Lawrence Ferlinghetti

[flurans ilia]

Poezi dhe Kulturë Qytetare

Nga fjala që Lawrence Ferlinghetti mbajti në 13 tetor 1998 me rastin e marjes së çmimit San Francisco Poet Laureat

Natyrisht u befasova nga fakti që jam nderuar me çmimin Poet Laureat i këtij qyteti të vendosur në këtë cep të largët të botës. Padyshim e pranoj vlersimin dhe si i thashë edhe kryetarit të bashkisë: "E si mundem ta refuzoj ?!". Të bëhesh Poet Laureat i San Francisco-s është në nderin tim sepse ky qytet gjithmonë ka qënë një qëndër poetike. Kufiri i jetës poetike. Me poetë dhe lexues të poezisë, ndoshta më tepër se në cilindo qytet tjetër në botë.
Por ne jemi në rrezik që ta humbim këtë traditë.Në fakt ndodhemi në rrezik të humbasim më tepër se kaq.Gjithçka që e bënë qytetin unikal duket sikur po shkon poshtë e më poshtë drejt nevojave urgjente. Këtë javë gazeta Bay Guardian thekson rezultatin e një studimi social që "qyteti po transformohet radikalisht prej metropoleve që presin krahë'hapur emigrantë dhe refugjatë nga e gjithë bota që në mënyrë homogjene shndërohen në skllevër të menjëhershëm". Distanca midis të pasurve dhe të varfërve në San Francisco është ritur 40 % në dy vitet e fundit. "San Francisco ndoshta shumë shpejt do bëhet qyteti i parë i degraduar amerikan nën ekuivalencën e jetës së bodrumeve të klasës së mesme që shkon drejt varfërisë" shkruan Daniel Zull në Guardian " Tashmë është shumë e vështirë për të mbijetuar për të gjithë ata që e kanë bërë këtë kulturë qytetare kaq klasike. Qytetarë të hershëm që i kanë dhënë zemrën dhe shpirtin për dekada me radhë qytetit: peshkatarë dhe guzhinierë, policë dhe muzikantë jazz, poetë "beatnik" dhe hippi, punk dhe piktorë, e shumë të tjerë të cilët e kanë tashmë të pamundur të përligjin ekzistencën e tyre këtu. Dhe po qe se e humbim këtë pjesë kulturore të qytetit, atëherë dijeni pra se e kemi humbur edhe San Francisco-n." Richard Walker, petagog gjeografie ka thënë se "Ndodhemi përball një qyteti numër Një-dimensional, që vjen e bëhet qytet më konservativ, një qytet që për së shpejti ngrihet dhe zhvillohet i bazuar mbi evolucionin social dhe rebelimin që vjen nga bodrumet e tij. Ndodhemi përball korporatash gjigande të cilave qyteti i ka rezistuar për breza me radhë."
Kur mbërita për herë të parë në këtë qytet në vitin 1950, udhëtova me tren dhe më tej me traget nga Oakland gjer në Ferry Building. Dhe San Francisco përngjante si ato portet Mesdhetare, qytet i bardhë me shtëpi të vogla të bardha, si Tunizia kur e vështron prej detit. Thashë magjishëm se mos ishte vallë Atlantis i dalë prej oqeanit ?! Më tej zbulova North Beach si një vend i përkryer poetik, po aq sa edhe lagjet poetike të Parisit apo qyteteve të tjera të vjetra të Europës. Ishte dhe është vendi më i përshtatshëm për të rritur poetë dhe piktor me frymëzim të shëndetshëm. Dhe kjo është poezia ime e parë e shkruar në atë kohë këtu në North Beach : Atje përposhtë bregdetit / me shtëpiza si fole zogjshë / midis oxhaqeve muskulozë / mbi taracat me rrobat e nderura / të butësisë së purpurt të duarve të gruas së marinarit / nëpër erë era e sapunit / lëkund të lira çarçafët e mëngjesit / me hala pishe të ngulura ndër ato. / I dashuri zgjim mëmësor / i hershmi gjoks i saj i zhveshur / i mban të lidhura hijet / e lidhjes / për të mbrojtur krijesën më të re / shenjën e bardhë të larë të mëkatit / nën buzët e erës që puth lëkurën e saj. / Fortë të shtënguar nga krahët e kryqëzuar / ajo e mbështet kokën / në zërat e shpërndarë / nëpër hapsirën e pafundë të përzgjedhjes / së tejzgjatjes së ikjes nëpër detin / e fashove të dhimbjes / për'rreth avujve të për'ndritur / të mbretërisë që po afronë.
