Hasan Prishtina [1873-1933]

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (13)

Roli i Hasan Prishtinë në udhëheqjen e kryengritjes së përgjithshme të Kosovës

Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Pas arritjes në Kosovë, në vendlindje, Hasa Prishtina dhe kushëriri i tij, Zejnullah beu, u vendosën te miku i tyre i vjetër dhe revolucionar, Ahmet Delija, i cili, derisa Hasani ishte deputet në Parlamentin turk, tre vjet i kaloi në burgun turk. Hasan Prishtina nuk humbi shumë kohë, kështu që në Drenicë dhe në gjithë Kosovën shumë shpejt u përhap lajmi për arritjen e tij në vendlindje. Më 5 maj 1912 në shtëpinë e Ahmet Delisë u tubuan pothuaj të gjithë krerët e Drenicës dhe Kosovës, të cilët donin ta takonin udhëheqësin e tyre, por edhe të informohen për situatën e përgjithshme dhe planet e ardhshme të Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare, duke i shtruar Hasanit shumë pyetje.
I emocionuar, por edhe i mbushur me plot gëzim, Hasan Prishtina, pasi i përshëndeti të pranishmit, duku iu drejtuar me “vëllezër të dashur”, në fjalimin e tij të shkurtë, në veçanti theksoi: “Nata e gjatë aziatike pesëshekullore duket se po perëndon, perandoria e kalbur po shuhet. Fuqitë e mëdha evropiane hartojnë plane të fshehta, kurse fqinjët tanë po mprehin thikat që të na e ngulin pas shpine. Populli ynë gjendet para një pozite fatale. Nga secila anë në kanoset rreziku. Duhet të jemi esëll dhe të kujdesshëm. Duhet të bëhemi zot të tokave të stërgjyshërve tanë. Dhe duhet t’i mbrojmë ashtu siç i kemi mbrojtur çdoherë, me gjak. Këtë mund të bëjmë të bashkuar, si një grusht. Unë u largova nga Parlamenti i ndyrë turk. Tre vjet i kalova atje. Gjithnjë isha i pakënaqur. Aq hapur iu kundërvënë, sa që më quajtën deputet kryengritës. Me gjitha forcat jam munduar t’i mbroj të drejtat tona, të cilat ishin të garantuara me Kushtetutën e viti 1908, po ishte kot. S’patëm mundësi t’i përjetojmë. E sollëm alfabetin dhe hapëm disa shkolla. Disa fëmijë të Kosovës ia dërgova Luigjit në shkollën e mësuesisë në Elbasan. Tërë pasurinë e shkriva për hapjen e shkollave shqipe. Por, xhonturqit e pandershëm na tradhtuan. Nuk i plotësuan premtimet. Kabineti i Halim Pashës i hodhi të gjitha. Ai vetë para deputetëve tha se: rreziku më i madh i Turqisë, nga të gjithë popujt që jetojnë në territorin e saj, janë shqiptarët Na kanoset rreziku i madh nëse ky popull zgjohet nga gjumi i thellë dhe fillon të mësojë në gjuhën amtare. Nëse ndodh kjo, atëherë Turqinë evropiane do ta marrë lumi. Kështu tha Halim Pasha, kurse kësaj unë iu kundërvura më 11 janar, 1912, në mbledhjen e Parlamentit. Haptas thashë: nëse nuk plotësohen kërkesat tona, do të shpërthejë revolucioni, kurse ndër të parët që do ta kapë pushkën, do të jem unë. Ndërkaq shenja e fillimit të kryengritjes do të jetë kur unë t’i veshi opingat dhe të dal në Drenicë. Dhe e mbajta fjalën. I shita të gjitha depot që i kisha në Shkup. Sot, në kullën e këtij heroi besnik, do ta ngremë flamurin e lirisë, atë të Skënderbeut dhe do t’i shpallim luftë Turqisë”.
Pas përfundimit të fjalimit sa të zjarrtë aq edhe emotiv, të gjithë ata që ishin prezent e nënshkruan tekstin e përgatitur nga Hasan Prishtina, i cili, në fakt, ishte betimi, në të cilin potencohej: “Betohemi dhe japim besën burrërore se do të flijohemi, dhe nëse duhet me duart tona kurban do t’i bëjmë fëmijët tanë”. Gjithashtu u potencua se betimi nuk bëhej vetëm për luftën kundër Turqisë, por edhe për rezistencë të armatosur kundër të gjitha atyre që do ta sulmonin popullin shqiptar. Pos betimin, Hasan Prishtina shkroi edhe dy letra: njërën drejtuar sulltanit turk në Stamboll, kurse tjetrën për Nexhip Dragën në Mitrovicë. Të dy letrat u dorëzën nga Ahmeti Delija, i cili në të njëjtën ditë letrën për sulltanin ia dorëzoi prefektit turk të Vushtrrisë. Në këtë letër, e cila në të vërtetë, paraqiste shpalljet kryengritjes së përgjithshme në Kosovë, Hasan Prishtina qartë kishte shkruar: I bindur se politika mizore turke vazhdon të aplikohet në Shqipëri, ashtu siç deklarova në Parlament, sot e ngre flamurin kryengritës kundër qeverisjes së Turqisë”.
Në letrën drejtuar Nexhip Dragës nënvizohej se: “Të gjithë kosovarët në krye me mua, e ngritëm flamurin kryengritës kundër xhonturqve. Nëse nuk do të veçohesh nga populli i Kosovës, ky njeri e ka për detyrë të të sjellë tek unë dhe miqtë e mi”. Mirëpo, Nexhip Draga nuk iu përgjigj ftesës me arsyetim se është i “sëmurë”, kështu që nga Mitrovica Ahmet Delija u kthye i dëshpëruar. Po kështu një numër i vogël i feudalëve shqiptarë në fillim nuk e pranuan betimin, por më vonë iu bashkëngjitën kryengritjes. Për Hasan Prishtinën më i rëndësishëm ishte fakti se masat e gjëra popullore pa u hamendur e pranuan betimin dhe e përkrahën kryengritjen. Vendimi për kryengritje në Kosovë, në të vërtetë u soll në një mbledhje të fshehtë që u mbajt në Stamboll, më 12 janar 1912, kur u vendos që Hasan Prishtina të shkojë në Kosovë dhe të qëndrojë në krye të kryengritjes, kurse Ismail Qemali të vizitojë më shumë shtet evropiane për të marrë përkrahje dhe ndihmë financiare për kryengritjen.
Edhe pse ishte në dijeni të përgatitjeve për kryengritje në Kosovë, pushteti turk në fillim të njëjtën nuk e mori seriozisht. Por, kur u vetëdijesua për rrezikun që i kanosej interesave dhe sigurimit të Turqisë, shërbimeve përkatëse iu dha për detyrë të dërgojnë në Kosovë njerëz më të aftë me një qëllim të vetëm - t’i zbulojnë organizatorët e vërtetë të kryengritjes dhe pastaj të njëjtët t’i likuidojnë. Sekretari kryesor i Komitetit të Shkupit në Prishtinë mori për detyrë ta gjejë dhe vrasë Hasan Prishtinën.
Vendimi konkret për kryengritjen e përgjithshme në Kosovë u soll më 21 – 25 maj, 1912, në Kuvendin e Junikut, në të cilin Hasan Prishtina, u drejtua me këto fjalë: Kur nuk ke shokë, mbështetu në kokën tënde, që do të thotë ta bësh luftën vetë, duke mos llogaritur në ndihmën e të tjerëve. Këto po ua them juve, të dashur vëllezër, që kenë ardhur nga vilajetet tjera, sepse me burrat e Kosovës kemi biseduar dhe do të bisedojmë. Unë i vesha opingat dhe u nisa drejt Kosovës. U takova me luftëtarët dhe udhëheqësit. U nisa nga Drenica ime. Sa për ta ditur ju, unë jam nga Polaci. Edhe nëna ime është drenicase, nga malet që shtrihen midis Vushtrrisë dhe Mitrovicës, ku i madhi e vogli fle më pushkë nën kokë, kurse në punë shkon me pushkë në krah. Prandaj, besën e parë atdheut ia dhashë me malësorët e Drenicës, në fillim vetë, pastaj në grup dhe në fund me të gjithë bashkërisht. U betuan edhe viset tjera. Fshatarësia gjithsesi ishte e përgatitur, udhëheqësit me dilema...
Duke iu falënderuar aftësive të veçanta organizative dhe bashkëmendimtarëve të vendosur, siç ishin Bajram Curri, Isë Boletini, Ahmet Delija, Idriz Seferi, Hasan Ferri, i riu Azem Bejta e të tjerë si dhe gjendjes së vështirë dhe të papërballueshme të popullatës së okupuar shqiptare, lideri i Lëvizjes Çlirimtarë Shqiptare, për një kohë të shkurtë arriti t’i tubojë rreth 10.000 luftëtarë. I trimëruar nga ky fakt, Hasan përgatiti Memorandum me 14 pika, të cilën ia dërgoi Turqisë dhe fuqive të mëdha evropiane. Në to kërkohej:

1. Me përdorue në Shqypni nëpunës të praktikuem qi dijnë gjuhën e zakonet e vendit;
2. Me ba shërbimin ushtarak vetëm në Shqypni e Maqedoni, për jashta kohës së luftës;
3. Me ba e me vu në zbatim ligje tue u bazue në ligjen e maleve për disa krahina në të cilat asht forcue me fakte se nuk mund të nxirret kurrnjë fryt prej organizimit të drejtësisë;
4. Me i dhanë shqyptarëve armët e nevojshme e moderne, mënyra e të damit të cilave do t’i përkitte Qeverisë;
5. Me themelue e me hapë shkolla reale në të gjitha Prefekturat e qendrave të Kosovës, të Manastirit, të Shkodrës e të Janinës, që numrojnë ka një popullsi ma se 300.000 frymësh, me hap edhe shkolla bujqësije si të Selanikut, mbasi vendi me krejt kuptimin asht nje vend bujqësie si dhe me shti në program të mësimeve gjuhën e vendit;
6. Me hape shkolla teologjike moderne nder vende ku asht nevoja;
7. Me kenë i lirshëm në Shqypni të hapunit e të themeluesit e shkollave private;
8. Me u mësue gjuha e vendit në shkollat fillestare, qytetse e në gjimnaze;
9. Me i dhanë randsi të posaçme tregtisë, bujqësisë e punëve botore si edhe me plotsue e me përhapë udhët e hekurit;
10. Me u vu në veprim organizimin e krahinave;
11. Me u kujdesue me ruejtë ma fort se përpara zakonet e tradicionet kombëtare;
12. Me e çpallë amnistinë, pa vështrue klasë e racë, për të gjithë othomanët që kanë marrë pjesë në kryengritje, për komandantët, oficeret, nëpunësit e ushatrët që kanë lanë ushtrit e vendet e veta si dhe për të liruaimit e t’ikunit prej burgut në kohën e kryengritjes;
13. Me u dhanë çdamin, mbas çmimit të vërtetë, prej Qeverisë Turke për të gjitha ato shpija që u prishen ma para e nuk u kje dhanë të zotve çdamimi si dhe për ata që u prishen e u rrenue kësaj here;
14. Me i marrë në gjyq të naltë pjesëtarët e kabineteve të Haki e të Sait Pashës.

Menjëherë pas dërgimit të Memorandumit, kryengritësit ia filluan aksionit. Të ndarë në më shumë grupe, grupi i parë, në krye të së cilës ishin Hasan Prishtina dhe Bajram Curri, kishin për detyra ta marrin Pejën. Duke iu falënderuar 20.000 kryengritësve, për një kohë të shkurtë u vendos kontrolli i plotë në qytet dhe rrethinë. Shumë shpejt kryengritja u zgjerua edhe në viset tjera, ku konfliktet e përditshme ishin pamje e zakonshme, kështu që e tërë Kosova ishte në gjak. Më 1 dhe 2 gusht, 1912, në fshatin Haraliq, afër Prishtinës, u mbajt edhe një kuvend, në të cilën Hasan Prishtina kryengritësve të pranishëm, iu drejtua me këto fjalë: “Vëllezër! Kosovën dhe të gjitha tokat shqiptare do t’i çlirojmë, do t’i bashkojmë dhe vetë do t’i drejtojmë kah një ardhmëri e ndritshme. Evropa dhe fqinjët nga ne kërkojnë që atdheun ta trajtojmë si mall tregu. Jo, asnjëherë. Atdheu është ideali ynë më shtrenjtë. Nuk dolëm në mal për ta shpëtuar një fshat apo një fis. Dolëm për ta çliruar Kosovën. Të krijojmë unitet dhe jo ndarje, trimëri dhe jo frikë. Ne asnjëherë nuk mendojmë se lirinë do të na sjellë dikush nga jashtë. Vetëm pushka jonë do t’i detyrojë armiqtë t’i lëshojnë gërshërët, me të cilat duan të prenë copa të atdheut tonë. E dimë se armiku numerikisht është i madh, më i armatosur dhe më i pasur. Por kjo nuk na frikëson. Largojini ata që frikësohen, sepse ai që frikohet edhe humb. Kush mbetet i pathyeshëm, ai fiton..., “Pasha gjakun ilir, nuk ka jetë dhe lumturi për ne, pa çlirim nga të huajt dhe bashkim të territoreve shqiptare”. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (14)

