Islami ne trojet iliro-shqiptare gjate shekujve

[Klevis2000]

ANTAGONIZMI NDERMJET DY KISHAVE PËR DOMINIM NE TOKAT E ARBERISE (I HAPI RRUGE FESE ISLAME)

Iljaz Rexha

Përveç faktorëve ekonomiko-shoqëror, etj., të cilëtndikuan që shqiptarët të kalojnë në fenë islame, faktor ishte edhe antagonizmi ndërmjet kishës katolike dhe ortodokse, i cili i hapi rrugë përhapjes së fesë islame ndër shqiptarët në tokat e Arbërisë mesjetare, të cilat gjendeshin nën sundimin 1600 vjeçar: romak, bizantin, venedikas, bullgar dhe serb.

Qysh para ndarjes së kishës perëndimore dhe lindore (1054), në vitin 1043 ndodhi një kryengriqe kundër sundimit bizantin, kur popullsia e Arbanonit mesjetar, me kulturë latine perëndimore (që shtrihej në hapësirën Prizren-Tivar, Ohër-Vlorë), nuk ishte më shtetase bizantine, meqë disa bujarë shqiptarë kishin arritur të formonin një formation politik dhe shtetëror, duke u shkëputur nga sundimi bizantin dhe kisha greke. Në anën tjetër, jashtë Arbanonit si formation politik dhe shtetëror mbeti gjysma e tij me kulturë bizantine greke (që shtrihej prej Prizrenit deri në Nish, Vilazora (Velesi), Kumanova e Shtipi), nën sundimin serb. Arbanoni etnik i mesjetës së hershme nuk shtrihej vetëm deri te Prizreni dhe Ohri, por deri atje ku hasen vendbanimet arbane-albane në burimet e shkruara mesjetare të shekujve XIII-XV, siç ishin: Arbanashi i Nahijes së Shtipit, Arbanashka e Nahijes së Kumanovës, Arbanashi i Nahijes së Prilepit, Arbanashi i Nishit, Arbanashka e Prokupës, Arbanashi i Kurshumlisë, Arbanashoviku i Nahijes, Kllopotnikut, Arbanasi i Tuzit (Mali i Zi), e shumë vendbanime të tjera mesjetare që na dalin të emëruara me emrin etnik ArbanArbanas, që dëshmojnë kontinuitetin e autoktonisë shqiptare në këto vise që nga periudha antike e shekullit Il, kur na del të përmendet fisi ilir Arbanasi-Albanoi nga gjeografi i Aleksandrisë Ptolemeu. Këto vendbanime, edhe pse dalin të përmenden në burime të shkruara gjatë shekullit XIII-XV, nuk ka kurrfarë dyshimi se ato edhe më heret ekzistonin, meqë administrata bullgare, e cila për një kohë i sundoi këto territore, qysh në shekullin XV i quajti si vendbanirne arbane-albane.

Në këtë periudhë historike (XI-XII), kisha katolike e Arbanonit latino-perëndimor u paraqit si faktor kryesor integrimi i etnosit shqiptar dhe integrimit tokësor si në aspektin etnokulturor, po ashtu edhe në atë shpirtëror e religion duke e shtrirë ndikimin e vet edhe në gjysmën tjetër të Arbanonit lindor me kulturë bizantine ortodokse, që kishte mbetur nën sundimin bizantin e më vonë nën sundimin serb.

Nga burimet mesjetare shihet se zhvillimi i institucioneve të kishës katolike kishte filluar me të madhe dhe ndër shqiptarët e Kosovës, Maqedonisë dhe Toplicës (shumica i takonin besimit ortodoks) dhe shumë kisha ishin ndërtuar nëpër qëndrat kryesore: Prizren, PrishtinëRas (Rashkë), Kotorci-Mitrovicë, fanjevë, Trepçë, Vuçiternë, Nish, Krushevc, Prokupe, eq.. Administrata e shtetit bizantin dhe kisha e tij dhe më vonë edhe kisha sllave kishin filluar luftën e ashpër kundër kishës katolike dhe kulturës latine, duke mos lejuar diferencimin e shqiptarëve nga riti ortodoks, i cili çonte në integrimin etnokulturor të shqiptarëve dhe në integritetin tokësor rreth kishës katolike në një formation politik dhe shtetëror unik. Administrata dhe kisha serbe, pasi i pushtoi viset e Kosovës dhe Maqedonisë, nuk lejoi zhvillimin e kishës katolike dhe veprimtarisë së saj në këto vise dhe atë e shpalli si herezi, që punon kundër fesë ortodokse pravosllave dhe kundër pushtetit serb. Sundimtarët serbë dhe kisha pravosllave filluan të zëvëndësojnë gjuhën greke me atë sllave. Ata i përvetësuan kishat e ritit ortodoks grek në tokat shqiptare në të cilat shkonin shqiptarët dhe arumunët e ritit ortodoks. Ashtu vepruan edhe me alfabetin e tyre duke marrë për bazë alfabetin grek me pak modifikime e formuan alfabetin e tyre cirilik. Ata i përvetësuan edhe kishat katolike shqiptare, duke bërë përshtaqen e tyre sipas frymës dhe ngjyrës sllave me mbishkrime cirilike dhe i shndërruan në kishat e tyre nationale. Këto fakte na i dëshmojnë të dhënat arkivore nga Vatikani, ku në mes të qerash thuhet se kishat katolike në Prizren, Janjevë, Trepçë, etj., i kishin administrata dhe kisha serbe. Zhvillimin e mëtejmë të institucioneve dhe kishave katolike e ndërpreu pushteti mesjetar serb. Kjo më se miri mund të shihej nga Ligji i Dushanit, ku thuhet se katolicizmi është herezi latine, ndërsa katolikët janë gjysmëbesimtarë. Asnjë pravosllav nuk guxon të kalojë në fenë katolike; nëse kalon në të, duhet të dënohet ose të kthehet që më parë në krishtërizëm. Është i njohur fakti se nën presionin e administrâtes së Dushanit nënshtetasit e besimit katolik ishin kthyer në fenë pravosllave dhe ajo i kryqëzonte në kundërshtim me ligjet e kishës. Martesat e personave në mes të katolikëve dhe pravosllavëve rreptësisht anulloheshin, nëse burri nuk kalonte në fenë pravosllave. Sipas një letre të Papës - Klementi VI, të cilën në vitin 1346 ia kishte dërguar Stefan Dushanit, përmendej se kishën e Shën Mërisë në Prizren dhe kishën e Shën Pietrit mbi Prizren, që më parë ishin nën mbikqyrjen e Biskupisë katolike të Kotorrit qysh moti i kishin përvetësuar mbretërit serbë nga Rashka. jo vetëm paraardhësit e tij, por edhe vetë Dushani kishte vepruar në të njëjtën mënyrë. Këto veprime i përcillte shumë mirë në atë kohë Zyra e Papës në Romë. Në një krisobulë të Dushanit thuhet se edhe shqiptarët që vijnë për të bërë meshë në kishat pravosllave, duhet të punojnë sikurse serbët. Këto të dhëna të burimeve të shkruara na dëshmojnë se sundimtarët mesjetarë serbë ia kishin arritur qëllimit të vet, meqë pjesën më të madhe të shqiptarëve të besimit katolik i kishte kthyer në fenë pravosllave. Këto dëshmi shihen edhe nga dokumentet kishtare sllave të shekullit XIII si dhe nga regjistrimet e popullsisë së administratës osmane të shekullit XV, ku zakonisht të bijtë a fëmijët i mbanin emrat tipikë sllavë, ndërsa prindërit e tyre i mbanin patronimet (mbiemrat) karakteristikë dhe tradicionalë shqiptarë. Ndryshimi i antroponimeve - emrave të popullsisë shqiptare kishte filluar që në fillim të shekullit XIII dhe vazhdoi deri në rënien définitive të pushtetit serb në Kosovë e Maqedoni, përkatësisht deri në vendosjen e administratës osmane në vitet 1451-1455.

