Hasan Prishtina [1873-1933]

[Dar_di]

Vizioni politik i Hasan Prishtinës nuk u vra asnjëherë

Ibrahim Gashi

Sikurse veprimtaria e shquar politike-atdhetare e Hasan Prishtinës, që i la gjurmët e saja në historinë e shtetkrijimit shqiptar, po aq edhe vrasja e tij, përkatësisht motivet e vërteta të kësaj vrasjeje e konfirmuan përkushtimin deri në vdekje të këtij dinjitari të çështjes kombëtare për çlirimin dhe për bashkimin e kombit.

Figura e këtij eruditi politik, nga ajo që është shkruar deri më sot, nuk është ndriçuar në gjithë dimensionin e saj. Asnjëherë, madje as sot, nuk ka një perceptim gjithëshqiptar për Hasan Prishtinën si ideolog kryesor i krijimit të Shqipërisë si shtet të shqiptarëve në tërësinë e shtrirjes së tyre etnike.
Në vijim të këtij shkrimi po sjellim disa momente kyçe nga vizioni politik dhe veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës, për të kuptuar ekzistimin e një programi për zgjidhjen e çështjes kombëtare, prapa të cilit qëndronte ky erudit i politikës kombëtare.
Në kohën kur po dukej në horizont krijimi i shtetit të pavarur shqiptar, kur Perandoria Osmane kishte hyrë në krizën e saj më të thellë institucionale, në prag dhe gjatë Kryengritjes së Përgjithshme Shqiptare të vitit 1912, Hasan Prishtina e kishte të qartësuar projeksionin e tij të kërkesave që do t’ia parashtronte palës osmane.

Me t’u kthyer nga Stambolli ai u ndal në Shkup (prill 1912), ku vuri kontakt me konsullin britanik atje dhe në takimin e parë që pati me të deklaroi: “Na shqiptarët, për me i dhanë fund mizoris tyrke në Shqypni si dhe pengimeve që po na behen në çështje t’afabetit e kultures s’onë kombëtare, kemi zgjedhë si të vetmin mjet shpetimi me ba një levizjet’armatosun kundra sundimit tyrk”.

Pas disa ditësh, konsulli e njoftoi Hasan Prishtinën se Anglia “nuk ka interes nder çashtjet Ballkanike” dhe se “nuk është as kundra as pro një kryengritje të shqiptarëvet”.

Për të njëjtin takim flet edhe vicekonsulli britanik në Shkup, Pekami, i cili e priti Hasan Prishtinën në një vizitë në fund të prillit 1912. Sipas tij, lideri i Kryengritjes Shqiptare e kishte njoftuar atë se “Kryengritja e Përgjithshme në Shqipëri ishte e pashmangshme. Shqiptarët po kërkojnë anulimin e zgjedhjeve në gjithë Turqinë dhe në qoftë se dështojnë në këtë ata do të kërkojnë autonomi të plotë për Shqipërinë”.

“Kur i shtrova pyetjen për formën e kësaj ‘autonomie të plotë’ ai u përgjigj se aspiron krijimin e një republike shqiptare, lidhjet e së cilës do të jenë vetëm nominale më Portën”.

Në këtë pjesë të veprimtarisë së tij H. Prishtina spikat me guximin dhe me vizionin e tij për shkëputje nga çdo lidhje me Portën. Ai ishte i bindur se një kryengritje shqiptare do t’i arrinte dy efekte njëkohësisht: e para, do ta detyronte qeverinë në Stamboll që t’i përmbushte premtimet e xhonturqve për reforma dhe për liri më të madhe për shqiptarët dhe nga ana tjetër do t’i ndërgjegjësonte shtetet ballkanike që në planet e tyre të mos i anashkalonin shqiptarët. Andaj, pa u hamendur, nga maji 1912 H. Prishtina u vu në ballë të lëvizjes së armatosur shqiptare.

Në kulmin e suksesit të Kryengritjes së drejtuar nga ai, Perandoria Osmane u detyrua të hyjë në bisedime me kryengritësit. Më 1 korrik mësohet se Porta i filloi bisedimet me delegacionin shqiptar të prirë nga Hasan Prishtina. Bisedimet ishin të vështira. Hasan Prishtina arriti që nga pozicioni i fituesit të shtrojë kërkesa me frymë të qartë pavarësiste, që ishin në përputhje me lartësinë e fitoreve në fushëbetejë. Ato përmblidheshin, siç do të shprehej vetë Hasan Prishtina:

a) Të njihen zyrtarisht kufijt e Shqipnis;

b) Autoritetet civile dhe ushtarake të kenë komsin shqyptare;

c) Ushtrija shqiptare të sherbej në Shqypni e të jet komanda prej oficerve shqyptar;

ç) Veprimet zyrtare në Shqipni të behën në gjuhë shqipe.

Ibrahim Pasha këto kërkesa i gjykoi si shumë të rënda. Sipas tij, këto përbënin hapin e parë drejt shkëputjes nga Perandoria Osmane.

Epilogu i çështjes shqiptare në konstelacionin e rrethanave të viteve 1912-1913 është i njohur. Shqiptarët e realizuan vetëm një pjesë të aspiratës së tyre shtetformuese. Në rrethana shumë të pafavorshme që u krijuan për shqiptarët e mbetur jashtë shtetit autonom shqiptar, Hasan Prishtina është nga ata patriotë që nuk u demoralizuan, por arritën të ruajnë kurajën dhe të mobilizojnë gjithë energjitë kombëtare për të rinisur përpjekjet për çlirim dhe për bashkim kombëtar.

Një analizë e vëmendshme e fakteve historike që tashmë njihen flet për angazhimin e paepur atdhetar të Hasan Prishtinës. Ai mori përsipër gjithë përgjegjësitë që i caktoheshin, duke shpërfaqur gjithë lidershipin e tij për të mirën e atdheut (ministër në Qeverinë e Durrësit, themelues i Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, më 1918, pjesëmarrës në Konferencën e Paqes së Parisit, kontribuues i madh i Kongresit të Durrësit, pjesëmarrës i Luftës së Vlorës, deputet i rrethit të Dibrës dhe për disa ditë (7-10 dhjetor 1921) kryeministër i Shqipërisë).

Gjatë kësaj karriere shumë aktive politike ai ishte në shërbim të unitetit të kombit dhe forcimit të shtetit shqiptar. Arriti të shmangë përkohësisht konfrontimin me fraksionin zogist, madje duke dhënë dorëheqje nga pozita më e lartë drejtuese (kryeministër) e shtetit të ri. E bëri këtë pa dyshim që të eliminojë çfarëdo ndarjeje ndërmjet shqiptarëve dhe kosovarëve. E lëshoi edhe postin e deputetit i bindur në fitoren e forcave më demokratike, të cilat i mbështeti për të mirën e shqiptarëve dhe jo nga dëshira për pushtet.

Rikthimi i Ahmet Zogut në pushtet qe momenti kur për herë të fundit Hasan Prishtina u përshëndet me Mëmëdheun dhe e filloi jetën në ekzil.

Siç mund të mësojmë nga shumë burime të kohës, kjo është pjesa më e vështirë dhe më dëshpëruese e jetës së patriotit Hasan Prishtina. Kosova dhe trojet e tjera etnike jashtë shtetit shqiptar po i nënshtroheshin një terrori të egër serb, përmes një politike denacionalizuese të kolonizimit dhe të shpërnguljes. Edhe zhvillimet në shtetin shqiptar nuk i përmbushnin pritjet e pjesës së okupuar të kombit. Zhgënjimi sa vinte e thellohej. Pafuqia ekonomike dhe ushtarake e Shqipërisë mbretërore po determinonte edhe pafuqinë e saj politike për të ngritur për zgjidhje çështjen e shqiptarëve nën okupim.

Edhe në rrethana të tilla të disfavorshme, Hasan Prishtina nuk po e pushonte veprimtarinë e tij atdhetare. Ai po lëvizte nga një kryeqendër e Evropës në tjetrën, duke u munduar t’i mbante të forta lidhjet midis disidencës shqiptare. Sipas pikëpamjes së tij, jo vetëm territori shqiptar i okupuar, por edhe vetë shteti shqiptar ndodhej në kërcënim permanent nga lakmia e shteteve fqinje, por edhe nga politika disfatiste dhe nënshtruese e Zogut.

