas disa ditë, forcat reaksionare të kryesuara nga M. Libohova dhe K. Kota e lëshuan territorin grek dhe i sulmuan forcat demokratike të Shqipërisë në fushën e Gjirokastrës. Në këto momente urgjente Qeveri e Fan Nolit kërkoi ndërmjetësim nga qeveritë e Anglisë, Francës dhe Italisë dhe përkrahje të drejtpërdrejtë prej Shoqatës së Popujve. Megjithatë, reaksioni ndërkombëtar e përshpejtoi prishjen e rregullimit borgjez-demokratik të Shqipërisë. Përpjekjet e Qeverisë së Nolit që të armatoset popullata e cila do të refuzojë kundërrevolucionin nuk dhanë kurrfarë rezultati, sepse qarqet e larta ushtarake të cilat punonin nën ndikimin e reaksionit, nuk i lejuan të mbajnë një angazhim të tillë ndaj forcave progresiste të popullit shqiptar. Kjo pozitë e Shqipërisë u mundësoi forcave reaksionare të cilat i komandonte Ahmet Zogu, që më 10 dhjetor të vitit 1924 të hyjnë në Tiranë. Kjo situatë në Shqipëri duhet të kuptohet si fitore e forcave imperialiste, si fitore e Ballkanit dhe reaksionit evropian, e cila në atë kohë ishte llogaritur me forcë nga të gjitha forcat progresive në Ballkan dhe Evropë.
Me shtypjen e Revolucionit borgjez-demokratik të qershorit në Shqipëri, njerëzit e këtij vendi i humbën të gjitha shpresat për një zhvillim dinamik socio-politik dhe ekonomik. Ky kundërrevolucion duhet të interpretohet si fitore e forcave bajraktare-feudale dhe reaksionare ose si fitore e sferave imperialiste të Gadishullit ballkanik. Prandaj, mposhtja e forcave progresiste të popullit shqiptar i referohet të gjithë popujve të kësaj ane, sidomos kur është fjala për Lëvizjen çlirimtare të popullit maqedonas.
Shumë njerëz, anëtarë të forcave progresiste shqiptare, për të shmangur terrorin e kryer nga reaksioni shqiptar i udhëhequr nga Ahmet Zogu, pasi këtyre ngjarje lënë vendin e tyre dhe ranë në kontakt me përfaqësuesit e Lëvizjes progresive dhe komuniste në Ballkan dhe Evropë. Ky preokupim i forcave progresive dhe reaksionit evropian tregoi se "Flaka e revolucionit në Ballkan nuk u ndal" dhe kështu fitorja e forcave reaksionare në Shqipëri do të jetë e përjetshme.
Dështimi i Revolucionit borgjez-demokratik të qershorit në Shqipëri në fund të vitit 1924, kishte për qëllim likuidimin e marrëdhënieve feudale në këtë vend, por nuk mund të kërkohet vetëm në reagimin e përgjithshëm të reaksionit jashtëm, sepse edhe faktorët e brendshëm kishin pjesëmarrje të madhe në këtë drejtim. Në këto momente të tmerrshme kabineti i Fan Nolit bëri disa gabime të mëdha. Forcat demokratike të Shqipërisë, të cilat e morën pushtetin për një periudhë të caktuar ose vetë organet e qeverisjes demokratike, nuk nisën me guxim për zbatimin e menjëhershëm dhe të plotë të reformës agrare që të kënaqen nevojat e klasës së nënshtruar të popullit, sidomos të masave të varfra fshatare.

Bashkëpunimi me organizatat myslimane të Serbisë Jugore

Hasan Prishtina dhe Komiteti Revolucionari Kosovës, në mesin e organizatave të tjera, ka pasur bashkëpunim të mirëfilltë me Organizatën Myslimane e Serbisë Jugore, e themeluar në fillim të shekullit të 20-të. Deri në zgjedhjen e Kuvendit kushtetuese serbe në vitin 1920, ajo ishte organizatë fetare-kulturore e myslimanëve jugorë, e njohur në mesin e njerëzve Xhemiet ose në popull Partia popullore turke, e cila në vitin 1920 u rrit në një partie të vërtetë politike, duke e zëvendësuar emrin në Organizata Myslimane e Serbisë Jugore. Me gjithë politikën e simpatizuar fillimisht ndaj Partisë Demokratike Serbe, për shkak të politikës së saj armiqësore, në mënyrë rigoroze ka zbatuar reformën agrare që të përfitojë bujqit, janë afruar më afër Partisë së madhe Radikale Serbe, duke besuar se ajo do t’i zbatojë kërkesat e saj.
Në parti në fillim kanë dominuar qytetarët maqedonase (tregtarë dhe rentierë, kryesisht turq), kurse pastaj elementet fshatare (pronarët feudalë, respektivisht agallarët dhe bejlerët, si dhe fshatarët e mesëm dhe te pasur, kryesisht shqiptarë). Organizata çdo vit mbante kongresin, kurse gazeta e saj më me ndikim ishte Hak (Drejtësia), ekzemplarët e të cilit ishin shpërndarë në vendet fqinje. Pothuajse gjatë gjithë periudhës së ekzistencës së kësaj organizate, dy figura qendrore ishin: Ferhat Draga dhe Xhenan Zija, të cilët përfaqësonin edhe dy drejtimet e veprimit dhe ishin përfaqësues të strukturave të ndryshme, të cilat angazhoheshin për interesa politike klasore të anëtarëve të saj. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (27)

Veprimtaria e Xhemietit
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski


Xhemieti ishte i lidhur shumë për Partinë Radikale Serbe, por kur kërkesat e anëtarëve të saj nuk mundën t’i mbushin klubet e deputetëve të radikalëve dhe demokratëve, kaluan në themelimin e klubit të tyre të deputetëve. Sipas përbërjes nacionale dhe klasore të anëtarësisë së saj, Xhemieti ishte organizatë heterogjene, uniteti i së cilës shqyrtohej vetëm në besim. Në unitetin operativ të besimit kontribuoi pozicioni i përgjithshëm dhe qëndrimi negativ i regjimit nacionalist serb kundër të tjerëve, elementëve myslimanë. Një qëndrim i tillë, megjithatë kontribuoi në udhëheqjen e organizatës që do të merrte dinamikë të madhe, duke u ndihmuar edhe nga shqiptarët e Shqipërisë fqinje, në radhë të parë nga feudalët. Edhe pse së pari Xhemieti duhej të jetë kryesisht organizatë fetare-kulturore, ngase pozita nacionale-politike dhe interesat klasore-ekonomike të popullsisë seriozisht ishin në pyetje, kjo organizatë shpejt u rrit në një organizatë të vërtetë nacionale-politike.

Megjithëse i krijuar në një kohë shumë revolucionare, Xhemieti nuk ishte vetëm revolucionar dhe i vendosur antiproletar, por edhe kundërshtar i të gjitha ndryshimeve në kuptimin borgjez-liberal të bazave nacional-politike në Ballkan. Në këtë orientim të tij ndikim të madh patën faktorët e jashtëm, pasi qëndrimet e Organizatës më parë ishin orientuar drejt Turqisë së Qemalit dhe më pas vëmendja u përqendrua në zhvillimet politike në Shqipërinë fqinje, në të cilën në Qeverinë demokratike të Fan Nolit në shprehje të plotë erdhën emigrantët nga Komiteti i Kosovës.

Vulën kryesore të shtresës udhëheqëse të partisë nuk e kanë dhënë përfaqësuesit feudalë, por përfaqësuesit e zejtarëve urbanë. Në vitin 1920 në udhëheqjen e partisë pati një numër shumë të vogël të elementeve feudale, por njëjtë ishte rasti me intelektualët, kurse avokatë nuk kishte aspak. Edhe pse numri i klerikëve nuk ishte i papërfillshëm, ai me kalimin e kohës binte, kështu që Ferhat Draga jo rastësisht në vitin 1928 vuri në dukje se udhëheqja shqiptare nga viti 1923 qëllimisht kishte shtypur ndikimin e hoxhallarëve, të cilët më shumë ishin mbështetur tek autoritetet shtetërore dhe radikalët. Në mesin e 14 deputetëve shtetërorë të Xhemietit, shumica ishin shqiptarë, kurse anëtar i parlamentit ishte industrialisti i parë dhe kryetari i partisë, Ferhat Draga.

Duhet të theksohet se nga mesi i vitit 1923 masat shqiptare kanë ndikuar ndjeshëm që vëmendja e çështjes agrare të drejtohet edhe për çështjet e tjera, me qëllim që partia të mund të paraqitet edhe si mbrojtëse e interesave të përgjithshme dhe kombëtare të masave myslimane në rajonet jugore të shtetit të Serbisë. Në Klubin e deputetëve dhe Këshilli kryesor i partisë, në të vërtetë, ka ekzistuar një program specifik i cili konsistonte që të paguhej mirë, madje edhe pjesërisht ktheu tokën e konfiskuar ose sekuestruar me reformën agrare, me qëllim që partia të kishte sukses që të veprojë për bejlerët me një zgjidhje parimore të volitshme.

Kur është fjala për elementet klasore, është e dobishme që t’i kushtohet më shumë vëmendje dy njerëzve kryesorë të partisë: Xhenan Zija dhe Ferhat Draga. Ortaku i Ferhatit në prerjen drurëve ishte Nastas Petroviq, ndërmarrja e të cilit atëherë ishte forca më e madhe e repartit në Kosovë, duke punësuar rreth 300 punëtorë. Prej viteve 1913-1915, vëllezërit Draga kishin të drejtën ekskluzive të lundrimit në lumin Ibër, prandaj shpesh përplaseshin me fshatarët që kishin tokat e tyre përgjatë lumit, edhe atë si me serbët ashtu edhe me shqiptarët. Përveç një shtëpie të madhe në Mitrovicë, Ferhati kishte apartamente moderne edhe në Shkup dhe Beograd. Ai ishte një borgjez dhe “beg” shqiptar, i cili edhe pse i nënvlerësoi masat fshatare, verbërisht ishte i dëgjuar nga ato masa të njëjta shqiptare.

Më pak i moderuar si kryetar (edhe pse shumë më liberal në qëndrimet politike) ishte rentieri nga Manastiri, Xhenan Zija. Posedonte shumë ndërtesa në Manastir dhe Shkup dhe shumë tokë në fshatrat pranë Manastirit. Pasurinë e tij të së drejtës pronësore e fitoi në mënyrë të paskrupullt dhe me ndihmën e Qeverisë serbe. Por, kjo aspak nuk i pengonte në Kuvendin popullor për të vajtuar masat e varfra, edhe pse shumë prej tyre autoritetet serbe i kishin dëbuar nga vendi i tij i lindjes pikërisht me kërkesë të tij.