Lëvizja Çlirimtare Shqiptare
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Sipas udhëheqësit të Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare, “qëllimi i luftërave ballkanike nuk qe vetëm largimi i turqve nga kjo pjesë e Evropës për çlirim dhe bashkim rreth vetes të vëllezërve grekë dhe sllavë. Më saktësisht, kjo qe luftë për t’iu imponuar shqiptarëve robëria e dytë. Prandaj, ishte e qartë se pse i bëmë të gjitha ato aktivitete për ta ndërruar mendimin e Riza beut dhe ithtarëve të tij që të mos vazhdojnë në drejtim të Velesit dhe Selanikut, që i bindi udhëheqësit e kryengritësve të largohen nga Shkupi dhe të kthehen në vendet e tyre për organizim me kohë të mbrojtjes së vatrave të tyre, për të mos e shtuar edhe më fatkeqësinë e muhaxhirëve të larguar dhunshëm nga Nishi, Leskovci, Prokuplja dhe Kurshumlia në periudhën 1877-1878".
Duke i njoftuar në fund kryengritësit se “të përballur me rrezikun e zgjerimit të kryengritjes shqiptare, Qeveria e Stambollit më 18 gusht, 1912, paraprakisht njoftoi se i pranon kërkesat e Memorandumit, por me disa ndryshime të rëndësishme”, të cilat ishin përfshirë në një “kundër-propozim, në të cilin nuk parashihej autonomia e Shqipërisë”. Hasan Prishtina theksoi se “e kishte refuzuar kundër-propozimin, sepse kryengritësve nuk u jepej autonomia e kërkuar”.
Mirëpo, udhëheqja e kryengritësve nuk ishte e befasuar me kundër-propozimin, kështu që Ahmet Delija, pas kthimit në Drenicë filloi me aktivitete të reja, dhe bashkë me Isa Boletinin e mori mbi vete detyrën më të rëndë: vijën e frontit Drenicë - Mitrovicë - Vushtrri - Prishtinë, ku ishte stacionuar ushtria turke, kurse ishin përballur edhe me veprimin e bandave diversantë serbe, të cilët të veshur me veshje racionale shqiptare, bënin dëme të rënda ndaj popullatës lokale. Beteja e parë e përgjakur me ushtrinë turke u zhvillua më 19 korrik, 1912 në Braboniq, kur kryengritësit nga Drenica shkatërruan një batalion turk të këmbësorisë. Njëkohësisht kryengritësit i dhanë grusht të rëndë edhe dy batalioneve në Boletin.
Kryengritësit, shumë shpejt, pa ndonjë vështirësi hynë në Novi Pazar, ku liruan të gjithë të burgosurit, kurse më 23 korrik me 6000 luftëtarë, pa luftë, e morën edhe Mitrovicë. Edhe përkundër rezistencës turke, më 27 korrik u mor edhe Vushtrria, prej ku u drejtuan drejt Prishtinës. Të ballafaquar me rrezik të madh, komandanti i korpusit të Shkupit, Fadil Pasha më 6 korrik dha urdhër-ultimatum drejtuar Hasan Prishtinës dhe bashkëluftëtarëve se nëse nuk dorëzohen brenda 3 ditëve, do t’u digjen shtëpitë, do t’u konfiskohet pasuria, kurse familjet do t’u internohen. Por, kjo nuk i pengoi kryengritësit që ta çlirojnë Prishtinë, Ferizajn dhe të nisen drejt Shkupit.
Duke u përballur me zjarrin e Kosovës, i cili kanosej që të shpërthejë edhe më shumë, Porta e lartë qe e detyruar të dërgojë në Prishtinë një delegacion të vetin për të biseduar rreth arritjes së marrëveshjes për paqe. Në emër të kryengritësve Hasan Prishtina sërish i shtroi 14 kërkesat e njohura, kurse pas hyrjes dhe marrjes së Shkupit nga ana e 30.000 kryengritësve, të udhëhequr nga Isa Boletini dhe Bajram Curri më 12 gusht 1912, më 18 gusht Porta e lartë i pranoi kërkesat e kryengritësve, të cilat kur u shpallën më 23 gusht, ishte e qartë se ato ishin të kufizuara, përkatësisht të limituara.
Kryengritësit nuk e fituan atë për të cilën luftuan - autonominë e Shqipërisë, ndonëse Hasan Prishtina besonte se 14 pikat e Memorandumit do të shërbejnë si hyrje për marrjen e autonomisë së kërkuar. Meqë nuk arriti në rrugë paqësore ta shuajë kryengritjen, Porta vendosi këtë ta bëjë me armë. Për këtë qëllim në Kosovë ajo dërgoi një ushtri të madhe, e cila arriti t’i marrë Prishtinën dhe Gjakovën, kurse në gusht 1912, ranë edhe Shkodra, Dibra, Tirana dhe Elbasani. Por, me këtë nuk mori fund Lëvizja Çlirimtare Shqiptare, sepse shqiptarët i ruajtën armët dhe pritën momentin më të volitshëm që sërish të hidhen në kryengritje kundër okupatorit të huaj, siç e bënë me sukses në vitet 1909, 1910 dhe 1911.
Në ndërkohë situatë në Kosovë dhe Ballkan u komplikua edhe më shumë. Filloi Lufta e Parë Ballkanike, e cila pati pasoja të rëndë për popullin shqiptar. Më 8 tetor, 1912, Mali i Zi i shpalli luftë Turqisë, kurse më 17 tetor këtë e bënë edhe Serbia e Greqia. Në një situatë të këtillë, më 12 tetor, 1912, udhëheqësit e Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare vendosën të ndahen: Hasan Prishtina nga Shkupi u kthye në Prishtinë, Bajram Curri dhe Hasan Ferri u nisën drejt Plavës dhe Gucisë, kurse Isa Boletini dhe Idriz Seferi u kthyen në vendlindjet e tyre. Vetëm 8 ditë më vonë, armata serbe e filloi fushatën e saj drejt Prishtinës, kurse më 29 tetor armata e Ibrit hyri në Mitrovicë dhe e mori Pejën.
Pavarësisht se kryengritja e përgjithshme kosovare nuk ua solli shqiptarëve autonominë e dëshiruar, lufta e tyre e armatosur kishte rëndësi të veçantë për historinë bashkëkohore të popullit shqiptar, pasi e njëjta paraqiste majën e Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare, si hyrje për themelimin e shtetit të ardhshëm të pavarur shqiptar. Kryengritjet e shpeshta të popullit shqiptar dukshëm i dobësuan themelet edhe ashtu të dobësuar të perandorisë turke, duke e hapur rrugën për rrëzimin përfundimtar të pushtetit turke në Ballkan, që ndodhi menjëherë pas fitores në Luftën e Parë Ballkanike.
Kryengritja e përgjithshme e Kosovës e përgatit terrenin për rrëzimin e themeleve të Perandorisë osmane, por edhe për krijimin e shtetit të pavarur shqiptar më 28 nëntor, 1912. Prandaj roli i kësaj kryengritja nuk ka çmim. Njëkohësisht kryengritja e Kosovës tërhoqi vëmendjen opinionit më të gjerë evropian për orientimin strategjik bazë të ideologut të shquar shqiptar, Hasan Prishtina dhe bashkëmendimtarëve të tij.
Tregues më i mirë për këtë është fakti se të gjitha lëvizjet dhe ngjarjet gjatë kryengritjes së përgjithshme të Kosovës, u vëzhguan me kujdes të veçantë nga ana e diplomatëve të huaj dhe përfaqësuesve të Ballkanit. Për çdo ditë ata i njoftonin ministritë e tyre për punë të jashtme me depeshe, që janë material faktografik me rëndësi të madhe për historinë shqiptare. Përfaqësitë e huaja diplomatike dhe konsullore këtë nuk e bënë rastësisht. Ngjarjet në Kosovë për ta kishin rëndësi të madhen, sepse këtu si edhe në tërë Ballkanin, kryqëzoheshin shumë interesa dhe qëllime të tyre ekonomike, politike etj.
Kështu, për shembull, në telegramin e fshehtë të konsullit të Perandorisë ruse, N. Lobaçov, i dërguar më 18 maj, 1912, deri te sekretari i parë i ministrisë ruse për Punë të Jashtme në Sankt Peterburg, mes të tjerave, potencohej: “...Shalën dhe Drenicën kanë për qëllim t’i marrin si dhe Vushtrrinë. Gjatë natës qyteti u rrethua, në mungesë të trupave të rregullta u armatosën edhe bashibozukët...” Në telegramin e fshehtë të ambasadorit rus, Girs, në Stamboll, dërguar sekretarit të parë të ministrisë së Jashtme në Sankt Peterbur më 30 korrik, 1912, ndër të tjera, pohoje se: “Shqiptarët kanë dërguar një Memorandum..., në të cilën thuhej se armët kundër Qeverisë së xhonturqve, të cilët Perandorinë turke po e çojnë drejt shkatërrimit, nuk i kapën vetëm për Shqipërinë, por edhe për Perandorinë turke...Memorandumi është nënshkruar nga 20 udhëheqës të veriut, mes të cilëve janë Hasan bej Prishtina, Isa Boletini dhe Bajram Curri”.
I njëjtë ambasador rus, në telegramin e tij deri te sekretari i parë i ministri ruse të Punëve të Jashtme në Sankt Peterburg, më 17 qershor, 1912, nënvizon se “Në Shkup tani gjenden rreth 15.000 shqiptarë, nën udhëheqjen e Bajram Currit, Isë Boletini, Riza beut, të cilët presin të vijë Hasan bej Prishtina dhe Idriz Seferi”, kështu që “u hap burgu dhe u liruan rreth 1000 të burgosur...Shqiptarët duan të thirrin kongres gjithëshqiptar” dhe nëse “turqit nuk pranojnë, mendojnë të nisen drejt Selanikut dhe Stambollit”, kështu që “njësitë e reja shqiptare po hyjnë në qytet”.
Konsulli francez në Shkup, më 20 maj, 1912, informon ministrinë e vet, me ç’rast, ndër të tjera, kishte nënvizuar se ”...në Vilajetin e Kosovës në Prishtinë është dorëzuar Memorandumi, i cili i është dërguar Portës së lartë, të nënshkruar nga Hasan bej Prishtina, Jakup Ferri, Ismail Qemali, tre shqiptarë gegë dhe një oficer malazez, me prejardhje shqiptare”, të cilët “kërkesa duhet të plotësohen me garantim të fuqive të mëdha”. I njëjti konsull, më 31 korrik, 1912, kryeministrin francez, R. Poankare, e informon se “kryengritësit që gjenden në Fushë Kosovë kanë arritur numrin rreth 50 - 60 mijë persona, prej të cilëve së 30.000 janë të armatosur dhe kanë municion të mjaftueshëm...Isa Boletini rekrutoi 6.000 persona nga zona e Novi Pazarit dhe Mitrovicës dhe bashkë me ta hyri në Prishtinë. Zotë të Ferizajit dhe grykës së Kaçanikut ishin shqiptarë, më saktësisht ata e kanë rrethuar Ferizajin... Bajraktari Bajram Curri më 28 korrik e mori Gjilanin, i hapi burgjet dhe i liroi të gjithë të burgosurit. Me urdhër të bejlerëve të gjitha tregjet e Shqipërisë u mbyllën...Bajraktarët e tubuar, të cilët marrin pjesë në bisedimet me përfaqësuesit turk janë Hasan Prishtina, Riza beu nga Gjakova, Zejnulla beu nga Vushtrria, Xhemail beu nga Prishtina, Idriz Seferi nga Gjilani, Bajram Curri nga Gjakova, Mehmet pasha nga Tetova, Isa Boletini nga Boletini i Mitrovicës..., të cilëve iu bashkuan edhe disa udhëheqës të Lumës dhe nga pjesa e Malësisë së Gjakovës. Duhet të dihet se midis kryengritësve ka edhe shumë katolikë të ardhur nga Malësia”.
Aktivitet të gjallë diplomatik lidhur me kryengritjen e përgjithshme të Kosovës zhvilluan edhe fuqitë tjera evropiane: Britania e Madhe, Italia, Austro-Hungaria si dhe vendet fqinje. Jo rastësisht kjo kryengritja ka rëndësi të madhe historike për shumë arsye: kjo paralajmëroi shpërbërjen definitive të Perandorisë osmane, krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, inkurajimin e forcave progresive jo vetëm në Turqi dhe Evropë, por edhe në vendet fqinje ballkanike, se popullit, pavarësisht nga përkatësia fetare dhe përcaktimet tjera, i nevojiten më shumë të drejta, liri dhe ekzistencë e denjë. Paralajmëroi luftë dhe ndarje të sferave të interesit dhe ndikimit në Ballkan midis shteteve të mëdha evropiane dhe lojtarit të ri të madh – SHBA-ve, që rezultoi me shpërthimin e Luftë së Parë dhe të Dytë Ballkanike dhe pas tyre Lufta e Parë dhe e Dytë (1941) Botërore, me të cilat u ndërrua harta e botës, por jo edhe gjendja midis të pasurve dhe të varfërve.
Sot ky boshllëk, si asnjëherë më parë, është shumë i madh. Kurse ëndrrat e popujve ballkanik dhe të tjerë, të shpërndarë në pjesë të ndryshme të botës, për shkak të padrejtësisë së historisë të bashkohen në një shtet amë, si proces te disa shtet u hap vetëm pjesërisht, e te disa as që filloi. Mirëpo, tash për tash edhe kjo paraqet progres. Me kalimin e kohës padrejtësitë do të duhet të përmirësohen ndaj të gjithë popujve që akoma ballafaqohen me padrejtësi të shumta. Dhe, nëse kjo nuk ndodh, askush asnjë populli nuk mund t’ia ndalojë ta ëndërrojë edhe më tej ëndrrën, për të cilën luftuan dhe dhanë jetën paraardhësit e tyre. Një ditë ndoshta ëndrrat e tyre do të bëhen realitet. Shpejtimi i procesit të bashkimit të të gjitha shteteve të Evropës në Unionin Evropian është garanci e madhe për këtë. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (15)