Detajet e vrasjes së Hasan Prishtinës plot tetëdhjetë vjet më parë në Selanik, sado që bëhen publike përmes një shkrimi të gazetës ditore “Nova Makedonija”, megjithatë nuk hedhin dritë të mjaftueshme mbi motivet e vrasjes. Deklarata e atentatorit Ibrahim Çelo dhënë autoriteteve të hetuesisë nuk tingëllon shumë bindëse. E para, Hasan Prishtina tashmë nuk paraqiste rrezik për sigurinë fizike të mbretit Zog, ndaj edhe justifikimi se ai u vra sepse po përgatiste vrasjen e mbretit Zog tingëllon më shumë si justifikim i autorit të vrasjes për të ndikuar në zbutjen e shkallës së dënimit të tij.

E dyta, Hasan Prishtina me veprimtarinë e tij atdhetare kishte prekur shumë interesa dhe rrjedhimisht kishte krijuar shumë kundërshtarë. Kundërshtarët e tij ndodheshin përveç në Tiranë, edhe në Beograd, në Athinë, në Cetinë, mbase edhe në Romë. Edhe vendi prej nga erdhi vrasësi lënë të hapur dilemën se cila nga qendrat e përmendura mund të ketë qenë rekrutuesi i tij dhe porositësi i vrasjes.

Në fund, porosia më e rëndësishme që del nga angazhimi i paepur njerëzor i patriotit Hasan Prishtina, nga sakrifikimi i familjes dhe i pasurisë, si dhe nga vrasja e tij për të mirën e përgjithshme të vendit dhe të kombit të vet, mbetet impresionuese, inspiruese dhe e pavdekshme. Ai u vra fizikisht, por vizioni i tij politik nuk u vra asnjëherë.

(Autori është rektor i Universitetit të Prishtinës “Hasan Prishtina”)

[Dar_di]

Përkujtohet 80-vjetori i vrasjes së Hasan Prishtinës në Selanik

Nën organizim të Shoqatës së Historianëve Shqiptarë të Maqedoni dhe Mehmet Prishtina, sot për herë të parë në Selanik të Greqisë, u shënua 80 vjetori i vrasjes së atdhetarit të shquar shqiptar Hasan Prishtina.

Fillimisht delegacioni i udhëhequr nga Skender Asani dhe Mehmet Prishtina, bënë vizitë në oborrin e shtëpisë së Hasan Prishtinës në rrugën “Vasiliki Orgas” të Selanikut, e cila tani funksionin si shtëpi e të verbërve. Në këtë delegacion morën pjesë përfaqësuesit e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve të Maqedonisë, Universitetit të Kosovës “Hasan Prishtina”, Universitetit Shtetëror të Tetovës, UEJL-së, komunës së Çairit të Shkupit, etj.

Skender Asani, kryetar i SHHSHM-së, tha se “Kryengritja e përgjithshme e vitit 1912 ishte ngjarja e veçantë, sepse ishte me artikulim të qartë politik që deri atëherë nuk kishte ndodhur me kryengritjet e mëparshme. Vitet 1912-1933 janë vite kur Hasan Prishtina zhvilloi një veprimtari të ngjeshur politike, diplomatike dhe arsimore kombëtare në mbarë hapësirën shqiptare dhe jashtë saj”.

Memet Prishtina, pinjoll i familjes së Hasan Prishtina, duke përkujtuar këtë ditë të dhimbshme për të gjithë shqiptarët, theksoi se edhe nga këtu (Selaniku), ne përçojmë dhe përjetësojmë frymën hasaniste e cila asnjëherë nuk do të shuhet. Ai më tej shtoi se “Ne nuk guxojmë asnjëherë të çalojmë në këtë rrugë të vërtetë kombëtare, të nisur nga ideologu i madh i kombit shqiptar Hasan Prishtina, i cili shkriu gjithçka për të mirën e kombit”.

Rektori i Universitetit të Kosovës “Hasan Prishtina”, Ibrahim Gashi, paraqiti një rezyme të shkurtër historike për figurën madhore të Hasan Prishtinës, duke theksuar se ai ishte figurë eminente dhe qendrore e pavarësisë së Shqipërisë më 1912. “Vizioni politik i Hasan Prishtinës nuk është vrarë asnjëherë dhe nuk është përmbushur ende”, theksoi Gashi.

Blerim Reka, prorektor i UEJL-së, u shpreh se: “Vetë fakti se sot në Selanik para shtëpisë së tij u tubuan shqiptarët nga të gjitha trojet, dëshmon se ideja dhe filozofia e tij politike nuk është vrarë, por i mbijetoi tetë dekadave. Ai do të mbetet ideolog i gjeopolitikës unifikuese shqiptare jo vetëm në teori por edhe në praktikë. Vetë fakti se ai edhe praktikisht punoi për dekada të tëra në jetësimin e idesë për bashkim kombëtar, dëshmon më së miri se pavarësimi i Shqipërisë më 28 nëntor në Vlorë nuk qe e rastësishme, por rrjedhojë logjike e kontributit shtetkrijues të Hasan Prishinës”, shtoi Reka.

Më tej, për figurën markante të atdhetarit Hasan Prishtina, folën edhe përfaqësuesi i Universitetit Shtetëror të Tetovës, Nebi Dervishi, dhe dekani i Fakultetit Filozofik të UP-së, Bujar Dugolli.

Më pas, delegacioni vizitoi pikërisht vendin ku është vrarë Hasan Prishtina, sot e 80 vjet më parë, në rrugën “Tsimiski” të Selanikut, nga dora e Ibrahim Çelos. Ata në shenjë nderimi të atdhetarit Hasan Prishtina, vunë kurora lulesh dhe bënë homazhe.

Për të organizuar këtë manifestim në Selanik, Shoqata e Historianëve kishte marrë leje nga Zyra greke për lidhje në Shkup.

INA

[Brari]

interesant.. tash po e marr vesh.. ky spiuni i gjinush milos ..dugolli ..qenka dekani fakultetit..

po ky ibrahim gashi nga na doli?

cfar profesioni ka?

[sheneri]

shoku kermill..

nuk merrr veh ti nga qy muhabet..
mos hyr si cjapi ne barnatore.. ose farmaci..

tahir..

nuk e vlereson brari azem galicen..
e ka vleresue drenica..
rapsodi drenicak ka kenduar kangen per azem galicen..
dhe e ka kendue ne at koh.. kur nuk bahej historia me porosi te komitetit qendror apo krahinor..

rapsodi ka kendue..

o azem azem galica..
ta pa sherrin tan drenica..

..

cka don me than sherr ne kte rast..

don me than se prej lojnave te azemit e te atyne mbas azemit.. krahina ka pesue masakra..
masakra ne burra e gra e femij etj etj..

lojna te tilla i pa kosova e drenica edhe tash se voni..
kur disa azema shpallshin ucekena pi hamburgi apo mynshena ..
pi rogneri a zyrih sheratone-ri..
e ushtri arkana fmive e grave te kosoves ja kajti ato nana..

ne pallavren e kti historianit.. ma nalt flitet se sa shum u mundue hasani me hap shkolla shkipe..

mirpo shkollat shkipe i ka mbeshtet austrohungaria..sic ka mbeshtet pamvaresimin e shqipnis..
e ish pikerisht azema me nxitje te hasanit qe ja ktheu pushken austrise e ja ndihmoj hymjen serbise..

e dalim pastaj ne rastin e vjenes..kur mbreti zog ka shkue vizit ne vjene.. e hasani pi italie ku ish strehue me rrog te musolinit.. shkon ne vjenen mike te shqiptareve e i paguan dy hajvana shqiptar qe me e vra ahmet zogun qe ish ne vizit protokollare..
e aty mbetet i plagosun mbreti e vdes nga plumbat e pabesa oficeri shqiptar llesh topallaj..
e hasani iken si dhelpen e zhduket..
e pra i pabesi kish qen gjithmon i pabes e ngatrrestar..
sikurse azemi nji cub e magar e kusar..

cka eshte e dukshme..
se naltesimin e azemit e hasan prishtines e kan ba historianet enverista me porosi te komitet qendrorit te ppsh e se fundi ne kosov historianet enverista qe sherbejn pran shtabit vrases..

sic duket gjejn pika te perbashketa..