Të gjitha burimet e shkruara mesjetare flasin qartë se në tokat e Arbërisë mesjetare u zhvillua një luftë e ashpër në mes kishës latine perëndimore dhe bizantine lindore, për mbizotërimin në Ballkan, jo vetëm në aspektin shpirtëror e religion por edhe politik-tokësor. Depërtimi i osmanëve në Ballkan dhe administrata e tyre, shqiptarët i gjeti në një dezintegrim të plotë, të ndarë në aspektin etnokulturor dhe politiko-tokësor. Po aty shqiptarët ishin të ndarë në tri kisha: ata të besimit katolik ishin të lidhur me Romën nëpërmjet Biskupisë së Tivarit, ndërsa ata të besimit ortodoks e pravosllav ishin të lidhur me Kostandinapolin (Stambollin) nëpërmjet kishës së Ohrit dhe të Durrësit. Në këtë periudhë mesjetare administrata e fisnikëve shqiptarë - ekskluzivisht mbahej në gjuhë të huaja. Muzakët administratën e mbanin në gjuhën greke, Kastriotët e mbanin në gjuhën latine dhe sllave, Balshajt në gjuhën latine dhe sllave, ndërsa fisnikët logofetët dhe tregëtarët e vegjël në Kosovë me prejardhje shqiptare, si Lesh Spani, qeveritar i Novobërdës, Gjergj Mazrreku, logofet, Bogban Krizma, tregëtar i Prizrenit, administratën e mbanin vetëm në gjuhën sllave-serbe. Kisha sllave-serbe gjatë shekujve XIII-XIV e kishte përforcuar mbizotërimin vetëm në Kosovë dhe Maqedoni, por kisha sllave dhe popa me prejardhje shqiptare kishte edhe në Ulqin, Shkodër, e deri në Elbasan, Berat e Vlorë. Në anën tjetër, kisha katolike ishte dobësuar, meqë kundër saj zhvillonin një luftë të ashpër kisha ortodokse greke dhe ajo sllave e më vonël edhe administrata osmane e vazhdonte të njëjtën propagande, ndërsa në anën qetër e favorizonte kishën greke dhe sllave në dëm të asaj katolike në tokat shqiptare. Kjo veprimtari kundër kishës katolike vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm, e kjo shihet nga raportet e vizitorëve të Romës, të cilët dëshmojnë se gjatë shekullit XVI dhe në fund të atij XVII në viset e Shqipërisë Veriore - në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore kishte shumë shqiptarë të besimit katolik (150.000), por shumica e tyre kalonin në fenë ortodokse pravosllave; vizitorët gjithashtu pohojnë se në viset e lartpërmendura ka edhe shumë shqiptarë të besimit ortodoks, që jetojnë sipas zakoneve fetare serbe dhe greke. Për këtë arsye shpeshherë kronistët dhe shkrimtarët e huaj, shqiptarët e besimit ortodoks-pravosllav i konsideronin në pikëpamje etnike si sllavë serbë dhe si grekë helenë, çka nuk është'aspak objektive dhe nuk ka të bëjë me realitetin e strukturës etrùke në tokat shqiptare. Në vazhdim vizitorët pohojnë se në mungesë të priftërve dhe të institucioneve të kishës katolike, të cilat më heret i kishte pezulluar administrata bizantine e më vonë ajo serbe, ndikoi që një pjesë e popullatës së besimit katolik të kalojnë në fenë ortodokse - pravosllave, ndërsa një pjesë në fenë islame.

Sundimi shekullor mesjetar serb kishte arritur që pas pushtimit të Kosovës dhe Maqedonisë të pushtojë edhe pjesën më të madhe të Shqipërisë duke i shkatërruar institucionet e kulturës materiale shpirtërore shqiptare, të cilat i sunduan me pak ndërmprerje më se 300 vjet.

Në këto kushte dhe rrethana historike shqiptarët u gjetën në një dezintegrim të plotë, andaj është fakt i pamohueshëm se depërtimi i osmanëve në Ballkan dhe vendosja e administratës së tyre në tokat e Arbërisë e ndërpreu sundimin shumëshekullor bizantin dhe serb. Shqiptarët e besimit katolik kishin mbetur pa institucionet kulturore dhe fetare për arsye se veprimtaria e kishës katolike ishte ndërprerë. Shqiptarët e besimit ortodoks ishin të detyruar të shkonin në kishat pravosllave, të cilat më parë ishin përvetësuar nga sundimtarët serbë dhe kisha e tyre, në të cilat mesha dhe uratat mbaheshin vetëm në gjuhën sllave, por me përhapjen e islamit, shqiptarët filluan t'i braktisnin këto kisha, meqë pushteti serb udkishte imponuar.

Me përhapjen e fesë islame dhe vendosjen e administratës osmane në tokat e Arbërisë, shqiptarët nga një amulli shumë shekullore, dolën në skenën politike nëpërmjet sistemit të timarit osman, arritën të inkuadrohen në administratën osmane dhe gradualisht duke punuar për integrimin etnokulturor dhe territorial, rikthyen administratën e vet në tokat e tyre etnike në Dardaninë antike dhe në Arbanonin mesjetar, në të cilat më parë kishin jetuar albanët në hapësirën: Prizren, Nish, Kumanovë, Shtip (Arbanoni lindor - bizantin) si dhe Arbanoni latin - perëndimor që shtrihej në hapësirën: Prizren-Tivar-Ohër-Vlorë, që i kishin pushtuar sllavët pas Bizantit, si dhe ato të Epirit e të Çamërisë, që i kishin pushtuar grekët.

Kalimi në fenë islame nga shqiptarët në këto rrethana historike ishte i domosdoshëm dhe e vetmja rrugëdalje për të ruajtur qënien etnike dhe integritetin tokësor. Duhet theksuar se në radhë të parë në fenë islame filluan të kalojnë bujarë shqiptarë të Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore edhe ata të Toplicës që më parë ishin zhveshur nga pozitat shoqërore dhe i kishin humbur feudet (pronat e tyre) në kohën e sundimit serb. Disa bujarë të tjerë kaluan në fenë islame me pretekst që t'i ruajnë pozitat shoqërore dhe feudet e tyre që kishin pasur deri në vendosjen e administratës osmane, e këta ishin bujarë shqiptarë të principatave shqiptare të Arbanonit latin - perëndinmor, e më vonë ata i zëvend'e'sonin me bijtë e tyre myslimanë, ndërsa anëtarët e familjes së tyre gradualisht e pranuan islamin. Kalimi në fenë islame është bërë në mënyrë vullnetare dhe me bindje që krijonin individët e interesuar nga misionarët që punonin për përhapjen e fesë islame. Deri në fund të shekullit XVII, nuk mund të hasim në të dhëna sa kishte pasur presione të hapëta për kalimin në islam, por kjo nuk do të thotë se nuk ka pasur edhe shtrëngime nga individë përgjegjës që e,kanë keqpërdorur pozitën e tyre kundër dispozitave të Kur'anit, ku thuhet që askush nuk bën të detyrohet që ta ndërrojë me dhunë fenë. Edhe sipas fermanëve të sulltanëve të parë garantohej liria e bësimit për të gjithë të krishterët në Perandorinë Osmane, me kusht që të paguajnë haraçin, sipas dispozitave të legjislacionit islam, Sheriatit.