Luftërat ballkanike dhe pavarësia shqiptare
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Pak para fillimit të luftërave ballkanike, gjendjen në këtë Gadishull ishte e rëndë dhe e tensionuar. Perandoria e madhe osmane dukshëm i tregonte shenjat e paaftësisë dhe paralajmërohej rrënimi i saj shpejtë. “I sëmuri i Bosforit” përkujtonte dhe i ngjante kolosit të madh, por që ishte plotësisht i paralizuar dhe paaftë, duke i kaluar ditët e fundit. Rënia e mbretërisë ishte evident.
Fuqitë e mëdha po përgatiteshin dhe po bënin plane për ndarje e re të botës si dhe për mbrojtjen e pozicioneve, hapësirave dhe tregjeve. Fati i paqartë i Perandorisë osmane edhe më shumë e komplikonte edhe ashtu gjendjen e vështirë ekonomike-politike. Ndarja rreth interesave gjithnjë e më shumë thellohej dhe njëkohësisht shtohej acarimi ushtarako-politik.
Rusia tentonte ta rrënojë Perandorinë osmane, por në ndërkohë planifikonte dhe insistonte ta shfrytëzojë Turqinë në konfrontimet e saja tradicionale me Austro-Hungarinë dhe gjithnjë e më të fortë Gjermaninë. Anglisë dhe Francës, por dhe interesit të kapitalit të tyre, më shumë i përshtatej Turqia e këtillë feudale se sa ndonjë lloj tjetër qeverisjeje, në të cilën do të ishte i paqartë ose i rrezikuar fati i kapitalit të investuar, i cili nuk ishte vogël. Pikërisht për këtë, edhe përkundër diversitetit dhe specifikave, interesat e këtyre vendeve, kur bëhej fjalë për Turqinë dhe Ballkanin, e në kontekst të kësaj dhe tendencat globale për ndarjen e botës dhe kolonive, gjenin gjuhë të përbashkët për interesat e tyre. Në të njëjtën mënyrë krijohej edhe grupi tjetër i fuqive të mëdha, interesat e të cilëve pothuaj ishin të njëjtë dhe të përbashkëta, siç ishte rasti me Gjermaninë, Austro-Hungarinë, Italinë etj.
Në këso rrethana të interesave dhe atmosferës politike në Ballkan dhe botë, edhe shtetet dhe popujt ballkanik shikonin momentin historik për t’u çliruar nga robëria dhe ndikimi osman, dhe ta ndajnë pjesën e territoreve ballkanike që gjendej në kuadër të Perandorisë osmane. Ky ishte interesi global i përbashkët i shteteve ballkanike, i cili në të vërtetë nuk ishte i plotë, preciz dhe deri në fund i përpunuar dhe i definuar. Në fakt, secili nga shtetet e atëhershme ballkanike, duke e përkrahur këtë interes të përgjithshëm e të përbashkët, njëkohësisht shpresonte se nga realizimi i saj do të tërheqë përfitim maksimal dhe do t’i realizojë aspiratat e veta të ëndërruara dhe pretendimet e pashuara territoriale. Në realizimin e këtyre qëllimeve, secili prej tyre tentonte të marrë përkrahje të caktuar nga fuqitë e mëdha, interesat e të cilëve kryqëzoheshin në Ballkan, e që ata, nga ana tjetër, mjaft mirë dhe me shkathtësi e shfrytëzonin.
Interesim i madh ekzistonte sidomos për Shqipërinë dhe Maqedoninë, të cilët atëherë nuk kishin shtetësi të tyre e as që u ishte pranuar liria, pavarësia dhe veçantia kombëtare. Kjo nuk do t’u pranohet as pas rënies së Perandorisë osmane edhe përkundër të gjitha argumenteve relevante kulturore, historike, politike, kombëtare që ekzistonin për të. Në fakt, të ekzaltuar me dëshirat e tyre të pashuara për territoret shqiptare dhe maqedonase, shtetet ballkanike, por edhe fuqitë e mëdha dhe interesat e tyre në Ballkan, në atë kohë nuk i respektonin e as i pranonin atributet e tilla të tyre.
Duke i shfrytëzuar shtet ballkanike për ruajtjen apo zgjerimin e interesave të tyre në Ballkan, për ta Shqipëria dhe Maqedonia, por edhe disa pika nevralgjike dhe hapësira në Ballkan fituan funksion dhe rëndësi të faktorit të pazëvendësueshëm cytës për angazhimin e shteteve ballkanike për realizimin e disa interesave të fuqive të mëdha, ndërkaq të gjithë bashkë paraqitnin një lloj peshe për baraspeshën e rasteve historike, politike dhe ekonomike evropiane.
Në kushte të tilla, edhe përkundër shumë vështirësive dhe kundërshtive, gjithnjë e më shumë piqej mendimi se është i domosdoshëm lufta e përbashkët e shteteve ballkanike kundër pushtuesve osmanë, si parakusht i rëndësishëm për realizimin e interesave të përbashkët. Kështu, shumë shpejt u arritën rezultate konkrete, kurse menjëherë pas nënshkrimit të Marrëveshjes serbo-bullgare filluan bisedat intensive që edhe shteteve tjera ballkanike të përfshihen në këtë aleancë, sidomos kjo kishte të bënte me Greqinë. Edhe në këto përpjekje problem të rëndë dhe mosmarrëveshje shkaktonte ndarja e pjesëve jugore të Maqedonisë. Kjo sidomos kishte të bënte me Selanikun dhe gjirin e saj, për të cilat pretendonin si Bullgaria ashtu edhe Greqia, ndaj të cilëve që kthyer vëmendja dhe interesi i Austro-Hungarisë.
Më 29 maj, 1912, Bullgaria dhe Greqia nënshkruan Marrëveshje për bashkëpunim në mbrojtje, kurse pak më vonë, më 5 tetor, nënshkruan edhe Konventë luftarake. Pasi u informua për këtë Marrëveshje, Qeveria serbe që nga mesi i gushtit 1912, tentonte të arrinte marrëveshje të tillë me Greqinë, duke shpresuar se edhe pas kësaj, do ta sigurojë forcimin e mëtejmë ushtarak të pozitave të saja, sidomos në marrëdhëniet me Austro-Hungarinë, nga e cila vazhdimisht kishte frikë. Në ndërkohë Bullgaria dhe Mali i Zi në mes të shtator 1912, arritën marrëveshje gojore për aksione të përbashkëta ushtarake kundër Perandorisë osmane, për obligimet e ndërsjella në dhënien e ndihmës ushtarake dhe ekonomike nga ana e Bullgarisë, për krijimin e Lidhjes ballkanike dhe zgjidhjen e çështjeve eventualisht të kontestuara.
Me nënshkrimin e dokumenteve, faktikisht lidhja serbo-bullgare u shndërrua në Lidhje ballkanike, edhe pse deri në shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike nuk u nënshkrua marrëveshje midis Serbisë dhe Greqisë. Krijimi i Lidhjes ballkanike dukshëm i trimëroi apetitet ushtarake dhe territoriale të shteteve ballkanike, sidomos Bullgarisë dhe Serbisë. Shtetet e vogla ballkanike kishin dëshirë të shpërthejë lufta, sepse ishin të bindur se përmes saj do të vinin deri te territoret e reja në llogari të territoreve evropiane të Turqisë. Mirëpo, ajo luftë nuk u konvenonte interesave të fuqive të mëdha. Ato vlerësuan se pasojat nga një luftë e tillë mund të jenë rënda edhe për interesat e tyre, bile mund të ndodhte të shpërthejë edhe luftë botërore.
Edhe përkundër faktit se Rusia disa herë ashpër dhe qartë ua tërhoqi vërejtjen qeverive të Bullgarisë dhe Serbisë që të tërhiqen nga ambiciet e tyre ushtarake, tensioni politik në Ballkan bëhej edhe më i fuqishëm dhe nuk mund të kontrollohej nga Rusia dhe fuqitë tjera të mëdha. Më 9 tetor ushtria e Malit të Zi e filloi luftën kundër Turqisë me sulmin në Shkodër. Tetë ditë më vonë, edhe Serbia e Bullgaria i shpallën luftë Turqisë, kurse një ditë më vonë këtë e bëri edhe Greqia. Ushtritë e vendeve aleate shpejtë e morën pjesën më të madhe të territorit evropian të Turqisë, duke i shkaktuar humbje të madhe. Më 3 nëntor Turqia u detyrua të kërkojë ndihmë nga fuqitë e mëdha, në kuptim që ata të intervenojë të aleatët ballkanik, me qëllim që të ndërpriten armiqësitë dhe aksionet ushtarake. Kërkesa turke mori miratimin e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë, kështu që, edhe përkundër lëkundjeve të fuqive tjera të mëdha, më 3 dhjetor, 1912, përfunduan bisedimet paqësore, kurse pas dy javëve, më 16 dhjetor, në Londër filluan bisedimet paqësore.
Pas përfundimit të luftës, pasoi periudha e marrëveshjeve rreth ndarjes së territoreve të lirua nga robëria osmane, për çka erdhën në shprehje ambiciet e ndryshme, planet dhe pretendimet. Kah mesi i dhjetorit, 1912, në Londër filluan dy konferenca ndërkombëtare. Në të parën u takuan përfaqësuesit e Lidhjes ballkanike me përfaqësuesit e Turqisë, kurse në të dytën përfaqësuesit e gjashtë fuqive të mëdha evropiane. Shtetet e vogla ballkanike kishin mbrojtës të tyre kryesisht në forcat e Antantës, sidomos të Rusisë, kurse Turqia kishte përkrahje e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë.
Lufta e Parë Ballkanike në fakt për Shqipërinë do të thoshte shkatërrim i dominimit turk në këtë vend. Por, në këtë luftë, si edhe në rastin me Maqedoninë, erdhën në shprehje pretendimet pushtuese të borgjezisë së shteteve fqinje të Ballkanit, të cilat dërguan ushtri të vetën në Shqipëri, por jo me qëllim që ta çlirojnë nga robëria turke, por ta copëtojnë. Greqia e donte Korçën dhe Gjirokastrën, Serbia daljen në Detin Adriatik, kurse Mali i Zi Shkodrën. Ambicie të njëjta kishte edhe Bullgaria. Të ballafaquar me një situatë të rëndë, patriotëve shqiptarë nuk u mbeti gjë tjetër, pos ta shpallin pavarësinë e Shqipërisë. Kështu, më 28 nëntor të viti 1912, nën ndikimin e fuqishëm dhe interesimin e drejtpërdrejtë të Austro-Hungarisë dhe Turqisë, të shoqëruar edhe nga Gjermania e Italia, u shpall shteti i pavarur shqiptar, që u bë në mënyrë simbolike me ngritjen e flamurit shqiptar në Vlorë nga ana e Ismail Qemali, i cili po atë vit erdhi nga Stambolli. Shpallja e pavarësisë shqiptare ndodhi në Kongresin e Vlorës, më 28 nëntor, 1912, me të cilin kryesoi Ismail Qemali.
Mirëpo krijuesi i vërtetë i shtetit shqiptar, me tërë atë që e bëri deri atëherë për luftë e popullit shqiptar për mëvetësi dhe pavarësi ishte Hasan Prishtina, i cili për shkaqe objektive nuk mundi të marrë pjesë aktin solemn të shpallje, sepse në ato momente historike të popullit shqiptar udhëheqësi i saj i vërtetë ishte i burgosur në burgun e Kalemegdanit në Beogradi, ku u transferua nga burgu i Shkupit më 4 nëntor, 1912, kurse u lirua më 1 prill, 1913. Nën udhëheqjen e Ismail Qemalit, më 4 dhjetor, 1912, u zgjodh qeveria e parë shqiptare me 10 anëtarë, në të cilën Ismail Qemali ishte kryeministër dhe ministër i Punëve të Jashtme, Dom Nikollë Kaçori dhe Preng Bib Doda, zëvendëskryeministër, Myfit Libohova, ministër i Punëve të Brendshme, Abdi Toptani, ministër i Financave, Mit’had Frashëri, ministër i Punës me Botën, Mehmed Pashë Deralla, ministër i Ushtrisë, Luigj Gurakuqi, ministër i Arsimit, Pandeli Cale, ministër i Bujqësisë dhe Lef Nosi, ministër i Postës-Telegrafit.
Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë paraqiste një ngjarje shumë të rëndësishme dhe të veçante, e cila ishte rezultat, para se gjithash i luftës së gjatë çlirimtare të popullit shqiptarë për pavarësi. Në krijimin e shtetit shqiptar ndikim të rëndësishëm pati edhe lufta e fuqive të mëdha dhe e shteteve ballkanike rreth trashëgimisë turke në Ballkan. Në këtë, para se gjithash, duhet të kihen parasysh interesat e Italisë dhe Austro-Hungarisë, kurse lufta e shpejtë e forcave aleate të shteteve ballkanike ndaj Turqisë, drejtpërdrejtë ndikoi te shqiptarët që më fund të shmangin idenë e autonomisë në kuadër të Turqisë dhe ta fillojnë luftën për pavarësisë të plotë. Rezultat i kësaj ishte vendimi historik i Kongresit të Vlorës. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (16)

Konferenca e Londrës
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Mirëpo, me këtë u kalua vetëm një pjesë e rrugës deri në formalizmin e pavarësisë së fituar, sepse në Konferencën paqësore të Londrës, me të cilën përfundoi Lufta e Parë Botëror, zgjidhja përfundimtare e çështjes shqiptare iu la fuqive të mëdha. Por, në Konferencën e Londrës, 20 dhjetor 1912, u soll vendim në dobi të pavarësisë shqiptare. Vitin tjetër, përkatësisht më 29 korrik, 1913, Konferenca vendosi që Shqipëria të bëhet e pavarur, principatë sovrane dhe se fuqitë e mëdha do ta garantojnë pavarësisë e saj dhe do të zgjedhin princ, për të cilin vend, pas shumë debateve, u zgjodh princi gjerman, Vilhelm Vid.
Princ Vidi, më 7 mars 1914 arriti në Durrës, por 7 muaj më vonë, u detyrua të largohet për shkak të rezistencës së popullit shqiptar. Kundër tij, para se gjithash, ishte Italia, e cila frikësohej nga forcimi i ndikimit të Austro-Hungarisë në Shqipëri. Princi formoi qeveri, në të cilën u përfshinë vetëm feudalë - bejlerë shqiptarë që reflektoi shumë pakënaqësi te masat fshatare, të cilin kishin pritur të çlirohen nga robëria shekullore feudale. Por, edhe feudalët shqiptarë nuk ishin të kënaqur nga princi Vid, sepse dëshironin qeveri myslimane dhe ishin të gatshëm të pajtohen për një princ turk apo egjiptas. Kundër princit gjerman sidomos ishte Esat Pashë Toptani, sepse edhe vetë kishte aspirata për ta marrë pushtetin në Shqipëri. Vilhelm Vidi gjatë majit 1914 ndërmori aksione kundër Toptanit, prandaj ai u detyrua të ikë në Itali. Por, pas 3 ditëve erdhi deri te kryengritja në rajonin e Durrësit, e cila shumë shpejt u zgjerua në tërë vendin. Qeveria dhe princi nën kontroll e kishin vetëm rajonin e Durrësit, kurse territoret shqiptare tjera ishin nën kontroll të grupeve të armatosura. Ato u ndihmuan nga Serbia, Greqia dhe Italia, me qëllim që të shkaktohet jostabilitet, e që u shkonte për shtati planeve të tyre për likuidimin e pavarësisë shqiptare.
Princi pati iluzione se në ndihmë do t’i dalin fuqitë e mëdha evropiane, por kur filloi Lufta e Parë Botërore, ai më 3 nëntor 1914, u detyrua të largohet. Pasi nuk ishte shqiptar dhe në krye erdhi me ndihmën e forcave të huaja, princi gjerman duhej të përfundonte ashtu siç përfundoi. Shpallja e pavarësisë së shtetit shqiptar u bë nga ana e Ismail Qemalit – Vlora, atëherë një qytetar i shquar shqiptar, i njohur si simpatizant i madh i Austrisë, edhe pse kohë të gjatë qëndroi në Stamboll. Nën udhëheqjen e tij u zgjodh Qeveria e parë shqiptare, ku pos tij si kryetar, u gjetën edhe Abdi bej Toptani, si ministër i Ushtrisë, Luigj Gurakuqi, si ministër i Punëve Publike dhe Mit’had Frashëri, si ministër i Bujqësisë.
Konstituimi i shtetit shqiptar objektivisht duhej të ishte qëndrim real historik-politik për rregullimin e punëve të brendshme në vend. Por, kjo nuk ndodhi. Shteti i ri shqiptar menjëherë u ballafaqua me pretendimet e shteteve fqinje ballkanike. Ushtria serbe, për shembull, ditët e fundit të nëntorit, 1912, e mor Durrësin dhe Elbasanin, kurse pastaj në marrëveshje me Greqinë e mori Shqipërinë e Mesme deri te lumi Shkumbin. Greqia e mori Shqipërinë e Jugut, e okupoi bregun shqiptar të Detit Jon dhe qytetin e Vlorës, kështu që Qeveria vlonjate e Ismail Qemalit shtrihej vetëm midis qyteteve Vlorë, Fier, Lushnjë, Berat dhe Gjirokastër.
Personalitet i rëndësishëm politik i Shqipërisë në atë kohë ishte edhe Esat Pashë Toptani, për të cilin thuhej se është një nga personalitetet më të njohur dhe më të rëndësishëm në Shqipëri. Ai vinte nga familja e njohur Toptani nga Tirana, e cila në Shqipëri kishte shumë hapësira tokësore. Ai ishte i njohur si pasha turk dhe mbrojtës i Shkodrës gjatë luftërave ballkanike. Toptani në fillim nuk e njohu Qeverinë vlonjate të Ismail Qemalit, por më vonë edhe ai u përfshi në të. Por, edhe pos kësaj, marrëdhëniet e tyre të ndërsjella asnjëherë nuk qenë të mira. Shpesh ata u kundërshtuan dhe u ndanë.
Nën presionin e fuqive të mëdha, Serbia u detyrua t’i lëshojë territoret shqiptare, të cilat me ndihmën e fuqive të mëdha i mori Toptani dhe në Durrës formoi qeverinë e tij. Por, pas mossuksesit për ta shtrirë pushtetin e tij në tërë Shqipërinë, Toptani pranoi të bëhet anëtar i Qeverisë së Ismail Qemalit. Në gjysmën e dytë të vitit 1913, situata e brendshme e Shqipërisë sërish ishte e tendosur dhe konfuze, kurse në jetën politike ndjeheshin konfrontime të ndryshme politike, interesa dhe lëvizje. Në disa pjesë të vendit u riaktivizuan idetë e vjetra xhonturke për kthimin në pushtet të sulltani turk, kurse princi të jetë njeri i islamit, ndërsa disa krerë shqiptarë, si Bajram Curri, Hasan Prishtina, Isa Boletini dhe të tjerë kërkonin revizonin e Marrëveshjes së Londrës dhe krijimin e shtetit shqiptaromadh.
Duke e shfrytëzuar situatën e tillë konfuze të brendshme, ushtria serbe sërish hyri në Shqipëri, me përpjekje për ta mbajtur “kufirit strategjik” për sigurinë e saj, e cila shtrihej nëpër Luginën e lumit Drin e deri në derdhjen e saj, në Detin Adriatik. Por, pas demarshit nga ana e Austro-Hungarisë dhe pas këshillave të Rusisë Cariste, Serbia u detyrua të tërhiqet nga Shqipëria. Por, pavarësisht kësaj, feudalët e ndarë dhe të konfrontuar, krerët e fiseve dhe ata politik e vazhduan luftën pa kompromis për pushtet. Ajo luftë u përcoll me pasoja të rënda dhe të përgjakshme, kështu që ndër popull dukshëm u shtua revolta. Jeta, përfshi edhe atë politike, në Shqipërinë e sapo krijuar bëhej edhe më e rëndë dhe më e komplikuar, sidomos për shkak të interesave të veçanta të fuqive të mëdha evropiane për këta rajon. Ato inicionin dhe përkrahnin krijimin e shteteve të reja, por gjatë kësaj secili prej tyre kishte edhe interesat e veta të veçanta, të cilat dallonin nga interesat e të tjerëve. Për shkak të gjithë kësaj, ky vend, atëbotë, shpesh gjendej buzë luftës qytetarë, kurse konfliktet e shpeshta të rënda e të armatosura ishin dukuri e shpeshtë.
Si rezultat i situatave të tilla të brendshme dhe nën ndikimin e fuqive të mëdha evropiane, Qeveria e Ismail Qemalit, më 22 janar 1914, dha dorëheqje. Ismail Qemali e lëshoi vendin dhe shkoi në Austri. Më 17 mars, 1914, në Durrës, i cili ishte shpallur si kryeqytet, u formua Qeveria e re shqiptare, kryetar i së cilës dhe ministër i Punëve të Jashtme u zgjodh Turhan Pasha, ish deputet i Portës, ambasador turk në Petrograd dhe personalitet i shquar shqiptar. Esat Pasha u bë ministër i Ushtrisë dhe ministër i Punëve të Brendshme, Hasan Bej Prishtina, ministër i Postës, kurse dr. Mihail Turtuli, ministër i Arsimit.
Paralelisht me konfrontimet e shpeshta të popullatës, pavarësisht që Shqipëria formalisht ishte shtet i pavarur, marrëveshjet për ndarjen e territorit të saj vazhduan edhe gjatë Luftës së Parë Botërore, nga e cila më së shumti përfitoi Italia, të cilës në Marrëveshjen e Londrës prej 26 prill 1915 i ishin premtuar Vlora dhe disa pjesë të Shqipërisë Jugore dhe Jug-perëndimore. Duke shfrytëzuar pozitën e saj specifike në këtë konfrontim të madh botëror, Shqipëria bënte përpjekje që të infiltrohet si me interesa të saja ashtu edhe me ndikim, duke i plotësuar ndikimet e dobësuara të Austro-Hungarisë. Rivalitetet e shteteve fqinje ballkanike për pushtet në Shqipëri si dhe konfrontimet e brendshme të krerëve të ndarë të borgjezisë shqiptare dhe feudalëve të vjetër, vazhduan edhe në periudhën e ardhshme, kurse pranimi faktik i pavarësisë shqiptare nga ana e bashkësisë ndërkombëtare pasoi pas largimit të trupave italiane nga territori i saj, kur më 17 dhjetor, 1920, Shqipëria u pranua në anëtarësinë e Shoqatës së Popujve. Pranimin e saj e kundërshtuan Jugosllavia dhe Greqia, duke e justifikuar tezën se Shqipëria nuk është shtet i qëndrueshëm. Ato qenë të përkrahur nga Franca, por Britania e Madhe ishte ajo që përkrahu pranimin e Shqipërisë në Shoqatën e Popujve, kështu që protestat e këtyre tre vendeve mbeti pa rezultat konkret. Por, në këtë drejtim meritë patën edhe SHBA-të dhe kryetari Vilson.
Njëkohësisht me luftën për largimin e ushtrisë italiane, në Veri të Shqipërisë zhvillohej luftë kundër pretendimeve të borgjezisë jugosllave për krijimin e një lloj tampon shteti në territorin e Shqipërisë, e njohur si Republika e Mirditës. Por, kah fundi i vitit 1921 territori i plotë i Shqipërisë u lirua nga trupat e huaja, me çka përfundimisht u zgjodh çështja e pavarësisë shqiptare. Në Konferencën e ambasadorëve të shteteve të mëdha fitues kundër Gjermanisë dhe aleatëve saj, më 9 nëntor 1921, ishte sjellë vendim për pranimin e pavarësisë shqiptare, por me të cilën Italisë i pranohej “interesi special” për mirëmbajtjen e pavarësisë shqiptare, që Qeveria italiane e shfrytëzoi deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, kur më në fund u detyrua të tërhiqet nga një “privilegj” i tillë.
Pas Luftës së Parë Botërore, gjendja politike dhe disponimi në Ballkan, shumë shpejt ndjeshëm ndryshuan. Çdo shtet bënte përpjekje që maksimalisht t’i shfrytëzojë gjasat e veta për realizimin e pretendimeve dhe aspiratave të ëndërruara për të qenë zot të hapësirave ballkanike. Në kushte të tilla, manipulimet politike të disa nga fuqitë e mëdha, sidomos të Austro-Hungarisë, hasin në tokë pjellore dhe vegjetacion. Njëkohësisht, duke i mbivlerësuar meritat e veta për fitoren mbi Perandorinë osmane dhe largimin e saj nga territoret evropiane, secila nga shtet ballkanike dëshironte të marrë sa më shumë territor, në veçanti nga Maqedonia. Si rezultat i marrëdhënieve të tyre të ndërsjella të komplikuara, që dita ditës bëheshin edhe më të ashpra, kanosjet luftarake bëheshin edhe më të shpeshta dhe më serioze. E gjithë kjo më nuk mund të trajtohej si një blof politik i padhembshëm.
Në skenën politike të Ballkanit, për shkak të specifikave të interesave të veçanta, dalëngadalë u polarizuan forcat dhe në njërën anë u bashkuan forcat e Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë, ndaj të cilave në një mënyrë gravitonte edhe Rumania, përderisa në anën tjetër mbeti vetëm Bullgaria. Në prag të Luftës së Dytë Ballkanike, më 1 qershor, 1913, Serbia dhe Greqia bënë aleancë, me çka edhe Rumania iu bashkua, duke shpresuar se me këtë do t’i mbrojë interesat e saja në Dobruxha dhe ndaj Bullgarisë, e cila gjithnjë e më shumë hynte zonën gravituese të Austro-Hungarisë, për çka mbreti Ferdinand kishte rol të rëndësishëm. Forcat e marrëveshjes trepalëshe, sidomos Rusia, përpiqeshin ta ndalojnë konfliktin e mëtejmë, të sigurojnë demobilizim të efektivave ushtarake dhe ta pamundësojnë luftën e ndërsjellë. Mirëpo, për këtë nuk patën sukses, kështu që lufta ishte pashmangshme. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (17)