Në fund-javën e shkuar North Beach përngjante si një park-tematik, i dyndur prej turistëve, i mbizotëruar nga bretëria e shijes së keqe artistike. Se çfarë ka ndodhur me të ? Diça që nuk i shkon për shtat jetës së lirë poetike ? Kush e shkatërron poezinë e qytetit ? Automobilat e shkatërrojnë. Shkatërrojnë diçka më tepër se poezinë. Gjithandej nëpër Amerikë. Gjithandej nëpër Europë. Në fakt janë me mijra qytete rreth e qark botës që janë të ozurpuara nga kultura post-automobilistike. Por si kundër'përgjigje gradualisht qytetet janë duke mësuar gjithmon e më tepër se nuk duhet të lejojnë këtë fenomen të mbizotrojë mbi jetën e tyre arkitektonike. Një tjetër shkatërrues i poezisë dhe paqes janë mjetet e luftës dhe makineritë e vdekjes. Luftanija gjigande Blue Angels (ëngjëjt blu) e ankoruar në bregdetin e qytetit tonë, është në kontraditë me jetën poetike e cilia dëshmon se ne duam paqe dhe jo luftë. Jetët tona subjektive individuale janë të rezikuara nga forcat e qytetrimit industrialist. Nga e gjithë industria ushtarake shkatrimtare. Ndaj dhe nuk e dëshirojmë prezencën e luftanijes Blue Angels që mbart në bordin e saj aeroplanë që bombardojnë jetë njerëzish duke e bërë kështu qartsisht gabimisht të emërtuar si një ëngjëll blu, përkundrazi. A është e nevojshme të kujtojmë se të gjitha ato bomba të lëshuara në vëndet e Botës së Tretë i kanë shndëruar ato në vende të Epokës së Gurit ?! A kemi nevoj për armatime të tilla që të dëshmojmë se flamuri ynë kombëtar qëndron përherë lart ?! Po Shën Francis çdo thoshte kur të shihte në bregdetin e tij këtë "vepër industrialiste" ?! Në rezolutat e ardhshme bashkiake duhet ta refuzojmë njëzëri praninë e objekteve të tilla. Dhe kështu mundem t'ju këndoj për gjith natën por do të ndalem me një të fundit eveniment shkatrimtar. E kam fjalën për "dyqanet me hekura" për t'u mbrojtur nga "zinxhirët e gangsterave". Kangjellat e hekurta që mbështjellin fasadat e dyqaneve tona janë vrasëse të ngjyrave dhe formave tona tradicionale kulturore qytetare. E në rastin e librarive "nën kangjëlla të hekurta" duket sikur kemi burgosur historinë, artin, letërsinë e krejt kulturën tonë qytetare dhe Mark Twain, Jack London, Ina Coolbrith, William Sarojan, krejt poetët dhe shkrimtarët e tjerë, përfshi krejt beatnikët, janë ngritur dhe na thonë nëpërmjet librave të tyre : "Qëndroni të bashkuar përball dhunës së zinxhirëve të gangsterëve dhe jepini arkitekturës së qytetit lirinë e humbur !" Kam propozuar që me një buxhet fare të vogël mundet të ndërtojmë një qendër në Treasure Island ku të mundësohen poetët e rinj të shprehin dhe hapin vetveten në festivale dhe konkurime të ardhshme. Kryetari i bashkisë dhe gazeta Poetry Flash e kanë mbështetur këtë propozim. Shpresoj që të bëhet realitet dhe t'i vij në ndihmë paqes së qytetit. Kam propozuar për një buxhet më të zgjeruar në favor të librarisë së qytetit çka do i japë të rinjve mundësi për t'i zgjeruar dijet drejt-për- drejtë nëpërmjet librit e jo nëpërmjet hallakatjeve nëpër internet. Si dhe këmbëngul në përpjekjet e mia edhe për këto kërkesa qytetare: Jepini një mundësi më tepër pedalimit të biçikletave mbi automobilët së paku nëpër zonat muzeale dhe pranë parqeve. Stimuloni radion dhe televizionin lokal. Të mbyllen kanalet me ujra të ndenjura në periferi dhe të hapen plazhe drejt gjirit. Të rregullohet Golden Gate Bridge e cila duket për ibret të zotit duke e keqkuptuar edhe emrin e saj si Golden (e artë), përkundrazi...