Është fakt i pamohueshëm se procesi i përhapjes së fesë islame ndër shqiptarët e krishterë është zhvilluar gradüalisht dhe shumë ngadalë, në bazë të vullnetit të lirë të individu që ka shprehur dëshirën të kalojë në islam. Këtë fakt mund ta argumentojë më së miri me shembuj se deri në fund të shekullit XIX, ka pasur shumë familje shqiptare të një farefisi, gjysma e të cilëve kishin përqafuar islamin, ndërsa gjysma tjetër vazhdonte të jetojë në fenë e krishterë e së bashku, duke respektuar fenë e njëri-tjetrit, që do të thotë se feja islame është jashtëzakonisht tolerante ndaj feve të tjera dhe nuk nxit urrejtje ndaj tyre.

Gjithashtu, në përhapjen e fesë islame, përveç faktorëve ekonomikë e shoqërorë të kohës, ndikuan jashtëzakonisht institucionet islame fetare, popullsia shqiptare e konfesionit ortodoks, për t'u diferencuar nga sllavët dhe grekët në aspektin etnokulturor dhe fetar, me të madhe filloi t'i respektojë dhe t'i pranojë, meqë institucionet e kishës ortodokse sllave dhe greke ishin në shërbim të shteteve të tjera nacionale dhe nuk i konsideronte si të vetat, ndërsa kisha katolike në mungesë të priftërinjve dhe shkaqeve që i theksuam më lart, nuk funksiononin fare. Shqiptarët e krishterë, për ta ruajtur qënien e tyre etnike dhe integritetin tokësor e duke mos dashur të sllavizoheshin ose të greqizoheshin parapëlqyen që ta ndërrojnë fenë e të parëve, duke përqafuar fenë islame, e cila ofronte status më të favorizuar shoqëror dhe ekonomik, sepse ajo nuk bën dallime në bazë të përkatësisë etnike e pozitës shoqërore dhe klasore. Për këtë arsye ndërmjet shqiptarëve t'e' besimit islam dhe atyre të krishterë nuk ekziston kurrfarë urrejqeje fetare. Shqiptarët janë fenomen i rrallë në botë, sepse u takojnë tri feve, katolike, islame dhe ortodokse, por ata i bashkon gjaku i kombit të njëjtë dhe gjuha e njëjtë amtare, ata nuk i përçan asnjëra fe.

*Marrë nga Bashkimi paqësor - revistë e përkohëshme edukativo - arsimore dhe kulturore, organ i shoqatës Bashkimi - Prishtinë, nr. 4-5, gusht - shtator, 1992, Prishtinë.

[Klevis2000]

ROLI I ISLAMIT NE INTEGRIMIN E SHQIPERISE ETNIKE DHE TE KOMBIT SHQIPTAR

Dr. Muhamet Pirraku

All-llahu le të mos ma bekojë asnjë ditë në të cilën nuk mësoj diçka të re! (Muhammedi a. s.)

Përvoja historike e pjesës më të madhe të popujve dëshmon se njësia e fesë ishte ndër faktorët e rëndësishëm në procesin e integrimit të perandorive mesjetare, kurse roli i feve në integrimin e njësive etnokulturore e gjeopolitike kombëtare do të shfaqet në fillet e kohës së re, në periudhën e rilindjes, me një rëndësi të shtuar gjatë Humanizmit, Iluminizmit dhe Rilindjes Kombëtare.1

Në trojet albanofone dhe brenda popullsive albanofone mesjetare këtë rol integrues fillimisht e synoi feja katolike e Principatës së Arbënit dhe pikërisht nga mesi i shekullit XII deri në mesin e shekullit XV, kur u thye rezistenca shqiptare e periudhës së Skëndërbeut.2

Faktet historiografike tregojnë se atë që nuk e arriti katolicizmi shqiptar me luftë e me përkrahjen ndërkombëtare mesjetare, do ta arrijë feja islame pa luftë dhe në mënyrë paqësore brenda vetvetës, midis viteve '70 të shekullit XV dhe viteve '70 të shekullit XVHI, në periudhën e Kombësisë Shqiptare si meskategori shoqërore e historike midis bashkësisë shoqërore Popull Shqiptar dhe kategorisë historike Komb Shqiptar.3

Hulumtimi i shkaqeve të kalimit masiv të shqiptarëve në islam dhe i rolit të islamit në integrimin e njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë e të kombit shqiptar ishte objekt interesash kërkimore i shumë studiuesve, por hulumtimit shkencor ne mënyrë institucionale po i qaset, për herë të parë, simpoziumi Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët.4

Të dhënat nga hulumtimet interdisiplinore albanistike tregojnë se roli i islamit në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ishte i natyrës komplekse politike, sociologjike, etnokulturore, filozofike, fetare, gjuhësore, letrare, arsimore, artistike, juridike, eq.. Për këtë kompleksitet flet dhe programi i këtij simpoziumi.5

Roli i fesë dhe i kulturës islame në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar do të kuptohet më mirë vetëm pasi të kemi një pasqyrë sa më të qartë të realitetit shoqëror, politik, administrative fetar, arsimor e kulturor në trevat albanofone në periudhën e dezintegrimit administrativ shtetëror, politik, ekonomik e fetar të pèrandorive, pjesë të të cilave ishin trevat e vëçanta të truallit albanofon.6 Për të sqaruar këtë çështje, paraprakisht është e nevojshme t'e' kuptohet drejt e pa paragjykime fakti se ku e shpiente trevën albanofone ndarja mesjetare në shumë njësi administrative sistemesh të veçanta: greke, sllave e latine, italiano-frënge sikurse edhe copëtimi feudal i brëndëshëm, në kushtet e veprimit të tri kishave antagoniste antishqiptare; greke bizantine, serbe svetisaviane dhe katolike latino evropiane e përçarë.7 Të ndriçohet drejt rëndësia që ka shteti unik, njësia administrative osmane mbi trevat albanofone për lidhjen e copave territoriale me tradita fetare, arsimore, kulturore e shtetërore të ndryshme dhe antagoniste e séparatiste e njërës pjesë ndaj pjesës qetër.8 Në dritën e shkencës të shihet edhe roli i islamit si faktor integrues i njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar deri në fillim të Rilindjes.9

Historiografia e huaj, e përfillur edhe nga pjesa më e madhe e historiografisë shqiptare, kalimin e shqiptarëve në Islam e shikoi ngushtësisht: si aspiratë të bujari7 së shqiptare për pushtet për t'i ruajtur privilegjet e arritura në periudhën paraosmane, kurse kalimin e masave, si nevojë për t'i ikur dhunës ekonomike të turqve barbarë, si dhunë aziatike barbare, si turqizim e akulturëzim të shqiptarëve.10 Do të përmendet në mënyrë retorike edhe mungesa e priftërinjve shqiptarë të fesë katolike dhe apostrofohet morali fetar diskutabil i masës shqiptare, sot myslimane, ndaj fesë. Për soj shqiptari, për këtë historiografi, është shqiptari i fesë katolike!?11

Nuk thuhet e vërteta se Islami fillimisht dhe masivisht i pushtoi viset ku nuk arriti të shtrihej administrimi insfltucional i kishës katolike, e cila synonte të bëhej fe gjithëshqiptare, që do të thotë: Islami i pushtoi trevat albanofone, në të cilat administronte, apo synonte të administronte skizma serbe ortodokse svetisaviane, ose shkinia, siç e quante populli shqiptar.12