Zotni Brarush me ndihmen e shkaut dhe te rusve bellogardista Ahmet Zogolli beri masakra ne veri keshtu qe ju zotni nuk po doni me dite se perveq shkaut te serbis gjithmon edhe ne Shipni pa pas dhe do te kete shkije. andaj ju si perkrahes te shkieve jeni kunder Hasanit qe vdiq si hero e sa i perket Shkupit Hasani ishte aty per tu ba thirrje bashibozukve e kopukve shqiptare te kthehen e ta mbrojn atdheun e jo ta kerkojn baben mret, kopuket iu kercenuan hasanit me jete se ata nuk e kishin ideal lirin po mbrojtjen e privilegjeve Osmane sikur Zogolloviqet edhe te gjith ata kapadait e hagji Qamilve e haxhi dreqnilve te vetqujture baballar te kombit, qe motoja e tyre ishte '' duam baben'' dmth mretin e turkis e jaranin e qatyne pisave qe nuk e dinin vehten si shqiptare po si suntare dmth sikur qeta pisat ton qe po nrrohen m... njeni e m.. t tjetri

[Brari]

shaner..

a je far historiani ti apo hajt me fol dicka..

dmth sipas teje shkoj hasani me ushtri ne shkup me i msu shqiptaret atje se ashtu keshtu u dashka..
fol me historian e pyeti se cfar fitoj kombi e kosova prej ksaj.. "qlirimit te shkupit" qe bani hasani?


kurgja hiq..
e saper vdekje heroike.. po rren or ti shenef ..
asnji heroizem ska ne at vdekje apo vrasje..

e ka thirr hasani kte ibrahimin..
kan ndejt e kan shetit disa dit neper selanik..
pastaj hasani ka dash me ja mush mendjen.. ibrahim celos.. qe ibrahim celo me shku me vra ahmet zogun.. meqe ne vjen nuk mujti hasani me e vra por vec e plagosi..
asnji heroizem deri ktu..
perkundrazi intrig kurthe e pergatitje per vrasje..
zogu ne kte koh eshte kryetari i shtetit te pamvarur shqiptar..
ku e gjen hasani kte leje..kte te drejt me dergu perseri atentator kunder kryetarit te shqiperise?
e ne kte cast ibrahim celo nxjerr koburen e vret vrasesin hasan..
kaq eshte..
ti po don me vra.. krytarin e shtetit tim do ket mendue ibrahim celo.. e po te vras un ma mir ka mendue ai..

keshtu mbaroj puna..

me cte drejt hasani vrau zogun ne vjen?
zogu nuk vdiq se ja mbrojti trupin me trup te vet adjutanti.. trimi llesh topallaj.. por hasani e kreu at krim..te pabese..
por llesh topallaj vdiq..
ish bir nane dhe ai..

pse ju enveristet e adhuroni hasanin..

se shihni ngjashmeri mes tij dhe enverit.. mes tij dhe vrasesve ne kosove..
mes tij dhe shtabit qe vrau kolonelin krasniq ne tiran..
mes tij dhe shtabit qe vrau sabaheten e tahir zemen.. komandant drinin e uk bytyqin..
kjo eshte..

adhurim vrasesish per vrasesin..

te kuptoj o qenefi a shenafi a sharofi a si e ke..

[sheneri]

shaner..

a je far historiani ti apo hajt me fol dicka..

dmth sipas teje shkoj hasani me ushtri ne shkup me i msu shqiptaret atje se ashtu keshtu u dashka..
fol me historian e pyeti se cfar fitoj kombi e kosova prej ksaj.. "qlirimit te shkupit" qe bani hasani?


kurgja hiq..
e saper vdekje heroike.. po rren or ti shenef ..
asnji heroizem ska ne at vdekje apo vrasje..

e ka thirr hasani kte ibrahimin..
kan ndejt e kan shetit disa dit neper selanik..
pastaj hasani ka dash me ja mush mendjen.. ibrahim celos.. qe ibrahim celo me shku me vra ahmet zogun.. meqe ne vjen nuk mujti hasani me e vra por vec e plagosi..
asnji heroizem deri ktu..
perkundrazi intrig kurthe e pergatitje per vrasje..
zogu ne kte koh eshte kryetari i shtetit te pamvarur shqiptar..
ku e gjen hasani kte leje..kte te drejt me dergu perseri atentator kunder kryetarit te shqiperise?
e ne kte cast ibrahim celo nxjerr koburen e vret vrasesin hasan..
kaq eshte..
ti po don me vra.. krytarin e shtetit tim do ket mendue ibrahim celo.. e po te vras un ma mir ka mendue ai..

keshtu mbaroj puna..

me cte drejt hasani vrau zogun ne vjen?
zogu nuk vdiq se ja mbrojti trupin me trup te vet adjutanti.. trimi llesh topallaj.. por hasani e kreu at krim..te pabese..
por llesh topallaj vdiq..
ish bir nane dhe ai..

pse ju enveristet e adhuroni hasanin..

se shihni ngjashmeri mes tij dhe enverit.. mes tij dhe vrasesve ne kosove..
mes tij dhe shtabit qe vrau kolonelin krasniq ne tiran..
mes tij dhe shtabit qe vrau sabaheten e tahir zemen.. komandant drinin e uk bytyqin..
kjo eshte..

adhurim vrasesish per vrasesin..

te kuptoj o qenefi a shenafi a sharofi a si e ke..

Kjo eshte kultura e jote e shtrenjte e gezofsh Brarush dhe e trashegofsh sikur Ibrahim Celo

[Dar_di]

SALI MANI - Mos ma prek Hasan Prishtinën - LIVE në Zvicër

[Dar_di]

DOKUMENTI SURPRIZË/ Letra e Duçes: Hasan Prishtina njeriu ynë

Shkrimi i gjashtë i akadamikut Kristo Frashëri mbi të vërtetat e jetës dhe karrierës së Ahmet Zogut. Çfarë ndikimi pati Italia në qeverisjen e Zogut, nga koha e presidencës, në vetëshpalljen monark e deri ditën e pushtimit. Surprizë, letra e panjohur e Musolinit ku Zogu paditej si organizator i vrasjes së Hasan Prishtinës…

Ja koncesionet politike dhe ekonomike që Zogu i dha si shpërblim për borxhet e herëpashershme që merrte nga Italia. Çfarë zbulon dokumenti i datës 18 gusht 1933, ruajtur në Arkivin e Shtetit në fondin e Legatës Italiane në Tiranë.

REGJIMI ZOGIST
(24 dhjetor 1924-7 prill 1939)

TIRANE - Benjamin Franklini, një nga presidentët e hershëm të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ka dhënë një porosi, të vlefshme për të gjitha kohët: “Nuk shoh ndonjë dallim midis atij që vete të kërkojë borxh dhe atij që shkon të mbytet në lumë”. Kjo për arsye se kur nuk ke mundësi për të shlyer borxhin duhet të marrësh borxh, i cili për t’u shlyer nga ana e vet kërkon të merret përsëri borxh. Kështu, borxhi vete vazhdimisht duke u fryrë, derisa borxhmarrësi nëse nuk ka vend ku të fshihet, duhet ose të varë veten, ose të mbytet në lumë.

Kjo është sinteza e veprimtarisë së A. Zogut si kryetar i shtetit shqiptar. Për të anashkaluar marrëveshjen që kishte lidhur me N. Pashiçin më 14 gusht 1924, Ahmet Zogu kërkoi shpëtim duke rënë në prehërin e Benitto Mussolinit, kryeministri i mbretërisë italiane, në të njëjtën kohë kryetari i Partisë Fashiste të Italisë. Nuk dimë nëse me këtë kthesë A. Zogu ishte i ndërgjegjshëm se po kalonte nga një greminë në një tjetër.
Historia e marrëdhënieve të Shqipërisë së A. Zogut me Italinë e Benitto Mussolinit, është e mbushur me dallgë, me batica dhe me zbatica, me përgëzime dhe me zemërata. Megjithatë, ajo ka një linjë që e përshkon si një fill i kuq gjithë periudhën e ashtuquajtur zogiste, që kur Ahmet Zogolli u kthye nga Jugosllavia në Shqipëri më 24 dhjetor 1924 deri kur Lartmadhoria e tij Zogu I-rë la më 7 prill 1939 Shqipërinë dhe mori rrugën e mërgimit.

