Vedat Kokona

[Xhuxhumaku]

Aurel Plasari e Edmond Tupja flasin për botimin e ri


"Të endesh në kujtimet e Vedat Kokonës"


Studiues, shkrimtarë, përkthyes, familjarë, bashkëkohës, miq e studentë kanë "ringjallur" dje në Bibliotekën Kombëtare, njërin prej yjeve të letërsisë së përkthimit, Vedat Kokonën.

Pikënisje e këtij aktiviteti të organizuar nën kujdesin e drejtorit të Bibliotekës, studiuesit Aurel Plasari, ishte vepra e Kokonës, "Endur në tisin e Kohës", e cila sapo ka dalë në qarkullim. Vepra është një përsiatje e veçantë, e cila lëviz midis monografisë dhe kujtimeve të autorit për ngjarje, personazhe, figura, vepra etj. Petro Marko, ishte njëri nga shkrimtarët shqiptar të brezit të artë, vepra e të cilit u botua nën kujdesin e familjes pas vdekjes. Po ashtu, edhe "Endur në tisin e Kohës", është një libër, i cili plotëson së brendshmi profilin e një talenti përballë kohës. Interes për lexuesin e zakonshëm dhe atë të kualifikuar, nuk përbëjnë vetëm datat historike apo momentet që na risjell në kujtesë autori për zhvillimet historiko-kultorore në Shqipëri, por një risi shënojnë; gjuha, stili, organizimi strukturor, figuracioni dhe shtrirja semantike.
Njohësit e autorit dhe të kolanës së veprave të tij, larg emocioneve personale e cilësuan veprën e Kokonës si një gur të çmuar në letërsinë dhe historiografinë shqiptare, për shkak të vlerës artistike, autenticitetit dhe besueshmërisë historike. Historiani dhe njëkohësisht drejtori i Bibliotekës Kombëtare, Aurel Plasari dhe përkthyesi Edmond Tupja flasin rreth kujtimeve të Vedat Kokonës.

Aurel Plasari

“Duke filluar që nga viti 1975, kur kam takuar penat e para, por sidomos në fund të viteve '70 dhe në fillim të viteve '80 kur në redaksinë e letërsisë së huaj punohej për "Antologjinë e Poezisë Frënge", e cila mbaj mend se u botua në 1992, ka qenë rasti kur personalisht kam njohur dashamirësinë e madhe të përkthyesve kryesorë të asaj vepre, mes tyre edhe Vedat Kokona. Aty kam pasur fatin të jem edhe unë. Madje sot mendoj se për ato përkthime të asaj moshe, ku unë sapo kisha përfunduar shkollën e mesme, janë treguar tej mase dashamirës me mua. Duke qenë se unë tashmë jam një nga lexuesit e librit me kujtime "Endur në tisin e Kohës", do desha të them në radhë të parë se për sa i përket tipologjisë së librit të kujtimeve, ne mjerisht jetojmë në një epokë ku fusha e kujtimeve është një nga fushat më "pis" tashmë në kulturën shqiptare. Jetojmë në një bombardim kujtimesh nëpër media, ku ushtarakë, hetues, punjonjës të Ministrisë së Brendshme kujtojnë si e hetova filanin, si e ndoqa filanin... Censurë nga Komiteti Qendror dhe Komiteti i Partisë tregojnë "Si e njoha Kadarenë", "Si e njoha Driteroin", "Ju rrëfej…". Media është bërë si një kishë e rrëfimeve të pista, pa llogaritur libra të tillë, të turpshëm, libra të vazhdimit të krimit, me kujtime, siç janë librat e zonjës, të cilën unë e quaj "Zonja e pularisë së Laprakës" me një mllef të pistë kundër shkrimtarëve, kundër inteligjencës. Kokona në librin e tij, me elegancë e quan "Hija e zezë". Ndërkohë që shumë emra të tjerë nuk denjon t'i përmendë.
Në këtë kuptim përshtypja ime e parë është se kujtimet e Vedat Kokonës, karakterizohen nga një ndershmëri e madhe, gati absolute, e ndoshta me një vepër ku derdhet subjekti i njeriut, nuk mund të pretendohet asnjëherë për përmasa absolute, por në kuptimin maksimal, besoj se janë kujtime tej mase të ndershme, me disa dimensione të rëndësishme historiko-politike, që fshihen prapa pjesës lirike, pjesës së tregimeve të flirteve, të dashurisë… Një moment i tillë është qëndrimi i Vedat Kokonës, dhe i një grupi të vogël krijuesish të asaj kohe, ndaj forcave politike, të shfaqura, ndaj një force të re që vinte, ku përsëri me elegancë e hijeshi, Kokona thotë se në Tiranë e quanin "avull horrash". Ose krahu tjetër, të cilin është e qartë që Vedat Kokona nuk e pëlqen dhe është larg atij krahu, një lloj përfaqësuesi ideal i atij grupimi intelektualësh gati asnjanës, i cili e pësoi edhe më rëndë pas Luftës së Dytë Botërore. Vedat Kokona mbron një tipologji që është shumë e rëndësishme për kulturën shqiptare të inteligjencës së ndershme që di të baraslargohet nga të gjitha ato forca politike të papëlqyeshme, që i shikon jo në të të mirë të atdheut apo të kombit. Tek pjesa e tij, dimensioni i tij, te ndershëria, bëjnë pjesë pa dyshim edhe faqet për Enver Hoxhën. Shumë interesante janë përshkruar, pa ndonjë mllef, përdorim termi me një lloj metrizmi të hollë, me elegancën karakteristike të gjithë shkrimit të Vedatit, që mendoj se i japin librit elementin e një dëshmie autentike, historike me mjaft peshë”.

Edmond Tupja

“Në këtë libër "Endur në tisin e Kohës" kemi dy këndvështrime, atë objektive, ku ngjarjet janë këndi i parë i njeriut shkrimtar, këndvështrimi i këtij shkrimtari, i cili përveç një dëshmië historike, sjell një dëshmi tjetër, atë shpirtërore. Libri na mundëson të njohim më mirë ngjarjet e asaj kohe, Vedat Kokonën, stilin e tij. Ai ka një stil origjinal dhe ata që e kanë njohur Vedat Kokonën, ky stil u ngjall kureshtje me mënyrën e tij të të treguarit. Në këtë libër, nuk janë kujtime, të cilat i ka shënuar dita-ditës, por janë kujtime që i ka stivosur diku në thellësitë e shpirtit dhe i ka nxjerrë, duke na sjellë një përsiatje midis të kaluarës e së tashmes. Shkrimtari na lë një dëshmi shumë të gjallë, kujtimet që ky njeri, kjo mendje, ky shkrimtar nuk mendonte dhe aq për veten e tij sesa për të tjerët. Ai është jo vetëm memorialist, por edhe shkrimtar. Eshtë dashnor i fjalës, leksikograf, është një mozaik i ndërtuar bukur, është një model. Vedat Kokona ka qenë besnik ndaj stilit të tij, ka pasur të njëjtin stil, edhe në veprën e tij të parë. Po të krahasosh këta dy libra të tij, të parin e të fundit, Vedat Kokona në këtë ndërmarrje në fund të jetës së tij, ka dashur të nxjerrë një cikël, ciklin jetësor të një njeriu, të një intelektuali, të një poligrafi… Kjo vajtje-ardhje midis unit të sotëm me unin e dikurshëm, në një raport besnikërie të pandërprerë tregon se Vedat Kokona, ishte, është dhe do të jetë dikush, që do të lërë gjurmë përgjithmonë”.



Vedati- Lasgushit

Në librin e tij të fundit "Endur në tisin e Kohës", Vedat Kokona ndan kujtimet e tij edhe me autorët e mëdhenj të letërsisë shqipe, mes të cilëve dhe me lirikun Lasgush Poradeci. Por ja çfarë do t'i linte si autograf shkrimtari Vedat Kokona në librin e tij të parë "Dritë dhe hije", poetit. "Mikut tim shumë të shtrenjtë, Poetit, të cilin e këndoj përherë me ëndje të pashuar Lasgushit të madh, këta vargjet e mi të parë ia kushtoj",
Vedat Kokona
Tiranë, më 14-I-1939

Panorama.