Hulumtimi interdisiplinor në fushë të Islamit ndër shqiptarët tregon se në kalimin masiv të shqiptarëve në Islam rolin kryesor e patën motivet e natyrës politike shqiptare kombëtare në mundësi.13 Realisht, lufta e gjatë e lëvizjeve heretike të krishtera e islame në Ballkan e në trojet albanofone, se paku nga mesi i shekullit X, ngërthen në vete fillet e lëvizjes, thënë kushtimisht, për integrimin e njësisë albanofone dhe të kombësisë së arbërit për distancim nga gjiri i shoqërisë bizantine e bullgare.14 Më vonë, lufta antagoniste e tri kishave që administruan tokat albanofone: greke, serbe e katolike latine në shekujt XII-XIV, për dominim, thënë kushtimisht, në trevat shqiptare, irritoi dhe e largoi popullsinë shqiptare ndaj krishtërimit në përgjithësi dhe ndaj skizmës ortodokse svetisaviane, më agresilve, në veçanti.15

Këto kisha të huaja dhe veçanërisht kishat skizmatike ortodokse, qysh në fillim të pushtetit osman ne Ballkan fituan koncesione të mëdha nga Sulltani, liri të plotë për thellimin e procesit të nivelimit etrùk të tokave shqiptare në serbe e greke, të filluar në periudhën bi'zantine.16 Duhet të vihet në dukje fakti, se sipas botëkuptimeve mesjetare osmane dhe evropiane, e kujt ishte kisha, e tij ishte dhe kombësia e besimtarëve që e ndiqnin atë kishë, atë fe.17

Së këndejmi, fillimet e kalimit të shqiptarëve në Islam nuk mund të argümentohen si dhunë e drejtëpërdrejtë e turqve mbi shqiptarët katolikë, por si dhunë e tërthortë turko-osmane me anë të ortodoksisë serbe e greke dhe vetëm si hap i parë më i fuqishëm i vetë shqiptarëve për t'u distancuar nga kisha serbe e greke, e bashkë me këtë edhe nga kombësia serbe e greke, dhunë shpirtërore e gjenocid, por edhe nga kishat e kombësitë kishtare të tjera evropiane, asokohe më pak agresive.18

Fillimet e Islamit institucional osman në trevat albanofone i hetojmë në periudhën e vasalitetit turk mbi principatat shqiptare, në vitet '80 të shekullit XIV, por në mënyrë triumfale nisën në fillim të viteve '90, kur u themeluan institucionet e para islame në qëndrën administrative dhe kulturore të Dardanisë antike, në Shkup.19

Gjatë shekullit XV në qëndrat kryesore të Dardanisë dhe të ish-provincës romako-bizantine Maqedoni, në të cilat jeton popullsia etnike shqiptare muslimane në vazhdimësi historike dhe dominante20, u hapën mejtepe, medrese e biblioteka dhe u ngritën teqe, xhami, zavi e shumë objekte shoqërore të prejardhjes lindore islame. Në shekullin XVI Islami u bë fe zotëruese në të gjitha viset shqiptare islame historike.21

Për t'i kuptuar më mirë sukseset e Islamit në trojet albanofone, duhet të nisemi nga fakti se sistemi shoqëror osman fillimisht ishte progresiv, më civilizues dhe më human se sistemet feudale të korruptuara të vjetra bizantine, serbe e latino-anzhuine, të cilat populli shqiptar i barti mbi kurriz shekuj të tërë.22 Të kihet parasysh edhe fakti se Islami i periudhës së depërtimit në trevat albanofone ishte fe dhe kidturë me një zhvillim të plotë, ishte më progresiv, më liberal, më i ri, më humanist se sa krishtërimi në përgjithësi, e katolicizmi në veçanti, që, atëbotë, kishte rënë në një krizë shoqërore, në një dekadencë e imoralitet që pasqyrohet mirë në veprat letrare të Dantes e të bashkëkohësve të tij, në veprat si ai, ne ve-pr shkencore të Galileut e të mendimtarëve si ai në veprat filozofike e fetare të ideologëve të reformacionit në kishën e Perëndimit dhe në veprat filozofike e historiografike të materialistëve frënge. Zaten ajo dekadencë në kishën katolike nxiti lindjen dhe zhvillimin e reformacionit, e me këtë edhe fillimet e integrimit të kombësive evropiane.23

Realisht, populli shqiptar mbijetoi në sajë të kthesave të mëdha kulturore e politike historike.24 Kur shumë sisteme pushtuese me shumë sovranë armiqësorë, të huaj e të vendit u zëvëndësuan nga një pushtues e nga një sovran, nga sulltani osman-turk, shqiptarët në viset më të rrezikuara nga proceset integruese sllave, greke e latine - italiane e kroate, me Islamin synuan arritjen e unitetit dhe të bashkimit fetar islam si korrnizë ideologjike për integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar fillimisht nën çatinë perandorake osmano-turke.25

Se Islami në hapin e parë ishte forme e hapët e distancimit dhe e bojkotimit shqiptar nga kisha ortodokse svetisaviane dhe nga kishat e qera me intenca antishqiptare, dëshmon edhe fakti se të gjitha periudhat dhe valët e kalimit masiv të shqiptarëve në Islam vinin si pasojë e lëshimeve të mëdha të Sulltanit e të pushtetit qendror ndaj kishave.26 Madje, edhe fazat e shuarjes a të heshqes administrative të kishës ortodokse svetisaviane dhe katolike në periudhën e kombësisë shqiptare (shekulli XV-XVIII), shënojnë jo dhunën turke aziatike islamike kundër këtyre kishave, siç thuhet në historiografi 27, por mbeqen e këtyre kishave pa besimtarë shqiptarë, që ishin masë absolute, bojkotim shqiptar masiv i krishtërimit dhe kalim në Islam.28

Për dukurinë e apostrofuar qartë flet fati i krishtërimit të luhatur e laraman në viset e principatave shqiptare: Balshajve, Cërnojeviçëve, Dukagjinëve, Jonimëve, Gropajve, Zgurajve, Kastriotëve, Topiajve e pjesërisht ato të Zenebishtëve, Muzakëve, Aranitëve e të qerëve më në jug.29 Në arealin e principatave veriore e lindore të trojeve shqiptare dhe pikërisht në veri dhe në lindje të trevës albanofone historike, Islami do të shtrihet kryesisht vetëm deri aty ku gjuha shqipe ishte e ruajtur pa një trazim të madh, por edhe në disa enklava ilirovllaho-shqiptare, ku kishte humbur gjuha shqipe, por ishte ruajtur kompaktësia etnike josllave: ndër pomakët, tobreshët, goranët dhe boshnjakët.30

Hulumtuesit të Islamit ndër shqiptarët i bie në sy fenomeni i pandriçuar deri në fund, paraqitja e emrit të ri, unik, për gjuhën, për popullin dhe për vendin: shqip, shqiptar dhe Shqipëri, si bashkatdhetarë besnikë të Islamit në tokat shqiptare.31 Emrin e gjuhës e zuri Buzuku (1555)32 të popullit Zmajeviçi (1703)33 dhe të vendit Thunnmani (1774)34, por kjo nuk është dëshmi se këta emra u shfaqën bash në ato vite kritike. Ata ishin në popull së paku nga koha kur ishin edhe emrat për gjuhën, popullin e vendin e Arbërisë, të Epirit e të Maqedonisë shqiptare mesjetare.35