Këtë fill të kuq e përfaqësojnë, nga njëra anë, kërkesat e vazhdueshme të qeverisë zogiste për të marrë kohë pas kohe borxhe nga Italia fashiste dhe, nga ana tjetër, koncesionet politike dhe ekonomike që ajo i jepte qeverisë italiane si shpërblim për borxhet e herëpashershme që merrte prej saj. Huatë dhe kreditë që merrte nga Italia fashiste, Shqipëria parimisht duhej t’i investonte për të mëkëmbur ekonominë e prapambetur të saj, e cila do t’i sillte asaj të ardhura për të shlyer kreditë që merrte nga Italia fashiste. Por huatë dhe kreditë shpenzoheshin nga pala shqiptare kryesisht për të përballuar deficitin buxhetor dhe bilancin pasiv të tregtisë së jashtme. Kështu, sa herë mbaronin afatet e kredive, Shqipëria kurdoherë me financat bosh nuk ishte në gjendje të shlyente detyrimet që përmbanin marrëveshjet financiare. Si rrjedhim, ajo shtrinte drejt Italisë dorën e majtë për të kërkuar kredi të reja, kurse me dorën e djathtë i dorëzonte Romës koncesione të tjera. Kështu, Italia fashiste përgatiti 7 prillin kur së bashku me pushtimin fashist të Shqipërisë, ia hoqi A. Zogut edhe kurorën mbretërore.

Në fakt, kthesa e Zogut për marrëdhëniet politike me Romën, filloi siç u tha, me koncesionet – siç ishte koncesioni i Bankës Kombëtare të Shqipërisë dhe ai i shfrytëzimit të rezervave vajgurore të nëntokës shqiptare. Për këtë arsye, grupi financiar italian që krijoi BKSh-në i kryesuar nga Mario Alberti prapa të cilit qëndronte qeveria e Romës, i akordoi Shqipërisë nëpërmjet shoqërisë SVEA një hua prej 50 milionë frangash ari për ndërtime botore. Kjo hua kaq e madhe u shpenzua për ndërtime zyrash qeveritare (ministri, spitale dhe burgje) dhe për ndërtime rrugësh sipas interesave strategjike të Italisë. Nuk mund të mohohet se pavarësisht nga interesat strategjike të Italisë, nga ndërtimet e fondit SVEA, Shqipëria pati përfitime. Në të njëjtën kohë, qeveria shqiptare mori hua një shumë prej 10 milionë frangash ari për buxhetin deficitar të shtetit.

Koncesionin e Bankës me karakter financiar e pasuan dy marrëveshje politike që lidhi Shqipëria e Zogut me Italinë fashiste. Ato qenë “Marrëveshja e miqësisë dhe e sigurimit midis Italisë dhe Shqipërisë” (pakti i parë i Tiranës), nënshkruar në Tiranë më 26 nëntor 1926 dhe “Traktati i aleancës mbrojtëse midis Italisë dhe Shqipërisë” (pakti i dytë i Tiranës), nënshkruar në Tiranë më 22 nëntor 1927.

Në nenin 1 të paktit të parë të Tiranës me afat prej pesë vjetësh, i cili mund të përsëritej, thuhej: “Italia dhe Shqipëria deklarojnë se çdo cënim i status-kuosë politike, juridike dhe territoriale të Shqipërisë është në kundërshtim me interesat politike të të dy palëve”. Me ndryshime politike, juridike dhe territoriale nuk nënkuptohej vetëm cenimi i kufijve, por edhe ndryshimi i regjimit, madje edhe ai i orientimit politik të Shqipërisë. Ky nen cënonte sovranitetin kombëtar, mbasi e lidhte fatin e Shqipërisë dhe të regjimit zogist me atë të Italisë. Pakti i jepte të drejtë Romës të ndërhynte deri me armë për të mbrojtur gjoja në emër të pavarësisë së Shqipërisë, edhe regjimin e A. Zogut. Me këtë pakt, Shqipëria hynte, edhe pse nuk thuhej haptazi, nën protektoratin e Italisë.

Edhe pakti i dytë i Tiranës, i cili vlente për 20 vjet, shënonte një hap të mëtejshëm drejt vartësisë së Shqipërisë nga Italia. Me gjithë nënshkrimin e këtyre akteve, Zogu nuk e ndiente veten të garantuar për të siguruar vazhdimësinë e pushtetit. Ekzistonte gjithnjë rreziku që pushteti i tij presidencial të përmbysej nga kundërshtarët e brendshëm. Kjo për arsye se ekzistonte mundësia që në mbarim të mandatit presidencial, A. Zogu të mos zgjidhej më President i Shqipërisë. Për të siguruar përjetësinë e sundimit për vete dhe për pasardhësit e vet, Zogu vendosi ta shpallte Shqipërinë monarki dhe veten e vet mbret i saj. Për këtë hap të guximshëm, Zogu siguroi jo vetëm përkrahjen e Romës, por edhe të Britanisë së Madhe, e cila kërkonte ta mbante sa më afër saj Italinë fashiste, për të përballuar në këtë mënyrë divergjencat që kishte me Francën në detin Mesdhe. Kështu, më 1 shtator 1928 Asambleja Kushtetuese e mbushur me partizanë zogistë e shpalli Shqipërinë monarki dhe Zogun mbret.

Atë ditë Ahmet Zogu, tani e tutje Zogu I, bëri këtë betim para Asamblesë Legjislative:
“Unë Zogu, Mbret i Shqiptarvet, në çastin në të cilin po hudh kambën mbi Thronin e Mbretnis Shqiptare dhe po marr në duer Pushtetin Mbretnor, betohem përpara fuqis së Zotit me mbajtë Bashkimin Kombëtar, Pavarësinë e Shtetit dhe Tokat. Betohem edhe të mbahem besnik ndaj Statutit dhe të veproj mbas pikave të tij dhe mbas ligjeve që ndodhen në zbatim, duke pasë parasysh kurdoherë të mirën e popullit. Zoti më ndihmoftë”.

Në vitet e para të regjimit monarkik Shqipëria u ndodh në vështirësi të mëdha financiare, e cila u thellua për shkak të krizës ekonomike botërore të viteve 1929-1932. Në vitin 1931 kur mbaroi afati 5-vjeçar i kreditit prej 10 milionë frangash që kishte marrë më 1926, Zogu u detyrua të bënte lëshime të tjera për të zgjatur afatin e huasë. Situatën e vështirë ekonomike dhe financiare në të cilën u ndodh qeveria shqiptare, Mussolini u orvat ta shfrytëzonte për të detyruar A. Zogun të pranonte një varg kërkesash politike, financiare dhe ushtarake, të cilat do ta shndërronin Zogun nga mbret i pavarur në një vartës të Romës. Zogu rezistoi. Për të shpëtuar veten nga laku që kishte në fyt, ai kërkoi ndihmën e Britanisë së Madhe dhe të Francës, të cilat së bashku me Italinë ishin bërë më 1922 garante për pavarësinë e Shqipërisë.

Në pranverën e vitit 1933, kur situata kritike për Shqipërinë dukej e pashpresë, kundërshtarët politikë të A. Zogut, të nxitur nga Roma, u gjallëruan. Një ndër kundërshtarët më aktivë ishte Hasan Prishtina, i cili kishte siguruar mbështetjen e Romës. Pikërisht në këto rrethana, A. Zogu organizoi vrasjen me atentat të Hasan Prishtinës në Selanik. Në një letër sekrete që Benitto Mussolini ia dërgoi ministrit fuqiplotë të Italisë fashiste në Tiranë, më 18 gusht 1933 – një letër, me sa dihet, e pabotuar deri sot – Zogu paditej si organizator i vrasjes së Hasan Prishtinës. Në atë letër thuhej ndër të tjera: “Vrasja e Hasan bej Prishtinës, të cilin të gjithë e dinë se ishte miku ynë dhe mbahej nga ne, sigurisht nuk mund të mos ketë ngjallur aty (në Shqipëri – K.F.) një përshtypje të madhe dhe të mos jetë interpretuar si një fyerje e tërthortë që na është bërë neve nga mbreti (Zog – K.F.)”. Më tej Mussolini e porosiste shefin e Legatës Italiane, nëse do të ishte e përshtatshme në përputhje me opinionin që ka populli shqiptar për këtë vrasje, që ai të ndërmerrte hapin për pajtimin me A. Zogun “të nesërmen e vrasjes së një mikut tonë, që është bërë, sipas opinionit më të përhapur, me urdhërin e mbretit”. (Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi i Legatës Italiane në Tiranë. Dosja A/1, Nr. 3700, 24/8, Romë 18 gusht 1933).