Lufta e Parë Ballkanike (tetor1912-mars 1913) - pushtimi i Makedonisë dhe Kosovës
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Më 29 qershor, 1913, një muaj pas Marrëveshjes së Londrës, trupat bullgare i filluan operacionet ushtarake kundër Serbisë dhe Greqisë gjatë vijës së demarkacionit të Maqedonisë. Kështu filloi Lufta e Parë Botërore. Meqë Austro-Hungaria nuk ia dha ndihmën e pritur, kurse Gjermania dhe Italia qëndruan anash, Bullgaria pothuaj mbeti e vetmuar dhe jo që nuk u mori territoret e dëshiruara, por filloi t’i humbë edhe ato që më parë i kishte përvetësuar, kështu që pas kthimit në Edrene të Turqisë, filloi të lutet për paqe. Me intervenimin e fuqive të mëdha erdhi deri te ndërprerja e veprimeve luftarake dhe më 30 korrik në Bukuresht filloi Konferenca paqësore, në të cilën, pas dhjetë ditëve, më 10 gusht të të njëjtit vit, u nënshkrua Marrëveshja Paqësore e Bukureshtit. Me këtë Marrëveshje, nga Maqedonia Serbia e mori pjesën e Vardarit, përkatësisht pjesën më të madhe nga e ashtuquajtura “Zona e kontestuar” (Shkup, Veles, Ohër, Strugë), Greqia pos Maqedonisë Jugore me Selanikun, mori edhe pjesë nga Thrakia Perëndimore, përderisa një pjesë e Thrakisë Lindore me Edrenën iu kthye Turqisë. Rumania e mori Dobruxhën.
Pos Maqedonisë, situata vlonte edhe në Shqipëri e Kosovë. Të ballafaquar me okupatorë të ri, populli shqiptar kushedi për të satën herë sërish organizoi kryengritje. Pak para shpalljes së pavarësisë shqiptar, në Shkup, më 14 tetor, 1912, u formua Komiteti i Pavarësisë (Shpëtimit) Shqiptare, anëtarë të të cilit ishin Hasan Prishtina, Bajram Curri, Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani etj. , qëllimi bazë i të cilëve ishte t’i njoftojë fuqitë e mëdha evropiane se populli shqiptar i mori armët, por jo në mbrojtje të Perandorisë osmane, por për t’i çliruar territoret e veta të okupuara. Dy vjet më vonë, në Vushtrri, më 26 mars, 1914, u organizua një kryengritje e madhe, në ballë të së cilës ishte kushëriri i Hasan Prishtinës, Zjenulla bej Berisha, kurse Komiteti i organizatave kombëtare revolucionare në Ballkan shpalli Deklaratën, në të cilën, ndër të tjera, theksohej se “Shqiptarët në Kosovë kanë pjesëmarrje aktive në të gjitha luftërat për çlirimi dhe bashkim në një shtet kombëtar të gjithë popullit shqiptar”, por “nga forcat imperialiste populli u dënua dhe në vend nga regjimi osman, u okupua nga regjimi edhe më gjakësor, ai serb”.
Pas mbarimit të Luftës së Parë Ballkanike, Shqipëria, më 28 nëntor, 1912, shpalli pavarësinë. Por, ajo ishte gjysmake, sepse Kosova ishte e okupuar nga Serbia dhe Mali i Zi, pushteti i të cilëve filloi pamëshirë t’i trajtojë shqiptarët e shquar. Kështu, për shembull, truri i Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare, Hasan Prishtina, bashkë me Nexhip Dragën, Idriz Seferin, Nuredin beun, Xhemal beun etj. u burgos në burgun e Kalemegdanit në Beograd, prej ku u lirua më 1 prill, 1913. Pas lirimit, ai menjëherë shkoi në Kosovë dhe filloi me organizimin e luftës kundër okupatorit serb. Nga Kosova Hasani shkoi në Shqipëri, ku miku i tij i vjetër nga koha e Parlamentit turk, Ismail Qemali, më 4 dhjetor 1912 formoi Qeverinë e parë të Përkohshme Shqiptare në Vlorë.
Pas okupimit të Kosovës dhe gjendjes së komplikuar dhe të paqartë të Shqipërisë, Hasan Prishtina, Bajram Curri dhe krerët tjerë shqiptarë, për shkak të sigurisë së tyre, disa herë u detyruan të qëndrojnë në Vjenë. Por, edhe përkundër rreziqeve objektive, Hasan Prishtina shpesh vinte në Kosovë, ku merrte pjesë në organizimin e rezistencës së popullatës shqiptare në Dibër dhe Lumë, si dhe në shumë aksione diversantë. Më 12 shkurt, 1915, ai personalisht u vendos në krye të kryengritjes në Zhur, duke e zgjeruar veprimtarinë e kryengritësve në rajonin prej Qafë Thanës e deri në Gjakovë.
Baraspesha e Ballkanit nuk u arrit as pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore Imperialiste, e cila ishte rezultat i garës së fuqive të mëdha për ndarjen e sërishme të botës. Për shkak të realizimit të aspiratave të saja hegjemoniste, forcat e Antantës bënë përpjekje për kthimin në anën e saj të Bullgarisë, Greqisë dhe Rumanisë. Përpjekje të njëjta në këtë plan u bënë edhe nga ana e forcave qendrore, që çoi drejt ringjalljes së sërishme dhe shtrimin e çështjes maqedonase në rendin e ditës së politikë ballkanike dhe evropiane. Ndërkohë, forcat evropiane hartuan kombinacione të ndryshme manipuluese dhe variante rreth ndarjes së pjesëve, apo thënë më mirë, tërë Maqedonisë. Një kohë Antanta ëndërronte ta përtërijë Lidhjen e dështuar ballkanike me plotësimin e disa aspiratave territoriale të Bullgarisë, të cilën gjë e kundërshtuan Serbia dhe Rumania. Qeveria e Pashiqit iu kundërshtua kësaj me arsyetimin se me këtë do të humbej Lugina e Vardarit dhe rruga drejt Selanikut. Nga ana tjetër, qarqe të Berlinit ia ofruan Serbisë Shqipërinë Veriore nëse pranonte paqe separate dhe nëse ia lë Maqedoninë Bullgarisë, të cilën Serbia nuk e pranoi.
Pa humbje të rënda në fushën e luftës, më 29 shtator, 1918, Qeveria bullgare u detyrua ta pranojë marrëveshjen paqësore, me të cilën, pos të tjerave, parashihej tërheqja e armatës bullgare nga territoret e okupuara nga ana e Serbisë dhe Greqisë në vitin 1915, demobilizim dhe çarmatim të ushtrisë bullgare dhe abdikim të Mbretit Ferdinand. Humbja e thellë e fuqive qendrore në mënyrë ndërkombëtare u verifikua me Konferencën paqësore të Parisit, në të cilën anëtaret e Antantës, imtësisht u njoftuan me çështjen maqedonase, e cila u trajtua në kuadër të planeve të rregullimit pas luftës të Evropës dhe Ballkanit. Për këtë kontribuuan edhe shumë apele, memorandume dhe protesta të maqedonasve në vend të ndryshme të botës, të cilët kërkonin të pengohet bashkëngjitja e Maqedonisë cilitdo shteti ballkanik.

Lufta e Parë Botërore - ripushtimi i Kosovës dhe i Maqedonisë

Para fillimit të Luftës së Parë Botërore në Maqedoni, Kosovë dhe Sanxhak vlonte si zgjua bletësh, kështu që ushtria serbe u mundua mjaft më kryengritjen e popullatës së atjeshme. Lëvizja e parë më e organizuar e shqiptarëve ndodhi më 29. 9. 2013, kurse një muaj më vonë dhe hyrja më e madhe e shqiptarëve në Maqedoni, kështu që në fillim të viti 1919 në Shqipëri u dëgjuan zëra se Maqedonia do të bëjë kryengritje, e cila do të zgjerohet edhe në Serbinë e Vjetër.
Në Tetovë dhe rrethinë mbretëronte anarki e vërtetë, sepse shqiptarët e ushtrisë bullgare e plaçkitnin popullatën, ndërsa në rajon e Kërçovës, duka Kalame nga Zajazi, me 20 shqiptarë e mori grykën strategjik dhe të rëndësishëm të Malit të Thatë. Edhe pse ishin të nxitur nga agjenti serb, Esat Pashë Toptani, popullata shqiptare nuk pranonte kurrfarë pushteti, kurse në krye të saj qëndronte Nuredin Koti.
Në disponim politik të shqiptarëve në rajonet e shtetit serb, pos plaçkitjes masive të mallit të popullatës lokale nga ana e ushtrisë serbe, në masë të madhe ndikonin ngjarjet në Shqipërinë fqinje, ku populli iu kundërvu me kryengritje okupatorit austro-hungarez, me të cilin deri atëherë bashkëpunoi. Meqë ekzistonte rreziku se me atë kryengritje italianët do të bëjnë ndonjë komplot, e që do të mund të zgjerohej edhe më territoret serbe, udhëheqësi ushtarak serb, Kosta Peçanec, iu urdhërua ta pengojë depërtimin e mëtejmë të ushtrisë së saj të padisiplinuar. Duke shfrytëzuar këtë situatë, në Dibrën e Poshtme dhe të Epërme, italianët dërguan agjentët e tyre që ta nxisin popullit për vetë-përcaktim. Politikën e tillë italianët e vazhduan edhe në Shkodër, ku agjitonin për krijimin e Shqipërisë së Lirë nën protektoratin italian. Kundër serbëve, italianët i nxitnin edhe malazezët, duke u premtuar kthimin e mbretit të komprometuar, Nikolla.
Si rezultat i një politikë të tillë, më 7 nëntor, 1918, në Shkodër, shqiptarët kërkuan që të gjitha viset ku flitet gjuha shqipe të bashkohen me Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut. Kësaj kërkese iu bashkëngjitën edhe krerët nga Ulqini, të cilët kërkonin që i gjithë bregdeti malazez t’i bashkohet shtetit shqiptar.
Në nëntor dhe dhjetor, 1918, rreth Pejës shpërtheu konflikti i armatosur, ku malazezët, shqiptarët dhe vllahet e vjetër u futën në territorin e rajonit të divizionit të Ibrit dhe bënë mjaft zullum. Dy muaj para kësaj, rreth 25 tetorit, filloi lëvizja e shqiptarëve të Kosovës kundër vendosjes së organeve serbe komunale në pushtet. Daljen nga situata e rëndë serbët e shihnin në çarmatosjen e shqiptarëve. Mirëpo, kjo përfundoi pa sukses, sepse në Vushtrri, pas sulmit të parë, shqiptarët, të udhëhequr nga Feriz Shabani dhe Fejzulla Saraçi, realizuan sulmin e dytë mbi njësinë e Komunës së Polluzhës, derisa në Drenicë një çetë e armatosur prej 50-60 shqiptarë, tentuan ta mënjanojnë kryetarin e komunës. Meqë konfliktet nuk pushuan, kah fundi i viti 1918, kryesuesi i forcave aleate në Ballkan, Franc D’Epre, mori një ankese nga popullata e Pejës dhe rrethinës, në të cilën shqiptarët kërkonin të çlirohen nga serbët dhe të bashkohen me shqiptarët tjerë. I ballafaquar me situatë të rëndë, D’Epre propozoi që në rajonet e lartpërmendura me shpejt të forcohet pushteti serbe. Nuk ndihmoi as fakti se kryeshefi serb në Pejë në 5 komuna për kryetar emëroi shqiptarë, edhe atë pas ankesave të fshatarëve.
Pas arritjes së kalorësisë franceze në Gjakovë, 3 shqiptarë të shquar, kreut francez të kësaj kalorësie, ia dorëzuan porosinë nga Gjakova dhe Peja, se këto qytete me rrethinë duhej t’i takojnë Shqipërisë. Rezistencë të shqiptarëve të armatosur kundër pushtetit serbe pati edhe në Llap dhe rrethinën e Vushtrrisë, kurse në Rozhajë u sulmua depoja ushtarake. Ushtria serbe nuk pati zgjidhje tjetër pos sërish t’i qaset çarmatimit masiv të popullatës shqiptare.
Mirëpo, çarmatimi nuk shkonte lehtë, edhe përkundër faktit se ishin burgosur udhëheqësit e shquar shqiptarë, siç ishin Fejzulla Saraçi nga rajoni i Vushtrrisë, Halil Zuka nga Stroevca, Hafiz Rexhepi nga Karimani, Izet Pendija e tjerë. Në rajonin e Vushtrrisë shqiptarët bënë një rezistencë në fshatin Radovcë, në Jabllanicën e Poshtme, Novo Sellë e vende tjera. Por, kjo rezistencë nuk ishte e organizuar mirë e as e koordinuar. Por, edhe përkundër kësaj, gjatë vetë çarmatimit, shqiptarët realizuan disa kundër-aksione. Shqiptarët filluan ta zbatojnë praktikën e mbajtjes së tubimeve me liderë të shquar, duke u përgatitur në rajonin e Malësisë që ta sulmojnë Metohinë, për të cilin qëllim ishin mbledhur rreth 30.000 shqiptarë. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (18)