Të dhënat më të verifikuara flasin se vallja e emrit të ri për gjuhën, për popullin dhe për vendin u nis nga viset e Dardanisë - Peonisë antike, të parat të përfshira nga Islami, dhe pikërisht nga treva albanofone midis Nishit - Limit - Sharrit - Matit - Dibrës - Strugës - Shtipit e Kumanovës, me epiqendër në viset e Shkupit, që në shkencë konsiderohen për djep të gjuhës shqipe, fazë moderne e ilirishtes dhe të popullit shqiptar historik pasilirian.36

Emri i ri për popullin, emri kombëtar, duhej të ishte emër i një popullsie dardane ilire i periudhës parakrishtere dhe pikërisht emri i popullsisë midis Qafës së Prushit e poshtë nën qytetitn Shkup, të cilët Plini i shënoi si skirtarë, kurse Ptolomeu në trajtën skyrtonë. Emri i ri muind të ishte edhe shumësi i emrit të banorëve të Shkupit: shkyptar, shkuptar, shqiptar - lidhje më e thellë me emrin e shpesit totem ose Orë dardano - ilire; shqype, shqipe.37 Në momentin kur Islami u bë fe e shumicës, fe e vendit të shqipeve, siç do të thoshim me gojën e shumë udhëpërshkruesve të huaj, dhe pikërisht aty deri në mesin XVII, emri i ri, integrues i vendit, emri Shqipëri, do t'i vërë në heshqe në mënyrë paqësore toponimet antike e mesjetare për pjesë të veçanta të trojeve albanofone: Dardani, Maqedoni, Arbëri, Epir, eq.. Njësia etnokulturore e gjeopolitike Shqipëri (Arnautluk, Albania), më së voni, deri në mesin e shekullit XVII përfshinte rreth 110 mijë km2 sipërfaqe të Rumelisë Osmane të banuar me shqiptarë ose me shumicën absolute shqiptarë - albanofonë islamë, ortodoksë dhe katolikë. Së këtejmi mund të theksohet se emri i ri kombëtar për popullin e vendin ishte produkt i kulturës së re shqiptare të integruar në dritën e kulturës së re shqiptare të proviniencës islame.38

Kjo kulturë shqiptare nuk u shpif, nuk u planifiktia dhe nuk u ndikua nga jashtë, nga ndonjë propagandë proshqiptare, dhe për zhvillimin e saj ka meritë vetëm mendja e gjeniut shqiptar. Në gjirin e shoqërisë osmane kjo kulturë shqiptare ishte disidente, kaçake e kombësisë shqiptare. Me rëndësi është të potencohet edhe fakti se procesi i thellimit të kalimit në Islam, kultivimi dhe ruajtja e Islamit si fe e pjesës absolute të popullsisë, pati karakter mbrojtës gjithëshqiptar, kurse nga fundi i shekullit XVIII për Shqipëri etnike do të konsiderohen vetëm trevat të cilat do të rrethohen nga brezi islam shqiptar. Ky brez, në të gjitha kohët, do të paraqitet si digë e si mur mbrojtës i tërësisë së Shqipërisë etnike nga fqinjët ekspansionistë të pangopshëm.39

Të vihet në pah edhe fakti se kultura shqiptare me prejardhje islame, duke i hapur udhë emrit të ri kombëtar për gjuhën, popullin e vendin, ndikoi edhe në integrimin e brëndëshëm, në heqjen e emrave etnikë antikë të popullsisë albanofone, si arbëresh, maqedon, dardan, epirot, që synonin të bëheshin emra kombësish albanofone të veçanta, mandej në zbuqen dhe heqjen e dallimeve etnokulturore dhe të aspiratave të disa fiseve mesjetare për t'u veçuar si kombësi albanofone me fe skizmatike svetisaviane, bizantine, greke ortodokse dhe katolike, si kuçe, kelmende, palabardhe, labe, çame, suljote, etj..40 Fiset dhe viset që do të mbesin plotësisht jashtë masës islame, jashtë brezit islam shenjues të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë së periudhës osmane, pararilindëse, në veri, lindje e jug, nën mbizotërimin e vazhdueshëm të kishave të huaja, do të asimilohen në dalmatë (kroatë), malazezë, serbë, bullgarë e grekë. Këtu zuri fill ngushtimi i trevës gjuhësore e etnike shqiptare historike.41

Përhapja e kulturës shqiptare me prejardhje islame do të ndikojë si filtër për kulturën shqiptare të përdhosur. Kjo mund të dëshmohet edhe vetëm me një hulumtim sondues interdisiplinor në historinë e fshatrave në arealin etnik albanofon, të cilat gjatë mesjetës bizantine e sllave ishin prona të kishave e të manastireve ortodokse, në fshatrat e cilësuara katunde vllehe, ish-feude të bujarisë mesjetare serbe. Do të shihet se bash këto fshatra ndër të parat në rrethinën e tyre kaluan masivisht në Islam dhe se Islami u shërbeu si filtër për ndarjen e premisave e të relikteve fetare, kulturore, gjuhësore e toponimike sllave, greke e latine, filtër për rikthimin në gjirin e k-ombësisë shqiptare.42

Realisht, feia islame, me vetitë e saj toleruese, kulturës shqiptare nuk ia mbylli prespektivën e zhvillimit evropian, por i la mundësi të mëdha për t'u zhvilluar mbi shtratin e traditës etnike, për t'i kultivuar më tutje vlerat e seleksionuara të kulturës shqiptare e materiale ilire, të ruajtura në mënyrë disidente e kaçake gjatë periudhës së krishtërimit universel. Të dhënat nga hulumtimi etnografik i terrenit tregojnë se traditat dhe kultura shqiptare parakrishtere më mirë janë ruajtur në viset të cilat, në periudhën paraislame, ishin të përfshira nga herezitë antikrishterë, më pak se viset ku u ruajt katolicizmi i patrazuar sesa në enklavat katolike laramane dhe shumë më pak u ruajt në viset ku ortodoksia nuk u trazua nga herezitë mesjetare, nga katolicizmi dhe islami.43

Të themi edhe një fakt: Islami në integrimin e njësisë etnokulturore dhe politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ndikoi si kulturë me tiparet e veta egaliatre, liberale e humane. Ai nuk ishte dogmë thjeshtë fetare, por ishte sistem vlerash totalitare publike, mësim i hapur, që nuk e njeh Shpirtin e Shenjtë dhe paprekshmërinë e individu; kulturë konkretë gjithëpërfshirëse morale, këshillëdhënëse, udhërrëfyese, fetare, qortuese, kritike, moralizuese, juridike, shoqërore, kodifikuese, shkencore, filozofike, mjekuese e mbi të gjitha arsimuese. Islami nuk ishte fe turke dhe as fe e pushtuesit, por ishte sa fe e turqve, aq edhe e shqiptarëve dhe e të qerëve dhe turqit në ummànë (bashkësinë) muslimane osmane paraqitnin vetëm pakicën sunduese, pa ndonjë rëndësi të madhe për jetën e përgjithshme dhe prespektivën e perandorisë. Shqiptarët, realisht, që nga fillimet e kalimit në islam, nga pjesa e parë e shekullit XV e ndanë pushtetin perandorak me turqit në të gjitha nivelet politike, ushtarake, qeveritare, diplomatike, kulturore, arsimore, fetare e të tjera, përpos postit të sulltanit.44