Zogu e kapërceu deri diku këtë krizë. Por tashmë ai e kuptoi se rruga që kishte nisur nuk mund të kthehej mbrapa. Ai vazhdoi të bënte lëshime, të cilat arritën shkallën më të lartë me 6 marrëveshjet që nënshkroi me Italinë më 1936.
Nuk mund të mohohet se gjatë regjimit mbretëror u kryen vepra në dobi të Shqipërisë. Por vlerësimet që bëjnë për regjimin mbretëror partizanët zogistë janë të tepruara. Nuk është plotësisht i saktë pohimi i tyre se mbreti Zog krijoi për të parën herë një administratë shtetërore të stabilizuar. Ndërtimi i administratës shtetërore filloi që në Kongresin e Lushnjës. Majde, në kohën e Kongresit administrata shtetërore u ngrit në luftë kundër pranisë së ushtrive të huaja, pa harruar provokacionet e shteteve fqinje.

Para kundërrevolucionit zogist, Shqipëria funksiononte si një shtet demokratik. Administrata shtetërore ishte shtrirë në mbarë atdheun. Institucionet shtetërore ishin mëkëmbur sipas shembullit të demokracive perëndimore. Pluralizmi politik, ndonëse ishte në hapat fillestare, funksiononte rregullisht, pa mohuar shkeljet që kryente jo opozita, por vetë qeveria. Si rrjedhim, kur në fund të dhjetorit 1924 A. Zogu vendosi autoritetin e vet shtetëror, problemet e mprehta që kishin shkaktuar shqetësime për sovranitetin kombëtar ishin kapërcyer. Vendi ishte krejtësisht i lirë. Kufijtë e Shqipërisë ishin në parim caktuar. Brenda kufijve pas vitit 1926 nuk kishte asnjë ushtar të huaj. Pavarësia e Shqipërisë ishte njohur në shkallë planetare. Po ashtu dhe kufijtë e saj politikë. Shqipëria ishte pranuar në Lidhjen e Kombeve. Marrëdhëniet diplomatike funksiononin rregullisht me të gjitha shtetet.

Megjithatë, nuk mund të mohohet se gjatë viteve të monarkisë administrata shtetërore u forcua më tepër, veçse jo me rrugë demokratike, por me mjete autoritare. Trazirat e brendshme politike nuk rreshtën. Pas kryengritjes së Dukagjinit (1926) ndodhi Lëvizja e Vlorës (1932), më tej kryengritja e Fierit (1935), më në fund rebelimi i Delvinës (1937). Pluralizmi politik u asgjësua. Përndjekjet politike nuk rreshtën. Ndonëse në masa numerike të pakta, Shqipëria kishte të burgosur dhe të internuar politikë.

Stabiliteti i rendit shtetëror, së bashku me dispozitat ligjore që nxorri qeveria mbretërore, krijuan deri diku një klimë të favorshme për zhvillimin ekonomik të vendit. Rëndësi vendimtare pati dhe korpusi juridik i kodit civil, penal dhe tregtar me frymë evropiane dhe shfuqizimi i kodeve juridike të Perandorisë Osmane, të cilat ishin ende në fuqi. Ndërtimi i rrjetit rrugor, i cili i lidhi krahinat e vendit me njëra-tjetrën, hyn gjithashtu në bilancin pozitiv të regjimit mbretëror. Një vend parësor në bilancin pozitiv të kësaj periudhe, zë organizimi i rrjetit arsimor në mbarë vendin – jo aq nga numri i shkollave, i cili për arsye të kuptueshme mbeti i kufizuar, sesa për përmbajtjen mësimore të shkollave. Për të parën herë shkollat në Shqipëri patën, pa përjashtim, karakter kombëtar. Programet qenë laike. Lënda mësimore u mor nga shkollat perëndimore. Rëndësi e veçantë iu kushtua gjuhës shqipe. Në bazë të dispozitave ligjore, shkollat e vendit i ndiqnin me të drejta të barabarta nxënësit e të gjitha besimeve fetare, të cilët për të parën herë rrinin në bankat e mësimit njëri pranë tjetrit. Toleranca fetare u ngrit më lartë. Shkurt, në fushën e arsimit mbisundoi ideologjia e Rilindjes Kombëtare.

Megjithatë, nuk duhen nënçmuar edhe anët negative. Para së gjithash, duhen patur parasysh marrëveshjet e përmendura dhe lëshimet politike dhe ekonomike që Zogu lidhi me Italinë fashiste. Në statutin e Mbretërisë Shqiptare të miratuar më 1928, Shqipëria shpallej Mbretëri Kushtetuese. Si e tillë, pushteti ekzekutiv duhej të ishte i veçuar nga pushteti legjislativ dhe të dyja këto nga pushteti juridik. Por, A. Zogu njësoj si kur ishte president, edhe kur u bë mbret, e shkeli parimin themelor të monarkisë kushtetuese perëndimore, se “Mbreti mbretëron, por nuk sundon”, pra mbreti qëndron mbi tre pushtetet pa përvetësuar asnjërin prej tyre. Përkundrazi, ai përqendroi në duart e veta, disa haptazi, disa tërthorazi, të tria pushtetet. Ai e shndërroi Shqipërinë në monarki absolute. Të gjitha fijet e administratës civile, ushtarake, juridike, ekonomike, shoqërore, diplomatike – u përqendruan në Pallat. Parlamenti u shndërrua në një foltore lajkatarësh. Deputetët bënin garë kush t’i thurrte më tepër lavde mbretit “August”, siç thirrej Zogu. Edhe vendimet që merrte qeveria buronin nga Pallati.

Shtypi ishte nën kontrollin e Ministrisë së Brendshme. Në faqet e tij mund të kritikoheshin nëpunësit e vegjël, por jo Parlamenti, qeveria, gjykatat e mbi të gjitha Pallati. Mbreti Zog nuk lejoi të krijoheshin parti opozitare, madje as parti qeveritare. Kundërshtarët e regjimit përgjigjeshin se Zogu nuk kishte nevojë për parti qeveritare, mbasi këtë detyrë e kryente fare mirë administrata dhe shtypi me në krye xhandarmërinë.

Pa mohuar rezultatet pozitive të arritura gjatë regjimit monarkik, vlen të përsëritet se në vlerësimin historik të një regjimi, vendin më të rëndësishëm e zë konsolidimi i pavarësisë kombëtare. Nga kjo pikëpamje ka vend për debat.
Shqipëria ishte shteti më i ri në Kontinentin Evropian. Më 1937 ajo kremtonte 25-vjetorin e pavarësisë kombëtare. Po të kemi parasysh se pavarësia kombëtare është pasuria më e çmuar që ka realizuar një popull, gjithashtu po të kemi parasysh se këtë pavarësi Shqipëria e realizoi pas mijëra vjetësh sundimesh të huaja, historiani ka të drejtë të shtrojë pyetjen: Çfarë kontributi dha ky regjim në konsolidimin e pavarësisë kombëtare? Përgjigjen besoj se na e jep dita e zezë e 7 prillit 1939.

Kushdo mund të thotë se me furinë që kishin marrë dy fuqitë agresore të boshtit Romë-Berlin – Italia fashiste dhe Gjermania naziste – Shqipëria nuk kishte mundësi ashtu si më vonë shtetet e tjera të Gadishullit Ballkanik që ta mbronte pavarësinë kombëtare. Por, ndryshe nga simotrat e saj ballkanike, Shqipëria, si pasojë e politikës së Ahmet Zogut, ishte shndërruar në një shtojcë e Italisë fashiste përpara se të pushtohej prej saj. Megjithatë, jo vetëm opinioni publik shqiptar, por edhe qarqet politike ndërkombëtare e parashihnin se me politikën kapitulluese që ndiqte mbreti Zog ndaj Romës, Shqipëria shumë shpejt do të pushtohej nga Italia fashiste.

Përballë rrezikut të agresionit fashist italian mbreti Zog dhe qeveria mbretërore e tij kishin për detyrë parësore të mos e lejonin qeverinë fashiste të Romës që ta minonte nëpërmjet administratës shtetërore zogiste rezistencën e armatosur popullore shqiptare. Është padyshim një fakt i dhimbshëm kur mendon se ushtria kombëtare shqiptare e formuar për të mbrojtur atdheun nga okupacioni i huaj – ditën e pushtimit italian, më 7 prill 1939 u mbyll nëpër kazerma pa shkrehur asnjë pushkë. Është gjithashtu një fakt i dhimbshëm kur mendon se ndërsa në pragun e agresionit, në ditët e para të prillit të vitit 1939 rinia shqiptare kërkonte armë për të mbrojtur atdheun – qeveria zogiste përpiqej ta mashtronte opinionin duke pretenduar se marrëdhëniet e Shqipërisë me Italinë fashiste ishin si kurdoherë miqësore. Nuk ka dyshim se rezistenca e armatosur që ndeshën ushtritë italiane më 7 prill 1939, edhe pse në përmas modeste i bëri nder atdheut. Për më tepër, ajo që peshon në dëm të dinjitetit të mbretit Zog është mungesa e detyrës politike që atij i takonte si sovran i Shqipërisë.