Xhenan Zija dhe Ferhat Draga në aspektin popullor përfaqësojnë dy orientime të ndryshme. Draga ishte një shembull i vërtetë si shqiptar (me prejardhje nga Kelmendi), krenar për origjinën fisnore dhe praninë e mëparshme të pasardhësve të tij në Ballkan. Mbajti lidhje të ngushta me Komitetin e Kosovës në Shkodër dhe një kohë ka shërbye si kryetar i tij. Mbajti kontakte me kaçakët, edhe pse për ata në Kuvendin popullor kishte folur me përbuzje. Megjithatë, nuk mund të pajtohej me sundimin e serbëve në rajonet jugore, kështu që kërkoi aleatë te Stjepan Radiq dhe HRSS-ja e tij. U përpoq për krijimin e një shteti të parcializuar borgjez, ku ai përmes Xhemietit do të vendosë pushtetin e tij dhe të drejtat e shqiptarëve nga Sanxhaku në kufirin jugosllav-bullgar.

Shpesh theksonte se një numër i madh i myslimanëve nga Sanxhaku, Kosova dhe Metohia dhe pothuajse nga gjithë Maqedoni i përkasin shqiptarëve, kështu që në këtë drejtim, që në konceptimin e vet për shqiptarizim të Serbisë Jugore kishte të njëjtin mendim edhe Komiteti i Kosovës. Draga protestoi kundër çdo persekutimi të fshatarëve shqiptarë dhe jatakëve kaçak. Me qëndrime të tilla publike vetë Ferhat Draga ishte shqiptar i madh, njësoj si edhe Hasan Prishtina dhe bejlerët nacionalistë në vitin 1912, të cilët kërkonin autonomi për 5 vilajetet, duke u mbështetur në Austro-Hungarisë.

Për dallim nga Draga, Xhenan Zija, sipas besimit të tij ishte osman, edhe pse vetë ai ishte shqiptar, i cili nuk e dinte gjuhën shqipe. Prejardhjen e tij shqiptare, sipas disa autorëve, Zia e ka manifestuar në Kongresin e Manastirit në vitin 1909, duke kërkuar autonomi të madhe për Shqipërinë dhe dominim ekskluziv të gjuhës shqipe në atë Shqipëri të Madhe, duke u shprehur kundër përdorimit të gjuhës sllave. Por, pavarësisht nga kjo, ai e konsideronte shtetin turk si të veten. Por, kur kjo dështoi, e pranoi situatën e re. Për të ishin të e rëndësishme shkollat turke, e jo shkollat shqiptare, kurse qëndrimet e tij ishin të drejtuara drejt Turqisë së Qemalit, e jo kah Shqipëria e vogël, kështu që me kalimin e kohës u bë turk dhe i braktisi idealet e veta shqiptare.

Serbisë ia njohu parësinë e shtetit të ri dhe besonte se myslimanët vetëm nëpërmjet marrëdhënieve të mira me Serbinë dhe radikalët do të jenë në gjendje të sigurojnë të drejtat e tyre civile dhe prosperitetin ekonomik dhe social. Zija e përkrahu Beogradin, por Qeveria serbe hoqi dorë nga mbështetja e tij, kështu që ai në vitin 1925 shkoi në Stamboll, ku qëndroi 30 vjet.

Është interesante të theksohet se gjatë themelimit të Medresesë së madhe në Shkup në vitin 1925, xhemitlitë tentuan që mësimdhënia të bëhet në gjuhën arabe ose turke dhe jo serbe, kurse gjuhën shqipe askush nuk e ka përmendur, për shkak se disa radikalë shqiptarë kritikuan xhemitlitë dhe kishin të njëjtin qëndrim edhe shqiptarët demokratik. Megjithatë, depërtimi i valës komuniste në Ballkan dhe makineria e fortë e propagandës komuniste nëpërmjet gazetës “Socialistiçka Zora”, të shtypur në gjuhën turke, përpjekjet e PKJ në lidhje me përfitimin e masave të varfra myslimane dolën me rezultate në zgjedhjet për Kuvendin Kushtetues më 28 nëntor të vitit 1920.

Ndërkohë në zgjedhjet komunale kryesisht hezituan, kurse në zgjedhjet parlamentare në numër të madh votuan për PKJ. Si rezultat i kësaj, Ferhat Draga e ndryshoi qëndrimin e tij dhe u angazhua për hapjen e shkollave shqipe në Serbi, duke protestuar me forcë në lidhje me atë ndaj ministrit serb të arsimit J. Koroshec në shtator të vitit 1924. Ndikim të ngjashëm të këtij qëndrimi kishte vendimi i ministrit shqiptar të Arsimit, Luigj Gurakuqi, i cili në shkurt të vitit 1924 hapi një shkollë për minoritetin serb në fshatin Vrakë të Shkodrës, por pa sukses duke kërkuar të njëjtën të drejtë nga Qeveria serbe që t'u mundësohet shqiptarëve të shumtë në Serbinë e Vjetër dhe në Maqedoni. Tre vjet para kësaj, edhe myftiu Mehmet Alija paraqiti amendament që mësimi në shkollat fillore dhe të mesme të zhvillohet në gjuhën shqipe dhe turqishte, kurse gjuha serbe do të ishte e detyrueshme, e cila u mbështet nga deputeti komunist S. Markoviq.

Edhe pse çështja e arsimit dhe kulturës nuk paraqiste një çështje të vështirë për Xhemietin, kjo dështoi për shkak se edhe pse deputetet e tij popullorë nganjëherë merrnin aksione, megjithatë ekzistonin vështirësi natyrore në lidhje me arsimin, sepse Xhemieti përfshin popullsinë në 3 gjuhë: shqipe, turke dhe serbe, për të cilat nuk ishte lehtë që menjëherë të rekrutohen mësues të kualifikuar, por menjëherë nuk mund sillen libra shkollorë dhe doracakë nga i njëjti autor. Ajo ishte vetëm një pjesë e vështirësive objektive, por ka pasur edhe vështirësi të tjera shumë serioze.

Në shkollat katolike situata ishte pak më e mirë. Që në fillim të vitit 1912 në disa qytete në Dukagjin, në Prizren dhe Shkup ka pasur shkolla katolike në gjuhën shqipe, duke e përforcuar alfabetin latin. Edhe pse këto shkolla ishin fetare dhe nuk mund të jepnin rezultate të plota arsimore, kjo praktikë vazhdoi në vitet 1913-1915, me hapjen e shkollave turke. Në Kosovë dhe Sanxhak, austriakët themeluan shkolla në gjuhën serbe, kurse si arsimtarë ishin rekrutuar shqiptarë nga periferia e Zarës si dhe nga Beogradi dhe Elbasani. Megjithatë, okupimi i shkurtë nuk iu lejoi shqiptarëve të shkaktojnë njëfarë rilindje të arsimit shqiptar, por megjithatë futën ndikim të kulturës austriake dhe filluan ta adaptojnë popullsinë në shkollim në gjuhën e tyre amtare. Në vendosjen e sërishme të autoriteteve serbe shkollat katolike fetare ishin mbajtur për një kohë, sidomos në Prizren dhe rrethinën e tij. Mos-ripërtëritja e shkollave në gjuhën shqipe ishte pozitë e rëndësishme e kundër-propagandës serbe edhe në mesin e bullgarëve.

Pas çlirimit nga Perandoria osmane në vitin 1912, Serbia e Re pati status dhe regjim të posaçëm që nuk parashihte të drejta të plota kushtetuese për qytetarët e rinj, kështu që territoret në vitin 1914 kishin përfaqësues parlamentar. Menjëherë filloi lufta me kaçakët, sidomos në fushën e Mitrovicës së Kosovës. Pas ofensivës shqiptare të shtatorit në vitin 1913 në drejtim të Prizrenit, Shkupit dhe Velesit, autoritetet serbe, për të ndalur lëvizjen kaçake, filluan t’ia ndryshojë besimin myslimanëve me besimin ortodoks. Me popullsinë e thjeshtë shqiptare ishte vepruar shumë keq, kështu që represioni shkaktoi dezertime të mëdha të myslimanëve. Përveç në Kosovë dhe Sanxhak, dëbime masive pati edhe në Maqedoni, sidomos në Vilajetin e Manastirit. Si rezultat i kësaj u krijua partia pro-serbe (pro-malazeze) myslimane, në të cilën u angazhuan në veçanti edhe Mahmud Zajmi dhe Bahri Beg-Begoli. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (28)