Populli shqiptar i dha Perandorisë Osmane në periudhën e lulëzimit të saj, pjesa e dytë e shekullit XV pjesa e parë e shekullit XVII, po edhe më vonë, qeveritarë, komandantë ushtarakë, dijetarë, letrarë, filozofë, diplomate, historianë, arkitektë, mjekë specialistë, mjeshtër profesionesh të ndryshme, të njohur në historinë dhe në kulturën botërore. Këto personalitete shqiptare kurrë nuk hoqën dorë nga kombësia e tyre shqiptare, vepruan edhe si pararojë e kombit të tyre dhe e atdheut të tyre. Veprimtaria e tyre filozofike, letrare, artistike, historiografike, arkitektonike, ushtarake dhe iluministe, shkruar në gjuhën e Kur'anit, - arabisht; në gjuhën e poezisë margaritare të Lindjes - persisht dhe në gjuhën zyrtare shtetërore universale për perandorine - osmanisht, me vlera të mëdha të përgjithshme do t'i hapë rrugë edhe zhvillimit të mendimit filozofik, artistik, fetar, politik e arsimues në gjuhën shqipe, me një ndikim vazhdues në integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Vlerat madhore të trashëgimnisë shqiptare në gjuhën e Lindjes, të shkruara në periudhën osmane në Shqipëri (1389-1912), i takojnë mendimit shqiptar, kulturës shqipe, po aq sa edhe në gjuhën greke, latine e italiane dhe duhet të studiohen, të shqipërohen dhe t'ia kthejnë kulturës sonë kombëtare.45

Nuk është e tepërt të konstatohet se edhe zhvillimi i letërsisë shqipe të prejardhjes së krishterë katolike të shekujve XVI-XVII është rrjedhim i tërthortë i rritës së Islamit ndër shqiptarët dhe i rrezikshëm tek ortodoksët serbë për katolicizmin ndër shqiptarët edhe më gjërë. Kjo letërsi shqiptare u vu në rrugë me ndihmën morale, politike e materiale të kishës së perëndimit dhe Papës, si reaksion dhe masë kundër thellimit të Islamit dhe të skizmimit ortodoks të shqiptarëve.46

Mirëpo, derisa kjo letërsi, me vlera të larta si burim i gjuhës së shkruar shqipe, e përkufizuar kryesisht në përkthimin e ungjijve dhe të doracakëve fetarë, e në poezi moralizuese, do të shterret pa bërë ndonjë ndikim të shënueshëm në integrimin e njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar (sepse Evropa katolike dhe Papati për afro dy shekuj nuk do ta ndihmojnë gjithanshmërisht çështjen katolike të Shqipërisë), letërsia shqipe me alfabet arab, burimet e ruajtura të së cilës vijnë nga pjesa e dytë e shekullit XVII, sa vinte dhe zhvillohej, sa që në vitet '20 të she'kullit XVIII, kur zuri fillin iluminizmi evropian, u bë faktor kryesor në integritetin e mendimit letrar, politik dhe kulturor iluminist e rilindës të Shqipërisë.47

Letërsia shqipe me alfabet arab, e njohur si letërsi e bejtexhinjve, alhamiada shqiptare e shkruar mbi një sintaksë shqipe të mirëfilltë, ishte e përhapur në të gjitha viset shqiptare. Ajo nuk ka qënë me ndikim të kufizuar, siç thuhet në shumë histori të letërsisë, por ishte pronë e jetës shpirtërore e masave shqiptare.48 Përshkruhej, përhapej dhe mësohej përmendësh, si luqe e si këngë. Fakti se ishte e mbytur në orientalizma dhe veçanërisht moralizuese, nuk do të thotë se ishte e pakuptueshme për lexuesit dhe absorbuesit, sepse ato fjalë orientale ishin nocione filozofike e fetare të kuptueshme për kohën, aq sa janë evropianizmat në shkrimet tona në gjuhën shqipe, për kohën tonë.49 Ajo që e shpuri përpara dhe e mbajti në jetë deri sot, është fryma e saj universale dhe shoqërore e arsimuese shqiptare, sociale e revolucionare tej mase për kohën kur qe krijuar, lirike anakronike, kritike kastiane, arsimuese, romantike e liridashëse. Pjesa më e madhe e kësaj letërsie u shkrua në vargun tetërrokësh të poezisë popullore, e ndihmoi letërsinë popullore, e veçanërisht lirikën, dhe e përgatiti rrugën për letërsinë e Rilindjes Kombëtare. Qysh në mesin e shekullit XIX u bë objekt i studimit i albanologëve në zë, themelues të albanistikës, si Hahni e të qerë.50

Duhet të vihet në dukje se përmes lidhjeve kulturore me Lindjen dhe me anë të veprave filozofike e shkencore në gjuhët orientale dhe në gjuhën shqipe, erdhën dhe u ngulitën motive të Lindjes në kulturën materiale e shpirtërore, në arkitekturë, në artet figurative aplikative, në veshmbathje, në artin muzikor, në kompletimin e shtëpisë, në kuzhinën shqiptare, në mirësjelljen shqiptare, në letërsinë popullore, në filozofinë shqiptare, me një fjalë, në jetën shqiptare. Këto motive universale të Lindjes, kulturës shqiptare në përgjithësi ia shtuan frymën demokratike, universale; i dhanë gjallëri, kolorit, frymë të re, e përtëritën dhe e pasuruan për t'u trajtuar, dje dhe sot, si margaritar midis kulturave të njëtrajtshme të kombëve evropiane. Rëndësia e kësaj begatie kulturore qëndron edhe në faktin se ajo në shumë aspekte u bë përcjellëse e jetës shqiptare edhe të shqiptarëve të krishterë, veçanarisht te laramanët dhe katolikët. Së këtejmi, feja islame nuk e varfëroi dhe as nuk e akulturëzoi kulturën shqiptare etnike, por e bëri për të q'eenë si një kopsht me Iule shumëngjyrëshe, siç do të thosha me gojën.e shumë romantikëve evropianë të shekullit XIX.51

Në gjirin e kulturës së re shqiptare, të periudhës së kombësisë, fenomeni i tolerancës fetare ndër shqiptarët do të bëhet tipar kombëtar dhe ndër hallkat në integrimin e ruajtjen e njësisë së kombit shqiptar në kushte të ekzistimit të tri feve. Realisht, nga mesi i shekullit XVIII, pjesa më e madhe e administratorëve shqiptarë, në viset shqiptare, do të udhëheqin politikë séparatiste shqiptare, në përgjithësi, të mjedisit të vet ndaj pushtetit qëndror të Stambollit. Këta qeveritarë vendas në Islam shihnin edhe platformën e mundshme politike për bashkimin e Shqipërisë së ndarë në njësi administrative osmane dhe për lirinë e saj. Programi politik i luftës për çlirim kombëtar i këtyre pionierëve të rilindjes politike të Shqipërisë mbështetej në traditën shqiptare të luftës çlirimtare vëllazërore midis shqiptarëve të feve të ndryshme dhe posaçërisht ne epokën e lavdishme skënderbejane, sikurse paraardhësit e tyre të periudhës së rilindjes e të humanizmit.52 Madje, se paku nga periudha e qeveritarëve arsimues nga dera e Bushatasve dhe e Tepelenasit shtresat e larta dhe masat shqiptare islame e bartën peshën e luftës për bashkimin dhe çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe të Shqipërisë nga robëria osmano-turke. Ideologët që dolën nga kjo masë, ata të periudhës së filleve të Rilindjes dhe të mëvonshmit, bashkimin kombëtar të shqiptarëve me fe të ndryshme do të mbështesin fuqimisht në porositë dhe këshillat urdhëruese të Kur'anit: Edhe Zoti ynë edhe Zoti juaj është një dhe Atij i përulemi', pra, 'Juve feja juaj, kurse mua feja ime!53