Të shpjegohemi! Nëse me politikën kapitulluese 15-vjeçare ndaj Romës mbreti Zog e cenoi sovranitetin kombëtar të Shqipërisë - me qëndrimin që mbajti më 7 prill 1939 ai i dha goditjen mortore pavarësisë së Shqipërisë, madje edhe vetë kurorës mbretërore.

Shqiptarja, 31 Korrik 2013

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (1)


Vitin e kaluar, me rastin e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, studiuesi Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski botoi në gjuhën maqedonase monografinë “Hasan Prishtina”.
Kjo ishte monografia e radhës, pas monografisë “Josif Bageri”, e cila u botua në vitin 2012. Tani monografia “Hasan Prishtina” u prezantua në Shkup, e përkthyer në gjuhën shqipe, e botuar nga Shoqata Josif Bageri.
Prof. Sinadinovski është lindur në vitin 1947 në Shtip (Maqedoni), në vitin 1989 fshehurazi bashkëthemeloi partinë VMRO-DPMNE. Dy dekada ishte diplomat karriere i ish-Jugosllavisë, kryesisht në shtetet arabe dhe këshilltar i Jasir Arafatit. Ky është libri i 37 i tij. Deri para katër vjetëve ishte kriptoshqiptar, tani e deklaron publikisht identitetin e tij etnik shqiptar.
Për lexuesit e gazetës sonë po publikojmë, - në vazhdime, - pjesë nga kjo monografi.

Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Gjatë robërisë shumëshekullore nën Perandorinë Osmane u bënë shumë përpjekje për gjetjen e formave të përbashkëta në luftën çlirimtare maqedonase-shqiptare. Qysh në kohën e heroit legjendar, Skënderbeut, veprimtarë përparimtarë maqedonas e shqiptarë bënë përpjekje të hartojnë platformë unike për veprim të përbashkët në luftën kundër tiranisë osmane. Kjo përpjekje sidomos u shtua pas viteve tetëdhjeta të shekullit 19, kur u vërejt ngjallja e lëvizjes nacional-çlirimtare maqedonase dhe shqiptare. Më saktësisht, kjo gjeti reflektim në përpjekjen për krijimin e “Lidhjes revolucionare maqedonase-shqiptare” në vitin 1887 dhe në aktivitetin e “Lidhjes maqedonase-shqiptare” nga viti 1902.
Në vitin 1887, menjëherë pas krijimit të saj, Lidhja maqedonase-shqiptare shpalli apelin, në të cilin, ndër të tjera, theksohej se “...nëse e dini gjeografinë e Maqedonisë dhe Shqipërisë, historia e tyre e kaluar, afërsia e tyre, zakonet dhe interesat e tyre politike, dhe nëse nuk besoni, atëherë miratoni angazhimet tona dhe në një kohë të shpejtë bashkohuni me ne dhe na ndihmoni”. Ky apel në esencë i përcakton interesat e ndërsjellë të maqedonasve dhe shqiptarëve në të kaluarën, kështu që robërimi i përbashkët në perandorinë e sulltanëve imponoi elemente të domosdoshme për gjetjen e rrugëve të lehta, për klimë të mirë për shpëtim nga tirania, për kanalizimin e luftës për çlirim.
Për veprimtarinë e “Lidhjes revolucionare maqedonase-shqiptare”, dëshmi ka lënë Isaija Mazhoski në “Kujtimet” e tij, i cili në krijimin e kësaj Lidhje pati rëndësi të dukshme. Të dhënat e tij mbështeten me materiale të reja nga Arkivi i diplomatit rus, M. A. Hitrovo dhe të historianes ruse, Irina Senkeviç, me çka krijohet një pasqyrë evidente për këtë aktivitet të dukshëm të një grupi të veprimtarëve maqedonas e shqiptarë.
Formimi i “Ligës maqedonase-shqiptare” ndodhi si rezultat i kushteve shoqërore, ekonomike dhe politike, që pas viteve tetëdhjeta të shekulli 19 ishin karakteristike në Maqedoni dhe Shqipëri. Atëherë u përforcuan vlerësimet për vënien e themeleve të një lëvizje të vetme nacional-çlirimtare maqedonase-shqiptare, themelet e para të së cilës u vënë nga një grup i veprimtarëve maqedonas dhe shqiptarë, në mesin e të cilëve ishte edhe Isaija Mazhoski. Ata kishin idenë se ishte e mundur që përmes formimit të një Lidhje të bashkohen populli maqedonas dhe populli shqiptarë në luftën kundër tiranisë turke. Për këtë qëllim u formua “Administrata qendrore” e kësaj lidhje si udhëheqës i lëvizjes dhe e njëjta kishte përgatitur apelin dhe kishte vepruar me emisarë në Shqipëri dhe Maqedoni, duke i shpjeguar dhe sqaruar qëllimet e luftës së përbashkët.
Apeli i “Lidhjes maqedonase-shqiptare” paraqet dokument mjaft interesant, në të cilin janë shënuar momentet e përbashkëta në luftë dhe qëllimet e lëvizjes çlirimtare. Që në fillim të apelit theks i është kushtuar nevojës për bashkim për arritjen e rezultateve më të mira në veprimin e përbashkët. Ky qëllim në apel është shprehur me fjalët se “Veprën për çlirimin tonë do ta realizojnë shqiptarët bashkë me maqedonasit, duke vepruar bashkërisht, pa mosbesim, nën një kushtetutë, nën një flamur dhe do të luftojmë për përcaktimin e vetëqeverisjes në dy rajonet tona. Pos kësaj, këtu ka edhe shumë njerëz të mirë, të cilët janë të gatshëm të ndihmojnë në veprën tonë të shenjtë dhe sinqerisht të përkujdesen për vetëqeverisjen e atdheut tonë”, kështu që “duke vepruar në unitet vëllazëror, ne do të mundemi shpejtë të frikësojmë administratorin e madh të Stambollit dhe do të arrijmë që Evropa të jetë në anën tonë dhe t’i pranojë të drejtat tona”.
Pasi përcaktohen qëllimet e përbashkëta të luftës, në Apel më konkretisht janë theksuar edhe “rezultatet definitive, që duhej të arrihen në atë luftë të përbashkët”, kështu që Lidhja i proklamon këto kërkesa: “Ne nuk kërkojmë as mbretëri, as principatë, ne nuk duam që Shqipëria dhe Maqedonia të jenë nën pushtetin e Bullgarisë, Serbisë ose Greqisë. Ne kërkojmë që Shqipërisë dhe Maqedonisë t’i jepet autonomi edhe nëse mbete nën pushtetin e sulltanit. Me një fjalë, ne duam të kemi gjykatë dhe administratë tonën. Në Shqipëri le të urdhërojnë shqiptarët, kurse në Maqedoni - maqedonasit, edhe sikur kjo të përballet me pushtetin suprem të sulltanit”.