Mbretëria SKS
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Edhe pavarësisht faktit se shqiptarët më të shquar ishin për mbetje në kuadër të Mbretërisë SKS, nga Shkup, me përkrahje të italianëve propagandohej në shërbim të pavarësisë shqiptare dhe tubimeve etnike. Me qëllim që të mbeten pa udhëheqje, ata që nuk i bindeshin pushtetit serb, u soll vendimi për internimin e shqiptarëve që ishin me ndikim. Mirëpo, ata këtë nuk e lejuan dhe ikën anëve të ndryshme. Me këtë, çarmatimi i shqiptarëve nuk u realizua plotësisht, kështu që vazhdoi edhe gjatë dhjetorit të viti 1918. Një nga vatrat e rezistencës ishte në fshatin Sllavkovcë në rrethinën e Vushtrrisë, udhëheqësi i të cilës ishte Bell Popov. Përderisa pushteti serb ishte i preokupuar me këtë problem, në rrethin e Gjakovës u tubuan krerët shqiptarë jo vetëm nga viset e Shqipërisë, por edhe nga Serbia, me qëllim që të arrihet marrëveshja për krijimin e autonomisë shqiptare nën protektoratin italian, q u bë në regjinë e konsullit italian në Shkodër.
Pas kalimit të disa shqiptarëve të shquar në Shqipëri, dhe pas kthimit të tyre në Serbi u soll vendimi për kryengritjen ne Metohi, me qëllim që ajo t’i bashkohet Shqipërisë. Për këtë qëllim, ndihmë do të duhej të jepte Italia, agjitatorët e së cilës në Shqipëri kishin përgatitur rreth 50.000 njerëz, të cilat nga secila anë do të shkonin në Metohi. Në ato kohë kryengritja ishte e nevojshme politikisht, për shkak të Konferencës paqësore që mbahej në Paris, e cila sidomos ishte angazhuar të zgjidhë fatin e Shqipërisë dhe kufijve të saj. Njëkohësisht, pos rajonit të Malësisë, përgatiteshin aksione edhe në Lumë, Ras dhe Dibër, me ndihmën e trupave italiane, kurse kah midisi i dhjetorit të po atij viti në rrugën Pejë - Mitrovicë e Kosovës filloi aksioni i hajnave profesional. Mirëpo, veprimi ushtarak nga Shqipëria, e planifikuar pas kryengritjes në Metohi nuk pati sukses, e që me siguri ishte rezultat i këshillimit tre-ditor në Babel-Baka, ku u vendos që sulmi të prolongohet për shkak të përgatitjeve jo të plota, mos pasjes unitet dhe plogështisë së disa individë, mungesa e katolikëve si dhe për shkak të faktit se atëherë nuk kishte italianë të mjaftueshëm në rripin kufitar kah Mbretëria SKS.
Në fillim të vitit 1919 vazhdoi e njëjta situatë dhe me asgjë nuk dallonte nga ajo e mëparshme. Si rezultat i arritjes së madhe të trupave italiane në kufirin jugosllav, shpërtheu kryengritje lokale në Plavë dhe Guci, kurse mbi 3000 shqiptarë me force tentuan ta kalojnë kufirin jugosllav. Mirëpo, me përjashtim të udhëheqësit të vjetër, Bajram Curri, krerët shqiptarë kryesisht ishin në shtëpitë e tyre, e që sipas vlerësimit serb, edhe përkundër gjendjen kaotike në Shqipëri, vetëdija kombëtare për politikë të pavarur dhe bashkim edhe më tej nuk i kishte marrë përmasat e nevojshme. Në nahinë e Gjakovës ekzistonte antagonizëm i madh midis myslimanëve dhe katolikëve, kurse disa udhëheqës shpirtëror kishin deklaruar se populli shqiptar nuk është i pjekur për pavarësi, duke u gjetur midis Turqisë dhe Italisë. Myslimanët më shumë ishin të gatshëm ta pranojnë Mbretërinë SKS, kurse katolikët ishin me Italinë.
Udhëheqësit shqiptare në Metohi dhe Plavë e Guci nga pushteti serb kërkuan që aty të vendosen organet e pushtetit serb, sepse organet malazeze nuk mund t’i duronin. Mirëpo, meqë kjo nuk ishte pranuar, filloi plaçkitja masive në Mal të Zi, kështu që shqiptarët e atjeshëm të përkatësisë myslimane me armë u mbrojtën nga hajnat e Vasojeviçit, çka shkaktoi kryengritje në Plavë dhe Guci, kur shqiptarët publikisht shprehën detyrën të ndahen nga Mali i ZI dhe t’i bashkohen Shqipërisë së pavarur. Pasi qetësia dhe paqja nuk u arritën, për këtë kuptoi edhe opinioni ndërkombëtar, kështu që në Plavë dhe Guci u tubuan rreth 50.000 shqiptarë të armatosur, qëllimi bazë i të cilëve ishte marrja e Pejës. Lëvizja ishte ndihmuare dhe nga italianët dhe oficerët malazez renegat.
Lëvizja drejt Pejës u realizua në 3 kolona: përmes Deçanit, përmes luginës së Bistricës dhe përmes Rugovës. Edhe pos kryengritjes shumë të dobët, forca e Divizionit të Ibrit u tregua e pamjaftueshme. Por, edhe pos kësaj, shqiptarët u mundën, sepse zbatuan taka guerile, të kombinuara me sulme dhe tërheqje të shpejta. Humbja ishte e patjetërsueshëm, kështu që kryengritësit u tërhoqën në Plavë, ku filluan sërish të tubohen dhe të bisedojnë. Gjatë gjithë kohës në Prishtinë vepronte Haxhi Allaga, i cili ishte i lidhur me princin Vilhelm Vid në Durrës, i cili kah fundi i shkurtit udhëtoi në Stamboll, ku u takua me Fuadin, vëllain e Danush beut, kryetar i Klubit shqiptar në Stamboll.
Pothuaj në të njëjtën kohë në Vushtrri u themelua Komiteti ilegal shqiptar, ku me udhëzimet e veta rolin kryesor e kishte Hasa Prishtina, i cili me kalimin e kohës do të bëhet figura qendrore dhe shtylla kryesore e lëvizjes çlirimtare. Në qetësimin e myslimanëve më së shumti pritej nga kleri mysliman, që i konvenonte politikës tradicionale serbe. Si rezultat i kësaj, nën justifikime të ndryshme, në një numër të madh qytetesh dhe fshatrash në Jug të Serbisë xhamitë u mbyllën, kështu që në Prishtinë, Prizren dhe Novi Pazar ato kalon nën kompetencën të ushtrisë, kurse në Prijepole medreseja ishte shndërruar në shtëpi bonjakësh, ndërkaq në Manastir xhamia u shndërruar në fabrikë.
Situata në terren vetëm përkohësisht u qetësua. Kah mesi i prillit të vitit 1919, në rrethin e Pejës u shënuan trazira të mëdha. Në atë pjesë kishin ardhur kaçakët nga Shqipëria, të cilët ishin pranuar në Kosovë dhe Metohi, kurse veprimtaria e tyre ishte forcuar edhe më tepër. Dukuria e re ishte pakënaqësia e malazezëve në Pejë dhe rrethinë nga regjimi ekzistues, sidomos kjo pakënaqësi kishte të bënte me organet gjyqësore, të cilët u deshtë të intervenojnë për t’u ndaluar plaçkitja e pasurisë. Në Shqipëri në rrjedhë e sipër ishte organizimi intensiv i kaçakëve dhe të tjerëve për të hyrë në Mbretërinë SKS, me të cilat përgatitje drejtpërdrejt merrej udhëheqja e Komitetit të Kosovës në Shkodër, në krye me kryetarin Hadri Efendija, mjek i mëparshëm i ushtrisë turke dhe Bedri Pejani, profesor pejan.
Në Podujevë, Grabash, Bajçim, Llap, Vushtrri dhe fshatra tjerë gjendeshin kaçakë mirë të armatosur, ku ishte fshehur një sasi e madhe e armatimit. Shqiptarët jetonin në fise, të cilët gjithmonë ishin kundër klasës dhe kombit qeverisës. Ata ankoheshin sidomos për xhandarmerinë e pranuar nga radhët e famëkeqit Kosta Peçanac, kështu që serbët vëmendje të veçantë i kushtonin krerëve shqiptarë dhe turq, sidomos Sefedin bej Mahmudbegoviqit (Begolli), i cili ishte me ndikim dhe i cili angazhohej për një bashkësi midis serbëve dhe shqiptarëve. Rëndonte edhe zgjedhja e çështjes, e vendosjes dhe mbajtjes së familjeve malazeze të shpërngulura.
Mirëpo, shpërthyen trazirat, kurse në Drenicë u rebelua udhëheqësi i kaçakëve, Azem Bjeta, i cili e sulmoi gjykatën dhe rëndë plagosi dy xhandarë. Trazirat shpërthyen edhe në Podrimje, që në fakt paraqiste fillimin e kryengritje, për të cilën u arrit marrëveshja në Shqipëri midis emisarit të Kosovës dhe të besuarve italianë. Me këtë, në të vërtetë, pritej t’i tregohet edhe Konferencës Paqësore në Paris se shqiptarët nga ato vise nuk duan të ndahen nga Mbretëria e SKS dhe as t’i bashkohen Shqipërisë.
Pejës i kanosej rreziku jo vetëm nga drenicasit, por edhe nga malazezët, kurs depërtimi i rebelëve nga rajoni i Zveçanit u ndalua, por depërtimi kishte tërhequr kaçakët e vjetër Sadik Rama nga Gjurgjeviqi dhe Ramadan Shabani nga Kijeva që ta marrin pushtetin e këtij rajoni. Ata më pari ishin të lidhur me Azem Bejtën. Lëvizje patën edhe në rajonin e Dukagjinit, prandaj u pa qartë se ky aksion ishte pjesë e një programi më të zgjeruar dhe nuk bëhej fjalë për mbetje të kaçakëve të thjeshtë. Pas lëvizjes qëndronin italianët me agjitacionin për mbretin Nikolla. Prandaj këto trazira mund të shuheshin vetëm me një ushtri më të fortë, me qëllim që populli shqiptar mos t’i bashkohej kaçakëve.
Edhe përkundër asaj se ushtrisë serbe kjo i shkonte për shtati, italianët vazhdonin t’i armatosnin shqiptarët me mitralozë dhe topa, midis të cilëve ishin edhe Azem Bjeta, Sadik Rama etj. Ndërmjetësuesit e tyre kryesorë te italianët ishin anëtarët e Komitetit të Kosovës në Shkodër, në krye me Hadi Efendinë dhe Bedri Pejani. Shumë shpejt Azem Bejta, Sadik Rama, Bedri Pejani etj. u gjetën pranë 2.000 të ardhur të Gashët dhe Krasniqët, ku edhe i kishin pranuar. Plani ishte që të merren të gjitha viset deri në Pejë e Gjakovë. Si rezultat i kësaj, në javën e parë të gushtit në Drenicë shpërthyen trazira me intensitet të shtuar, kurse në Llap 300 kaçakë i sulmuan serbët, e morën komunën Krepeniq dhe u përgatitën për sulm të përgjithshëm të Podujevës. Kudo që shkonte me kaçakët e tij, Azem Bejta bënte përpjekje për t’i bindur shqiptarët se ato vise do t’i takojnë Shqipërisë.
Gjendja në rajonin e Gjilanit ishte edhe më e rëndë. Rrugët prej Gjilani deri në Kumanovë e Ferizaj ishin të mbyllura, kurse në Gjilan ekzistonte organizata e shqiptarëve dhe turqve që kishte lidhje me Shqipërinë. Në këtë gjendje të përgjithshme u përfshi edhe Hasan Prishtina, i cili atë kohë jetonte në Durrës, kurse Hasan Zeqiri i cili mbërriti në Mitrovicë e pastaj në Vushtrri dhe Prishtinë, gjithkund e çoi porosinë që të formohen grupe nga 10-15 njerëz për vrasjen e përfaqësuesve serb të pushtetit, për kallje të shtëpive të tyre, objekteve komunale e shtetërore, shkëputjen e telave të telefonit dhe diversione tjera. Kjo nevojitet të bëhet me qëllim që t’i tregohet Evropës se populli shqiptar është i pakënaqur nga administrata serbe dhe se për synim ka krijimin e Shqipërisë së Madhe.
Në Shqipërinë Veriore bëheshin përgatitje të përbashkët midis shqiptarëve. Malazezët e mbretit Nikolla dhe okupatorët italianë bëheshin gati për ta sulmuar Mbretërinë SKS. Në krye të shqiptarëve ishte Hasan Prishtina, Ahmed bej Magja nga Gjilani, Qerim bej Mahmutbegoviqi nga Peja dhe Belesh beu nga Kastrati. Operacioni duhej njëkohësisht të fillojë në Mitrovicë, Pejë, Gjakovë dhe Prizren, kurse disa ithtarë të Stjepan Radiqit duhej të shkonin në Zvicër dhe Itali për të biseduar me përfaqësuesit malazez për aksion të përbashkët. E tërë organizata ishte e financuar nga Italia. Në gusht të vitit 1919 në Prizren u lajmëruan forma të gueriles së qytetit, kështu që shumë shpejt ushtria jugosllave u detyrua të tërhiqet nga brezi kufitar i Shqipërisë, të cilën ushtria serbe e mori kah mesi i vitit 1815, kurse Shqipërisë iu njohën kufijtë e vitit 1913. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (19)

Lëvizjet çlirimtare kundër pushtimit serb (1919-1933)
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski



Në Drenicë, Shalë dhe Llap erdhi deri te kryengritja në pajtim me vendimin e 12 myslimanëve të Mitrovicës së Kosovës. Midis mitrovicasve me qëndrim armiqësore ishte edhe industrialisti Ferhat Draga, i cili u takua me disa krerë të shquar shqiptarë, me të cilët u morën vesh ta sulmojnë Vushtrrinë, Në krye të grupit të Mitrovicës, pos Ferhat Dragës ishte edhe Riza Efendija, Tahir Beu dhe disa qytetarë me autoritet. Këshilli, në rajonin më të gjerë të Mitrovicës, e drejtoi trazirën dhe dha urdhra që të bëhen vrasje në viset tjera, me qëllim që të përfshihet ushtria serbe dhe me këtë shqiptarët do të çliroheshin nga administrata serbe.

Shpresa kryesore e shqiptarëve ishte ardhja e italianëve në Pejë dhe bashkimin e Dukagjinit me Shqipërinë si dhe të gjitha viseve ku flitet gjuha shqipe. Kryengritja në fillim shpërtheu në Lindje, kurse italianët morë obligim ndaj lëvizjes dhe me thellë Dukagjin, konkretisht në Drenicë. Këtu, Azem Bejta haptas tha se është i besuari i Italisë dhe i vrau të gjithë ata që shpreheshin për Mbretërinë e SKS. Streha kryesore e shokëve të Azemit ishte në rrethin e Vushtrrisë. Inspirues i një veprimi të këtillë ishte Ferhat Draga dhe njerëzit e tij nga rreth i Mitrovicës, kështu që lëvizja nga Vushtrria mund ta ndezte tërë Dukagjinin.

Plani ishte që kryengritja të shpërthejë nëse fuqitë evropiane brenda 20 ditëve nuk i largojnë serbët nga Dukagjini dhe Mali i Zi, me çka njëkohësisht ushtria italiane do të hynte në Mal të Zi, kinse për ta vënë rendin. Meqë planet nuk ishin reale, kryengritja vazhdimisht prolongohej, pare se gjithash, për shkak se atëherë Mali i Zi për Italinë ishte më i rëndësishëm se Dukagjini. Kryengritja duhej të fillojë në Shalë dhe menjëherë të zgjerohet. Gjendja në rajonin e Vushtrrisë nuk ishte e qëndrueshme. Shqiptarët vranë disa serbë, ndërkaq kundër-aksioni filloi më 11 tetor. Në Shqipëri nga Stambolli anijet italiane sillnin përforcim ushtarak. Në Stamboll ekzistonte Komiteti shqiptaro-maqedonas, që dispononte me 70 mijë lira dhe 1. 200 komitë gjithnjë të gatshëm për aksione.