Duke ardhur tek letërsia dhe artet, poezia dhe kultura qytetare, sapo jam prononcuar se shtëpia jonë botonjëse City Lights po krijon një dimension të ri të profilit të saj në vigjilje të këtij shekulli. Për këtë ne kemi nevoj për ndihmesën dhe zërin tuaj :
Poetë, dilni jashtë nga dollapet tuaja / Hapini portat dhe dritaret / Jeni mbyllur aty për kaq shumë kohë / Në dollapin e fjalëve të mbyllura / Nuk është koha për një artist të fshihet / Mbas perdes teatrale të skenës / Duke sharë e ç'fryrë indiferent / Duke e dhënë vetveten jashtë ekzistencës / Nuk është koha pë lojra letrare / Paranoja dhe kukamçefti / Nuk është koha për frikën e errësirës / Koha është për dritën e dashurisë ...
Se çfarë kisha në mëndje në vitin 1970 kur shkrova "Populist Manifesto" thjeshtësisht ishte ideja që poetët duhet të dilnin jashtë audiencave të mbyllura dhe murmurimave dhe të thonë diçka të rëndësishme për botën. Diçka që të jetë pjesë e kulturës qytetare. Gjë të cilën shtypi i kohës e perifrazoi si "poezi dhe ide të këqia" për brezat e rinj. Madje kishte zëra botuesish që ulërinin nëpër letra anonime: " Poetë shkoni mbas e mbylluni përsëri në dollapet tuaja se atje është vendi juaj" ! Ndërkohë që "Populist Manifesto" ishte një thirje Witmaniste për një poezi sa më universale me një fytyrë mëse të portretizuar publike. Por natyrisht shpesh si ndodh rëndomtë edhe gazetaria dhe kritika kushtëzohet nga politika duke e mbytur zërin e të vërtetës dhe edukimin e lirë letrar. Por çti bëshë ?! Unë jam po ai që kam qënë dhe nuk ndryshoj dotë dhe më hanë duart dhe zërin e kam të çjerrë nga fakti që sotë poezia zhvillohet si fenomen i "poezisë së getove" ! Aty ajo qëndron në majat dhe nivelin e saj më të sinqertë si zëdhënëse e fjalës së rëndësishme që ka një mesazh po të rrëndësishëm për të gjithë të tjerët. Bota materiale dhe industrializmi si kulturë dominuese e tregut e injoron shpesh këtë fakt megjithse ai vazhdon të jetë i ngritur po aty. Dhe poetët nuk janë në gjendje as të paguajnë qiratë e shtëpive sotë ! Erësirën vet e kemi krijuar. Ndëra zëri i poetit të ri Matthew Arnold thërret : Oh dashuri na lërë të lirë të hyjmë tek njëri tjetri vërtet / Tek ky aeroplan në errësirën e ngratë / I mbytur me alarme konfuze që bien prej fluturimit që e humb ekuilibrin e vet / Prej armatës së trutharëve që e pushtuan qytetin këtë natë...
Dhe i dëgjoj brenda meje ende të pathyeshme fjalët dhe zërin e Witmanit, Homerit, Shekspirit, W.B.Yats, Kostandino Kavafit, Pablo Nerudas, Marianne Moore, e.e.cummings, Allen Ginsberg, Adrienne Rich etj,etj. Si një melodi e paharueshme më vijnë ndër veshë këngët e pavdekshme të Bob Dylan, Beatles. Në imazh e kam ende atmosferën e grupimeve në Newyorcian Cafe dhe Lower East Side, etj,etj. Fjalët e poetëve francezë e sidomos fjalën e Jacques Prevert,etj,etj.
Përposhtë dhe mbas gjithë çka thashë më sipër poezia ngelet një kulturë qytetare më e mira në llojin e vet. Prezente e përhershme në subkoshiencën e racës humane.
Si u errësua kaq shpejt këtë natë / sa shpejt që errësohet ? / është çdo orgazëm një vdekje e vogël apo një lindje thua të jetë / është vdekja vajzë apo djalë ? / Apo asnjëra prej tyre ? / La vida es sueno ?! / është një ëndër jeta vërtetë ?! / dhe po qe se është e tillë atëherë / A do të zgjohemi një ditë prej saj !!!