Siç shihet qartë, në Apel vetëm sipërfaqësisht është shprehur kërkesa për arritjen e autonomisë për Maqedoninë dhe Shqipërinë nën pushtetin e sulltanit. Kjo kërkesë në atë kohë paraqiste imperativ të domosdoshëm, e cila në të vërtetë çonte kah realizimi i pavarësisë së plotë. Apeli i Lidhjes mjaftë qartë i kishte përcaktuar edhe qëllimet në luftën e përbashkët revolucionare maqedonase-shqiptare, në kohën kur borgjezia e imtë ballkanike me veprime agresive dhe këmbëngulëse vepronte për të marrë pozicion në vendin maqedonas, këto kërkesa tingëllonin dinjitetshëm dhe krijonin bazë të shëndoshë të lëvizjes nacional-çlirimtare, që do të thotë se ishin trasuar rrugët për krijimin e atmosferës së mirë para formimi organizativ të lëvizjes revolucionare maqedonase, themelet e së cilës u vunë në vitin 1893-1894 me formimin e VMRO.
Aksioni i “Lidhjes maqedonase-shqiptare” në Apel fare qartë i përcaktoi qëllimet e luftës së përbashkët revolucionare maqedonase-shqiptare. Mirëpo, ajo nuk mundi që në sferën e saj të veprimit të inkuadrojë rreth më të madh të bashkëmendimtarëve të tyre dhe të t’i përfshijë të gjitha pjesët e Maqedonisë dhe Shqipërisë. Pos kësaj, aksioni i aktorëve kryesor të kësaj lëvizje, në mesin e të cilëve ishte Mazhoski, ishte zbuluar nga pushteti turk, kurse përfaqësuesit ishin burgosur. Me këtë edhe aksioni dështoi. Por, aksioni i pasuksesshëm nuk i pasivizoi tentimet, sepse është e mundur në rrugë tjetër dhe në kohë tjetër ato qëllime të luftës së përbashkët revolucionare maqedonase – shqiptare sërish të vihen në rend dite.
Në të vërtetë, në periudhën kur ringjallet Lëvizja nacional-çlirimtare maqedonase në fillim të shekullit 20, sërish u paraqit ideja për veprim të përbashkët maqedonase-shqiptare në luftën kundër Perandorisë osmane. Një lëvizje e tillë u paraqit te një grup emigrantësh shqiptarë dhe maqedonas, të cilët në vitin 1901 në Londër formuan “Komitetin për autonomi të Maqedonisë dhe Shqipërisë”. Ky Komitet e botoi edhe gazetën “Autonomija”, ku ishin proklamuar qëllimet programore të grupit.
Numri i parë i gazetës u botua më 10 maj 1902, kurse në të u botua “Projekti për autonomi të Maqedonisë, Shqipërisë, Serbisë së Vjetër dhe Odrinit”. Projekti ishte dërguar deri te sulltani dhe te fuqitë e interesuara evropiane. Në projekt kërkohej formimi i provincave autonome, në të cilat përfshihej edhe Maqedonia, por në kuadër të Perandorisë osmane. Provincat autonome duhej të kishin autonomi administrative me komisarë dhe komisariat me prejardhje evropiane dhe një delegacion sipas shembullit të kuvendit të zgjedhur prej popullit. Për rendin duhej të kujdeset policia ndërkombëtare dhe e brendshme, e ndihmuar nga policia e vendit dhe një korpusi profesional. Në Projektin hollësisht justifikohen detajet rreth vetë administrimit në provinca e të ngjashme.
Për realizimin e Projektit grupi iu drejtua Qeverisë britanike me kërkesë për përkrahje. Por përkrahje e kërkuar nuk u miratua. Pasi grupi nuk hasi në përkrahje, u angazhua të gjejë mënyra tjera se si t’i popullarizojë qëllimet e vete. Për këtë veprimtari të tyre disa të dhëna paraqet deputeti i atëhershëm serb në Londër, Miliçeviq, i cili në një raport të 5 gushtit 1902, duke e arsyetuar veprimtarinë e këtij grupi, kishte shënuar më shumë këshilla, për të cilat, siç thotë ai: “për ato krahina rreziku më i madh qëndron në agjencitë e huaja dhe se për të më së mirë është që shqiptarët dhe maqedonasit me të gjitha forcat t’i kundërvihen agjenturave serbe, bullgare greke dhe austriake dhe duke u mbështetur te sulltani, ta ruajnë pavarësinë e tyre nga të gjithë agjentët e huaj”. Si shtesë ndaj raportit të deputetet të lartpërmendur i është bashkëngjitur një apel deri te maqedonasit dhe shqiptarët.
Të dhëna më konkrete për këtë Apel të ri maqedonaso-shqiptar ekzistojnë në Muzeun Britanik në Londër, ku gjendet origjinali. Nga teksti origjinal i ruajtur në gjuhën shqipe, ndërkaq llogaritet se është shkruar edhe në gjuhë tjera, del se Apeli i dhënë nga ana e “Lidhjes kombëtare maqedonase-shqiptare”, është nënshkruar nga Komiteti ekzekutiv i Lidhjes, që paraqet një ndryshim në emërimin krahasuar me “Komitetin” e përmendur më herët. Apeli është dhënë në vitin 1902 dhe i është drejtuar popullit maqedonas dhe atij shqiptar. Sipas përmbajtjes së saj dhe problemeve që i trajton Apeli është mjaftë interesant dhe deri diku ngjashëm me Apelin e vitit 1887.
Pasi në fillim theksohet “Vëllezër maqedonas! Vëllezër shqiptarë!, kuptuan se Sulltani, mbreti ynë, dëshiron të na japë rregullim të ri e të mirë për ta përmirësuar qeverisjen, për ta rregulluar vendin, të hapë shkolla, të na i përmirësojë kushtet e vjetra, thënë shkurt, t’i sigurojë secili paqe dhe jetë. Është e vërtetë se ky përmirësim është i vogël në krahasim me atë që e dëshiron zemra jonë, por prapë, për sot kjo është e mirë, e nëse vërtet do Sulltani t’i realizojë ato, duhet t’i falënderohemi dhe Ju lutemi këtë ta merrni me qëllim të mirë. Ju këshillojmë, sepse jemi të sigurt se e realizojmë obligimin ndaj atdheut dhe ndaj Jush. Shpresojmë se këto reforma do të jenë të parat nga ato që do të pasojnë më tej. Duke treguar besim dhe miqësi ndaj Sulltanit, për çka ai do të ndjehet i kënaqur, do ta bëjmë atë që duam. E dimë se ka njerëz që duan t’ju shmangin dhe të hedhin shkëndija zjarri midis jush. Por, ta dini se ata janë kundërshtarë dhe armiq dhe nuk punojnë për atdheun, por për interesin e tyre personal. (VIJON)