Vendimet e Konferencës Paqësore në Paris
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Shqiptarët e Kosovës pritën kryengritje në Sanxhak, ndërsa shoqatat shqiptare në Stamboll punonin në afrimin e emigracionit shqiptar dhe të Sanxhakut dhe në shpërthimin e konfliktit mes Serbisë dhe Greqisë rreth Maqedonisë, kurse radikalët ishin munduar që sa më shumë myslimanë të shpërngulen në Turqi, Shqipëri dhe Bosnjë. Nga Sanxhaku i Serbisë në vitet 1912-1914 u zhvendosën rreth 40.000 myslimanëve, kurse nga pjesa e Malit të Zi në qershor të vitit 1914 deri më 12. 302 banorë. Kështu, nga Beogradi sundohej me rregullore të Qeverisë, kurse në terren vendosnin oficerë të ushtrisë. Të gjitha tubimet publike ishin ndaluar.
Problemet më të mëdha ekzistonin në Pejë, ku agjitatorët nacionalistë ishin më të rrezikshëm, si kundër shqiptarëve ashtu edhe kundër malazezëve. Deri në bashkim Dukagjini ishte në kuadër të Malit të Zi dhe aty nuk ka pasur zgjedhje. Dibra kishte status të veçantë (të pjesshëm edhe Prizren). Sistemi parlamentar në Mbretërinë SKS varej nga ushtria votuese, në të cilën të gjitha palët ishin të barabarta, por filluan të agjitojnë nga prilli i vitit 1919 duke formuar këshilla lokale. Megjithatë, shqiptarët në rend të parë nuk u bënë anëtarë të partive, kështu që shqiptarët e respektuar të Maqedonisë Perëndimore dhe të një pjese të Shqipërisë nën okupimin serb shkuan te italianët në Shqipëri.
Kur në nëntor me vendim të Konferencës Paqësore në Paris, Strumica iu bashkëngjit Mbretërisë së SKS, myslimanët e Strumicës lëshuan një manifest, duke shprehur gëzimin e tyre, kurse ngjashëm ishte disponimi i çdo myslimani të respektuar në Maqedoni në mes turqve, të cilët ndikuan në Kongresin themelues të Xhemietit të ardhshëm në Shkup. Me rënien e Qeverisë demokratike-socialiste serbe (në vitin 1920), në kohën kur Shqipëria kishte formuar Qeverinë shqiptare, Hasan Prishtina mbajt në Durrës mbledhje me shqiptarët e ikur nga Serbia, në të cilën u vendos të organizohet ndërhyrje në drejtim të Prizrenit. Derisa disa përfaqësues të myslimanëve të Prizrenit e përshëndetën ardhjen në pushtet të Qeverisë së koalicionit të Stojan Protiq, më 19 shkurt të vitit 1920, një vit përpara kësaj, në shtator të vitit 1919, Turqia dhe turqit maqedonas kërkuan që Maqedonia të vendoset nën protektoratin e Shoqatës së Popujve.
Të njëjtën ditë kur u arrit marrëveshja ndërmjet radikalëve dhe Xhemietit për të miratuar Kushtetutën e Vidovdanit, ishte bërë çarmatosja e popullsisë së Kosovës, edhe pse ishte e qartë se shqiptarët nuk i dorëzuan të gjitha armët, por vetëm ato që përdoreshin për gjueti. Gushti i vitit 1920 ishte muaj politik, me çka hapej çështja shtetërore në jug të vendit. Shteti serb u përball me shqiptarët nga Shqipëria me ofensivën e tyre të madhe, por gjithashtu me shqiptarët vendas, të cilët ishin të përgatitur për kryengritje. Në kohën e mbajtjes së zgjedhjeve komunale (22 gusht), në Shqipëri ishte kryer grusht-shteti. Liderët shqiptarë të Pejës ishin përcaktuar për Shqipërinë, ndërsa Cena Begu dhe vëllai i tij i cili kontrollonte Malësinë, mbështesnin Serbinë, sepse kundërshtar e kishin Bajram Currin, ndërsa Ismet Sherifoviq angazhohej për qetësimin e situatës në Kosovë. Vëllai më i vogël i Nexhip Dragës, Ferhat nga Shqipëria kryesoi kryengritjen në Drenicë.
Nga Ohri, Pogradeci dhe Limi ishte përgatitur sulm në basenin e Ohrit, i ndihmuar nga Komiteti i VMRO-së i përbërë nga maqedonasit dhe nga shqiptarët e Ohrit, të drejtuar nga Istrej-beu, Muharrem beu, Jashar-beu, Akih-beu etj. Shqiptarët nga rrethi i Ohrit kishin rënë dakord që së shpejti në gusht të bëhet kryengritje, duke pritur ndihmë nga Ferhat Draga nga Shqipëria. Ky, megjithatë, lëshoi zëra se ushtria frënge është tërhequr nga Malësia dhe do të forcojë sulmin e kryengritësve në Rugovë. Megjithatë, sulmet ishin refuzuar nga Shqipëria, kurse në pranverë të vitit 1920, me ndihmën e Sarajevës, në Kosovë dhe Metohi filloi të veprojë organizata sekrete “Gjergj Elez Alia” me seli në Pejë, qëllimi i së cilës ishte që me kalimin e kohës veprimet të zgjerohen në të gjitha viset myslimane.
Në rrethana të tilla pothuajse 6 muaj para kësaj, më 17 gusht të vitit 1919 në Shkup u mbajt Kongresi themelues i myslimanëve nga Serbia Jugore. Në këtë tubim të madh duhej të shqyrtohet çështjet shqetësuese për myslimanët e pjesëve të reja. U shtruan kërkesa që të sigurohet autonomia fetare në Stamboll, në vakëfet të kthehen pasurit me të cilat më parë udhëhiqnin, të fitohet autonomia për shkollimin mysliman, të paguhen pronarët për pasurinë e sekuestruar, sa më shumë tokë t'u lihet pronarëve që duan ta punojnë atë dhe në zgjedhjet e ardhshme komunale të vihen edhe kandidatë myslimanë.
U miratua platforma programore e cila i ka përcaktuar qëllimet dhe detyrat e shoqatës edhe atë;
-Liria dhe barazia e plotë;
-Liria e ndërgjegjes dhe e organizimit;
-E drejta e votës universale;
-Votimi i fshehtë, me respektim të koeficientit zgjedhor;
-Parimi i përfaqësimit të minoriteteve;
-Referendumi i qytetarëve për çështje të rëndësishme;
-Barazia e grave;
-Përgjegjësia ministrore para gjykatave të rregullta;
-Zgjedhja e kryetarit të Republikës me votë të drejtpërdrejtë dhe të fshehtë;
-Përgjegjësia e kryetarit të Republikës;
-Pamundësia e kryetarit të Republikës dhe qeverisë të shpallin luftë pa pëlqimin e popullit;
-Reforma agrare në frymën demokratike;
-Kompensimi për dëmin e shkaktuar nga lufta;
-Parandalimi i akumulimit të pasurisë dhe pasurimi në të gjitha format;
-Pjesëmarrja e punonjësve në udhëheqjen e ndërmarrjeve, private dhe publike;
-Legjislacioni mbrojtës i punës për 8 orë në ditë;
-Kredi bujqësore për qëllime të prodhimit;
-Sistemi administrativ sipas parimit të decentralizimit;
-Gjykimi porotës të porotëve të pavarur;
-Ndarja e kishës nga shteti;
-Martesa obligative civile.

Pavarësisht nga kjo, myslimanët në Shkup dhe në vende të tjera në Maqedoni ishin mbledhur në qarqet sekrete, duke punuar në drejtim të udhëzimeve të Stambollit. Në ato qarqe më aktivë ishin turqit, të cilët u lidhën me qarqet konservatore në Stamboll në fund të vitit 1919 e morën kryesimin e shqiptarëve në botën myslimane në jug të Serbisë. Kryetari i Kongresit ishte Nexhip Draga, industrialist nga Mitrovica e Kosovës, më përpara i lidhur me Konsullatën Franceze në Shkup dhe shumë i afërt me xhonturqit e Selanikut, respektivisht me shumicën masive në Selanik dhe në Manastir. Në Kongres nuk ishte vëllai i vogël Ferhat Draga, të cilin gazeta e Shkupit “Demokrat” gabimisht e proklamoi si “lider i bejlerëve radikalë të Novi Pazari dhe Vushtrrisë".
Në kongresin e dhjetorit në Shkup u zgjodh Komiteti Qendror prej 12 anëtarëve, kurse përfaqësuesit nga Prizreni dhe Qarkut i Plavës duhet të zgjidhen më vonë. Gazetë kryesore e kongresit ishte “Rehber”, kurse kryetar i shoqatës u zgjodh Nexhib Draga, e nënkryetar Sheh Sefedin dhe sekretar Akif Haxhi Ahmetoviq. Siç shihet, në mesin e të zgjedhura nuk kishte emra të njohur të ish Xhemietit, ndërsa ekipi i gazetës Rehber ishte orientimi i parë politik i myslimanëve në Serbinë e Vjetër dhe në Maqedoni, dhe ajo ndoqi kursin e Partisë Demokratike, por më vonë iu afrua Partisë Radikale, që pastaj me ardhjen e Ferhat Dragës në krye të partisë, filloi të drejtojë më shumë politikë të pavarur, më afër Komitetit të Kosovës të Hasan Prishtinës.
Pas Luftës së Parë Botërore Qeveria e Pashiqit së pari nuk bëri asnjë dallim midis turqve dhe shqiptarëve si myslimanë. Ekzistonte presion i vazhdueshëm si mbi njërën ashtu mbi tjetrën, me qëllim që të shpërngulen nga Serbia e Re . Por, në ofensivën shqiptare në shkurt të vitit 1913, kur turqit kishin mbetur të qetë, sjellja e qeverisë turke ndryshoi dhe filloi të mbështetë turqit. Por, me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, disponimi i turqve ndryshoi ndaj shtetit serb. Qeveria e Serbisë dhe radikalët ishin në gjendje të rivendosin pushtetin në shtet pa pikë politike në raport me myslimanët. Në fillim të janarit të vitit 1919 Vetëqeverisja radikale i thirri serbët që të mos sulmojnë myslimanët për shkak të sjelljes dhe aksioneve të tyre gjatë pushtimit austro-hungarez. Pak më vonë kryeministri S. Protiq u pajtua të kthehen ata që më parë kishin emigruar. Megjithatë Partia Radikale nga Nastas Petroviq u lidh me Nexhip Dragën, kështu që filloi një bashkëpunim i frytshëm dhe i dobishëm financiar.
Familja Draga fitoi privilegje të mëdha, kurse me prezencën e demokratëve të Kosovës, Podrimës dhe Dukagjinit, gazeta e tyre në lidhje me Kongresit e Xhemietëve në Shkup dha disa sugjerime: myslimanët plotësisht të pajtohen me shtetin e ri dhe të heqin dorë nga mendimi që të shpërngulen në Azi të Vogël dhe ishte mirë që nuk kishin pranuar që në Serbia e Re të formojnë parti myslimane. Bashkëpunim i plotë politik ndërmjet radikalëve dhe Xhemieti ishte arritur pas Kongresin II të Xhemietit, në të cilin kryetar ishte zgjedhur Xhenan Zija. Si rezultat i kësaj, pjesëmarrja e Xhemietit dhe radikalëve në zgjedhjet e para parlamentare ndikoi në miratimin e Kushtetutës së Vidovdanit dhe koncepti centralist i shtetit të Pashiqit ishte përgatitur me kujdes disa javë gjatë vjeshtës së vitit 1920. Rezultatet kanë treguar se patjetër duhet të bëhet koalicion dhe të veprohet pavarësisht.
Në zgjedhje Xhemieti fitoi gjithsej 8 vende deputetësh, 5 prej të cilëve 5 ishin nga Maqedonia, dy nga Kosova nga rajoni i Prizrenit dhe një nga pjesa veriore e Kosovës. Ndër ligjvënësit nuk kishte agallarë dhe bejlerë, por kryesisht njerëz nga bujqësia. Pas zgjedhjeve xhemitlitë filluan më shumë ta mbështetin gazetën e Parisë Demokratike “Rehbak”, në çka më shumë insistonin turqit maqedonase, qytetarët me elementet jo feudale. Nexhip Draga, njëri nga iniciatorët për tubimin politik të myslimanëve nga jugu i vendit, i afërt me masonët turq, i fajësonte radikalët si parti ekskluzivisht serbe. Me Nexhipin në Xhemiet filloi të mbizotërojë elementi shqiptar, edhe atë agallarët dhe bejlerët, kurse përmes tyre edhe masat popullore fshatare.
Por me depërtimin e qemalistëve (posaçërisht nga mesi i vitit 1920), versioni shqiptar agallarë-bejlerë të Xhemietit, u theksua zgjidhja e çështjes agrare, në kushte të agresionit nga Shqipëria, i humbi pozitat edhe në Kongresi II të Xhemietit (gusht i vitit 1920), kurse në udhëheqje përsëri erdhën elemente maqedonase-turke të kryesuar nga Xhenan Zija. Garnitura e re nënshkroi notë kombëtare shqiptare. Por e ruajti dhe e zhvilloi programin agrar të udhëheqjes së vjetër. Xhemieti ishte organizatë shumë pragmatike. Punoi me radikalët, por nuk i i refuzoi Partinë Demokratike dhe JMO, kështu që para zgjedhjeve të 28 nëntorit të vitit 1920, insistuan të krijohet një koalicion zgjedhor radikal-demokratik. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (29)