[Era1]

Nuk i kam lexuar akoma te gjitha po qenkan shume interesante

[Xhuxhumaku]

E Enjte, 07 Korrik 2005

TE NDJEKESH FATIN E NJERIUT, NE KOHE TE VESHTIRA

Nga Donika Omari

As vete autori i librit per te cilin po shkruajme, ndersa hidhte ne leter kujtimet e veta, nuk e ka menduar se c(veper interesante dhe me vlere do te nxirrte nga dora. U nis t(i shkruaje: (qe t(u lija nje kujtim sado te vogel brezave qe do te vijne pas meje. Kur pashe dhe u binda se ato qe thosha nuk ishin llomotitje te nje te moshuari, por gjera qe ndillnin interes dhe kenaqesi, thashe se s(do te ishte keq t(i hidhja ne leter fjalet qe i merr era(. Kjo ka qene pra nxitja kryesore. Por ka pasur rendesine e vet edhe sfondi ku jane shkruar keto kujtime. Po te mos i ishin krijuar ato kushte te pushimeve ne bregdetin e Piqerasit, me kaltersine e detit perpara e te qiellit te mrekullueshem te Bregut mbi krye, rrethuar me gjelberimin e harlisur te atyre viseve nga me te bukurat ne bote, ndofta nxitja per te shkruar nuk do te kishte qene aq e forte sa ta merrte per dore per te nisur ngjitjen e se perpjetes qe te shpie nga pikesynimi te realizimi. Romantikun e pandreqshem nuk e frymezonte dot mjedisi prozaik i Tiranes. E pyes vajzen, Mirvjenin: (Po pse nuk i nisi me pare keto kujtime, ose pse nuk i vazhdoi (i perfundoi ne 1996 dhe mbylli syte pergjithmone ne 1998). (Se nuk i behej te shkruante ketu ne Tirane( me thote.

Per sa pak gje humbasin vlera te mirefillta!

Per sa pak gje humbasin vlera te mirefillta! Me vijne ne mend kujtimet e shkrimtarit gjerman Leonard Frank. Ishte arratisur nga Gjermania naziste. Arrin ne Ameriken e lire. Aty i vene ne dispozicion nje apartament me te gjitha komoditetet, i lidhin edhe nje pension te mire. Dhe te gjitha keto pa asnje detyrim nga ana e tij, as per te shkruar. Do ta meritonte Vedat Kokona nje trajtim te vecante, natyrisht ne perputhje me mundesite qe ka shoqeria shqiptare per t(u perkujdesur per kulturen. Mjafton qe ajo te kuptoje se cila eshte kultura e vertete.

Libri terheqes per shume faktore

Librin (Kujtime endur me tisin e Kohes(, e bejne shume interesant e terheqes disa faktore. Koha kur ka jetuar autori: i lindur ne Turqi dhe shperngulur nga ky vend ne kohen kur Mustafa Qemali luftonte ne male per shpetimin e Te semurit te Bosforit, qe ishte duke dhene shpirt. Nxenes filloreje qe kendonte ne 28 Nentor kengen e Tiranes: (Tirana, Tirana / E bukur stoli / Shkelqen posi zana / E shtetit seli(. Pastaj ca me i rritur tek (shihte dritaren e baneses se Nolit, qe ndriste naten vone( ... Eshte pastaj koha kur (Noli me shoke moren udhet e mergimit; apo kur degjoheshin (pushket qe binin ne Shkallen e Tujanit se po vinte Zogu ...( Autori ka jetuar kohen e regjimit te Zogut, ate te pushtimit italian e gjerman, ate te diktatures komuniste dhe me ne fund kete te sotmen: regjimin pluralist.

Por ajo cka e ben shume terheqes librin nuk eshte vetem njohja e ketyre koh`ve historike te cilat lexuesi i sotem ose nuk i njeh ose i di te shtremberuara. Eshte edhe te ndjekesh fatin e njeriut ne kohe kaq te veshtira. Diktaturat nen te cilat eshte detyruar te jetoje autori, nuk jane pak per t(ia prishur karakterin njeriut. Por autori i ketyre kujtimeve mbeti deri ne fund nje zoteri, nje njeri qe sidoqe, sic thote me cilteri nuk ishte trim, perseri diti te ruaje dinjitetin e t(i shpetoje coroditjes qe mund te te shkaktojne kohet e mbrapshta. Dhe kjo nuk eshte tjeter pervecse trimeri.

Terheqes e ben ciltersia e thjeshtesia

Terheqes shume e ben librin cilteria dhe thjeshtesia me te cilat eshte shkruar. Asnje mburrje per veten. Perkundrazi, admirim per te tjere, deshire per t(u ngjare me te mireve se vetja. Pra, nje zili pozitive, qe te shtyn te mendosh, sic thote diku Cvajgu: (Jo pse ai dhe jo une, por pse jo edhe une si ai(. Qysh ne bankat e liceut nje e tille zili per fizikun e profesorit te fiskultures e nxit per ushtrime fizike ne te ftohtin acar te Korces, qe te kalise e te zhvilloje nje trup te bukur; me vone admirimi per mjeshtrit e medhenj franceze te letrave e shtyn te kape penen per t(u futur edhe ai ne boten e tyre te magjishme ...

Asnje mburrje patriotike. Nuk e llogarit veten per patriot te madh. Por c(eshte te duash vendin, pervecse te punosh ndershmerisht per ta cuar perpara? C(eshte te duash gjuhen tende pervecse te vuash kur e prishin e te perpiqesh ta mbrosh e ta kultivosh me dashuri e nderim? C(eshte te duash bashkatdhetarin tend pervecse te mos pranosh t(i besh keq edhe kur ideologjikisht je ne anen tjeter te barrikades? (Largohet nga gjimnazi ne kohen e pushtimit italian sepse profesoreve u kerkohej te kallezonin studentet komuniste).

Kontakte e rrefime per personalitetet

Shume terheqes e bejne librin kontaktet, bisedat, bashkepunimet me personalitete qe hyjne ne historine e letersise dhe te kultures shqiptare si Mehdi Frasheri, Branko Merxhani, Ernest Koliqi, Eqrem Cabej, Mitrush Kuteli, Lasgushi, Nonda Bulka etj. Me personalitete te politikes qe nga Rauf Ficoja te Sejfulla Maleshova e Enver Hoxha. Me emra te shquar te arsimit qe nga Kostaq Cipoja e Sotir Papahristoja te Kahreman Ylli. (Duke njohur shijet letrare tradicionaliste te Vedat Kokones, njeriu nuk habitet qe ne keto kujtime nuk hasim asgjekund emrin e Ismail Kadarese. Nuk i pelqente stili i tij (prozaik(, e po ashtu as novatorizmat letrare te autoreve si Sartri, Kamyja, Klod Simoni, etj. Por kur nuk hasim as emra shkrimtaresh te tradites si Dritero Agolli, kuptojme se periudha kur shkruajten keta autore ia kishte nxire jeten deri ne ate mase sa t`i identifikonte ata, natyrisht pa te drejte, me vete ate periudhe).

Nje minister qe qan kur lexon nje poezi

Eshte koha kur nje minister qan tek lexon nje poezi prekese, sic i ndodh Rauf Ficos me (Njerezit e varfer( te Hygoit. Koha kur nje tjeter minister organizon konkurse letersie dhe i jep mundesi nxenesit fitimtar te beje nje udhetim ne gjysmen e Europes. Rezultat i ketij udhetimi eshte vepra (Nga Tirana ne Stokholm(.

Ke pershtypjen se atehere shqiptaret ishin me afer Europes nga c(jane sot. Te pakten ministrat shqiptare... Eshte koha kur njerezit e letrave flasin per veprat e njeri-tjetrit: (Gjate jezet vjeteve qe merresha me shkrime, me ata qe kisha njohur atehere .... Isha mesuar te flisja per ceshtje qe kishin te benin me krijimet letrare, me pershtypjet qe na linin shkrimet e te tjereve, kurse pas ardhjes se komunisteve ne fuqi, kjo tradite e bukur mori fund...( Kaq mire u shkul ky zakon i nje shoqerie te lire sa as sot, ne kohe lirie, nuk po rimerret. Shkrimtaret sot nuk flasin per veprat e njeri-tjetrit.