Të konstatojmë edhe këtë: Bushatasit dhe Tepelenasit, me politikën e tyre shqiptare rilindase, i vunë themelet shoqërisë shqiptare pluraliste fetare moderne, thënë kushtimisht, o.borret e tyre qeveritare janë bërthama të akademive shqiptare, në të cilat u kultivua tipari i tolerancës fetare shqiptare në interes të luftës për çlirimin kombëtar, të unitetit pluralist fetar shqiptar rreth unitetit të Shqipërisë. Përvoja e tyre do të bëhet mësim për gjeneratat e reja, për ideologët e kombit shqiptar të periudhës së Rilindjes. Lufta e amzës shqiptare muslimane që rreth vetes të lidhte fuqimisht dhe përjetësisht pjesët shqiptare ortodokse dhe katolike, pa ua prekur traditën fetare, zgjati më shumë se një shekull, aq sa ka zgjatur periudha e luftës për kurorëzimin e kërkesave të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.54 Kjo përpjekje shqiptare vazhdimisht, dinakërisht dhe përgjakshëm u minua dhe u pengua nga kisha ortodokse serbe, greke, bullgare e pjesërisht edhe ajo katolike, si dhe nga qarqet politike, shtetërore, shkencore e publicistike antiislame dhe antishqiptare ballkanike dhe evropiane. Dhe, pse të mos thuhet qartë, faktori politik i jashtëm me ndërhyrje të herëpashershme nga fillimi i shekullit XVII dhe me ndërhyrje sistematike nga fundi i shekullit XVIII, Islamit ia preu rrugën që të bëhej fe gjithëshqiptare dhe platformë politike kombëtare ngjashmërisht me skizmën ortodokse svetisaviane te serbët ortodokse bizantine te grekët, ekzarkiste ortodokse te bullgarët, katolike te kroatët, etj.55

Megjithatë, roli i Islamit si fe e rreth 88% të shqiptarëve në trojet e Shqipërisë Etnike, në luftën e pandërprerë për unitet kombëtar, për bashkimin e Shqipërisë dhe për çlirimin e popullit shqiptar dhe, mbi të gjitha, për ruajqen e tërësisë së Shqipërisë Etnike nga ekspansioni pushtues i fqinjëve ortodoksë e katolikë, ishte i paluhatur dhe vendimtar. Për këtë fakt, përpos burimeve historike të prejardhjes evropiane e të Lindjes, është dëshmi tradita popullore historike, kënga historike shqiptare.56

Të thuhet edhe kjo: Falë tolerancës fetare të shumicës mulsimane, do të dështojnë të gjitha përpjekjet e qarqeve kishtare e politike antishqiptare ballkanike e evropiane për të shkaktuar luftë fetare në Shqipëri, mynxyrat që i përjetoi Evropa e krishterë dhe Lindja.57

Duke përfunduar, le të më lejohet t'u qasem shkurtimisht disa tezave publicistike për qënien katolike paraislame të shqiptarëve muslimanë dhe për nevojën e kthimit të tyre në katolicizëm pra, në kulturë të krishterë, si kusht për të gëzuar përkrahje të Evropës për pavarësinë e Kosovës dhe për bashkimin e Shqipërisë së copëtuar më 1913 (!?!).58

Teza se shqiptarët muslimanë kanë qënë të gjithë të krishterë nuk ka mbështetje as burimore, as etnografike, as arkeologjike, as kulturore. Kjo tezë fillimisht ishte shtruar nga kisha ortodokse serbe e greke dhe kishte për qëllim që viset e Arbërisë mesjetare katolike t'i tregonte për djep të popullit shqiptar, i cili gjoja më vonë, me anë të ekspansionit islam, të ketë vërshuar në Kosovë e gjetkë në viset e Dardanisë dhe të Maqedonisë, në djepin e kulturës serbe dhe të shtetit serb!? Kisha greke shqiptarët ortodoksë i konsideronte puro grekë!? Po, shkenca e bazuar në argumente nuk i pranon as njërën as tezën qetër.59

Të gjitha të dhënat flasin se islamizimi në kulturën shqiptare nuk ka mundësi të konsiderohet si një incident kalimtar. Një kulturë me traditë gjashtëshekullore e një komb me mbi 88% muslimanë nuk është aksident !?60

Atyre që kërkojnë një rikthim e një 'rirreshtim' të shqiptarëve muslimanë 'në kulturën e krishterë, për një kthim në rrënjën katolike (!?!), ua rikujtoj tregimin popullor më të shkurtër dhe më të thellë që e di profesor Anton Ceta: Burri e thirri gruen: Oj grue, ku je !? Përtej djepit! - Përtej djepit, përtej detit! - ia priti burri!61

Shkurt, thirrja pa mbulesë për shkurorëzim nga islami, për një fe të re, është anakronike. Mendoj se kanë perënduar kohët mesjetare të feve. Së fundi, ç'të bëjmë me shqiptarët ortodoksë që janë tre herë më shumë se ato katolikë? T'ua falim grekëve?! Më në fund ta pyesim, veten ose të konsultojmë historinë shqiptare: C'u sollën shqiptarëve të krishterë krynegrilet e nxitura nga Evropa e krishterë në shekujt XV-XVII?62 C'fitoi Kara Mahmut pashë Bushati dhe veçanërisht Ali pashë Tepelena që i ofronin Evropës së krishterë ndërrimin e fesë vetëm për të fituar përkrahjen për bashkimin dhe çlirimin e Shqipërisë ?63 Dhe, a kemi ndonjë garanci evropiane e botërore të krishterë se vërtetë do të çliroheshim dhe do të bashkoheshim në Shqipërinë Etnike, nëse rirreshtohemi në rrënjë, në kulturën e krishterë, në katolicizëm? Duke u mbështetur mbi përvojën historike të popullit tonë fuqimisht mendoj se shumësia e feve në Shqipërinë etnike është fat historik që nuk mund të zhbëhet dhe kjo dukuri unikale nuk duhet shikuar edhe më tutje si plagë për të ardhrnen e kombit shqiptar, por të shikohet si pasuri e freski kulturore dhe si përparësi që ndihmon afrimin e popullit shqiptar pa paragjykime me popujt e qerë me fe të ndryshme.64

Ajo që është e duhet të jetë për jetë të jetëve parësore është: shkencëtarët, publicistët, letrarët, artistët, hoxhallarët, priftërinjtë, mësuesit, me një fjalë, forcat mendore kombëtare, duhet të ushtrojnë ndikim të vazhdueshëm për ruajtjen e tiparit shqiptar të tolerancës fetate si kusht për ruajtjen e unitetit kombëtar mbi parimet filozofike rilindase të Bushatasve e të Tepelenasit, të Hoxhë Tahsinit, të Pashko Vasës e të Thimi Mitkos: Paqë të sigurtë midis feve në Shqipëri, vëllazërim të vërtetë midis shqiptarëve të feve të ndryshme, unitetit të Shqipërisë mbi bazë të njësisë së gjuhës së bashkuar, të kulturës dhe të njësisë etnokulturore e politike kombëtare.65 Me fjalët e At Anton Harapit do të thoshim: tolerancë fetare, tolerancë shoqërore dhe tolerancë politike.66

Marrë nga: Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët, simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.