Në fillim të Luftës së Parë Botërore Selaniku me 2/3 popullatë hebre i takonte Perandorisë osmane, por Greqia, Bullgaria dhe Serbia dëshironin ta kenë në përbërje të tyre. Në atë kohë Britania e Madhe, Franca e pastaj edhe Austro - Hungaria, Italia dhe SHBA dëshironin që Selanikun ta shndërronin në bazë të tyre detare-ekonomike dhe vend-vëzhgim të politikës. Fuqitë e mëdha, në të vërtetë, dëshironin që Selanikun ta bëjnë si port të pavarur, e cila do të shtrihej deri në Maqedoni e Kosovë, e me këtë edhe në Serbi e Sanxhak. Qyteti do të ishte qendra e Maqedonisë. Prandaj, pas vitit 1912, Serbia dhe Greqia nuk donin ta merrnin Selanikun dhe Maqedoninë, kështu që Qeveria serbe në vitin 1914 e solli të ashtuquajturën Deklaratë maqedonase, kurse më 1916-1918 i tuboi myslimanët në Selanik dhe duke ua dhënë shtetësinë planifikonte t’i shfrytëzojë për penetrim të ri në Shqipëri.

Fuqitë e mëdha të Antantës ndanë një pjesë të madhe nga efektivat e tyre ushtarake për ta mbrojtur Selanikun dhe përmes tij ta realizojë ndikimin në Greqi, Bullgari dhe Serbi. Në vitin 1915 e pastaj në vitet 1917-1918 Franca dhe Anglia i bënë presion Qeverisë serbe që një pjesë e Maqedonisë t’i jepet Bullgarisë, me qëllim që ajo të mbetet neutrale dhe të nënshkruaje paqe separate me Antantën. Britania e Madhe dukshëm u angazhua rreth Maqedonisë në Luftën e Parë Botërore, kështu që në vitin 1915 e detyroi Serbinë që Maqedoninë Lindore me Shkupin t’ia dorëzojë Bullgarisë dhe arriti që Venizelosi të pajtohet që rajonet në lindje të Selanikut t’i jepen Bullgarisë, me çka Greqia do ta merrte brezin e tokës prej Gjevgjelisë e deri te Liqeni i Dojranit si dhe të mendohet për pretendimet greke në Jug të Shqipërisë (Epirin) dhe marrjen edhe të Manastirit. Serbia duhej të qetësohet me deklaratën e ministrit britanik për Punë të Jashtme, se Britania e Madhe do të punojë për atë që rreth Serbisë të tubohen sllavët e jugut për ta formuar një shtet të fuqishëm federativ, e cila do të ishte barrierë në rrugën e depërtimit gjerman drejt Lindjes.

Pas lidhjes së përhershme të ambasadorit italian në Durrës, Alioti me Bullgarinë përmes disa krerëve të komitëve qysh në vitin 1915, ministri italian i Punëve të Jashtme ishte interesuar për kufirin mes Bullgarisë dhe Serbisë, duke insistuar që kjo çështje me kohë të absolvohet te Qeveria serbe përmes francezëve. Njëkohësisht, agjentët italianë shëtitnin nëpër Zvicrën neutrale, kurse interesoheshin edhe për lidhjen e socialistëve në Konferencën socialiste në Stokholm në vitin 1917, ku ishte shtruar kërkesa që Bullgarisë t’i jepet Maqedonia Lindore, përkatësisht t’i jepet Selaniku për shërbimet lidhur me sjelljen e sërishme në krye të mbretit të mëparshëm, Konstantin. Në këtë mënyrë Bullgaria do ta merrte Selaniku, Halkidikin, Kavallën dhe ujdhesën Tasos.

Menjëherë pas përfundimit të luftës, Qeveria italiane u angazhua për vendosjen e Maqedonisë autonome (pjesa e Vardarit dhe Egjeut), duke i dhënë Bullgarisë ndihmë të rëndësishme dhe i kritikoi kushtet e vështira për të ashtuquajturën Paqe e Selanikut. Ndihmoi në synimet e popullit shqiptar të Kosovës për përfshirjen në Shqipërinë e Madhe. Në Konferencën Paqësore të Parisit (1918 – 1920), pas sukseseve të mëdha të ushtrisë serbe në depërtimin e frontit të Selanikut, që ishte fund i luftës, çështja e Maqedonisë nuk u parashtrua në derën e madhe. Por, ideja për autonominë e Maqedonisë me Selanikun edhe më tej ekzistonte. Ky koncept e ndihmonte Turqinë e mundur dhe myslimanët tjerë. Është interesant të theksohet se xhemitlitë nuk bënin fjalë veçmas për Kosovën, sepse e konsideronin si pjesë të Maqedonisë, në pajtim me planin për hinderlend të zgjeruar të autonomisë së Selanikut. Dukej se më pak konteste do të ketë nëse Selaniku me Maqedoninë nuk do t’i takonte asnjë vendi, por të jetë i mëvetësishëm, e që u konvenonte fuqive të mëdha.

Në vitin 1919 nga fuqitë e mëdha në territoret në të cilat jetonin myslimanët jugorë, më aktivë qenë italianët. Kështu, ata në Vlorë, përgatitën çeta për hyrje në Mal të Zi dhe Maqedoni, që përbëheshin nga mercenarët shqiptarë. Qeveria italiane e përshëndeti idenë e Shqipërisë së Madhe, e cila në veri do të shtrihej prej Tivarit e deri në Shkup, duke e përfshirë edhe një pjesë të Sanxhakut, përmes të cilit do të ushtrohej ndikimi në BeH. Dhe, përderisa Nikolla Pashiqi konsideronte se nuk duhet të nënshkruhet marrëveshje për pakicat, Italia më së shumte llogariste në Maqedoninë. Te çështja shqiptare Qeveria serbe tregoi fare pak frikë. Sipas mendimit të amerikanëve, Shqipëria duhej të jetë neutrale, me përjashtim të Vlorës, e cila do t’i takonte Italisë. SHBA-të nuk ishin për ndarjen e Shqipërisë, por dukej se ajo atëherë nuk mundej vetë të qeverisë. Amerikanët mendonin se mandatar duhet të jetë Italia.

Italia i inspironte aspiratat shqiptare dhe maqedonase dhe në kuadër të kësaj i ndihmonte komitët shqiptarë dhe maqedonas, të cilët arritën në përfundim se mund të kenë më shumë sukses nëse sulmojnë prej Shqipërisë dhe jo prej kufirit perëndimor bullgar. Kështu, në dekadën e parë të shkurtit të vitit 1920 në Shqipëri u përhapën zërat se maqedonasit do të organizojnë kryengritje në Maqedoni dhe Serbi të Vjetër. Në atë kohë në Shqipëri ishin krerët e VMRO, të cilët me komitët e tyre duhej të sulmonin nga Qustendili dhe Strumica, kurse shqiptarët nga Peja. Debati për pakicat në anën jugosllave kishte përfunduar me pranimin e kërkesës se Konferencës paqësore dhe me sjelljen e dispozitave ligjore, kështu që me nenin 10 Mbretëria e SKS obligohej që me dispozita ligjore t’i rregullojë të drejtat personale dhe familjare të myslimanëve në pajtim me zakonet, kurse mbrojtja kishte të bëjë me xhamitë, varret dhe objektet tjera fetare.

Me fqinjët kishte më shumë probleme se sa me fuqitë e mëdha të Antantës dhe SHBA-të. Me Shqipërinë nuk mund të vendosej dialogu, pos qe më disa shqiptarë në Paris ishte zhvilluar një lloj tregtie politike. Qeveria e përkohshme e Durrësit ishte fëmijë e Italisë, kurse Qeveria shqiptare e Lushnjës ishte kabinet ministror i nacionalistëve, në të cilin ishin ulur edhe disa anëtarë të Komitetit të Kosovës. Për Shqipërinë Mbretëria e SKS parimisht ishte për pavarësi, por nëse Vlora i lihej Italisë, kurse do ta kërkonte Veriun e Shqipërisë si pjesë të saj nga ndarja.

Probleme pati edhe me aleatin e luftës, Greqinë, e cila kishte shumë pretendime në pjesën jugore të Maqedonisë së Vardarit, për shkak të kolonisë aktive greke në Manastiri, por që kërkonte edhe të mbrohet Selaniku. Me Bullgarinë kishte shumë probleme dhe vështirësi. Në fillim të viti 1919, Komiteti ekzekutiv i VMRO kërkoi nga fuqitë e mëdha dhe përfaqësuesve të tyre në Sofje, që Maqedonia, deri në vendimin e Konferencës paqësore, të jetë nën mbikëqyre të forcave aleate. I ashtuquajtur Serçani, si fraksion i VMRO-së, angazhohej për Maqedoni të pavarur. Përfaqësuesi i përfaqësisë së përkohshme të Serçanit, prifit Pavle Hristov, në Memorandumin e 24 marsit dhe 10 prillit, 1919, i ftoi forcat aleate të interesohen për ardhmërinë e popullatës maqedonase dhe propozoi që të vendoset autonomi për Maqedoninë, me Selanikun si kryeqytet dhe port të lirë. Në prill të vitit 1919 KE i rivalit të VMRO Konferencës paqësore i dërgoi një Memorandum më 100.000 nënshkrime, duke kërkuar bashkëngjitje të Maqedonisë me Bullgarinë , duke i konsideruar maqedonasit për bullgarë.

Emigracioni maqedonas në SHBA ishte pranë Shoqatës së konventës maqedonase-bullgare në Çikago dhe pranë Kishës maqedonase në Toronto, ku ishte prezent teza për karakterin bullgar të Maqedonisë. Në Bukuresht u themelua Shoqata kulturo-arsimore maqedonase-rumune, e cila dërgoi përfaqësues të veten në Paris. Në Zvicër pati më shumë opsione, por edhe koncepte për Maqedonisë si njësi e veçantë në kuadër të Federatës jugosllave. Dr. Kocarev, nga Ohri, në Gjeneve themeloi Shoqatë maqedonase për pavarësi të Maqedonisë, e cila proklamonte respektimin e të gjitha të drejtave të kombësive sipas dispozitave të kryetarit amerikan, Vilson. Kërkohej që Maqedoninë ta marrin forcat aleate, të gjithë emigrantëve t’u mundësohet kthim dhe pjesëmarrje në administratën shtetërore. Shtypi italian e propagandonte propozimin e delegacionit italian në Paris për themelimin e Maqedonisë dhe Shqipërisë së pavarur dhe për lidhjen e tyre federative të doganës. Por, kundër kësaj ishte Franca, duke e mbrojtur tezën e status qos së paraluftës. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (20)

Komiteti i Kosovës
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Nacionalistët shqiptarë të Kosovës deri në depërtimin e frontit maqedonas besonin në zbatimin e dispozitave për vetë-përcaktim të popujve të deklaruara nga kryetari amerikan, Vilson kah fundit i Luftës së Parë Botërore, kurse në praktikë mbahej me okupatorin austro-hungarez. Ata që ishin të dëshpëruar, ikën në male, kështu që më 17 dhjetor në Shkodër e themeluan Komitetin Revolucionar, me qëllim të përfshirjes së Kosovës, Dukagjinit dhe Podrimjes në kuadër të Shqipërisë. Atëbotë, në qytetin më të madh shqiptar, Shkodër, Dita e Flamurit shqiptar (28 nëntori) ishte sidomos i veçantë. Qysh para shënimit italianët i nxisnin shqiptarët nga rreth i Shkodrës, kurse ata e përhapnin idenë për pavarësinë e Shqipërisë nën mbrojtjen e Italisë.

Themelues të Komitetit të Kosovës ishin Hoxhë Kadriu nga Prishtina, ish mjek ushtarak dhe një kohë edhe ministër i Drejtësisë i Shqipërisë, Qerim Begolli, Hysni Curri (nipi i Bajram Currit) e personalitete tjera. Bajram Curri atëherë ishte në mal si lider i luftëtarëve, kurse Hasan Prishtina qëndronte në Romë, ku nuk ishte pritur nga ministri italian i Punëve të jashtme. Anëtarët e Këshillit në Shkodër dhe Durrës zhvilluan aktivitete në planin kombëtar se si përmes përfaqësuesve të Italisë dhe Anglisë ta bashkojnë rajonin e tyre me Shqipërinë. Për këtë qëllim, ata hartuan edhe memorandum dhe dërguan botime propagandues jo vetëm kundër posedimit të Kosovës nga ana e ushtrisë serbe, por edhe kundër okupimit të Shqipërisë nga Italia.

Teza e Komitetit të Kosovës, i cili kah fillimi i vitit 1919 numëronte 28 anëtarë, për tubimin e të gjithë shqiptarëve, të cilët në përqindje të ndryshme jetojnë në zonat e banuara me shqiptarë, nuk ishte vetëm tezë e Komitetit të Kosovës, por edhe i Organizatës “Vatra” në Boston të SHBA-ve si dhe i qarqeve të emigracionit shqiptar në Llozanë të Zvicrës dhe kuptohet në Këshillin e bejlerëve-agallarëve në Shkodër. Komiteti menjëherë filloi me botimin e organit të saj, “Populli”, numri i parë i të cilit doli në janar të viti 1919. Kryetar i Komitetit deri në vjeshtën e viti 1920 ishte Hoxhë Kadriu. Në periudha të ndryshme, si anëtarë të komitetit ishin dhe punuan me zell të madh edhe Hasan Prishtina, Bajram Curri, Sali Nivica, Hysni Curri, Bedri Pejani, Azem Galica, Avni Rrustemi, Elez Jusufi, Aqif Pasha, Sotir Peci, Qerim Begolli e shumë të tjerë. Veprimtarinë e Komitetit të Kosovës e ndihmuan edhe intelektualë tjerë, me qëllim që ta fitojnë përkrahjen e komandantëve ushtarak anglez, francez dhe italian në Shkodër.

Rrethanat politik në Shqipërinë fqinje, sipas raporteve të oficerëve amerikan gjatë pranverës së vitit 1919, ishin shumë të vështira për shqiptarët. Të shpeshta ishin konfliktet e armatosura me malazezët, kështu që në Shkodër pati shpërngulje të sërishme të rreth 30.000 shqiptarëve. Komiteti Kosovës kishte njoftuar se janë flijuar diku rreth 83.000 shqiptarë. Organizata inicoi dërgim të një Protestë deri te Konferenca paqësore kundër ndarjes së Shqipërisë dhe bashkimit me pjesët e fqinjëve. Meqë rrethanat nuk ndryshuan as gjatë pranverës e deri në mesin e vitit 1919, Qeveria e përkohshme shqiptare kërkoi që Italia ta vendosë në Paris çështjen e kryengritjes së Kosovës.

Pas nënshkrimit fshehtas të marrëveshjes për paraqitje të përbashkët në Konferencën paqësore midis E. Venizelos dhe ministrit italian për Punë të jashtme, Titoni, ishte paraparë që Greqisë t’i takojë i ashtuquajturi Epiri Verior, përkatësisht një pjesë e Shqipërisë jugore ortodokse, ndërkaq Italia do ta aneksonte Vlorën me rrethinën e saj të gjerë. Komiteti i Kosovës reagoi. Qytetarët e Beratit kryetarit të SHBA-ve i dërguan një protestë kundër kësaj marrëveshje. Duke tubuar rreth vetes, qytetarë të shquar, jo vetëm nga qytetet e Kosovës, Komiteti i Kosovës në mbledhjen e saj hartoi Aktin protestues, me këtë përmbajtje:

1) Shkodra dhe rrethina e saj të marrin formë të njëjtë politike si shteti shqiptar

2) Italisë t’i kontestohet marrja e Vlorës

3) Ushtria serbe t’i çlirojë kufijtë të vendosura me vendim të Konferencës së ambasadorëve në Londër.