Etje per dijen dhe te bukuren

Librin e ben terheqes etja e autorit per dije e per te bukuren. (Semundja e se bukures( e quan autori kete etje. Ne fakt, sa me shume ta kape njeriun kjo semundje aq me i shendetshem do te jete ai shpirterisht e fizikisht. Dijet, kultura qe na percjell nepermjet kujtimeve te veta tregojne me se u ushqye gjithe jeten ky punetor i palodhur i mendjes. Ne (Kujtimet( nderthuren natyrshem personazhet reale me ato te librave te lexuar, referimet ndaj shkrimtareve te ndryshem deshmojne sa te shumte ishin keta libra.

E shkruar ne moshe te shtyre, kjo veper me freskine e vet eshte me e re se veprat e shkruara ne rini. Arti i shkrimtarit eshte bere me i pjekur, emocionet percillen me me force e gjalleri: (Pas dy ditesh mesova lajmin e zi qe me shkrumboi ne vend( keshtu na e njofton vdekjen e Cipit, profesorit te dashur qe u mbyt ne liqenin e Shkodres, e na ben edhe ne te na ndalet zemra per nje cast. (Kur dorezova fleten thashe se po dorezoja edhe zemren( e na fut dhe ne lexuesve ankthin e provimeve. Ngjarje te shkuara prej kaq vitesh perterihen sikur te kene ndodhur sot.

(Pesedhjete vjet! 1941-1991! Nje jete(.

(Pesedhjete vjet! Gjysme shekulli! 1941-1991! Nje jete. Nje vijez e vogel i ndan keto dy data, por kjo vijez e vogel, ne nje harte me shkalle te madhe, do te paraqiste gjithe topografine e ngjarjeve te zhvilluara ne kete hark kohe....( dhe permend me radhe e me nje ironi te hidhur c`ka kaluar ky vend i vogel brenda pesedhjete vjeteve, me regjime kush me shume e kush me pak ne sherbim te pakices e ne dem te shumices, po sidomos me ate regjim pesedhjetevjecar qe arriti kulmin e mizorise e te absurditetit dhe i cili e shtyn autorin te shfreje me hidherim: (Vuajtjet e popullit shqiptar nen pushtimin shqiptar, te pakrahasueshme me ato te pushtuesve te huaj, do te mbeten te paharruara ne analet e Historise dhe brezat qe do te vine nuk do ta zgjidhin dot kete enigme(. Mund te lesh menjane faktore te tjere qe e bejne shume terheqese vepren por nuk mund te mos permendesh stilin e gjuhen. Kujtimet i shquan nje stil i ngritur qe di te shfrytezoje me mjeshteri te madhe mundesite qe te jep perdorimi me shije e me vend i metafores e i krahasimit: (E percollem me sy anijen qe dukej sikur shtyhej nga psheretimat tona(. I shquan nje shqipe e kulluar, e bukur nga fjalori i pasur, nga idiomat, nga proverbat ( C`sheh mbi shoke/ prite mbi koke etj.) Le te shpresojme se ata qe merren sot me shkrime do te dine te perfitojne nga nje letersi shqipe e nje niveli te tille talenti e dashurie per gjuhen e per kulturen sic eshte kjo e Vedat Kokones.

Marre nga Koha Jone.

[Prototype]

Quotation

"Nderim per te medhenjte e perkthimit "

Vedat Kokona - Nje perkthyes e leksikograf i mirefillte, nje prozator e dramaturg i kendshem. Per punen e tij te shquar ne fushen e perkthimeve e te mesimdhenies se gjuhes frenge, Vedat Kokona eshte nderuar me titullin "Kalores i Urdhrit te arteve e te letersise", "Oficer i Urdhrit te palmave akademike", dhene nga qeveria franceze.

Korrieri, 28/04/2004

[Albo]

Fuqia e fjalës

Vedat KOKONA,

Që nga koha e Ifigjenës e deri në ditët t’ona fjala nuk ka humbur dhe as që ka nër mënd t’a humbasë fuqin e saj.
Një ditë, në një refleks të titulluar “Mënyrë foljeje”, shkruanja: “Ndjenjat t’ona, të gjitha nuancat e psihikës s’onë shprehen me anën e të qeshurit, të qarit të kërcyerit, të kënduarit etj. Mendimet që na e përshkojnë mëndjen i rëfejmë me anën e fjalëvet që themi ose shkruajmë”.
Nuk do të kthehesha prap mbi këtë subjekt, me gjith që mund të shkruhen vëllime të tëra mbi të, po të mos më kishin thënë: ç’ësht fuqija e fjalës?
Ja një pyetje që na vihet shumë rrallë në jetën t’onë. Njerzit nuk ja vënë veshin kësaj pyetjeje që ësht një nga më të rëndësishmet dhe sidomos të kohës së sotçme.
Nxënësve të shkollës, pothuajse gjithmonë u bëjmë po atë pyetje: ç’ësht trikëndshi? Ç’ësht rethi? Trinomi? Skënderbeu? Ali Pasha etj. Kur riten e mbarojnë shkollat ata pyesin vetveten: ç’ësht jeta? Ç’ësht vdekja? Ç’janë yjtë që këputen nëpër natë? Ç’ësht qielli? Edhe vazhdojnë vallen e një jete q’i merr me rymën e saj e i shtrëngon të vijojnë një ritmë të caktuar që i shpije nga vdekja.
Dikush, të cilit i pëlqen më tepër të zbresë nga sferat stratosferike të meditacioneve dhe të hidhet në lëmën metafizik më pyeti se ç’ish fuqija e fjalës.
Nuk dinja nga t’ia mbanja. Kjo pyetje më bëri të mendoj thellë. S’e kisha dëgjuar ndonjë herë. Fuqija e fjalës! Fuqi ka era që fryn me tërbim e rrëzon pemë madhështore, fuqi ka vala e egër që ngrihet nga deti i turbulluar dhe mbyt anije; fuqi ka mëndja që krijon, dora që gdhend ose shkruan, po fjala ç’fuqi mund të ketë? Do të ketë edhe ajo një fuqi të madhe mbasi mendimet që kemi i vëmë në dukje me anën e saj. Fjala ësht pra kanalizimi i mendimeve. Themi a shkruajnë, shumë herë, atë që mendojmë. Fjala ësht lundra valavitëse që vozit në oqeanin t’onë. Po a ngjet vallë një gjë e tillë?
A nuk themi, a nuk shkruajmë shumë herë, të kundërtën e tyreve që mendojmë?
A nuk fshehim, sa e sa herë, mendimet me maskën e hipokrizis dhe të gënjeshtrës? A nuk e bëjmë të bardhën, të zezë, a nuk i themi dikujt se e duam dhe e respektojmë kur nga fundi i zëmrës na buron një përua mallkimi dhe zëmërimi?
A nuk na takon të qeshim e të kuvëndojmë përpara një njeriu të cilin e urrejmë?
Dashnorët e rinj, sapo zënë të lëkunden nga valët e dashuris, zënë e u thonë një mijë fjalë njëri tjetrit. Janë të sinqertë dhe fjalët u dalin nga zemra duke sjellë me vehte afshin e ëmbël në të cilin kanë lindur. Më vonë, pasi u vjen dita dhe futen edhe ata në vallen e martesës, ata i flasin përsëri njëri tjetrit si më parë, por vallë sa të vërteta ka midis atyre fjalëvet që nuk burojnë më nga zëmra? Burri kur s’del ndonjë pas darke nga shtëpija i thotë së shoqes që i pëlqen shumë të rijë me të pranë zjarrit, kurse në të vërtetë, ay do të kënaqej sikur të ishte pranë shokëve duke bërë një lojë të vogël.
Gruaja, në qoft e mënçur, s’do t’a besojë. Por e vërteta ësht se ajo me gjith që s’ësht e sigurtë nga ndjenjat e të shoqit prap se prap mundohet t’a ndryshojë mendimin e saj, dhe t’a puthitë realitetin në rethin e ëndrës së vet. Fuqija e fjalës së burrit ndihmon shumë në një bashkëpunim të tillë.
Burri, që ësht i shtrënguar pak nga jeta, nuk do t’i bëjë kapricet e së shoqes: t’i blejë kapellë a çantë dore, këpucë, nonjë copë të bukur fustani.
Një mbrëmje gruaja e shëkon me një buzëqeshje të lehtë. I thotë një fjalë; vetëm një fjalë të vogël. Por sa fuqi që ka ajo fjalë! Të nesërmen fustani ose kapella do të blihet dhe kaprici i gruas do të vejë në vënd.
Në shtetet e turmave, një ditë, do të flasë, prijsi. Të gjithë presin me ethe.
Prijsi flet. Zëmrat e tyre rrahin po në një gjatësi valash. Fuqija e fjalës ësht madhështore. I ngrë të gjithë në sferat e një ëndre. Një oqean i thellë buçet në zëmrat e tyre. Një oqean që sa vete ngrihet e gjëmon edhe më tepër.
Dhe unë shkruaj kur fjalët m’a mbushin shpirtin e më ngrënë disa tallaze që mundohen të vinë deri tek ju e t’u a sjellin fuqin e fjalës s’ime.