Bashkëpunimi i Komitetit të Kosovës me organizatat e shteteve fqinjë
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Në gjendjen e shqiptarëve të Kosovës shumë ndikuan ata bejlerë dhe agallarë dhe shqiptarë të tjerë të dalluar, të cilët para zgjedhjeve parlamentare në nëntor të vitit 1920, nga Vjena dhe Stambolli, ku deri atëherë jetonin si emigrantë, erdhën në Kosovë, ndërsa Ferhat Draga arriti të vijë nga Shqipëria në vitin 1922. Më 14 prill të viti 1922 në Shkup u mbajt Kongresi III i Organizatës Xhemieti, pa praninë e myslimanëve të Bosnjës si mysafirë. Në qendër të vëmendjes ishte çështja agrare dhe e arsimit. Xhenan Zija sërish u zgjodh kryetar, kurse Nexhip Draga ishte me shëndet të dobët shëndetësor. Në fillim të vitit 1923, përkatësisht më 20 janar, u mbajt Kongresi IV gjithashtu në Shkup. Kryetar i Kongresit u zgjodh përsëri Xhenan Zija. Kurse më 28 janar të të njëjtit vit Këshillit iu dorëzua raporti, sipas të cilit bartësi i listës rajonale në Manastir ishte caktuar Xhenan Zija, kurse në rrethin e Zveçanit-Rashkës, Ferhat Draga.
Megjithatë, marrëdhëniet në organizatë nuk ishin të mira, kështu që pas mbajtjes së Kongresit në Shkup, erdi deri te një konflikt në mes agallarëve dhe intelektualëve të rinj myslimanë, të cilët nuk dëshironin të shikojnë gjakftohtë se si zyrtarët radikalë përmes Xhemietit në klubin e tyre parlamentar manipulonin me ta. Në Sanxhak problemet ishin edhe më të mëdha, ku u paraqitën 4 rryma.
Duke pasur parasysh të kaluarën, ishte normale që kah mesi i shkurt të vitit 1921 xhemitlitë ta vizitojnë kryeministrin Nikolla Pashiq, për t’ia shprehur gatishmërinë e tyre, për të punuar në paqen e Serbisë Jugore, duke ia bërë me dije se edhe më tej mbeten në lidhje me çështjen agrare në kërkesat e tyre. Çështja e “Serbisë Jugore”, megjithatë edhe më tej mbeti e hapur pasi Qeveria nuk i pranoi të gjitha kërkesat e myslimanëve. Në janar të vitit 1922, Nexhip Draga, ishte në një mision të besueshëm në Tiranë, me rekomandim të Nikolla Pashiqit, me qëllim që ta sigurojë Qeverinë shqiptare se Mbretëria e SKS dëshiron të krijojë marrëdhënie të mira fqinjësore me Shqipërinë, pasi Shqipëria të braktisë Qeverinë italiane. Kjo ishte një mundësi e mirë për të punuar në rehabilitimin e Ferhat Dragës, i cili pas qëndrimit të gjatë në Vjenë erdhi në Shkodër dhe hyri në Komitetin e Kosovës.
Meqë Qeveria serbe nuk i kushtoi pothuajse kurrfarë vëmendje arsimit fillor në gjuhën amtare të shqiptarëve, kjo çështja ishte temë qendrore e emigracionit shqiptar në Këshillin e Shoqatës së Popujve deri në krizën e madhe botërore në vitin 1929. Në këtë kuptim, Hasan Prishtina, për shkak se në vitin 1927 nuk arriti ta intrigojë Shoqatën e Popujve, megjithatë në vitin 1929, arriti të ketë sukses. Përveç shkollave, Hasan Prishtina kërkoi edhe caktimin e taksave dhe të drejtat civile dhe politike për popullin shqiptar.
Zgjedhjet e dyta parlamentare u organizuan sipas ligjit të ri zgjedhor, kurse ato i realizoi Qeveria homogjene radikale në vend të asaj të koncentruar, si në vitin 1920. Më ligjin e ri zgjedhor më tepër fituar partitë më të vogla fetare apo kombëtare me popullsi homogjene në vend. Nën presionin e delegatëve të Kongresit, Këshilli kryesor i Xhemietit vendosi të veprojë në mënyrë të pavarur në zgjedhje me premtimin se pasuesit e tij do ta ndihmojë Qeverinë e Pashiqit në Kuvendin Popullor. Kurse për këtë, nga radialët Xhemieti kërkoi: marrje të më shumë komunave; ai t’i japë bartësit e listave të përbashkëta; haku përfundimisht të paguhet.
Ferhat Draga ishte bartës i listës myslimane në rrethin e Zveçanit-Rashkës, kurse Xhenan Zija në rrethin zgjedhor të Manastirit. Në këto zgjedhje partia arriti rezultate të shkëlqyera - fitoi 14 deputetë. Por, pasi Qeveria serbe nuk i përmbushi të gjitha premtimet e bëra më herët, sidomos lidhur me sjelljen urgjent të ligjit për gjyqet e sheriatit, autonominë e vakëfeve, hapjen e shkollave myslimane e të tjera, veçanërisht shkaqet e ngjarjeve të përgjakshme gjatë zgjedhjeve lokale në Mitrovicën e Kosovës, ku radikalët dhe demokratët morën pjesë së bashku, udhëheqja e Xhemietit shumë shpejt u largua nga koalicioni me radikalët dhe kaloi në opozitë.
Pas debatit të gjatë të ndërsjellë në mes dy rrymave kryesore të grupuara rreth Xhenan Zija dhe Ferhat Draga, si dhe e ballafaquar me probleme të shumta me Qeverinë serbe, me mbajtjen e Kongresit të ri të Xhemietit në verën e vitit 1924 dhe ardhjes në pushtet të opozitës, përfundoi një periudhë e zhvillimit të Partisë, e cila mund të shënohet si veprim i pavarur i partisë jo vetëm në lidhje me çështjen agrare, por edhe për çështje të tjera, të cilat më shumë u interesonin shqiptarëve të cilët u bënë faktor dominues në parti. Kështu përfundoi edhe rivaliteti midis Dragës dhe Zijas në favor të të parit, forca e të cilit ishte në masat fshatare të Kosovës dhe Sanxhakut, ndërsa Zija mbështetej në qytetet maqedonase. Megjithatë, u krijua një hendek i cili nuk mund të tejkalohet dhe më vonë ndodhi edhe ndarje formale e partisë. Është e pakontestueshme se periudha e përmendur paraqet majën e zhvillimit të Xhemietit, e cila në shumë momente të rëndësishme ndikoi dukshëm në marrëdhënien e forcave midis qeverisë dhe opozitës dhe në pavarësinë e timonit të shtetit në Serbi.