Epoka e re

[Dar_di]

Monografia “Hasan Prishtina” (2)

Seria e burgosjeve të patriotëve maqedonas e shqiptarë
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski

Dëshira jonë - theksohet në Apel - është të përmirësohet gjithçka dhe vendi të bëhet pjellor. Nuk kemi qëllim të ndahemi nga Perandoria Osmane. Shikojeni Thesalinë e pasur kur ishte nën hijen e Sulltanit, kurse u kaplua nga varfëria e madhe pasi u bashkua me Greqinë dhe sot vdesin nga uria. E njëjta është edhe në vendet e tjera. Kundërshtarët tanë nuk dëshirojnë përmirësim, sepse me të ndryshon vendi, përmirësohet edhe Perandoria Osmane dhe bëhet edhe më e fortë, duke u përforcuar edhe froni i Sulltanit dhe me këtë ata që jetojnë me zënka do ta humbin shpresën, prandaj nuk duan përmirësim. Prandaj angazhojnë njerëz, paguajnë hajna për t’i djegur shtëpitë, t’ua marrin nderin dhe do t’i detyrojnë të rebelohen dhe të rrjedhë gjaku si lumë. Ata dëshirojnë t’u hedhin në zjarr. Ta dini se të gjithë janë të paguar nga të huajt.
Nuk ka nevojë ta rrezikojmë jetën e popullit tonë me broçkulla, theksohej në Apel, sepse e dimë se, nëse jemi të bashkuar me Turqinë, dalëngadalë do t’i fitojmë të drejtat tona dhe do të arrijmë të kemi vetëqeverisje. Kjo do të thotë të jemi të pavarur. Nuk ka nevojë për bullgarët, grekët apo dikë tjetër ta rregullojnë atdheun tonë. Atyre dhe miqve të tyre duhet t’u tregojmë se nga kanë ardhur dhe në këtë mënyrë sulltanit t’ia tregojmë besnikërinë tonë. Lidhja e shqiptarëve dhe maqedonasve do të mundohet t’i shkatërrojë këto intriga. Meqë ligji dhe paqja janë të nevojshme për popujt tanë si dhe ekzistimi i perandorisë turke duam ta pastrojmë vendin prej atyre që bëjnë komplote me qëllime të errëta. Lidhja ka për qëllim të dërgojë udhëheqje, një ushtri të vogël, që obligim do të ketë ta realizojë këtë detyrë (...) Secili udhëheqës i komandës do të ketë me vete miratimin për vulën dhe me armën e Lidhjes, me gradën dhe numrin e njerëzve, që e ka nën komandën e tij. Për gjithçka që do të ketë nevojë komanda, për bukë, veshje, kuaj dhe plumba, tash për tash duhet t’i paguajë me para të gatshme. Të gjitha komandat janë nën statutin e një komandanti suprem, kurse ai është i varur prej tjetrit që është me gradë më të lartë, i cili e ka në dorë tërë pushtetin dhe çështjen politike të Lidhjes. Sërish ftohen popujt myslimanë dhe të krishterë, “të keni besim te këta ushtarë, të cilët do t’ju mbrojnë nga ata që punojnë për shkatërrimin e popujve tanë”.
Apeli i dytë i “Lidhjes maqedonase - shqiptare” nuk dallon shumë nga Apeli i parë i vitit 1887. Edhe në këtë Apel përsëritet kërkesa për autonomi, në kuadër të Perandorisë osmane. Theksohen pikat e përbashkëta në luftën e të dy popujve dhe janë përfshirë disa çështje që nuk janë në Apelin e parë, të cilat janë të ndërlidhura me gjendjen konkrete në vitin1902. Para se gjithash, është besimi në përfitimet nga reformat e sulltanit, të cilat qenë të premtuara në vitin 1902 për qetësimin e provincave maqedonase. Autorët e Apelit nuk ishin në gjendje t’i parashikojnë të gjitha intrigat e qeverisë së sulltanit t’i “realizojë” reformat me planifikimin vetëm në letër. Kjo shërben edhe si mbulojë para botës së jashtme për të krijuar përshtypje se në Turqi sundojnë e drejta dhe paqja, e cila do të lehtësonte mundësinë e veprimit kundër lëvizjes maqedonase-shqiptare. Politikën e tillë prapa perdeve nuk ishin në gjendje ta shohin udhëheqësit e Lidhjes.
Si moment i ri i Apelit të dytë është arsyetimi i dërgimit të forcave ushtarake të Lidhjes, të cilët kishin për qëllim t’i zbatojnë në vepra reformat e premtuara. Edhe ky Apel, si i pari, trajton çështje mjaftë interesante. Edhe pse platforma e prezantuar në Apelet, nuk mundi që me kohë të realizohet, ata me këtë regjistrojnë një paraqitje jashtëzakonisht të rëndësishëm nga zhvillimi i lidhjeve shqiptaro-maqedonase nga e kaluara. Në të dy apelet evidente janë përpjekjet për të gjetur emërues të përbashkët në veprime, të përcaktohen interesat e përgjithshme në luftën për çlirim nga Perandoria osmane. Pikërisht kjo paraqiste shenjë esenciale në këto lidhje mjaftë interesante dhe të rëndësishme maqedonase-shqiptare. Këto lidhje vazhduan edhe më tutje. U regjistruan aksione të ngjashme edhe te komitetet tjera maqedonase-shqiptare, bile pati edhe përpjekje për organizimin e kryengritjeve të përbashkëta, që do të ndodhë pas disa vjetëve në Maqedoninë Perëndimore. E gjithë kjo paraqiste një orientim për gjeneratat e ardhshme. Ato lidhje të dukshme shqiptaro-maqedonase ishin ndërmarrje të rëndësishme, të cilave me kalimin e kohës do t’u jepen përmbajtje dhe qasje të re.
Gjendja në Shqipëri dhe Maqedoni nuk ndryshoi shumë as në fillim të shekullit 20, kur popullata lokale shqiptare e maqedonase organizuan disa kryengritje kundër okupatorit osman. Edhe pse u shuan me gjak, këto kryengritje ishin të rëndësishme, sepse pas shumë kohë ishin paraqitjet e para të organizuara të rezistencës së deriatëhershme stihike kundër pushtetit osman dhe fillimi i rezistencës së organizuar të armatosur. Ishte ajo kohë kur gjendja ekonomike dhe politike në Maqedoni dhe Shqipëri keqësohej me shpejtësi, ndërkaq pushteti turk nuk zgjidhte mjete ta shuante edhe shkëndijën më të vogël çlirimtare të popullatës së robëruar.
Rezultat i një politike të tillë ishte eksploatimi paparë i masave popullore, terrori masiv dhe seria e burgosjeve të patriotëve maqedonas e shqiptarë. Nëpër fshatra u dërguan grupe të përndjekjes, me qëllim që të gjenden armë dhe të kapen ata të cilët rebeloheshin. Mirëpo, represaliet e shtuara nuk e dhanë rezultatin e pritura të Portës. Përkundrazi, u shtua guximi i popullatës dhe, edhe përkundër represalieve turke, forca e saj u bë edhe më e madhe. Revolta e popullatës lokale arriti kulmin në Kazanë e Xhumasë së Epërme (Bllagoevgradi i sotëm), ku në vitin 1902 u shënua kryengritja e popullatës lokale, e cila u shua me gjakderdhje të shumtë.
Forcimi i Lëvizjes çlirimtare në Maqedoni dhe Shqipëri dhe represaliet e shtuara të pushtetit turk në Ballkan, krijuan atmosferë, e cila në vete fshehte rrezik të madh për paqen e Evropës. Fuqitë e mëdha evropiane edhe më tej angazhoheshin që të ruhet status quo-ja ekzistuese në Turqi, kurse si masë preventive për neutralizimin e lëvizjeve çlirimtare, ishte aktualizimi i çështjes për zbatimin e reformave në vendet e okupuara. Diskutimet rreth kësaj çështje u zhvilluan kryesisht në rrugë diplomatike, kështu që, pos programit austro-rus, përkatësisht marrëveshjes së vitit 1897, nuk u sollën programe të reja për reforma në rajonet e okupuara. Por, prapëseprapë, Porta ndërmori disa veprime për reforma, por ato ishin simbolike dhe as për së afërmi nuk i kënaqnin kërkesat e popullatës lokale. Një qasje e tillë aspak serioze e Portës dhe politika e njohur e fuqive të madh evropiane, edhe më tepër ndezën zjarrin çlirimtar te popullata. Pasoja e kësaj ishte seria e atentateve të realizuara prej 27 prill deri më 1 maj të vitit 1903 në Selanik nga ana e një grupi të revolucionarëve maqedonas, të njohur se gjemixhinj, shënjestër e të cilëve ishte anija franceze “Guadalkuir”, stacioni hekurudhor në Selanik dhe Banka osmane.
Pesë muaj më vonë ndodhi Kryengritja e madhe e Ilindenit dhe u shpall republika e parë në Ballkan - Republika e Krushevës. Si ngjarje e rëndësishme jo vetëm për historinë e popullit maqedonas, por edhe për tërë Ballkanin dhe më gjerë, kryengritja jehoi fuqishëm edhe midis shqiptarëve, të cilët me pjesëmarrje aktive të tyre në kryengritje dhanë kontribut të madhe për suksesin e saj. Në Qeverinë e përkohshme të Republikës së Krushevës si dhe në organet tjera në pushtetin revolucionar ishin zgjedhur më shumë shqiptarë, midis të cilëve sidomos ishte dalluar Gjorgji Çaçe, sekretar i përkohshëm i qeverisë së Republikës së Kryshevës. Në armatimin e kryengritësve ndihmuar hebrenj, armenë, shqiptarë dhe turq; u dalluan ata të fshatit Zajaz i Kërçovës, ndërkaq përgjegjësi kryesor për këtë armatosje ishte shqiptari Ismail Efendiu nga fshati Zajaz, i cili bashkë me punëtorët tjerë bartnin fishekë, plumba dhe barot.
Me pjesëmarrjen e tyre të drejtpërdrejtë në kryengritjen e Ilindenit dhe krijimit të Republikës së Krushevës krah për krah me maqedonasit, shqiptarët në Maqedoninë e atëhershme u bënë element konstituiv i shtetësisë së ardhshme maqedonase. Prandaj Ilindeni 1903, sa është maqedonas, aq është edhe shqiptar.
Nën ndikimin e kësaj kryengritje si dhe për shkak të pakënaqësisë së madhe që ishte prezent te masat fshatare kundër politikës turke, edhe në Dukagjin dhe Shqipërinë Veriore pati kryengritje, me ç’rast u revoltua popullata e Malësisë së Gjakovës dhe rretheve të Pejës dhe Lumës. Në krye të rreth 2000 kryengritësve qëndronte Sulejman Batusha. Meqë erdhi deri të konflikti midis ushtrisë turke dhe kryengritësve, për shkak të rezistencës së fuqishme, pushteti turk tentoi që këtë konflikt të zgjidhë përmes rrugës paqësor, duke u premtuar banorëve se do ta heqë tatimin për mallrat. Pasi premtimi turk nuk u realizua, kryengritja edhe më shumë u intensifikua. Në konfliktin e armatosur u mund ushtria turke, gjë që shkaktoi që pushteti turk të tërhiqet nga mbledhja e tatimit. (VIJON)

Epoka e re