Botuar më 1939

[Albo]

Film pa fund

Vedat KOKONA,

Ngado që të sillesh këto dit, në çdo reth bisedimi që do të hysh, ke për të dëgjuar po ato fjalë q’i ke dëgjuar sa e sa herë të tjera. E mer në dorë gazetën pranë vatrës me shpresë që të gjesh atje diçka që të të çlodhë, të të kënaqë. Që në fjalët e para shpirti të mbushet me maraz dhe zemrën t’a mbështjell një hije e zymtë dhe avullonjëse. Prehjen që kërkonjë pas një ditë lodhjeje, s’e gjen. E lë gazetën dhe shëkon flakën që ngjitet me zhdërvjellti nga drurët. Atë çast, rreth teje, njerëzia bisedojnë. Po ajo themë, po ato fjalë. Ngrihe dhe hap radion me shpresë që të gjesh një muzikë të kënaqshme. Një mijë fjalime t’i shurdhojnë veshët.
Del në rrugë, sille nëpër kafe, dhe prapa të ndjekin po ato fjalë.
-E dëgjove? E këndove gazetën? I more vesh lajmet? Punët s’venë mirë. Po na vjen fundi. Do të kemi luftë. Luftë të shpejtë. Luftë të tmerrshme. Luftë dërrmonjëse. Luftë shkatërrimtare. Paska folur Halifax-i paska folur Chamberlain-i, paska folur...ku t’a dij unë.
Ku do t’a gjesh vallë prehjen e ëndëruar? Atë çast rri e mejton. Mejton thellë. Zhyste në vethen t’ënde. Është i vetmi rast kur i ke zili të vdekurit. Se ata pushojnë në qetësi. Nuk dinë asgjë nga kjo botë. Nuk hyjnë në rrethin e bisedimeve të të gjallëve (në qoftë se të gjallë jemi edhe ne shpirtërisht), për të dhënë mendimin e tyre; nuk këndojnë gazeta që të marin vesh se ç’bëhet në botën e madhe; nuk e dëgjojnë radion shurdhonjëse që buçet nga të katër anët dhe i përhap, me valat e pakufishme, fjalimet në gjuhët e ndryshme. Ata pushojnë në qetësinë më të plotë. I ka mbështjellur hija e tokës dhe s’lë asnjë reze të dëpërtojë përmjet saj. Të vdekurit janë të qetë, në qetësinë e tyre. Askush s’i trazon. Ata zotërojnë gjith tokën dhe askush s’u bije në qafë me gjithsej këtë tokë ata e kanë marë pa asnjë luftë si ka dalë moda tashti. Ata mbretërojnë në hijen ngadhnimtare të dherit të përjetshëm.
Me një mijë mundime ti e sheh, një ditë, rrezen e djellit. Syt të çelen në vajtime foshnjore. Edhe kur të këndojnë nina-nanat ti s’rresht së qari. Mezi rritesh. Heq një mijë të zeza para se të bëhesh burrë. Sëmundje të panumërta të sulmojnë an’ e mb’anë. Ti shket si ajo lundra e vogël dhe delikate midis tallazeve të shkumbëzuara të jetës. Me njëmijë mundime i mbaron shkollat e pambaruara ahere kur djersët të kanë shteruar dhe flokët të janë thinjur. Dhe një ditë, vetëm një ditë, vetëm një çasti mjafton që të marë nga kjo botë e të të hedhë në mbretërinë e të vdekurve. Luftë! Luftë! Kemi luftë! Kemi luftë t’afërtë!
Të bijë nër mend shere-se jeta të bën të harrosh shumë gjera-se ajo komedia e përjetëshme vazhdon gjithmonë të luhet që në kohnat më të lashta, në sqenën e botës. Ajo komedi e përjetshme kurrë s’ka të sosur. Përsëritet kurdoherë me kabllot dhe sqenat e saj të njëllojshme. Janë gjithëmonë njerzit aktorët e kësaj komedie të pambaruar. Lëvizin ashtu padashur në dorën e fatalitetit. Janë protogonistat e një filmi në mbarimin e të cilit nuk do t’a gjesh fjalën “fund”. Se ay film s’ka të mbaruar. Vetëm ty të duket sikur mbaron dhe mer fund ahere kur i mbyll sytë e çdukë nga kjo botë. Të duket sikur me ikjen t’ënde do të shuhet gjith jeta, sikur të gjithë njerzit që janë mbi dhe do t’i marish me vehte. Ç’ëndër e zezë! Vetëm shkon pa lënë asnjë gjurmë në mbretërinë e të gjallëve. Vetëm ti shkon për t’u harruar në hijen e dherit. Asnjë nuk të ndjek nga prapa, dua të them nuk të ndjek me hirin e tij. Të tjerët, të gjallët, e vazhdojnë vallen ku janë futur që kurse kanë lindur. Ata e lozin edhe e shëkojnë përherë atë komedi të përjetshme, atë film pa fund, atë valle të pambaruar. Qeshin, lozin, kërcejnë, thresin, dhe s’kujtojnë asgjë. Një ditë prej ditsh, njeri nga ata çkëputet dhe valleja edhe çduket. Ç’u bë? Vdiq i shreti! Sa i mirë q’ishte! Zoti e ndjeftë! Dhe s’flitet më për ty. S’të zënë më me gojë. Shkon edhe ti bashkë me të tjerët. Bëhe pluhur. Bëhe hije. Por djelli ndrit gjithmonë në qiell, qielli vezullon kurdoherë që vjen Prendvera e sjell dallëndyshet. Komedija e përjetshme vazhdon së lojturi. Filmi i jetës s‘ka të mbaruar. Ti je vetë protogonisti dhe e keqja ësht se protogonistë të tillë ka plot kjo botë!...Sa vdes ti, një tjetër të zavëndëson me një herë e të shuhet emëri. Ka qënë i mirë i shkreti...të thonë ato ditë që shkon e më s’të kujtojnë...Të tjerë vinë. Të tjera luftë bëhen...Po ajo komedi luhet, po ay film pambaruar të kalon përpara syve. Filmi pa fund të gënjen gjith jetën dhe ti pret më kot të gjesh të vërtetën.