Në luftën kundër Mbretërisë së SKS, Komiteti i Kosovës i Hasan Prishtinës kërkoi aleatë të ndryshëm në vende të tjera fqinje ballkanike, sidomos në mes organizatave të tyre revolucionare. Duke ditur historinë e madhe të Ballkanit dhe marrëdhëniet shumëshekullore tradicionale miqësore dhe bashkëpunimin mes popullit shqiptar dhe maqedonas, në mesin e organizatave revolucionare me të cilat lideri i Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare vendosi lidhje dhe bashkëpunim të drejtpërdrejt me VMRO-na e Todor Aleksandrovit. Për këtë qëllim, pas disa takimeve dhe bisedimeve ndërmjet udhëheqjes së dy organizatave në Shqipëri dhe në terren “neutral” më 20 dhjetor të vitit 1921 u lidh një marrëveshje e fshehtë për bashkëpunim mes VMRO-së dhe Komitetit të Kosovës. Emri i plotë i marrëveshjes ishte “Marrëveshja e VMRO-së autonomiste dhe Komitetit Shqiptar të Kosovës për bashkëpunim politik dhe kufizim mes vendeve të pavarura: Maqedonia e bashkuar dhe Shqipëria e Madhe”, kurse u nënshkrua nga Rexhep Mitrovica dhe profesor Bedri Pejani, nga pala shqiptar, dhe Aleksandar Protogeri dhe Dr. Atanasov, nga pala maqedonase.
Kjo marrëveshje ishte dokumenti i parë i bashkëpunimit në mes Organizatës Revolucionare të Kosovës dhe Maqedonisë. Në gusht të vitit 1913, menjëherë pas nënshkrimit të Traktatit të Bukureshtit, me të cilin u nda Maqedonia në mesin e pushtuesve të Ballkanit, VMRO-ja negocioi me Komitetin Shqiptar Revolucionar, të udhëhequr nga Sefedin Pustina për aksion të përbashkët kundër regjimit serb. Në bazë të marrëveshjes, komandantët çetnikë të VMRO-së Petar Çaulev dhe Millan Matev duhet të ndërmerrnin aksione të armatosura në pjesën perëndimore të Maqedonisë deri në territorin e Shqipërisë.
Marrëveshja deri në fund të vitit 1921 në të vërtetë përfaqësonte një marrëveshje politike për aleancë ofensive. Në nenin 2 të Marrëveshjes qëllimi i veprimit të komiteteve kontraktuese ishte çlirimi dhe bashkimi i Maqedonisë dhe themelimi i saj si shtet i pavarur, “Republikë Federale", sipas shembullit të Zvicrës, me kufijtë e saj ekonomik dhe gjeografik, nga njëra anë, dhe çlirimi i territorit të Kosovës dhe Metohisë (e emëruar si provincë) dhe territorit shqiptar në Çamëria dhe në pjesën e Malit të Zi (Plavë, Guci etj.) dhe bashkimi i tyre me shtetin shqiptar, në anën tjetër.
Kur ishte theksuar se komitetet kishin marrin përsipër që të luftojnë me të gjitha mjetet dhe të mos çarmatosen përpara se të mos arrihen objektivat e përcaktuara, në nenin 4 theksohej se kufiri shqiptaro-maqedonase paraqet problem, zgjidhja e të cilit hyn në kuadër të kompetencave të të dy vendeve të ardhme fqinje, kështu që të dy komitetet në parim u pajtuan se e vija e ardhshme e kufirit shtrihet në malet e Karadakut (Mali i Zi), kalon në mes të Han të Elezit dhe Kaçanikut për të arritur në malin Sharr dhe kufirin e tanishëm shqiptaro-jugosllav, me atë kufizim që banorët e Dibrës do të ushtrojnë të drejtën e tyre për vetëvendosje, kurse të dy shtetet e ardhshme do të jenë në gjendje të merren vesh për të gjitha detajet dhe përmirësimet e nevojshme për ekonominë e të dyja vendeve.
Më tej, në nenin 5 u caktua se rregullimi i konfliktit shqiptaro-malazez për territoret shqiptare të cilat u konfiskuan nga malazezët në vitin 1878 dhe 1923, komitetet maqedonase obligoheshin që t’i japin mbështetje komiteteve shqiptare. Në nenin 6 ishte theksuar se komitetet kontraktuese marrin përsipër që reciprokisht të ndihmojnë për rregullimin e kufirit shqiptaro-greke dhe maqedonase-greke, në nenin 7 se të gjithë emigrantët maqedonas dhe shqiptarë, duke i llogaritur nga viti 1878, do të përdorin të drejtën e tyre për t'u kthyer në vendlindjet e tyre që të marrin pjesë në përcaktimin e fatit të vendit të tyre, ndërsa në neni 8 theksohej se të dy komitetet obligohen të organizojnë mundësisht pjesën më të madhe të kombeve dhe t'i përgatisin ato që të marrin pjesë në luftë.
Në tri nenet e fundit të Marrëveshjes (neni 9, 10 dhe 11) thuhet se: Organizatat e të dy komiteteve do të jenë në bashkëpunim të vazhdueshëm nëpërmjet përfaqësuesve të tyre, kurse çdo veprim i ligjshëm apo i paligjshëm do të bëhet me marrëveshje paraprake të përfaqësuesve të këtyre komiteteve kontraktuese që të marrin përsipër reciprokisht që të lehtësojnë aktivitetet e agjentëve të tyre në Maqedoni nëpërmjet Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe se komitetet kontraktuese marrin përsipër të zhvillojnë bashkëpunim me komunitetet e tjera anti serbo-greke, në bazë të dispozitave të mësipërme.
Në fund të Marrëveshjes në të ashtuquajturin Dokumenti 2 në “Deklaratën me shkrim” kryetari i Qeverisë bullgare dhe ministër i Arsimit Popullor, Bogdan Fillov, më 27 prill të viti 1941 konfirmoi se "arkivat e të ndjerit gjeneral Aleksandar Protogerov nëpërmjet zotit Lubomir Stoençev, ka marrë një kopje origjinale të Protokollit të përpiluar më 20 dhjetor të vitit 1921 ndërmjet Komitetit shqiptar dhe atij bullgar.
I pamohueshëm ishte fakti se Marrëveshja e 20 dhjetorit të vitit 1921 u nënshkrua midis VMRO-autonomiste dhe Komitetit Shqiptar të Kosovës për bashkëpunim politik midis shteteve të projektuara të pavarura: Maqedonia e Bashkuar dhe Shqipëria e Madhe. Si e tillë, kjo marrëveshje ka rëndësi të madhe historike për të dyja palët. Për herë të parë përfaqësuesit zyrtarë të popullit maqedonas dhe shqiptar në formë marrëveshje flasin për nevojën e krijimit të të dy shteteve të bashkuara - maqedonas dhe shqiptar, për demarkacionin e tyre paqësor të kufijve, si dhe nevojën për anëtarësim në shoqatat e dy organizatave revolucionare kundër armikut të përbashkët shumëvjeçar – Mbretërisë së SKS. Nga ky aspekt kjo marrëveshjes rëndësi të madhe ka edhe sot, sidomos pas asaj që ndodhi në vitet e fundit në Ballkan. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (30)