Në Shqipëri dhe Kosovë aktiv sidomos ishte Hasan Prishtina. Ai jo vetëm që kuptoi se rezistenca stihike dhe e paorganizuar e popullit shqiptar nuk mund të japë rezultate të shpejta dhe efikase, por intensivisht punoi në përgatitjen e një programi të Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare. Një pjesë nga ai program qe ndriçuar nga ana e mikut të tij dhe revolucionarit, Azem Galica në tetor të viti 1919, i cili përbëhej prej 8 pikave, në të cilat kërkohej:

1. Të njihet e drejta e popullit shqiptar të Kosovës që të bashkohet me Shqipërinë.

2. Të ndërpriten menjëherë vrasjet, djegia dhe plaçkitja e shqiptarëve

3. Të ndërpritet marrja e tokave shqiptare me vendosjen e kolonëve serb dhe malazez dhe shpërngula e shqiptarëve jashtë Kosovës

4. Të ndërpriten ekspeditat ndëshkuese të ushtrisë kundër shqiptarëve, që arsyetohen kinse me marrjen e armëve dhe ndjekjen e çetave

5. Të lejohet hapja e shkollave shqipe

6. Gjuha shqipe të bëhet zyrtare, kurse administratorët e huaj të zëvendësohen me shqiptarë

7. Të ndalohen burgosjet dhe internimet e familjeve të luftëtarëve të çetave dhe të atyre të cilët të njëjtët i ndihmojnë

8. T’i ndalojnë ndjekjet e çetave shqiptare, kurse të gjithë ata që janë përcjellë të mbrohen nga çetat.

Përmbajtja e programit e paralajmëroi rritjen e veprimtarisë së Lëvizjes Çlirimtare Shqiptare nga korniza guerile lokale, në Lëvizje të përgjithshme shqiptare, qëllimi kryesor i së cilës ishte lufta gjithë-popullore kundër okupimit të huaj. Për ta shtuar edhe më shumë fuqinë e Lëvizjes, Hasan Prishtina shkoi në Shkup, por atje u kap dhe u burgos nga armata bullgare. Por, me ndihmën e anëtarëve të Komitetit, shume shpejt u la i lirë.

Hasan Prishtina e përgatit edhe Programin e përgjithshëm për kryengritjen e Kosovës në vitin 1919, e cila përmbante 10 pika:

1. As një kryengritës nuk guxon me i dëmtua shkiet e vendit veç atyre që qëndrojnë me armë në dorë kundër qëllimit shqiptar.

2. As një kryengritës nuk guxon me djeg shtëpia, e me rrënua kisha.

3. Plaçka është jatak kryengritjes

4. As një kryengritës nuk guxon me bë ndonjë shëmtim mbi trupat e vrarë të armikut, as me i zhveshë ata armiqë që mbesin vdekur e të plagosun ose të nxënë robër.

5. Veprimi më i gjallë ka me qenë kundra ushtrisë, xhandarmërisë kundra komiteteve të armikut që kundërshtojnë me armë në dorë edhe kjo qoftë se armiku bënë mizorina shqiptarëve pa armë (1, 2, 3, 4), kanë për t’iu përmbajtë plotësisht e rreptësisht.

6. Një tradhtarë që kundërshton luftën krahas me armikun ose veç është kundra qëllimit shqiptar ka për tu vrarë pa gjyqë e pa afat e kush do që të jetë. Por, një tradjëtar pa armë në dorë ka me u gjykua para gjyqit të kryengritjes e ka me u dënua mbas dokumentesh e jo me prralla të hallkut.

7. Me të zaptuemit e një shehri ose të një katundi serbë shkiet e vendit ashtu edhe qarshia të ruhen te gjindët, besnikja e kryengritësit të ndjeki armikun pa afat e pa bjerë as një dakik nëpër shehre e katunde.

8. Kot e pa nevojë as gjaku i popullit tonë as gjaku i popullit armik s’ka me muajt me u derdhë. Por, aty ku është nevoja një kryengritës s’ka me guxua me kursy as pak gjakun e vet e vetme.

9. Aeroplanët, konsullat e çka ka që i përket këtyre ka për t’i ruajt me gjindëmë besnik e më të marrukë vesh.

10. Të vrarët shqiptar, s’kanë për tu futur në dhe deri sa të vije ndonjë komision i huaj. Mizorit e bëra prej armikut kanë për të mbet shënua edhe për t’u dëftua Evropës e Amerikës.

Hasan Prishtinës dhe Azem Galicës, në luftën e tyre revolucionare, shumë u ndihmuan nga gratë e tyre, Igballja dhe Shota. Pos pjesëmarrjes në aksionet ushtarake, këto dy gra të guximshme, morën pjesë edhe në zgjerimin e arsimimit në gjuhën shqipe te masat e gjëra popullore, të cilëve u ndaheshin abetare dhe libra. Të gjithë ata me zemër të thyer i pranonin krimet e okupatorit serb në Kosovë dhe Shqipëri. Mirëpo, maltretimet, rrahjet, vrasjet, internimi, shpërngulja masive, po edhe djegia e fshatrave të tërë, edhe më tepër e kalitnin shpirtin e tyre luftarak dhe besimin në fitoren përfundimtare. Kështu, të gjithë ata për një kohë të shkurtër u ngritën në simbol dhe sinonim të mosbindjes shqiptare dhe i luftës së popullit shqiptar për liri dhe pavarësi. Në mbështetje të kësaj flet edhe akti se pushteti serb shumë rëndë vendosej në Kosovë.

Për kërkesat e parashtruar Hoxhë Kadriu e njoftoi delegacionin shqiptar në Paris. Nga ditët e para të ekzistimit e saj Komiteti i Kosovës jo vetëm që i ndihmoi, por edhe i përgatiti lëvizjet kaçake-kryengritëse në Kosovë, Dukagjin dhe në rajonin e Gjilanit, edhe atë me përkrahje të rëndësishme të italianëve rreth Shkodrës. Për shembull, italianë në Barbullush (në veri të Shkodrës) aftësuan dhe i armatosën rreth 10.000 shqiptarë dhe rebelë malazezë. Ata në vitin 1919 kaçakët i dërguan në çetën e Azem Bejtës, Sadik Ramës dhe të tjerë, duke u dhënë jo vetëm pushka dhe bomba dore, por edhe topa dhe mitraloza. Italianët me anijet e tyre i bartnin delegatët shqiptarë prej Durrësit deri në Stamboll, ku e konsultonin Qeverinë e Stambollit dhe Klubin shqiptar. Burimi kryesor i informatave italiane për Kosovë në vitet 1919-1920 ishte nipi i Bajram Currit – Hyseni, raportet dy-javore apo mujore të të cilit dërgoheshin në Romë, ndonjëherë edhe përmes Mehmet bej Konicës.

Organizata partnere e Komitetit të Shkodrës në Stamboll ishte Klubi shqiptar, i cili faktikisht ishte pasardhës, por me më pak autoritet nga ajo e dikurshmja në kohën e Lidhjes së Prizrenit. Në muajt e parë, pos dërgimit të delegacioneve shqiptare në konsultime, akoma nuk ekzistonte bashkëpunimi operativ i klubit me komitetin. Më vonë, një rreth i fshehtë politik nga Durrësi në Vushtrri themeloi këshill të fshehtë, i cili i zbatonte udhëzimet e Hasan Prishtinës, anëtar i Komitetit të Kosovës dhe më vonë figura kryesore e Komitetit.

Në pjesën e parë të dhjetorit, 1919, 30 krerë shqiptarë nga Kosova dhe Prishtina dhe Shkupi shkuan në Durrës, duke bartur me vete 200.000 qese me para. Në Stamboll popullata myslimane nga Maqedonia dëshironte formimin e autonomisë administrative në Maqedoni, me çka, nën mbrojtjen e Shoqatës së Popujve do të zbatohej në mënyrë plebishite. Pashiqi e udhëzoi Basri bej Dukagjinin në Stamboll të punojë në dobi të Jugosllavisë. Në Stamboll pranë Klubit shqiptar aktiv ishin edhe disa individë nga Novi Pazari, kurse më vonë Komiteti i Kosovës do ta koordinojë punën me Komitetin turk të Trakisë perëndimore, nën udhëheqje e shqiptarit, Xhafer Tajari. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (21)

Veprimtaria e shoqatave të fshehta
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski



Ekzistonin edhe shoqata konkurruese, siç ishte Shoqata e fshehtë “Gjergj Elez Alia”, me seli në Pejë, e cila udhëzimet e merrte nga Sarajeva. Në janar, 1920, në qytetin e Lushnjës u mbajt Kongresi kombëtar në të cilin u rrëzua Qeveria e përkohshme pro-italiane e Turhan Pashës. Midis delegatëve gjendeshin kundërshtarë të shprehur, si Bajram Curri dhe nipi i tij, Hysniu dhe anëtarë tjerë të Komitetit të Kosovës. Në Qeverinë e re hynë Bajram Curri, si ministër i Ushtrisë dhe Hoxhë Kadriu, si ministër i Drejtësisë. Në Kongres Bajram Curri dhe Hasan Prishtina u zgjodhën si përfaqësues të zyrës popullore. Hasan Prishtina ishte themelues i Organizatës Grup i Shenjtë. Qeveria e re i lejoi Bajram Currit në rajonet malor të ketë ushtrinë e tij.

Në fillim të vitit 1920 Shërbim për informim jugosllav kuptoi se Komiteti i Kosovës ka nënkëshill të vetin në Gjakovë, kurse pas Kongresit në Lushnjë dhe afirmimit të nacionalistëve në shkurt të viti 1920 në Shkodër nga Italia dhe Vjena u kthye Hasan Prishtina. Pastaj ftoi Ferhat Dragën dhe Qerim Begolli dhe urdhëroi që Komiteti shqiptar në Vjenë të merret vesh me emigrantët e dikurshëm të Zvicrës (Turtulli e të tjerë), për t’u arritur marrëveshja me emigracionin kroat dhe malazez në Vjenë, Grac dhe Itali dhe t’ia fillojnë aksionit kundër Mbretërisë SKS, së pari në Dalmaci, e pastaj në Kosovë dhe Dukagjin. Me ardhjen e Hasan Prishtinës dhe Ferhat Dragës në Shkodër deri diku ndryshuan qëndrimet e Komitetit të Kosovës. Komiteti, në krye me Hoxhë Kadriun, atëherë zbatonin politikë shqiptare të veten, duke realizuar kërkesën e nacionalistëve të Shqipërisë për të mbajtur qëndrim mohues ndaj italianëve. Mirëpo, Hasan Prishtina dhe Ferhat Draga, në mungesë të Hoxhë Kadriut imponuan lidhjen e gjithanshme me opozitën kombëtare në Mbretërinë e SKS, me atë që Hasan Prishtina nuk i shmangej edhe përkrahjes së Italisë.

Gjatë vitit 1919 Ferhat Draga ishte në krye të një organizata shqiptaro-turke (pa ndonjë lidhje të fortë me Komitetin e Kosovës). Këshilli drejtpërdrejtë udhëhoqi me kryengritje e Kosovës dhe Dukagjinit. Meqë organet e pushtetit i kishte fare pranë, Ferhat Draga arriti të ikë në Vjenë, në bazën kryesore të refugjatëve shqiptarë dhe të atyre nga Snaxhaku, ku bashkëpunoi me Hysni Currin, me një person të Shërbimit për informim italian dhe me Azem Bejtën, kurse të afërt me myslimanët ishin Ahmed beu nga Gjilani, Ibrahim Deva dhe Ibrahim Çerkezi nga Mitrovica e Kosovës. Në pjesën e dytë të vitit 192 Hasan Prishtina u kthye nga Vjena dhe Zvicra në Tiranë, prej ku i ftoi edhe Ferhat Dragën dhe Qerim beun për marrëveshje lidhur me fushatën pranverore kundër Mbretërisë SKS. Komiteti Shqiptar i Vjenës dhe Lozanës tashmë kishte vënë lidhje me emigracionin kroat dhe malazez për aksion të njëkohshëm, të cilën do ta ndihmonte Italia. Në mars të vitit 1920 Hasani shkoi në llogoren e Barballushit, ku në disponim iu ofruan mitralozat dhe topat, me qëllim që të merret Shkodra.

Komiteti i Kosovës nuk dërgoi vetëm Kaçakë në Mbretërinë SKS, por veproi në mënyrë politiko-ushtarake në Shqipëri. Qeveria shqiptare që doli nga Kongresi i Lushnjës filloi t’i pranojë vullnetarët kosovarë, sidomos në luftën kundër Esat Pashë Toptanit, ndikimi i të cilit ende ishte i madh. Vullnetarët kosovarë i udhëhiqte Bajram Curri si para-polici. Kryetari i Qeverisë shqiptare, Ahmet Zogu, ishte i rrethuar me njerëz që merrnin mitë nga italianët dhe i propozonin Zogut të punojë për interesat italiane.

Momenti i ri në veprimin politik të myslimanëve në Gadishullin ballkanik ishte Qemalizmi, sidomos i lidhur me sukseset e ushtrisë së Qemal Ataturkut në vitin 1920. Qemalizmi ndihmoi në ringritjen e shqiptarëve edhe në Komitetin e Kosovës. Nga anëtarët e Komitetit të Kosovës, qemalisti më besnik ishte Bajram Curri, ish eprorë në policinë osmane, por që në punën praktike e përkrahte Italia. Hasan Prishtina ishte disi i nxehur me qemalizmin, por ishte edhe për bashkëpunimin me Italinë.

Qemalistët ishin protagonistët kryesore të ndërhyrjes shqiptare në Maqedoni dhe në rajonin e Prizrenit gjatë verës së vitit 1920, që ishte pranuar nga Ahmet Zogu dhe Qeveria në Tiranë. Këtu pos strategut kryesor, Bajram Currit, mjaft u angazhuan edhe Hoxhë Kadriu, Hasan Prishtina e ndonjë tjetër. Ndërhyrja me një intensitet më të ultë u përsërit në vitin 1921, por ishte i kombinuar me luftën kundër mirditorëve, të cilët ishin lidhur me N. Pashiqin. Atë marrëveshje qeveria nuk e plotësoi, me çka iu zvogëlua ndikimi i mëtejmë te mirditorët.

Në vitin 1920 dukshëm u përforcuan lidhjet e Komitetit të Kosovës me VMRO. Atë vit në Shqipëria qëndruan Aleksandar Protugjeorv, Kërsto Londrev, Krum Zografiv, Pavle Hrisotv dhe anëtarë tjerë të kësaj organizate. Në nëntor të vitit të njëjtë u nënshkrua e ashtuquajturi Marrëveshje e Tiranës, me të cilën ishte paraparë bashkëpunimi i përhershëm dhe ndihma e ndërsjellë dhe njëkohësisht i përcaktuan kufijtë midis territoreve aksionare të VMRO dhe Komiteti i Kosovës. Për të gjitha ishte njoftuar koloneli italian, Kastoldi, koordinatori i vërtetë midis të dy organizatave. 1 Kryeministri jugosllav, M. Vesniq, e njoftoi ambasadorin amerikan se Qeveria shqiptare punon në formimin e Federatës shqiptaro-maqedonase dhe se sulmet nda Peshkopisë, Dibrës, Strugës dhe rajonit të Prizrenit janë rezultat i marrëveshjes së tyre.

Në vjeshtën e vitit 1920, në krye të Komitetit të Kosovës erdhi Ferhat Draga dhe nuk diheshin arsye e ndërrimit të Hoxhë Kadriut, i cili ishte ministër në Qeverinë e Tiranës. Pozita e Ferhat Dragës menjëherë u manifestua në botën shqiptare, bile edhe në Pogradecin e largët, ku prej tij pritej ndihmë. Anëtari i Komitetit, Bedri bej Pejani, kah fundi i korrikut udhëhiqte me malazezët në Guci, Pejë dhe Rugovë. Rreth 10 tetorit, me iniciativë të Bajram Currit, në Itali shkuan Hasan Prishtina, Ferhat Draga dhe disa të tjerë.

Përforcimi i qemalistëve në Shqipëri vazhdoi edhe në periudhën në vijim. Ky përforcim në të njëjtën kohë u ndje edhe në Sanxhak, Maqedoni dhe Kosovë. Komiteti i Shkodrës pa vështirësi i ndihmoi Ferhat Dragës të kalojë në Mbretërinë e SKS dhe si udhëheqës i njërit krah, e pastaj i tërë xhemijeti të fitojë në zgjedhjet parlamentare në mars të viti 1923, duke e larguar me këtë nga vendi i kryetarit Xhenan Zijan. Komiteti i i Kosovës më 1 shkurt të vitit 1923 dërgoi agjentë të saj në Kosovë që t’i ftojnë myslimanët të kërkojnë autonomi për Maqedoninë. Në javët e para të vitit 1923 në Shkodër u themelua Komiteti qemalist, anëtarë kryesorë të të cilit ishin Hoxhë Kadriu, Xhemail bej Peçanaci dhe Hafëz Tizani. Kundër këtij komiteti Qeveria e Zogut nuk ndërmori asgjë, edhe pse atëherë thuhej se filiali i Komitetit të Kosovës, kryetar i së cilës ishte Akib Pasha, ishte kundërshtari kryesor i Qeverisë së Tiranës, edhe pse pikërisht atëherë Qemal Pasha i dërgoi oficerë të tij Bajram Currit.