Botuar më 1939

[Davius]

Dashurija e Atdheut

Vedat Kokona, Botuar më 1938

Dikush më tha, pra, ka nja dy ditë: -Na kanë dhënë në shkollë për të zhvilluar subjektin: Dashurija e Atdheut. Si mund t'a filloj?
I thashë pa mejtuar aspak: -Mos e fillo fare hartimin t'ënd. -Dhe përse? -Se nuk je e zonja ta hartosh një themë të tillë.
-Oh! S'ka gjë më të lehtë se kjo themë. Mundem të shkruaj faqe të tëra mbi ardheun; të shkuaj pa u mejtuar aspak se fjalët do të më vinë vet-vetiu.
-Nga do të vinë ato fjalë?
-Sa i çuditshëm që je edhe ti! Kërkon kurdoherë t'a zgjatësh bisedimin e të hidhesh në disa gjëra që s'kanë të bëjnë fare me pyetjen që po të bëj sot. Nga do të vinë ato fjalë? Po nga ivnë edhe të gjitha të tjerat, të gjitha ato që shkruajmë apo flasim në jetën t'onë.
-Po nga vinë këto fjalë?
-Pse s'pyet më mirë se nga vjen jeta?
-Nuk më kuptove. Nuk dua aspak të të bëj një mësiim metafizike se kësaj nuk i-a kanë dalë dot mb'anë as edhe kollosët më të famshëm. Dua vetëm t'a stërvit pak mëndjen t'ënde që të arësyetojë e të flasë dyke menduar. Dua që ti ta vrasësh pak mëndjen t'ënde e të përgjigjesh me disa fjalë që do t'i gjesh ti vetë. Ku e kishim fjalën?
-Te fjala.
-Jo mos qesh apak. Më pëlqen shumë kjo përgjigje e shpejtë që i bëre pyetjes s'ime se kjo gjë provon se ti ke shkëndija përgjigjeje të menjëhershme, se e ke cipën e zgjuarësisë që duhet të punohet. Po, ke shumë të drejtë. Fjalën e kishim te fjala. Të më dëgjojë njeri do të thotë se a ishte vallë nevoja të bënja kaq vjet shkollë, t'i grisnja nëpër bangot e kllasave robat e mija që në moshën më të njomë e deri sa u-thinja, për të thënë një frazë kaqë të thellë! Do të qeshtte e do të tallej me mua. Do të shkonte dyke thënë poshtë e përpjetë: "E dëgjuat se ç'tha universitari i math? Fjalën e kishim te fjala! Ç'filozofi të madhe që i paska pjellë mendja! Se shqiptari ësht nga natyra një kritik i përsosur që s'ka patur nevojë të marë as mësimet e para të kritikës. Kritika për të ësht aq e lehtë sa edhe buka që ha. Por kur vjen puna të marë pëndën në dorë për të shkrojtur atë që thotë nuk ësht i zoti të shkruaj as edhe një rradhë. Pse kritika, ndër ne, ësht dhe duhet të jetë vetëm verbale. Atij do t'i pëlqejnë gjithmonë fjalët bombastike, perifrazat kilometrike dhe kur dëgjon fjalë të thjeshta buzëqesh me ironi të zakonshme pa ditur se fjalët më të thella dhe kuptim-plote, janë ato më të thjeshtat!
-E kishim fjalën te Dashurija e Atdheut dhe ti fole mbi çdo gjë përveç kësaj.
-Jo, jemi brenda në themë: të pyeta se nga do të vinë ato fjalë që ti do të rrjeshtosh për të bërë hartimin tënd. Se fjalët që themi e që shkruajmë kanë dy burime: mëndjen dhe zëmrën. Më të bukurat janë ato që vinë nga të dy burimet. Ty, fjalët që do të të shërbejnë për zhvillimin e hartimit do të të vinë vetëm nga mëndja. Do të jenë ato fjalë që ke mësuar përmëndësh nëpër këndime e vjerrsha dhe do t'i rreshtosh ashtu pa dashur...
Nuk do të shprehish ndjenja të sinqerta se ti ende s'e ke ndjerë dashurinë e Atdheut. Do t'a ndjesh më vonë, kur të jesh larg Atdheut dhe të dëgjosh një fjalë shqipe. Ahere mund të shkruash një këngë për dashurinë e vërtetë.

[[Perla]]

Vedat Kokona ende për t'u rizbuluar. Me botimin e "Quo Vadis letërsi shqipe dhe shkrime të tjera kritike",

Aurel Plasari analizon një faqe të re të kontributit të Kokonës në letrat shqipe, ajo e kritikut letrar, aftësi që iu ndërpre dhunshëm mbas 1944-s. "Ribotimi në këtë përmbledhje i teksteve të tij të zgjedhura kritike e polemike - edhe si "degëz e gjymtuar" - është ngjarje riemancipuese."

Vedat Kokona kritik letrar?! Madje polemist?!

E kam renditur njëherë Vedat Kokonën te "njerëzit e para erës sonë", të cilët patëm fatin t'i njihnim së gjalli, në mish e eshtra: Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Eqrem Çabej, Injac Zamputi etj.

Nëpërmjet mënyrës se si shkruanin, por sidomos se si silleshin në kulturën shqiptare, seç të përkujtonin diçka nga atmosfera para vendosjes së diktaturës (së ashtuquajtur) komuniste në Shqipëri.

"Borgjezë"! Mirëpo me kolegë të breznisë sime kishim nevojë për të kujtuarit e asaj atmosfere. Ka turistë të dashuruar mbas Parisit që, në ikje e sipër, marrin për souvenir nga një flakon me ajër parizian. Ashtu do të na kishte pëlqyer edhe neve të kishim një flakon me ajër nga atmosfera - afërmendsh e idealizuar - e jetës intelektuale shqiptare të periudhës mes dy Luftërash.

Në mungesë të atij flakoni, mund të lexonim shkrimtarë si Vedati. Si Vedati i fotos së viteve '30 në librin e Kujtimeve: me kravatën e lidhur hijshëm nën jakën e vërtetë, jo të rreme sikundër e parapëlqenin shumë prej bashkëkohësve të tij.

Nëpërmjet kësaj hipostaze, dalëngadalë, u bëmë të ndërgjegjshëm për padrej¬të¬si¬të e mëdha që i bënte historia (zyrtare) e letërsisë Vedat Kokonës. I mohohej vendi i dallueshëm prej shkrimtari të periudhës mes dy Luftërave: ndërkaq konfek¬sio¬no¬he¬shin si "shkrimtarë" gazetarë revolucionarë, që gjatë asaj periudhe nuk ia kishin dalë të shkruanin as dhe një librec.

Nuk zihej në gojë roli emancipues i prozës dhe poezisë së tij gjatë viteve '30-'40, për shembull me përmbledhjet Dritë dhe hije (1939) dhe Yje të këputur (1940). Nxirrej ai arti¬fi¬cia¬lisht nga rrethi i shkollës moderne shqiptare, mbledhur fillimisht tek e përjav¬sh¬mja Illyria (1934-1936), mandej te Shkëndija (1940-1943). Mbulo¬he¬shin xhelo¬zisht me he¬sh¬tje marrëdhëniet e tij me Lumo Skëndon dhe Koliqin, me Merxhanin dhe Nirvanën, me Çabejn dhe Selahudin Toton etj. Revista letrare (1944), që ai botoi së toku me Ku¬te¬lin, Hakiun dhe Spassen, ose fshihej nga defteri ose etiketohej "fashiste".

Athua se edhe ai libër kërshëror, me titull Nga Tirana në Stokholm (1935), i cili padyshim përu¬ronte diçka të re në letërsinë shqipe, nuk u dashkësh të ekzistonte. Dhe, si për paradoksin më të shëmtuar, ngaqë nuk i gjendeshin dot shkrime "antikomuniste", i mohohej edhe antifashizmi i tij i shpallur.

Tani, nëpërmjet këtij botimi, zbulohet një faqe e re e bashkëndihmës së Vedat Kokonës në letrat shqipe: ajo e kritikut letrar, madje e polemistit.

Qoftë edhe tri ciklet e kësaj bashkëndihme të tij - nga Reflekset (botuar në "Drita" gjatë vitit 1939), nga Quo vadis letërsia shqipe (botuar në "Tomori" më 1942) dhe nga Revista xanxare (botuar në "Revista letrare" më 1944) - do të mjaftonin t'ia rezervonin edhe atij një vend mes kritikëve të letërsisë shqipe të viteve '30-'40.

Por mjaft me këtë farë vlerësimi të bezdsishëm për t'i gjetur gjithsecilit "vendin" në letrat e një kombi! Aftësia kritike dhe kritiko-polemike e Vedat Kokonës u ndërpre dhunshëm mbas 1944-s: kjo ia vlen të mos harrohet.

Dhe e kemi të drejtën të përfytyrojmë se ç'fryte do të kishte dhënë kjo degëz e pemës aq pjellore të krijimtarisë së tij duke llogaritur edhe formimin e tij kulturor që erdhi gjithnjë duke u pasuruar.

Kujton ai nga thëniet e Maupassant-it: "Prendvera shkund gjithë natyrën e pemëvet të mia dhe më shtyn të prodhoj këto fryte letrare që as vetë s'e di si më dalin...". Kinse e parathoshte këtë për veten, ndërsa na përgatiste për të shijuar pikërisht disa prej fryteve të stinës së tij pranverore: faqet e kritikës së tij.