Veprimtaria e komiteteve dhe klubeve shqiptare
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Në fund të viteve 1920 Komiteti i Shkodrës dhe i Kosovës filloi të vendosë kontakte me organizata dhe klube të tjera ndërkombëtare, kryesisht të fshehta, dhe të pranojë edhe mesazhe nga Klubi shqiptar në Stamboll. Kontakte të tilla, por me intensitet më të ulët kanë ekzistuar edhe në vitet e mëparshme të pas luftës. Në shkurt të vitit 1919 shqiptarë e shquar në Lozanë dhe Gjenevë konsideronin se pas luftës Turqia duhet të marrë vendin e Austro-Hungarisë, kur bëhet fjalë për Shqipërinë në skenën ndërkombëtare. Në krye të Klubit shqiptar në Stamboll gjendej Fead Pasha.
Pavarësisht nga Stambolli i sulltanit, patriotizmi i zgjuar i turqve të Azisë së Vogël mundësoi ndikimin e Qemal Pashës të ndihet në të gjitha ish krahinat evropiane të mbretërisë. Sipas Marrëveshjes së paqes në Sevër në gusht të vitit 1920 Turqia e mbajti Stambollin dhe Trakinë Lindore.
Në atë kohë myslimanët e Sanxhakut me përjashtim të atyre të Novi Pazarit dhe Sjenicës, nuk kanë mbajtur lidhje të forta me shqiptarët e Kosovës të lidhur me kaçakët të cilët gjithmonë kanë qarkulluar midis Shqipërisë dhe Kosovës. Në atë kohë në Shqipëri gjendej Vehid Pasha, një nga gjeneralët më të njohur të Qemal Ataturkut, i cili arriti në Durrës me ndihmën e italianëve. Me atë nga Brindizi mbërritën edhe emisarë të tjerë të Republikës së Qemalit. Në Korçë, për shembull, qëndroi Et'hem Pasha, i cili bashkëpunonte me Ataturkun në Anadoll. Kah mesi i vitit 1920 Turqia arriti suksese të reja në luftën me Greqinë, kështu që deri në fund të vitit 1921 ndikimi i Qemalit në Shqipëri e arriti kulmin. Në Elbasan mbërriti koloneli turk Hamid bej që t’i organizojë trupat, ndërkaq kjo kishte për qëllim kthimin e Turqisë përsëri në Ballkan. Mustafa Qemal sidomos i veçonte oficerët me origjinë nga Shqipëria, kurse vetë ai ishte shqiptar i lindur në Selanik.
Si rezultat i kësaj, nga fillimi i vitit 1920 Klubi shqiptar në Stamboll e shtoi aktivitetin e tij në çdo aspekt. Kryetari i Shoqatës së bashkuar u zgjodh guvernatori i policisë lokale Talsin-bej, i lindur në rajonin e Tetovës, i cili menjëherë publikoi hartën e Shqipërisë, e cila përfshinte vise të mëdha të Mbretërisë së SKS. Klubi dispononte me shumë para që i mori nga italianët dhe ishte në marrëdhënie të vazhdueshme me myslimanët në Shkup, Manastir, Tetovë dhe qytete të tjera jugosllave.
Nga fillimi i pranverës së vitit 1921 filloi dërgimi i emisarëve dhe njerëzve të aftë për luftë në Shqipëri dhe në viset myslimane të shteteve ballkanike. Kështu, për shembull, Salahedin-Bej Pëkoza, i lindur në Tetovë, mik i Mustafa Qemal Beut dhe Basri Bej-Dukagjinit, oficer në shërbimin francez, ishin dërguar në Klubin shqiptar në Shqipëri. Klubi shqiptar bashkëpunonte me Komitetin e Kosovës, i cili ndihmonte me të holla të marra nga italianët. Kalimi i kaçakëve nga Shqipëria në Mbretërinë e SKS ishte ende problem aktual. Për shkak të tyre, në fillim të vitit 1921 ndodhën reprezaljet dhe ikjet e 4.000 shqiptarëve. Klubi shqiptar konsideronte se në Parlamentin në Tiranë ekzistojnë 3 grupe të deputetëve: pro-britanike (bejlerë dhe agallarë) pro-italiane dhe qemaliste. Nuanca të ngjashme ekzistonin edhe në Komitetin e Kosovës: Bajram Curri dhe Hasan Prishtina ishin miq me italianë, por Bajrami ishte edhe qemalist si edhe bullgarofil, ndërkaq Hasani përfaqësonte llojin e vjetër nacionalist ekspresiv. Hoxhë Kadriu ishte qemalist. Pjesëmarrësit e vjetër të Kongresit në Lushnjë ishin miq të Italisë, por më afër Hasan Prishtinës.
Në gjysmën e dytë të marsit të vitit 1922, në Stamboll shkoi duka Peter Çaulev bashkë me nja 10 komitë, dhe që andej me anije italiane, duhej të shkonin në Durrës. Kishte për qëllim që të formojë çeta për veprim në Ohër dhe Manastir dhe të lidhet me Azmi-Shekif-beun dhe Mehmed beun në Manastir e Mahmud Nedimin në Prilep. Planet e atij komitetit, megjithatë, ishin zbuluar. Bashkëpunimi midis VMRO-autonomiste dhe Komitetit Shqiptar të Kosovës vazhduan edhe pas vrasjes së Todor Aleksandrovit më 31 gusht të vitit 1924, kështu që kreu i ri i VMRO-së, Vanço Mihajllov, këtë bashkëpunim e thelloi edhe më tej dhe zgjati deri në vrasjen e Hasan Prishtinës në vitin 1933, përkatësisht ekzilit të Mihajllovit nga Bullgaria në vitin 1934.
Duke u mbështetur në fitoren e madhe të qemalistëve, në Shqipëri në ditët e para të nëntorit të vitit 1922 ndodhi grusht-shteti dhe qeveria iku në Vlorë, ndërsa qemalisti dhe miku i Bullgarisë dhe Italisë, Bajram Curri, anëtar i Komitetit të Kosovës, mori një sasi të konsiderueshme të parave dhe lirshëm shëtiste në të ashtuquajturën zonë neutrale. Opinioni në Shqipëri e përcillte luftën e Qemalit kundër imperializmit. Luftën e tij e ndihmuan edhe komunistët, kurse në Beograd u arrestua Nikolla Benal, anëtar i Kuvendit Popullor të Bullgarisë, i cili ishte i njohur si anëtar i Komitetit të Kosovës. Me qemalizmin Komiteti i përforcuar i Kosovës i ndihmoi Ferhat Dragës për të ardhur gjysmë-legalisht në vend, ta largojë nga Xhemieti Xhenan Zijan dhe të fitojë në zgjedhjet parlamentare në mars të vitit 1923.
Në fillim të vitit 1923 qemalistët u përforcuan në Shqipëri, por edhe në Sanxhak, Kosovë dhe Maqedoni. Në krye të asaj rryme gjendej Hoxhë Hadriu. Komiteti i Shkodrës pa vështirësi e ndihmoi Ferhat Dragën që të kalojë në Mbretërinë e SKS si udhëheqës i njërit krah dhe pastaj edhe tërë Xhemietit për të fituar zgjedhjet parlamentare në vitin 1923. Komiteti i Kosovës më 1 shkurt të vitit 1923 dërgoi një agjent special në Kosovë për t’i thirrur myslimanët që të dalin në zgjedhjet e planifikuara për 18 mars të vitit 1923. Nacionalistët shqiptarë e vazhduan politikën e tyre nga fillimi i vitit 1922 në forcimin e bashkëpunimit jo vetëm me VMRO-në, por edhe me Partinë Komuniste të Bullgarisë, e cila mendonte se Greqia u neutralizua nga armiqësia me Turqinë, se Serbia është zënë me luftën me Kroacinë, malazezët dhe shqiptarët, kështu që mund të qeverisë në Maqedoni.
Në gjysmën e parë të majit Bajram Curri dhe Hasan Prishtina e lutën Qeverinë shqiptare që t’u lejojë të shkojnë në Itali. Nga Italia Hasan Prishtina mbërriti në Vjenë për t'u takuar me Stjepan Radiqin, i cili prezantohej si mbrojtës i pakicave popullore në Mbretërinë e SKS, me qëllim që ta përfitojë të punojë për Komitetin e Kosovës derisa në krye të tij gjendej Bajram Curri. Takimi ndodhi më 11 maj. Para kësaj Hasan Prishtina ishte në Budapest, ku u takua me disa irredentistë dhe me një gjeneral, mik i tij, për të diskutuar për aksionin e përbashkët kundër Mbretërisë së SKS. Deri në atë kohë Bajram Curri dhe Hasan Prishtina kanë vepruar në zonën e quajtur neutrale, për ç’arsye opinioni jugosllav ishte për heqjen e saj. Në fillim të verës së vitit 1923 nga Republika e Qemalit përsëri iu dërguan oficerë Bajram Currit për të përmbysur Qeverinë e Mbretërisë së SKS në Serbinë e Vjetër dhe në Maqedoni. Klubi Shqiptar në Stamboll kishte lidhje të drejtpërdrejta me Komitetin e Kosovës, por mbante kontakte me Hasan Prishtinës, ku përkrahësit e klubit kanë qenë të lidhur me Shqipërinë përmes Gjakovës. Në krye të klubit ende qëndronte Fuat Pashë Prishtinasi. Përderisa Azem Bejta me njerëzit e tij pa pengesë shëtiste në Drenicë, Vushtrri, Gjakovë dhe Rugovë, gazeta “Zagrebaçki novosti”, më 1 shtator botoi lajme senzacionaliste se oficerët e afërt me Beogradin bisedojnë me Hasan Prishtinën për bashkëngjitjen e Kosovës me Shqipërinë, me çka Shqipëria duhet të jetë e lidhur me një bashkim personal dhe ushtri të përbashkët me Mbretërinë e SKS.
Ideja nuk ishte e re as për Hasan Prishtinën, sepse atë ai e lansoi që në vitin 1913, kur ishte i burgosur në kalanë e Kalemegdanit. Pas bisedimeve në Beograd, oficerët serbë më 22 qershor të vitit 1923 në Gjakovë u takuan me udhëheqësit e fiseve shqiptare të Kosovës, me të cilët u arrit një marrëveshje, sipas së cilës dhënia e Kosovës do të fillojë me tërheqjen e xhandarmërisë jugosllave, detyrën e të cilës do ta merrnin ushtarët rezervë të Hasan Prishtinës. Qeveria e Mbretërisë së SKS nuk mori pjesë në ato bisedime, sepse e dinte se aksioni duhet të lehtësojë përmbysjen e Ahmet Zogut, i cili ishte nën ndikimin jugosllav.
Beogradi me kujdes e ndoqi situatën në Shqipëri, veçanërisht në opozitën e bashkuar, e cila ishte e lidhur me Komitetin e Kosovës. Opozita dëshironte ta largojë regjimin e Ahmet Zogut, por nuk kishte unitet në mesin e luftëtarëve për republikë demokratike. Pozicionin e qeverisë e vështirësuan nacionalistët e partisë në qeverisë, lideri i së cilës ishte profesor Bedri Pejani nga Peja, i lidhur me Komitetin e Kosovës. Për shkak të aksionit të Pejanit, Zogut u detyrua të thërrasë të gjithë deputetët nacionalistë, duke kërkuar të deklarohen nëse ata e miratojnë politikën e Qeverisë për miqësinë me Mbretërinë e SKS. Bedri Pejanit i ishte ndaluar të publikojë çfarëdo qoftë pa pëlqimin e kryetarit të Parlamentit, nën kërcënim se do të dëbohet nga vendi. Anëtarët e Komitetit të Kosovës, si refugjatë patën sukses të angazhohen në shërbimin shtetëror. Për shkak të numrit të madh të emigrantëve nga Kosova, qeveria ishte detyruar të mbajë një garnizon të ushtrisë dhe xhandarmërisë. Në fillim të shtatorit të vitit 1923 nëpër Tiranë u përhap lajmi se midis Komitetit të Kosovës dhe Italisë ishte nënshkruar marrëveshje të fshehtë që kishte të bëjë me mbretërinë e SKS. Italia u pajtua që Shqipërisë t’i mundësohet zgjerim i konsiderueshëm i tokave shtetërore nga ana e veriut, por për të arritur këtë duhej të fillojë një kryengritje në Kosovë, në të cilën do të merrnin pjesë edhe forcat e armatosura shqiptare, të mbështetura nga flota italiane, kurse Italia do të jepte ndihmë në armë dhe municion dhe dërgimin e memorandumeve ndërkombëtare.
Pas nënshkrimit të marrëveshjes, Avdi Bej Toptani pranoi një sasi të madhe të armatimit dhe pajisjeve ushtarake italiane, e cila ishte shpërndarë në Malësinë e Gjakovës dhe fiset e tjera në veri të Shqipërisë. Në atë kohë Komiteti i Kosovës rekrutuar persona të pakënaqur me sundimin e Zogut. Komiteti i Kosovës e zgjeroi korrespondencën me mbështetësit e tij në Kosovë, me çka u bind edhe policia gjatë bastisjes së shtëpive. Në ndërkohë erdhi deri te pajtimi mes Bajram Currit dhe Cena Begut, kunat i Ahmet Zogut, i cili njëherit nënkuptonte dhe njëfarë pajtimi Zogun. Por pajtimi nuk pengoi që ndaj Zogut të organizohet një atentat më 23 shkurt të vitit 1924, i cili ishte i pasuksesshëm. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (31)