Dy vjet para themelimit të Komitetit qemalist, pas marrjes pjesë në përgatitjen e Kongresit të Lushnjes (1920), Hasan Prishtina ishte shumë i brengosur për copëtimin e territoreve shqiptare. Prandaj, ai e pranoi vendimin e Këshillit të Lartë Shqiptar dhe më 8 dhjetor, 1921, formoi Qeverinë e re shqiptare, në përbërjen e së cilës, pos tij si kryetar, u përfshinë edhe Luigj Gurakuqi si ministër i Punëve të Brendshme, Fan Noli si ministër i Punëve të Jashtme, Zija Dibra si ministër u Luftës, Kadri Hoxha si ministër i Drejtësisë, Koço Tasi, si ministër i Financave, Kristo Dako, si ministër i Punëve me Botën dhe Haki Tefiku, si ministër i Arsimit.

Mirëpo, Qeveria e Hasanit për një kohë të shkurtë u gjet në situatë të rëndë, sepse përkrahësit e Ahmet Zogut përhapën lajme të pavërteta se në kabinetin e tij u inkuadruan vetëm gegë dhe irredentistë kosovarë dhe se ishin të paguar nga Italia që t’i shpallin luftë Jugosllavisë. Këto lajme të pavërteta shumë shpejtë dhanë rezultate, kështu që një pjesë e oficerëve, administratës dhe arsimtarëve në Tiranë organizuan demonstrata para objektit ë Këshillit të lartë dhe Qeverisë. Hasan Prishtina, i vetëdijshëm se demonstratat mund të shkaktojnë ndarje të reja midis shqiptarëve, vetëm 4 ditë pas formimit të Kabinetit dha dorëheqje. Popullata e manipuluar nuk qe fare e vetëdijshme se lajmet e pavërteta të shpërndara nga ana e ithtarëve të Ahmet Zogut kundër Qeverisë së Hasanit u përpiluan nga frika, sepse ata ishin të bindur se një qeveri e tillë ku përveç Hasan Prishtinës ishin edhe Luigj Gurakuqi dhe Fan Noli, do të rrezikonte shumë realizimin e planeve aventuristë të Ahmet Zogut dhe klikës së tij.

Mirëpo, me dorëheqjen e Hasan Prishtinës nuk pushoi lufta e tij për bashkimin e popullit shqiptar në një shtet të përbashkët. Edhe pse pas dorëheqjes kaloi në ilegalitet, ai e vazhdoi paralelisht edhe luftën kundër forcave reaksionare zogiste. Nga ana tjetër edhe Ahmet Zogu vazhdoi me përpjekjet e tij jo vetëm politikisht, por edhe fizikisht ta likuidojë Hasan Prishtinën. Kjo nuk ishte aspak e rastësishme, sepse ideali i Hasan Prishtinës për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e shqiptarëve ishte i huaj për Ahmet Zogun. Për të ishte e huaj edhe teza e Hasanit për unitet të veriut dhe jugut të vendit, për unitet të gegëve dhe toskëve. Se sa shumë e donte Shqipërinë dhe popullin shqiptar, se sa donte që këtë popull ta shihte të bashkuar dhe vëllazëruar, dëshmojnë fjalët e tij të shprehura nga foltorja e parlamentit para dorëheqjes: “Unë nuk jam as gegë e as toskë, unë jam vetëm shqiptar”, të cilat edhe sot, pothuaj pas 100 vjetëve jehojnë fuqishëm në veshët e secilit shqiptari të ndershëm dhe atdhetar. (VIJON)

1 "Правда", Beograd, 21. 08. 1920

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (22)

Revolucioni borgjez-demokratik i qershorit 1924 dhe kundërrevolucioni i Ahmet Zogut
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski



Fundi i Luftës së Parë Botërore popullin shqiptar e gjeti në pozitë të pavolitshme. Gjendja ekonomike e masave të gjera popullore ishte e mjerueshme. Varfëria dhe uria ishin ndjerë te gjithë populli i Shqipërisë. Këtë situatë mjaft e shfrytëzoi aristokracia feudale dhe borgjezia e re shqiptare, e cila i ndiqte procedurat e borgjezisë së zhvilluar të Evropës. Në këto ngjarje tragjike pavarësia e popullit shqiptar edhe më tej varej nga pozicionet e forcave imperialiste të cilat konkurronin për të fituar më shumë nga territori në kurriz të Qeverisë së re shqiptare.

Në një situatë të tillë, pakënaqësia e popullit, shqiptar në ditët e para pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, mori përmasa të mëdha. Populli shqiptar dëshironte që me kryengritje të armatosur ta mbrojë lirinë e tij kombëtare. Në këtë veçanërisht ndikoi Revolucioni i Tetorit, idetë e të cilit kishin depërtuar edhe në këtë pjesë të Ballkanit. Idetë e Revolucionit të Tetorit u pranuan nga njerëzit punonjës të Shqipërisë, veçanërisht nga forcat progresive.

Kjo ngjarje e madhe historike shkaktoi shpresë të madhe për forcat progresive të popullit shqiptar, duke menduar se kishte ardhur koha që populli i këtij vendi, me forca të veta, t’i largojë përgjithmonë pretendimet imperialiste, duke e çuar vendin në një tërësi të zhvilluar demokratike. Prandaj, lajmi i fitores që e sollën forcat revolucionare të popullit rus, e gëzoi gjithë popullin shqiptar, i cili në atë moment angazhohej për të krijuar komunitet të vetëm shqiptar, të përfaqësuar nga qeveria.

Duke u përpjekur në këtë drejtim popullit shqiptar pas Luftës së Parë Botërore, u detyrua të japë kontributin e tij në drejtim të krijimit të një shteti të pavarur shqiptar. Në këto kushte nuk ishte nevoja për krijimin e një qeverie të vetme shqiptare, e cila do të ishte në gjendje të mbrojë integritetin e vendit nga pretendimet e jashtme. Nevoja për themelimin e një qeverie shqiptare buronte nga disa aspekte të tjera. Së pari, Konferenca paqësore ishte e gatshme të fillojnë të punojë, për çka Shqipëria angazhohej të dërgojë përfaqësues të saj. Nga ana tjetër, Esat Pashë Toptani, i cili ishte jashtë vendit, gëzonte mbështetjen e palës franceze, por pala serbe edhe më tej insistonte se "qeveria" e saj do ta paraqesë si legjendë Qeverinë shqiptare.

Prandaj, forcat përparimtare të këtij vendi u përpoqën për një pushtet shqiptar sipas reputacionit evropian, për çka kontribut konkret dha Fan Noli në artikujt e tij. Me kërkesën e forcave politike shqiptare patriotike ishte mbledhur Kongresi i Durrësit, në të cilin morën pjesë më shumë se 50 delegatë nga territore të ndryshme të Shqipërisë. Kongresi filloi punën në fund të dhjetorit të vitit 1918. Së pari, gjatë punës së Kongresit të Durrësit ishin refuzuar disa lëshime italiane për krijimin e të ashtuquajturit “Komiteti Popullor”, i cili duhej të mbrojë çështjen shqiptare në Konferencën paqësore në Paris. Sigurisht, ky komitet do të punonte nën diktatin e rreptë të Italisë. Qeveria e përkohshme shqiptare e cila u zgjodh në kongres, e përbërë nga Turhan Pashë Përmeti (kryetar), Mufit Bej Libohova, Mustafa Kruja etj. , ishte një akt pozitiv në këtë moment, por edhe përkundër kësaj shumica e anëtarësisë nuk e përjashtoi lidhjen e saj drejt politikës italiane.

Gjatë këtyre ngjarjeve revolucionare kur reaksioni imperialist u përpoq aktivisht të shkatërrojë pushtetin e ri bolshevik, populli shqiptar me hidhërim mësoi se fuqitë imperialiste nuk kanë hequr dorë nga pretendimet e tyre në Shqipëri. Një mbështetje të sinqertë në aspektin e vet për pavarësi të popullit shqiptar gjetën forcat përparimtare të Evropës së atëhershme, veçanërisht të Rusisë Sovjetike, që me shpalljen e saj qëndroi në anën e popujve të shtypur në të gjitha kontinentet. Zemërim të veçantë në mesin e popullit shqiptar krijoi Konferenca paqësore, e cila më 9 dhjetor të vitit 1919 dhe më 13 janar të vitit 1920, njohu të drejtën e Italisë për pushtimin e qytetit të Vlorës dhe pjesën tjetër të Shqipërisë, ndërsa pastaj Mbretërisë së SKS iu lejua që të marrë qytetin e Shkodrës (në formën e autonomisë së veçantë), kurse Greqisë iu lejua të okupojë Shqipërinë Jugore me qytetet Korçën dhe Gjirokastrën.

Masat ishin acaruar nga qëndrimet e Konferencës paqësore. Prandaj, në shumë pjesë të Shqipërisë u organizuan mitingje publike, në të cilat gjykohej dhe protestohej kundër politikës së padrejtë të vendeve imperialiste për çështjen shqiptare. Kështu, mbi 4000 njerëz u mblodhën për miting në Kavajë dhe dërguan protestë publike në Konferencën paqësore në Paris, për të protestuar kundër ndarjes territoriale të vendit të tyre nga disa vende të Ballkanit (Serbia, Mali i Zi dhe Greqia), në të njëjtën kohë duke dënuar qëndrimin e Esat Pashë Toptanit, të cilit i përshtatej kjo ndarje.

Në shenjë proteste drejtuar nga populli shqiptar për fuqitë e mëdha, dënohej politika pushtuese e Italisë, Greqisë dhe Serbisë. Në këtë protestë veçanërisht dënohej protektorati italian mbi Shqipërinë, i cili u miratua nga Konferenca paqësore. Popullsia e qytetit të Beratit protestoi te kryetari i SHBA, duke kërkuar ndërhyrjen e këtij vendi të madh që të parandalojnë një marrëveshje greke-italiane, e cila synonte që të okupojë një pjesë të mirë të territorit shqiptar. Sigurisht, ky preokupim i popullit shqiptar çoi në aksion konkret. Popullsia e Vlorës duke festuar 28 nëntorin (Ditën e pavarësisë së Shqipërisë), u përplas me trupat italiane të cilat ishin koncentruar në këtë qytet. Diplomacia italiane, madje edhe qarqet imperialiste të Evropës e kuptuan se populli shqiptar s’do të pajtohet me qëndrimet e Konferencës paqësore.

Qëndrimi kompromis i Konferencës paqësore në fillim të vitit 1920, me të cilin pavarësia e Shqipërisë ishte mohuar, shkaktoi zemërim në mesin e forcave progresiste të popullit shqiptar, i cili, i udhëhequr nga qarqet patriotike, e kuptoi jostabilitetin dhe pamundësinë e Qeverisë së përkohshme të Durrësit. Prandaj, ata duke përforcuar rezistencën e tyre popullore, mbështetën thirrjen për mbajtjen e Kongresi të përgjithshëm në Lushnjë. Reaksioni i jashtëm u sqarua në këtë takim. Përpjekje të veçanta në këtë drejtim bëri diplomacia italiane, e cila në bashkëpunim me disa anëtarë të Qeverisë së përkohshme të Durrësit, gjithanshëm u zotua që të mbahet Kongresi i Lushnjës. Megjithatë, përpjekjet e italianëve dhe qeverisë së përkohshme të Durrësit nuk dhanë asnjë fryt.

Disponimi i masave të gjera popullore të Shqipërinë lejoi që në 21 janar të vitit 1920, më shumë se 50 patriotët shqiptarë nga e gjithë Shqipëria, të mblidhen në Lushnjë dhe pas dy ditësh, në një situatë të gjallë politike filloi të punojë Kongresi i famshëm i Lushnjës. Mbajtja e Kongresit të Lushnjës ka një rëndësi të veçantë për popullin shqiptar. Patriotët shqiptarë të mbledhur në këtë tubim morën qëndrim të drejtë për aksione të mëtejshme që do të merreshin për çlirimin kombëtar të vendit. Përfaqësuesit e këtij Kongresi duke protestuar te përfaqësuesit e Konferencës paqësore dhe qeverive të Anglisë, Francës dhe Italisë dhe duke përcjellë dëshirën e popullit shqiptar, kërkuan pavarësi të plotë për ata dhe për territorin e tyre. Nga ky Kongres iu dërgua një protestë e ashpër Parlamentit italian, ku ishte ekspozuar vendosmëria e popullit shqiptar dhe kërcënimi se ai nuk do të lejojë të bëhet pre e atyre që në momentin e dhënë qeverisin në diplomacinë evropiane. Kongresi i Lushnjës në fund të punës së tij e kundërshtoi Qeverinë e përkohshme të Durrësit si jopopullore dhe antikombëtare dhe zgjodhi qeverinë e re shqiptare, në krye me Sulejman Delvina, bashkë me anëtarët e tjerë, si Eshtref Frashëri, Mehmet Konica, Sotir Peci etj.

Është interesant të theksohet se Ministria e Brendshme iu besua kolonelit ambicioz, Ahmet Bej Zogut, i cili pasi mori këtë pozitë filloi të bëjë plane të gjera për të ardhur në krye të qeverisë shqiptare. Në të njëjtën kohë Kongresi i Lushnjës zgjodhi Këshillin ekzekutiv prej katër anëtarëve, të cilëve iu besua sovraniteti i vendit, ndërsa Këshilli popullor prej 37 anëtarëve të emëruar i cili quhej edhe Senat, i caktoi detyrë në momente të caktuara për të ndërmarrë funksionet e Parlamentit, i cili do të formohej pas zgjedhjeve parlamentare.

Kur flasim për punën dhe vendimet që janë sjellë në Kongresin e Lushnjës, atëherë mund të konkludojmë se pretendimet imperialiste ndaj Shqipërisë përjetuan mossukses, edhe pse Qeveria e re shqiptare u përfaqësua nga njerëz të cilët erdhën nga mjedisi çifligar borgjez. Popullsia shqiptare, duke u njoftuar në lidhje me vendimet e drejta që ishin miratuar në Kongresin e Lushnjës, ishte e gatshme jo vetëm t’i pranojë këto vendime, por edhe t’i ndihmojë forcat të cilat e morën përgjegjësinë në vete për të stabilizuar situatën e përgjithshme të vendit. Kështu, popullsia e qytetit të Beratit, pas organizimit të mitingjeve në fshatin Bastar, me letër të veçantë e ka informuar Qeverinë e Tiranës se është gati të japë mbështetje të plotë, kur është fjala për mbrojtjen e përgjithshme të vendit.

Që nga ditët e para të punës së saj, Qeveria e re shqiptare, e cila ishte fryt i Kongresit të Lushnjës, hasi në vështirësi të mëdha. Duke mos pasur mjete financiare, njësitë ushtarake, xhandarmëria dhe duke u gjendur nën presion të pareshtur të diplomacisë italiane, e cila me të gjitha mjetet e ndihmonte ish Qeverinë e Durrësit, kërkoi dhe mori ndihmë nga shtresat e gjera të popullit që e bëri të mundur fillimin e stabilizimit, duke e zgjeruar në të njëjtën kohë autoritetin e saj në të gjithë territorin e Shqipërisë. Veçanërisht ishte interesant vendimi, që si qendër e aktiviteteve, të zgjidhet qyteti i Tiranës.

E preokupuar me shumë probleme të brendshme, të cilat ishin depozituar prej përpara, Qeveria e Tiranës tregoi aktivitet të madh në aspektin e politikës së jashtme, duke bërë përpjekje të veçanta që të sigurojë sovranitetin e vendit të vet.

Çështja e Adriatikut me të cilën një kohët gjatë merrej Konferenca paqësore, drejtpërdrejt i përgatiste edhe interesat vitale të Shqipërisë. Në fakt, Italia nuk tregoi vullnet të tërheqë trupat e saja pushtuese nga Vlora, me shpresën se ky pozicion strategjik në të ardhmen do të shërbejë si qëllim i filluar që ta okupojë edhe pjesën tjetër të Shqipërisë. Nota e Vilsonit, e 6 marsit të vitit 1920, në lidhje me "çështjen e Adriatikut” nuk dha ndonjë rezultat në favor të çështjes shqiptare. Megjithatë, një situatë e tillë nuk ishte e pranueshme në Mbretërinë SKS. Qeveria borgjeze serbe, duke mos dashur që në pjesën ballkanike të marrë hov prania italiane, në një moment të përshtatshëm hoqi dorë nga pretendimi i saj në pjesë të caktuara të Shqipërisë. Ky moment i favorshëm përpiqej për të shfrytëzuar Qeverinë e Tiranës, me ndihmën e vetë-masave. (VIJON)

Epoka e re