Të drejtën të përfytyrojmë se ç'fryte do të kishte dhënë degëza në fjalë e pemës pjellore të krijimtarisë së tij - degëza tanimë e gjymtuar - e kemi, ngaqë ish-mësuesi i letërsisë Vedat Kokona përfaqësonte një nga ata specialistë letërsie që e zotëronin me të vërtetë prirjen për të gjykuar vepra letrare dhe procese letrare: njerëz me kritere parimore dhe njëherësh me shqisa të holla, të gatshëm për t'iu përkushtuar një pune të tillë.

Sa për formimin e tij kulturor, që do të vinte vetëm-e-vetëm duke u pasuruar, do të mjaftonte t'ia shfletonim librin e kujtimeve Endur në tisin e kohës për ta përftuar një ide.

Duke ruajtur çdo përpjesëtim, them se mund të shijosh, edhe prej faqeve të memorialistikës së tij, atë befasim që provonte Prousti nga Bota e Schopenhauerit: dëshminë se shkrimtarët e mirë, kur nuk janë në kontakt të drejtpërdrejtë me mendimin, e ushqejnë erudicionin e tyre me ëndjen e leximeve pafund. Ato u zbulojnë atyre "mijëra bukuritë që për vulgun mbeten të fshehura".

Citime, përmendje, anticipime, aludime leximesh: me to faqet e Kujtimeve të Kokonës janë të nginjura, athua se teksti i tij memorialistik nuk do të ekzistonte dot pa to. Hyjnë e dalin aty, si në shtëpinë e tyre, sa Naimi dhe Fishta, aq edhe një Beaumarchais e një Catherine Mansfield, sa Noli dhe Asdreni, aq edhe një Zweig e një Dy Bellay, sa Asllani dhe Haxhiademi, aq edhe një Rutebeuf dhe një Céline, sa Lasgushi dhe Kuteli, aq edhe një Keats e një Dante.

Nga njëra anë ia beh Sidi i Corneille-it, që autori nuk reshti s'e dashuruari, nga tjetra Onjegini i Pushkinit; këndej Graciela e Lamartine-it, andej Silvestër Bonari i Anatol France-it. Mandej me radhë gati pa mbarim: Baudelaire, Show, Saadi, Çehov, Maupassant, Ekleziast, De Musset e George Sand, Rimbaud e Verlaine, Byron, Manzoni, Turgeniev, Maurice Barrès, Eskil, La Bruyère, Descartes, Gide, Villon, Shollohov, Shakespeare, Rabelais, Cervantes, Sofokli, Erasmi i Roterdamit dhe, afërmendsh, ata që nuk kanë si të mungojnë nëpër tekstet e tij: La Fontaine, Ronsard, Voltaire, Racine, Molière, Chateaubriand, Hugo.

Tani, si të ketë kthyer edhe faqen e fundit të këtij libri të vogël, jam i bindur që lexuesit do t'i mbetet në shqisa si amzë zotëruese e kritikës së Vedat Kokonës modestia e madhe. Modesti aspak e zakonshme në letrat shqipe dhe, në veçanti, në kritikën letrare shqiptare. Modestia që nuk e njohin as "mejteplitë me kulturë", as "teneqerat mendore", siç i quante ai.

Dhe nuk do ta ketë të vështirë ta gjejë se ku e ka burimin ajo: te ngulmimi i kritikut për ta parë vetë letërsinë shqipe si letërsi modeste, pa zmadhime as teprime. Këto të fundit vetëm sa do t'i provokonin prirjen polemike për t'u ballafaquar edhe me "teoricienë" impozues letërsie, si Giuseppe Valentini e Nikë Barcolla, të cilët nga kullat e tyre të nalta konsumonin ditirambet e retorikës për poetë shqiptarë të barabartë me Goethe-t, me Dante-t, ose edhe me një "zelltar të madh" të letrave shqipe, si Karl Gurakuqi, që sajonte shkrimtarë në seri, karlgurakuqër pa kursim, për të mbushur antologjitë shkollore.

Kritika e mësuesit të letërsisë Vedat Kokona për "mungesën e seriozitetit" në të përzgjedhurit e autorëve shqiptarë që promovonte në ato vite "Ministria e Arsimit" vjen e befason për nga aktualiteti.

Në dialogun mes kritikut dhe lexuesit ai nënlloj i kritikës letrare i quajtur feuilleton kritik i shërbeu Kokonës si rruga më e drejtpërdrejtë për të promovuar vlerat letrare. Edhe vetëm në tri ciklet e përmendura kjo lloj kritike nuk mund të mos lexohet si akt fisnikërie i kritikut, që aderon në disa vlera të caktuara ose refuzon disa të tjera, të cilat nuk i duken autentike.

Por nuk i mungoi bashkëndihmës së tij as nënlloji në dukje më plebé i kritikës letrare: recensioni, - prej tij në këtë përmbledhje lexuesi do të gjejë vetëm disapak shembuj, - që i mungon sot aq ndjeshëm shtypit shqiptar sa të dallohet si unikal vullneti i një të vetmit koleg tonë për ta mbajtur atë në jetë, prej vitesh, diku në një kënd reviste.
Nuk di në është ky rasti për të kujtuar diçka nga marrëdhëniet vetjake me "zotin Kokona".
Kujtimet gjatë bashkëpunimit - për shembull punës për përmbledhjen Poetë francezë (1982) - i kam ekzotike. Ishte më pak dashamirës ndaj përkthimeve të mia prej romantikëve frëngj se, fjala vjen, Sotir Caci. D.m.th. ishte kritik. Mirëpo pikërisht me kriticizmin e tij më joshte.

Do të doja të kujtoja bisedat e shkurtra mbudhë, në trotuarin e mesit të Rrugës së Kavajës, nga Lidhja e Shkrimtarëve në shtëpinë botuese "Naim Frashëri", - atëherë zotëria e tij e ndalte biçikletën vetëm për disa pak minuta, - në veçanti ato në redaksinë e revistës "Nëntori": ai i rehatuar në një poltronë të vjetër, ndërsa unë në tryezën time kur punoja si korrektor, mandej si redaktor i letërsisë "së huaj". Biseda, thashë?

Një fjalë goje. Ishin një shkollë e vërtetë e historisë së letërsisë shqipe dhe botërore, e kritikës letrare, e stilistikës, e teorisë dhe e praktikës së përkthimit, ndoshta edhe më me vlerë se tekstet e tij Cours de traduction (1979) ose Manuel pratique de l'art d'écrire (1980), të cilave jo shumë ua ditën vlerën.

Ja ku jam vetëm, njëherë, në sallën e vjetër të redaksisë, - sallë e gjatë me qelqnajë gjysmërrumbullake, - kur ai hyn e flet ndërsa dëfton me dorë: "Duke u çapitur këtu ti ke mundësi të provosh ritmin e fjalive".

Dhe shton për t'iu përgjigjur habisë sime: "Kur shqiptojmë emrin e Flaubert-it duhet ta përfytyrojmë, më së pari, si një burrë që vete e vjen nëpër dhomën e tij të punës duke i kadencuar fjalitë me zë të lartë. Provoje! Dhe ke për ta vënë re ndryshimin në cilësinë e fjalive që shkruan.

Unë e kam provuar..." Të kisha mbajtur ditar, do të kisha ruajtur të shënuar edhe një kuvendim të gjatë me të për D'Annunzion: shembull i shqisës së tij të mprehur në të shijuarit e letërsisë së vërtetë. Ishte koha kur po botonte te ne përkthimin e novelës së Tolstoit Vdekja e Ivan Iliçit, ndërsa unë vetë sapo kisha lexuar romanin Il piacere të D'Annunzios, që më kishte magjepsur me dekadentizmin e vet "gjithë pluhur". Kokona më nxiste të lexoja një tjetër vepër, Notturno, ende sot pak të vlerësuar nga historia e letërsisë italiane.

Gjatë një sulmi me aeroplanin e vet shkrimtari militarist ishte plagosur në sytë; i ishte dashur atëherë të rrinte disa muaj në shtrat, me sy të fashuar, i rrezikuar të humbte shikimin. Nokturni ishte përmbledhje e vegimeve (fr. visions) që D'Annunzioja kishte përjetuar gjatë atyre muajve.