Bashkëpunimi në mes të Komitetit të Kosovës dhe Xhemietit
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Ishte intensifikuar edhe bashkëpunimi në mes të Komitetit të Kosovës dhe Xhemietit, i cili angazhohej për legalizimin e njerëzve të cilët Komitetit i kishte dërguar në mbretëri. Në rast të ndonjë hetimi, xhemitlitë menjëherë ngrehnin shqetësim në opinion. Kah fundi i muajit mars të vitit 1924 ishte mbajtur mbledhja e rebelëve dhe kaçakëve në kufirin jugosllav-shqiptar, ku gjendej Bajram Curri dhe udhëheqësit e kaçakëve, me ndihmën e të cilëve dëshironte të shkaktojë kryengritje në Prizren. Meqenëse tentimi dështoi, kaçakët dhe të pakënaqurit u mblodhën në disa vise të Shqipërisë, me çka filloi lufta civile në Shqipëri.
Me grushtin ushtarak të opozitës (Liga e oficerëve dhe Komiteti i Kosovës) në qershor të vitit 1924, pushtetin e mori opozita me në krye Fan Nolin. Garnitura e re e qeverisëse veproi me ideologjinë, në të cilën zgjidhjen e nyjës kosovare në kontekstin shqiptar pati një vend të rëndësishëm. Me këtë edhe Komiteti i Kosovës mori poste të rëndësishme në administratën shtetërore, por me këtë marrëdhëniet me Mbretërinë e SKS jashtëzakonisht u aktualizuan.
Ahmet Zogu, me ndihmën e Qeverisë serbe, u vendos në hotelin beogradas "Pallas”. Bajram Curri ishte një nga nxitësit kryesorë të aksionit të sundimit të Fan Nolit. Qeveria e Nolit kërkoi dhe mori nga Italia 5-10.000 arka me municion për maliherët austriak. Në gjysmën e parë të tetorit Noli dhe Kalkov, përfaqësuesi i VMRO-së, qëndruan në Romë si bashkëpunëtorë më të ngushtë. Në Peshkopi Bajram Currit, njeriu i parë në veri të Shqipërisë, në mbledhjen e 15 qershorit, ndër të tjera, tha: "Ose Shqipëria do të marrë kufijtë që i dëshiron, ose Bajram Curri do ta shkatërrojë Serbinë”. Por, ai nuk mund të kuptonte se për këtë ishte mjaft i vogël. Kërkesat kryesore kryengritëse në Shkodër ishin: ndjekja e Ahmet Zogut, shpërbërja e forcave të armatosura të Qeverisë dhe formimi i një Qeverie të re shqiptare. Duke ikur nga Shqipëria, Zogu qëndroi në Tetovë te Halil Deralla, kurse të nesërmen udhëtoi me automobil për në Shkup ku qëndroi në hotelin “Bristol”. Në Beograd me shoqëruesit e tij mbërriti më 27 qershor.
Pas hyrjes së kryengritësve në Tiranë më 12 korrik, në Shkodër italianëve dhe Musolinit iu manifestua lojalitet për ndihmë opozitës. N. Pashiqi dhe Fan Noli shkëmbyen telegrame, por kjo nuk do të thoshte se Beogradi e njihte Qeverinë e re. Komiteti i Kosovës në Beograd dërgoi dy burra me pasaporta diplomatike për të vrarë Zogun në hotelin “Pallas”. Pothuajse në të njëjtën kohë në Trieste nga Dubrovniku udhëtuan Bajram Curri dhe Azem Bejta, si anëtarë të Komitetit të Kosovës. Nga ana tjetër, mbërritën përfaqësuesit e Todor Aleksandrovit dhe përfaqësuesi i Këshillit të Malit të Zi, Gaeta. Tre ditë mbajtën mbledhje me përfaqësuesin e ambasadës sovjetike në Vjenë mbi aktivitetin e mëtejshëm në Ballkan.
Kah mesi i gushtit të vitit 1924 në Selanik qëndroi Hasan Prishtina për të lidhur koalicion midis Qeverisë së Qemalit dhe Komitetit të Kosovës. Në Selanik nga Stambolli pritej të vinte Husein Boshkoviq, udhëheqës i kaçakëve të Sanxhakut, me qëllim që ta përforcojë aksionin e Komitetit të Kosovës edhe Sanxhakut. Që në gjysmën e parë të tetorit, 1924, në Shqipëri ekzistonte anarkia, kurse udhëheqësi i njohur i kaçakëve, Murat Kalashi, si i emëruar i Fan Nolit, erdhi në komunën e Prilepit që të lidhet me të besuarit e gjeneralit Protogerov dhe pastaj të shkojë në Bullgari dhe t’i ngrejë komitët bullgarë. Por, në këtë përpjekje dështoi, kështu që u ndal në Greqi, e pastaj, pasi nuk e kishte përfunduar detyrën, u kthye në Shqipëri. Qeveria Fan e Nolit dërgoi një delegacion në Ankara, por ai nuk pati sukses t’i realizojë urdhrat e marra, kështu që kontesti mbeti. VMRO-ja më mirë u gjend në Turqi, ku e botoi gazetën “Slloboda”, e cila ashpër e sulmonte Mbretërinë e SKS.
Ambasadori italian në Durrës, Durano, i dërgoi telegram Musolinit, duke theksuar se Ahmet Zogu në Beograd përgatitet të kthehet në pushtet, me qeverinë që u formua në Serbi. Në mbrojtje të Qeverisë së Nolit ndërhyri edhe kabineti ministror i Qemalit, pasi në aradhet shqiptare kishte edhe turq. Por, shpejt u desh të tërhiqet për shkak se Zog në terren ishte shumë më i fortë. Ai mori një qëndrim miqësor ndaj Zogut, kur u kthye në pushtet. Shpejt u bë normalizimi i marrëdhënieve midis Turqisë dhe Shqipërisë. Pas trazirave Bajram Curri pati sukses të ikë nga fusha e betejës afër Prizrenit. Ai u përpoq t’i dorëzohet qeverisë serbe, por oferta e tij ishte refuzuar. Një numër i anëtarëve të Komitetit të Kosovës dhe të Unitetit të Shenjtë u strehuan në Itali, ku qeveria i vendosi në kampet afër barit dhe Brindizit. Qeveria e përtërirë e Ahmet Zogut si detyrë me prioritet përcaktoi edhe përpjekjet për likuidimin Komitetin e Kosovës në Shqipëri, i cili atëbotë vepronte në lidhje të ngushtë me VMRO-në.
Gjatë qeverisë demokratike të Nolit selia e “Federatës Ballkanike" ishte Shkodër, kurse me të udhëhiqte Hasan Prishtina dhe disa intelektualë. Gazeta ishte vendosur në një shtëpi në periferi të Shkodrës, ku ishte vendosur edhe arkivi dhe shtypshkronja. Paratë për të mbajtur gazetën nga rusia i kishte sjellë Zija Dibra, i cili më vonë u vra në Kavallë, kurse Hasan Prishtina në Selanik. Fan Noli me grupin e emigrantëve nuk qëndroi gjatë në Itali, por shkoi në Vjenë. Komitetin e Kosovës vazhdoi ta udhëheqë Bedri Pejani, i cili e përpiloi publikimin që e përhapi midis emigrantëve si dhe në Kosovë. Bajram Curri mbeti në pjesën e mëparshme neutrale, ku xhandarmëria shqiptare e gjeti në një shpellë dhe e e vrau më 30 mars të vitit 1925. “KONARE” në Gjenevë botoi një gazetën e cila polemizonte me Qeverinë serbe, por pastaj pushtoi mbështetja e Rusisë, ndërsa Bedri Pejani i vazhdoi kontaktet me Kominternën nëpërmjet “Federatës Ballkanike”.
Në Vjenë u krijua i ashtuquajturi Këshilli emigrant – Komitet i Bashkuar Kombëtar, të cilin e udhëhoqën Xhemail Bushati, Sotir Peci etj. Ky Këshill u mbështet nga Mbretëria e SKS, kurse Komiteti i Nolit edhe më tej financohej nga Rusia dhe pasanikët italianë. Grupi i Nolit ishte aktiv në botimin e gazetave në vende të ndryshme perëndimore, për shembull, në Francë dhe në Vjenë. Periudha nga ardhje në pushtet e qeverisë së koalicionit të Davidoviqit për zgjedhjet parlamentare më 8 shkurt të vitit 1925, mund të ndahet në dy pjesë: e para e cila do të përfshinte kohën e Qeverisë së Davidoviqit (deri më 6 nëntor të vitit 1924) dhe e dytë e cila identifikohet me përgatitjet zgjedhore dhe me terrorin e Qeverisë së N. Pashiqit.
Edhe pse Xhemieti i premtoi mbështetje Qeverisë së koalicionit, demokratët ishin dhe mbetën partia me të cilën Xhemieti u përplas më së shumti, sidomos për Kosovën, dhe nuk pati sukses edhe në kohën e aleancës për realizimin e kontakteve normale. Në Qeverinë e re më të afër kishin mikun e vjetër, disidentit e vetmuar radikal, Nastas Petroviq, kurse nga miqtë e rinj, Stjepan Radiq dhe HRSS e tij, i cili donte ta tronditë shtetin në themel. Në gusht të vitit 1924, Ferhat Draga udhëtoi për në Zagreb me justifikim naiv për të vizituar qytetin. Në fakt, në Zagreb deputetët e HRSS nuk e lanë vetëm. Vizita e tij Radiqit dhe Lorkoviqit radikalët e shpallën publikisht, si forcim i synimeve separatiste edhe në jug të vendit. Duke u kthyer nga Rusia edhe vetë Radiqi fliste për një marrëveshje të mundshme mes kroatëve dhe serbëve dhe u deklarua nëse ishte e mundur që Jugosllavisë t’i bashkëngjiten edhe Bullgaria edhe Shqipëria.
Zgjedhjet parlamentare të 8 shkurtit, 1925, treguan se politika e terrorit në jug të Serbisë dhe në Vojvodinë i siguroi bllokut kombëtar shumicën e vendeve, por e nxiti forcën e lëvizjes fshatare dhe popullore në Kroaci, Bosnjë dhe Mal të Zi. Pas zgjedhjeve së pari u shpall se Ferhat Draga nuk u zgjodh deputet, kështu që më 12 shkurti u arrestuar së bashku me Ibrahim Çerkezin. Ditën tjetër u publikua se Ferhat Draga u zgjodh deputet, kështu që menjëherë u parashtrua pyetja, pse Ferhat Draga u arrestua para zgjedhjeve. Ndër të tjera, u akuzua se së bashku me Dervish Begun themeloi aradhen vullnetare për të kapur dhe denoncuar serbët. Ferhati atëherë ishte kryetar i Komunës së Mitrovicës së Kosovës, kurse Dervish Begu major nderi i ushtrisë austriake.
Në gazetën "Politika” u botua artikulli, sipas të cilit Draga e ka pranuar autopsinë separatiste të shtetit të Radiqit, me ç’rast Serbia e Vjetër do të duhej t’i përkasë atij. Radiqi siguroi se ky kurs ishte real. Në Serbi plaçkitën kaçakët, në Shqipëri pushteti kontrollohej nga Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, kurse në Bullgari Todor Aleksandrov kontrollonte një pjesë të madhe të Maqedonisë së Pirinit. Draga mendonte se ky ishte një moment i volitshëm që me VMRO-në dhe me hungarezët për të krijuar një krizë të përgjithshme shtetërore. Por, pas vrasjes së Todor Aleksandrovit, në Shqipëri u bë grusht-shteti dhe në krye të pushtetit erdhi Ahmet Zogu. As në vetë Xhemietin disa bashkëpunëtorë të ngushtë nuk ishin të besueshëm. Një terror i madh ekzistoi edhe në Maqedoni, sidomos në Qarkun e Bregallnicës, kështu që luftën sekrete e Xhemietit kundër bllokut kombëtar në Shkup e pranuan disa të rinj myslimanë. Partia Radikale edhe pas zgjedhjeve Xhemietin e konsideronte si kundërshtar të tij, kështu që u përpoq ta likuidojë. Por, kur Radiq u arrestua, arriti të bëjë marrëveshje me Pashiqin që të shtyhet gjykimi i Ferhat Dragës, i cili filloi më 20 dhjetor të vitit 1925. Megjithatë, pas 3 vjet Ferhati u lirua. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (32)