E perktheu dhe paisi me shenime
Flurans Ilia

[flurans ilia]

*Lawrence Ferlinghetti (1919 - ) i lindur në Yonkers të New York-ut dhe i njohur si ish lideri i "brezit të keq" apo "lëvizjes beatnike" më 1950, poet i vargjeve të lira dhe publicist i guximshëm është nga të paktët figura të kësaj ryme që ende jeton në moshën 86-vjeçare. Betnikët janë të njohur si denoncuesit e parë të komercializmit dhe mbivlerave të klasës së pasur amerikane. Poezia e Ferlinghetti-t përshkruan nevojën e çlirimit të letërsisë dhe jetës nga format e ndrojtjes dhe frikës. Ai beson se vlerat e dashurisë fizike dhe mendore janë rrugëzgjidhjet e hapjes së shpirtit drejt të vërtetës dhe bukurisë. Grotesku dhe ndjenja e euforisë janë të ndërthurura në veprën e tij. Akoma më qartë në poemën " Coney - ishulli i mëndjes" - 1958 (Coney Island - distrikt i lagjes Brooklyn NY në pjesën e oqeanit Atlantik. Shënimet nga Flurka) poemë e cila është njëkohësisht edhe satirë kritike kundrejt kulturës amerikane. Ka publikuar "Jetë përfundimtare - Poema të zgjedhura" - 1981. Si dhe "Dashuria në ditët e dhunës" - 1988. I njohur si hartues i të pa botueshmeve poemave-orale të shoqeruara me muzikë jazz. Ferlinghetti është publikuesi dhe shitësi i krejt veprave të "beat generation" si dhe autorëve të mëvonshëm eksperimentues në avant-garde prej librarisë së tij në San Francisco dhe shtëpisë botuese City Lights.

[flurans ilia]

*Beat generation është rymë lëvizëse letrare, politike dhe sociale në bashkpunim me shkrimtarë të tjerë amerikan në atmosferën e viteve '50. Këta artistë dhe shkrimtarë i gjejmë të përqendruar në North Beach të San Francisco-s, në Venice West të Los Angelos dhe Greenwich Village në New York ( Në nr.107 të gazetës Lajmëtari datë 12.09.05 mundet të lexoni më të detajuar shkrimin "Chelsea Hotel" ). Lëvizja në fjalë është e karakterizuar nga aleanca personale të brendëshme me objektiv botën e jashtëme dhe ç'shprishjen dhe mos'bindjen kundrejt rregullave puritaniste. Duke dëshmuar një stil krejt të lirë me improvizime të papritura shpërthyese në bazat e saj janë influenca e muzikës jazz, besimet mistike Aziatike, rebelimi, eksperimentet nën influencën e drogës dhe seksualitetit. Poema "Ngashërima" - 1956 nga më i spikaturi poet Allen Ginsberg dhe novela "Në rrugë" - 1957 nga Jack Kerouac përbëjnë manifestin e krejt ideologjisë beatnike. Të ndjekur nga William Borroughs, Lawrence Ferlinghetti, Gregory Corso, dhe Gary Snyder, etj, që megjithse të akuzuar nga kritika formaliste si anarkist dhe të pandërgjegjshëm mundën të mbërthejnë zemrat e dëshpërura të publikut të gjerë të pakënaqur me konformizmin e shurdhët dhe vlerat e shtirura të shoqerisë "katrore". Lëvizja është e njohur gjithashtu si mbrojtëse e paqes dhe të drejtave të njeriut që e shpunë shoqerinë amerikane e më tej atë botërore drejt protestash dhe ndryshimesh radikale në vitet '60.