Duke mos pranuar t'ia diktonte askujt, ngase nuk donte dëshmitarë për vegimet e veta, i kishte hedhur ato me sytë të lidhur në disa mijëra pusulla. "Është libri i tij më i mirë, - ngulmonte Kokona, - sepse është më i sinqerti dhe më pak letrari nga çdo vepër tjetër e tija... Dhe është letërsi e vërtetë, ngaqë është art".

Po Fjalorët e tij? Ata i kam mbi tryezën e punës edhe tani, kurse ndërprerja e jetës fizike të autorit më ngjan se nuk u ka ndërruar asgjë marrëdhënieve me ta. "Aurelit me dashuri dhe me shpresë që do ta shpjerë më tej këtë punë...": kështu ka shkruar në njërin prej tyre. Për këtë, pa pikë dyshimi, e kam zhgënjyer.
Porse, ashtu si në mistikën e shelbimit, kur ata që nuk janë më ndër të gjallët e marrin shpërblesën nëpërmjet akteve të atyre që kanë lënë nga mbas, Kokona mund të jetë i sigurt që fjalorët e tij bëjnë jetën e tyre në të gjitha përkthimet tona.

Dal nga Biblioteka Kombëtare, marr djathtas për të kaptuar rrugën e Dibrës dhe ja, thuajse përsëritet dhe përsëritet ajo që më se një herë e kam treguar: përkundrejt hotel "Vjosës", tek kishte banesën e vjetër në të hyrë të Rrugës së Dibrës, ose ndërsa ngjit zotërisht shkallinat e Lidhjes së Shkrimtarëve, ndesh gjithnjë atë personazh sqimatar, një beau ésprit me shqiptim të mirëfilltë frëng, gati gaskon, - ndonëse lindur në Izmir, - me borsalinë në kryet dhe një palë dorashka meshini të errët gjatë dimrit. Është ai, Vedati i Sagës shqipe të Forsajtëve.

Por jo vetëm i saj, edhe i Shakespeare-it dhe i La Fontain-it në shqipe, i Voltaire-it dhe i Corneille-it, i Dickens-it dhe i Tolstojt, i Balzac-ut dhe i Gogolit, i Pushkinit dhe i Show-t, i Zweig-ut dhe i Buninit, i Tagorës dhe i Steinbeck-ut, madje edhe i Hemingway-t: të gjithë në shqipe. 20-vjeçar ka shkruar të parin libër udhëpërshkrimi në letrat shqipe dhe e dini ç'thotë? Që qysh asohere i paskësh shkrepur dëshira për të përkthyer Sonetet e Shakespeare-it! Tanimë, nga shkrimtar i suksesshëm i viteve '30-'40, është shtrënguar të mimetizohet në "përkthyes" deri edhe të realistëve socialistë sovjetikë.

(Pa e bjerrur shkëlqimin e stilit vetjak, nuk e ka kursyer mjeshtërinë ndërsa përkthen njërën nga veprat e kryeustait të realizmit socialist, Na dnje të Maksim Gorkit, duke ia lënë trashëgim shqipes me titullin domethënës: Fundërrinat.

Do të duhet t'i jemi mirënjohës edhe për këtë përftesë konceptuale: Fjalori i gjuhës shqipe i 54-s atë nuk e ka, ndërsa Fjalori i 78-s e ka, por doemos pa e përmendur përftuesin e saj.) Nga ai edhe prej një takimi dy minutash më këmbë mund të mësosh përsëri 101 gjëra që ti nuk i di, në kohë e sipër që zotëria e tij mund të nxitojë të kthejë në shtëpi ngase afrohet "ora e çajit": ai five o'clock i tiji në Tiranën socialiste.

Është po ai zotëri fjalështruar që të tregon për "katundarët", "xhoket", "qeleshet" dhe "brekushet", për baltën e dikurshme të kryeqytetit, çmimet e vezëve dhe të druve të zjarrit, siç të përmend libraritë e "Tiranës së para erës sonë", - mbushur me revista të modës, nga ato në të cilat dëftohej se ç'kostum duhej veshur për kroketin, - po me të njëjtin pasion me të cilin rikujton debatet letrare tek "Argusi" i Cancos. Pse jo edhe për sharmin e aguliçeve dhe zymbylave të njëhershëm? Edhe është, edhe nuk është po ai Vedat i fotos së viteve '30: me kravatën të lidhur po aq hijshëm nën jakën e vërtetë, gjithnjë jo të rreme.
Në letrat shqipe, që vuajnë ende "mungesën e kritikës së vërtetë" për të cilën brengosej Vedat Kokona në vitet '40 të shekullit të kaluar, ribotimi në këtë përmbledhje i teksteve të tij të zgjedhura kritike e polemike - edhe si "degëz e gjymtuar" - është ngjarje riemancipuese.

Emancipuese, në e daçin kështu ata që nuk kanë qenë ndonjëherë në dijeni të tyre. E them këtë duke menduar që ne, në letërsinë shqipe, ndodhemi ende në epokën heroike: çdo brezni letrare pandeh se e ka groposur të mëparshmen. Ende pak e lexojnë trashëgiminë letrare.

Të stërbindur në fuqitë e veta, as e ndiejnë nevojën e lidhjes me të kaluarën letrare. Sikur nuk qenkësh e tyrja. Dhe athua se kulti i së kaluarës mund të hiqet m'anësh pa humbje të mëdha për krijimtarinë tonë.

Po tjetër, - mund të pyesin, - përpos vlerës riemancipuese të teksteve kritike e polemike të Vedat Kokonës...? Të tjerat të mos i numërojmë. "Një panegjirik i kotë dhe pa vend është një humbje kohe": e ka pasë thënë ai vetë, me modestinë e tij, një herë e një kohë.

Tiranë, qershor 2009
Shekulli

[Albo]

Kokona, i fshehur në shtypin e kohës

Në 100-vjetorin e Vedat Kokonës, Biblioteka Kombëtare nxjerr nga arkivat dorëshkrime dhe libra të hershëm të botuar prej tij… Një rrugëtim në jetën e njeriut që i dha jetë në shqip Gorkit, Pushkinit, Shekspirit, Bunn, Vinogradov, Dikensit, Heminguejit, Maria Pujmanovës, Gi De Mopasanit, Zvajgut, madje dhe poezive të Mao Ce Dunit më 1957-n



Në Tiranën e sapodalë nga lufta, disa djem të rinj të veshur me xhaketa elegante, flisnin në shëtitjet e pasdites për shkrimtarë e libra të njohur, që i kishin blerë në libraritë e Parisit, apo Romës ku kishin studiuar… Duhet të kthehesh në kohë gati 80 vjet më parë për të përfytyruar ndoshta zyrën e vogël të një reviste letrare që këta të rinj realizonin të udhëhequr thjesht nga pasioni. Në 100 vjetorin e njërit prej këtyre djemve të rinj, Vedat Kokonës, një personalitet në letrat dhe mendimin shqip, Bibloteka Kombëtare ka hapur një ekspozitë me dorëshkrime, librat e hershme të botuar prej tij, gazeta me shkrime të Kokonës që në fillesat e tij të hershme. Aty gjejmë dhe dorëshkrimin e zverdhur disi nga koha të “Revistës Letrare”, kopje e 15 shkurtit 1944, botuar nga “grupi themelonjës: Mitrush Kuteli, Vedat Kokona, Nexhat Hakiu, Sterjo Spase”. Eshtë interesante të shohësh përkushtimin e këtyre të rinjve ndaj letrave. Në editorialin me titull “Vija të vitit letrar 1943”, shkruhet se “Viti 1942 u mbyll me një zi të rëndë jo vetëm për botën e letrave por edhe për gjithë shqiptarët. Vdiq Faik Konica, babai I prozës dhe kritikës shqiptare”. Një mendim I thënë haptas për Konicën , për të cilin vite më vonë duhet të kishte kujdes kur shpreheshe. “Librashitasit u shtuan në Tiranë”, thuhet në një fjali të kësaj gazete, e cila duket se ka qënë një tribu për zhvillimet letrare të kohës. Bri dorëshkrimeve të gazetave të vjetra, qëndron dhe

makina e shkrimit ku Kokona e ri, e më pas në moshë kalonte orë të tëra për të sjellë në gjuhën shqipe kryevepra të letërsisë botërore. Shumë pranë makinës së shkrimit, ndodhen disa fletë të shkruara në frëngjisht me shënimet e autorit, të pazverdhura nga koha. Duket sikur gjithçka ka ngelur aty si vite më parë, dhe tastierën e makinës së shkrimit mjeshtri do ta prekë sërish me gishtat e tij… Kjo ekspozitë është një homazh për Kokonën, këtë mëndje të zgjuar të letrave shqipe, I cili e solli Europën dhe Perëndimin shumë lehtë në Shqipërinë komuniste me librat e tij….