Kontaktet me KOMINTERN-in
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Pakënaqësia e përgjithshme e masave në Evropë, të shkaktuara nga kapitalizmi i ashpër dhe shfrytëzimi i paparë, si dhe nga luftë e përditshme konstante për të mbijetuar nga myslimanët dhe të krishterët, i ka përforcuar më tej besimet e udhëheqjes së Kominternës në qëndrueshmërinë e strategjisë për “valën e dytë” të revolucionit proletar në Evropë. Zhvillimi i situatës në Ballkan dhe në veçanti forcimi i marrëdhënieve ndërmjet shteteve të Ballkanit, ka ushqyer shpresat e partive sovjetike dhe lokale komuniste në formimin dhe realizimin e tezës se komunistët përsëri duhet ta luajnë rolin e raketës luftarake sulmuese kundër qeverive të korruptuara lokale dhe individët e pasur, me çka do të shkaktohej aksion vargor revolucionar në çdo vend, i cili me kalimin e kohës do të rritet në revolucion të përgjithshëm komunist në Ballkan.
Ashtu si në Maqedoni, edhe në Shqipëri, Serbi, Mali të Zi, Bullgari, Sanxhak, kanë jetuar shumë myslimanë të varfër, shumicë kjo që nuk përfaqësonte proletariatit në kuptimin modern evropian, por si masë ishte interesante edhe për partinë proletare të llojit ndërkombëtar. Përveç kësaj, fshati ishte interesante për PKJ, sidomos gjatë zgjedhjeve komunale dhe parlamentare. Ishin botuar në shumë gazeta artikuj propagandistik kundër bolshevizmit dhe loja e radikalëve e demokratëve mbi masat myslimane për votat e tyre. Kritika e ashtuquajtur bolshevizëm i egër kishte të bëjë edhe me Ymer-Haxhi Lutfi Paçarizin nga Prizreni, i cili para se të bëhet anëtar i Partisë Komuniste, ishte një klerik i cili dikur kishte qenë ithtar i turqve të rinj, kështu që ai natyrisht i përkiste rrethit të intelektualëve me të cilët Xhemieti duhej të mbante llogari. Në shtypin serb ishin publikuar shumë artikuj se vetëm "PK-ja popullit shqiptar mund t’i sjellë lirinë dhe prosperitetin e plotë”.
Në verën e vitit 1920 PKJ-ja më në fund publikoi pllakate në gjuhën turke që të mund të luftojë kundër propagandës së Xhemietit. Si rezultat i propagandës së shtuar, kryesisht nëpërmjet gazetës “Socialistiçka Zora”, në zgjedhjet për Kuvendin Kushtetues më 28 nëntor të vitit 1920 përpjekjet e PKJ mbi masat myslimane kanë dhënë rezultate. Derisa në zgjedhjet komunale masat e varfra myslimane ende hezitonin, në zgjedhjet parlamentare ata votuan në numër të madh për PKJ. Më vonë u bë lidhja e elementeve të opozitës në Shqipëri me përfaqësues të shërbimit sovjetik diplomatik në Vjenë, ngjashëm si atë e ka bërë Stjepan Radiqi në Moskë me Internacionalen fshatare. Në mesin e atyre elementeve më pak kishte ideologji komuniste, por shumë prej tyre u përpoqën që të fshehin prapa parullën e luftës nacionale çlirimtare në fazën e imperializmit.
Në udhëheqjet e partive të ndryshme ballkanike komuniste dhe lëvizjet e tjera revolucionare u paraqitën mbështetësit, ithtarët e denjë të teorisë së Kominternës, të cilët i mbështeti plotësisht udhëzimet e Kominternës për përgatitjen e një kryengritjeje të re të përhapur komuniste dhe krijimin e një niveli të federatës ballkanike të popujve të barabartë. Përveç realizimit të kësaj teorie ishin vendimet e sjella të disa partive komuniste (Bullgarisë, Jugosllavisë, Malit të Zi, Shqipërisë, Bosnjës, etj. ) për kryengritje të përgjithshme komuniste, e cila ndër të tjera ishte rezultat i ndryshimit të shpeshtë të qeverive lokale, terrorit pushtues mbi popullin, arrestimeve të shumta të atyre që mendonin ndryshe nga qeveria, shfrytëzimit të paparë të masave fshatare dhe qytetare, ndalimit të daljes së gazetave të bashkëmendimtarëve etj.
Duke parë se me luftën kaçake-partizane dhe me aksionet individuale lokale nuk mund të arrihen qëllimet e partive komuniste dhe lëvizjet dhe aksionet çetnike nuk mund ta kthejnë tërësisht vëmendjen e opinionit të gjerë evropian dhe ndërkombëtar mbi çështjet e shumta të pazgjidhura kombëtare: çështjes maqedonase, shqiptare, bullgare etj. , udhëheqësit e këtyre partive dhe organizatave vendosën që më shumë vëmendje t’i kushtojnë aktiviteteve të tyre diplomatike. Shumë prej këtyre liderëve, si realistë të bindur, e dinin shumë mirë se të gjitha fuqitë evropiane nuk mundën të qëndrojnë plotësisht në zgjidhen e problemeve të tyre të brendshme.
Prandaj disa prej tyre (si Hasan Prishtinas dhe Ferhat Draga) përparësi i jepnin Italisë dhe Turqisë, Todor Aleksandrov dhe VMRO-ja Italisë dhe Gjermanisë, si dhe kabinetit laburist britanik, ndërsa të tjerët Turqisë, Francës, Italisë. Këto shpresa nuk ishin të pabaza për shkak se në disa qarqe kryesore politike britanike, italiane, franceze dhe amerikane ekzistonin mendime se Jugosllavia duhet t'i përmbahet Marrëveshjes mbi pakicat, kështu që në këto qarqe ishte përhapur edhe ideja e pavarësisë së Maqedonisë, Shqipërisë dhe shteteve të tjera të Ballkanit në kuadër të Jugosllavisë. Së bashku me këto kontakte, krerët e PK të Ballkanit dhe lëvizjeve revolucionare kanë mbajtur edhe marrëdhënie me përfaqësues të Qeverisë sovjetike dhe Kominternës. Propaganda bolshevike për zgjidhjen e çështjes kombëtare në Rusi, parullat për vetëvendosjen e popujve dhe ndihma financiare të cilën BRSS ia jepte Turqisë qemaliste, nuk mundën ta tërhiqnin vëmendjen e udhëheqësve të tyre.
Kontaktet e para zyrtare ishin realizuar në periudhën mes viteve 1918-1922, kur u bënë më shumë takime. Për shembull, Todor Aleksandrov dhe Aleksandër Protogeri, Bajram Curri dhe Azem Bejta, Bedri Pejani, Stjepan Radiqi etj. kanë mbajtur kontakte me përfaqësues të Kominternës dhe Qeverisë sovjetike në Vjenë ose në qytete të tjera për aktivitetet e mëtutjeshme të përbashkëta në Ballkan. Gjatë kohës së Qeverisë demokratike shqiptare të Nolit, selia e “Federatës Ballkanike” ishte vendosur në Shkodër, kurse me atë udhëhiqte Hasan Prishtina dhe intelektualë të tjerë. Gazeta ishte vendosur në periferi të Shkodrës, në një shtëpi të rrënuar në të cilën gjendej arkivi dhe shtypshkronja.
Paratë për mbajtjen e gazetës vinin nga Rusia përmes Zija Dibrës. Ndryshe nga Fan Noli, i cili pas largimit nga Qeveria, themeloi një organizatë të re të quajtur “KONARE” (Komiteti Nacional Revolucionar), të cilës iu bashkëngjit një pjesë e anëtarëve të Komitetit të Kosovës, i cili së shpejti i zvogëloi lidhjet me Kominternën. Profesori nga Peja dhe anëtar i Komitetit të Kosovës (i cili një kohë ishte vendosur në krye të tij), Bedri Pejani vazhdoi kontaktet me Kominternën përmes “Federatës Ballkanike”.
Disa lidhje me Kominternën ka mbajtur edhe Ferhat Draga dhe lideri kroat, Stjepan Radiq. Të gjithë ata zakonisht janë takuar në Moskë dhe kanë diskutuar me F. Xherzinski, K. Çiçerin, G. Radek dhe M. A. Triliser. Shumica e parashtronin pyetjen se cilat ishin motivet kryesore të tyre që çuan ata të pranojnë nismën e bisedimeve sovjetike dhe t’i thellojnë kontaktet me Kominternën dhe Qeverinë sovjetike. Disa autorë ato motive përpiqen t’i gjejnë në situatën e keqe në vendet e tyre dhe daljen nga ajo situatë e palakmueshme, pastaj në forcimin e tendencave majtiste në radhët jo vetëm të emigracioni, por edhe në organizatat e tyre, si dhe në orientimet gjithnjë e më të forta kah idetë e komunizmit, që filluan të materializohen me fitoren e Revolucionit të Tetorit, në ndihmën e së cilës qarqet e tyre të brendshme dhe të jashtme, kishin shpresa të madhe.
Autorë të tjerë konsideronin se shumica prej tyre, sidomos Todor Aleksandrov dhe Hasan Prishtina u detyruan që të ndërmarrin këtë hap për shkak të presionit të masave, të cilat, nga poshtë, në kushtet e ndryshimeve të mëdha në Ballkan dhe forcat e shtuara revolucionare të klasës punëtore në vendet e Ballkanit, kërkonin rrugë të reja, baza të reja për lëvizjen e tyre, me qëllim që i gjithë zhvillimi i ri në Ballkan ka shkaktuar një proces të domosdoshmërisë të shpërbërjes të lëvizjeve të vjetra, të formave të vjetra organizative dhe përcaktimit të çështjes së vjetër nacionale.
Por e tërë kjo ishte vetëm supozim boshe dhe teori për shkak të teorisë. Motivet e vërteta që i udhëhiqnin liderët e VMRO-së, Todor Aleksandrov dhe të Komitetit të Kosovës, Hasan Prishtina dhe lëvizjet e tjera më të vogla kombëtare që të pranojnë nismën e ofruar për bisedime me Bashkimin Sovjetik dhe Kominternën, ishin të natyrës së pastër pragmatike. Todor Aleksandrov dhe Hasan Prishtina, por sigurisht edhe të tjerët, shpresonin se në këtë mënyrë do të fitojnë disa ndihma dhe mbështetje materiale, me çka edhe më tepër do ta forconin pavarësinë e organizatës, kurse përmes ndikimit të Kominternët te kundërshtarët, të njëjtat më lehtë t’i neutralizonin dhe me kalimin e kohës do t’i kthenin në radhët e organizatës revolucionare.
Motivet e tyre, në të vërtetë, nuk ishin as klasore, as të ngjyrosura ideologjike-politike, por shumë më pak ato bisedimet i kanë pranuar për shkak të “presionit të masave nga poshtë” ose për shkak të dëshpërimit në aftësinë e organizatës që të luftojë për interesat e popullit shqiptar, maqedonase, bullgar, malazez apo popujve të tjerë. Edhe Todor Aleksandrov edhe Hasan Prishtina jo njëherë kanë deklaruar se organizata nuk ka asgjë të përbashkët me komunizmin dhe bolshevizmin, por se qëllimi i tyre kryesor ishte bashkimi i popullit maqedonas apo shqiptar, respektivisht i shtetit maqedonas dhe shqiptar.
Taktikë të njëjtë kishte edhe Ferhat Draga, i cili për mendimin e Federatës Ballkanike ishte udhëzuar nga Stjepan Radiq. Federata Ballkanike e trajtonte çështjen shqiptare si substrat i revolucionit në luftërat ballkanike, kurse partitë komuniste të Ballkanit silleshin pozitivisht ndaj forcave jo-komuniste që vepronin për të ndryshuar situatën në Gadishullin Ballkanik. Edhe Pavle Bastajiq në gazetën “Federata Ballkanike” në gusht të vitit 1924, ndër të tjera, shkruante se Serbia nuk ka të drejtë të territorit në jug të Ristovcit. Në këto rrethana duhet të shpjegohen sulmet e gazetave të Beogradit të lidhjes së Ferhatit me Moskën, edhe pse nuk ka kurrfarë indikacione për kontaktime të ngushta të Xhemietit në Maqedoni dhe në Kosovë me komunistët sovjetikë. Në të vërtetë, Ferhat Draga dhe bashkëpunëtorët e tij për orientimin e tyre klasor dhe politik ishin larg nga komunizmi si qielli nga toka. Ky koketim me Moskën, në rastin e Xhemietit mjaft tërthorazi përfaqësonte shfrytëzimin e parullave revolucionare për interesa klasore dhe kombëtare. Asgjë më shumë se kaq. (VIJON)

Epoka e re