Gorki, Pushkini, Shekspiri, Bunn, Vinogradov, Dikensi, Hemingëay, Maria Pujmanova, Gi De Mopasan, Zvajgu, madje dhe poezitë e Mao Ce Dunit më 1957-tën. Gjithë ketë jetë e liri që vjen prej këtyre botimeve që datojnë që në vitet 40-të, ia dedikojmë Kokonës, këtij burri që na shfaqet në foto I qetë, por mbarte brënda tij një dashuri të pafundme për dijen. Kjo ekspozitë është dhe një udhëtim në rrugën e tij drejt letrave…

Në gazetën “Demokratia “ më 21 tetor 1933, kur Kokona duhet të ketë qënë vetëm 20 vjeç, është botuar novela e tij “Lutja e fundit” e cila shoqërohet bashkë me një shënim të redaksisë :”Nga novelat e paraqitura në konkursin “Letrat të Valles së Shtypit”, çmimin e parë e fitoi novela “Lutja e fundit” e z. Vedat Kokona, student nga Gjirokastra, çmimin e dytë e fitoi novela “Kështu vdesin burrat” e Z. Mazreku, student nga Shkodra, çmimin e tretë novella “Ndër zana” e z. Asim Sokoli”. Mendimi kritik I Kokonës shfaqet që në shkrimet e tij të hershmem, teksa shkruan për Naim Frashërin…Me librave të hershëm të tij, gjejmë dhe botimin e parë të “Nga Tirana në Stokholm” i shtypur nga shtypshkronja “Nikaj” më 1935-sën. Një libër i dashur ky për Kokonën, ky i shkruar atëherë kur në vitet e hershme të rinisë, vetëm 22 vjeçar, student dhe plot ëndrra, i dashuruar me jetën, realizoi një nga dëshirat e tij më të zjarrta: një udhëtim në vendet skandinave. “Në zemrën time, një dëshirë vlonte: të dilja njëherë nga Shqipëria e të shikoja dhe unë botë me sy”, do shkruante Kokona. Ky libër është dhe një paralajmërim për ardhjen e një shkrimtari dhe intelektuali në botën letrare shqiptare. Në çdo vend që shikonte Kokona kërkonte ta krahasonte me mundësitë e Shqipërisë për të qënë i tillë. “Shqipëria jonë është e bukur… mund të ndërtojmë godina ku do mblidhen nesër djemtë e katundeve e të qyteteve, që do përhapin dritën e qytetërimit. Natyra na ka dhënë më tepër nga ç’na duhet. Megjithatë kjo nuk është mjaftë. Duhet të punojmë më tepër. Vendi unë duhet të bëhet një vend ideal turizmi. Vendin tonë të huajt nuk e njohin fare si vend turizmi. Po ta njihnin jam i sigurt se do të vinin nga ana e anës për ta vizituar”, shkruan ai.

“Nga Tirana në Stokholm” nuk është vetëm një përshkrim i ndjerë e plot emocion,që na sjell peizazhe dhe histori vendesh mes këtyre dy stacioneve, por është edhe një dëshmi e stilit dhe talentit të Kokonës si shkrimtar i sukseshëm i viteve 30-40-të, i cili mund të kishte vazhduar të shkruante letërsi nëse Shqipëria e tij e dashur, nuk do të ndryshonte kahet politike pas luftës. Kokona zgjodhi të fliste përmes shkrimtarëve që zgjidhte për të përkthyer, e që shpesh i imponoheshin, por pavarësisht kësaj ai nuk e tradhtoi asnjëherë gjuhën. Ai dinte të hynte thellë brenda një shkrimtari, pasi e ndjente shpejt gjuhën e tij… Bri dorëshkrimeve pafund dhe librave që janë në një farë mënyre dhe historia më e suksesshme e botimeve shqiptare në këto vite, qëndrojnë dhe fjalorët e tij, duke filluar nga i pari i botuar më 1932 dhe i fundit më vitin 1940-të. Ky 100 vjetor është dhe një ftesë për të zbuluar Kokonën, në gjithë dimensionin e tij, një pjesë e të cilit ka mbetur në arkivën e kohës…

Shqip

[Albo]

Një mbrëmje me Kokonën

Në ditën ndërkombëtare të gjuhëve, “EU Centre” organizon një aktivitet kushtuar vargjeve të Vedat Kokonës


“O sa e shijshme duket, e kulluar/ Zonja, kur më përfalet duke shëtitur, Sa gjuha e dredhur mbetet e nemitur/ Dhe sytë guxim s’kanë për të vështruar…” Këto vargje të shkruara shekuj më parë nga Dante Aligeri, Vedat Kokona i solli në gjuhën shqipe për t’i bërë të paharruara. Historia e gruas që kalon shumë pranë djaloshit dhe zgjon ndjesitë e tij me ëmbëlsinë e saj, ka riardhur përmes recitimit të nxënësve të “EU centre”, në një aktivitet të zhvilluar dje në mjediset e kësaj qendre, në ditën ndërkombëtare të gjuhëve. Të pranishëm në këtë aktivitet ishin dhe ambasadori i BE-së në Tiranë, Ettore Sequi, dhe ministrja e Kulturës, Mirela Kumbaro, si dhe familjarë të shkrimtarit dhe përkthyesit Kokona. “EU Centre” kishte zgjedhur të kujtonte këtë ditë, me vargjet e shkruara dhe të përkthyera nga mjeshtri i përkthimeve Vedat Kokona. Ky vit përkon dhe me 100-vjetorin e lindjes së tij. Për të pranishmit janë lexuar vargje nga “Lulja dhe shega”, “Ujku dhe qengji”, vargjet e Lasgush Poradecit të përkthyera në frëngjisht nga Kokona, poezia e Françesko Petrarkës, Bodler, soneti i 65 i Shekspirit, Rudyard Kipling, “Lakonti” i Ismail Kadaresë. Vedat Kokona ia kushtoi pjesën më të madhe të jetës dhe të punës rrezatimit të gjuhës frënge. Ai ishte një nga leksikologët më të mirë të kësaj gjuhe. Nga mendja dhe dora e tij dolën mjaft fjalorë shqip-frëngjisht dhe anasjelltas. Fjalorin e parë e botoi në vitin 1932. Fjalori i fundit është me 40 mijë fjalë. Ai është autori më i rëndësishëm në fushën e leksikologjisë dhe leksikografisë. Qysh në moshë të re dha kontribut të ndjeshëm në lëmin e përkthimeve në poezi dhe në prozë. Nga ai janë përkthyer në shqip vepra të tilla si “Ana Karenina” e Leon Tolstoit, “Fundërrinat” e Maksim Gorkit, “Saga e Forsajtëve” e Xhon Gollsuarthit, “David Koperfild” i Dikensit, “Udha e Volokolamskut” e Aleksandër Bekut, “Stuhi në Gang” e Rabindranat Tagores etj. Kokona ka sjellë në shqip rreth 15 mijë vargje nga poezia botërore. Ai ishte një nga përkthyesit kryesorë nga frëngjishtja, italishtja, anglishtja dhe rusishtja. Vetëm pak kohë më parë, Biblioteka Kombëtare e kujtoi këtë 100-vjetor të Kokonës me një ekspozitë, ku u ekspozuan të gjithë ekzemplarët e librave të tij që në fillimet e hershme. Dorëshkrimet e Kokonës gjatë përkthimit të veprave të ndryshme ishin ofruar për këtë ekspozitë nga e bija bashkë me makinën e tij të shkrimit.

Shqip