REFERENCA

1. Gjërësisht, Mithridates oder algemaine Sprachenkunde 11, Berlin 1809; Allgemaine Encyclopâdie der Wissenschaften un Ktinste, 11, Leipzig 1818; G.Ancey, Memoire sur l'Albanais dans le Mith grec, Paris 1914: Opsta Enciklopedija Larouse, T.1, Beograd, 1971, 474-562; M.Jugoviç, Opsta istorija stari vek, Beograd, 1952, 135-144; Refonna protestasse dhe katolike, Kisha dhe historia e saj, VII, Ferizaj-Zafreb, 1982; Sveti Sava: Beseda ose pravoj veri. Sveti liznjatije Bogonosac. Poslanice, Beograd, 1991; F.Rahman, Duh islama, Beograd, 1983; N.Srnailagiç, Klasiçna kultura Islama, 1 Teolouija, Filozofija, Znanost, Zagreb, 1973, Ilirët dhe Iliria te autorët e antikë, Tiranë 1965: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, T.1, Beograd, 1955: V.Zamarovsky, Heronjtë e miteve antike, Prishtinë, 1985; S. Baliç, Kultura Bosnjaka, Muslimanska komponenta, Vien 1973; Z. Dani'man, Koçi Bey risalesi, Ankara, 1985, s I.D.Mitroviç, Ponovo studiji Dr. Nikse Stançica: Hrvatska nacionala ideologija preporodnoga pokreta u Daimaciii (Mihovil Pavlinoviç i njegov krug do 1869), Zagreb 1980, 41-143: M.Gros, Historijska znanost, Razvoj, oblik, smjerovi, Zagreb, 1976, 83-92; M.Xhaxhiu, Në rrucën për te pellazgët, Drita, nr.28, Tiranë, 13.VII.1986, 10.
2. Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar, I, Prishtinë, 1969; M.Barleti, Historia e jetës dhe e veprës së Skënderbeut, Tiranë, 1964; Jireçek-Radoniç, Istorija srba, II, Beograd, 1952; M.Shufflay, Serbët dhe shqiptarët, Prishtinë, 1968; Gaspër Gjini, Skopska-Prizrenka biskupija kroz stoljeça, Zagreb, 1986.
3. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi, nr.2 Prishtinë, 1991, 185-228.
4. Shih, Simpoziumi Ndërkombëtar, Drita Islame, nr. 42, Prishtinë, 1992, 36.
5. Shih gjërësisht kumtesat në këtë përmbledhje; M.Pirraku,Roli i Islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Shkup,1992,18-19.
6. Shih për krahasim: Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugosllavije, 1, Beograd, 1950; J. Von Hammer, Historija, turskog (osmanskog) carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1979: 1. Djuriç Sumrak Vizantije, (Vreme Jovana VIII Paleologa), Beograd, 1984.
7. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; St. Novakoviç, Srbi i Turci (Od kraja XVIII veka do poçetka XX veka», Beograd, 1979; Postanak i razvoj srpske nacije, Beograd, 1979; S. Borkoviç, 0 postanku i razvoju cmogorske nacije, Titograd, 1974.
8. Gjërësisht, V. Vllahoviq, Revolucioni dhe krijimtaria, Prishtinë, 1975; Istorija crkve Starozavetne i Novozavetne srednje Skole, Beograd, 1885, 4-104; N.V. Gogolj, Razmatranie bozanstvene liturgije, Zemun, 1981, 9-112, R. Joviç, Crka i setke, Negotin. o. v. b., 3-25; P.Malaj, Djelovanje franjevaca dubrovaçke provincije medju albanskim katolicima, samostan Mali braçe u Dubrovniku, Zagreb, 1985, 223-255; J. Cvijiç, Balkansko poluostrovo, 1, 11, Beograd, 1960; Alba Lima, Kostandin Balsiç (1392-1402). Jistorijski roman u tri dijela, Zagreb, 1920; M. Zeço, Viset shqiptare në kronikën politike të Efremit, Drita, nr.32, Tiranë, 1986. VIH,10: I. Zamputi, Në emër të lirisë përballë sulitanit dhe perandorit, Drita, nr.28, Tiranë, 10. VII, 1988.
9. Shih M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami dhe muslimanët në Ballkan, Hëna e Re, nr.27, 12-18, Shkup VI-VII, 1991, 8; Roli i Islamit në integrimin e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, Hëna e Re, mirë.48, 15.11.1993, 18; nr. 49, 1, Ill. 1993, 18; Roli i islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe të tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Tetor 1992, 18-19.
10. Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugoslavije, 1, Il, Beograd, 1950, 1953; I. Zamputi, Relacione mbi gjëndjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII (vell. 1, 1610-1634), Tiranë, 1963; Vëll. Il, 1634-1650, Tiranë, 1965; Gaspër Gjini, Skopsko-prizrenska kroz stoljeca, Zagreb, 1986; Simpoziumi për Skenerbeun (9-12 maj 1968), Prishtinë, 1969.
11. Zamputi, Relacione 1, II; Thekse të posaçme në këtë drejtim nga Don Lush Gjergji, në Simpoziumin Shqiptarët dhe Evropa dje dhe sot, 23 maj 1991; Po aty, Engjëll Sedaj, dt.25.V.1991; Ismail Kadare në intervistat e tij gjatë viteve 1991 1993.

41. Po aty; Si shën. 36; Një korçar (i krishterë), duke u folur për rëndësinë e islamit ndër shqiptarët, shkroi me 1900 se shqiptarët musliman e bartën barrën e ekzistencës kombëtare të shqiptarëve dhe të shqipërise: "S'janë vallë muslimanët shqiptarë që mbajtën në këmbë gjer më sot ato zakone të të vjetërve tanë që çuditën botën?! S'është e vërtetë se pa muslimanët, të cilët besa i bëri të largohen nga të tjerët, nga kaurët, do të ishin që shumë shuar e harruar këto zakone?! Të mos ishin këta tradhëtarë të fesë, si thonë ca tradhëtarë të mëmëdheut, Shqipëria nuk do të ishte aq e madhe sa është sot, do të ishte përgjysëm, një e katërka nga shkaku i Shqehvet (Sllavi) që na kishin pllakosur gjer në kërthizë të Shqipërisë ). Muslimanët shqiptarë vunë frenë përhapjes së detit shqah (... të me nepet leje të thomë se Shqipëria e poshtme në gjendet sot e pandarë nga trupi i Shqipërisë, kjo gjë detyrohet gjithë muslimanëve shqiptarë (... ). ata që pushtuan islai-nizmin, muslimanët e sotëm janë që apin Epirit karakter shqiptar (Kalendar Kombëtar, Mot'i gjatë, Sofje, 1902, 61-72).
42. Gjërësisht, Onomastika e Kosovës, Simpozium i mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Prishtinë, 1979; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969; S.Pulaha, Popullsia e Kosovës në shekullin XV dhe XVI, Tiranë, 1984; Pesëdhjetë vjetori i 28 Nëntorit shqiptar, Izmir, 1968, 10; Eqrem Telhaj: Vetë Skënderbeu, shprehja më e bukur dhe më shkëlqyer e racës sonë, u rrit, u përgatit, u forcua në shkollën osmane dhe në shpirtin e fortë luftarak të kësai shkolle dhe të asaj kohë të ndritur ... Dalja e ushtrive të sulltanit në Ballkan e ndaloi përparimin sllav, kurse shqiptarët filluan të rimëkëmben në fillim të sliekullit XVI kur hynë në një radhë me turqit, fituan shumë të drejta, sidomos kur përqafuan vullnetarisht fenë islame. Duke hyrë në besimin e ri, shqiptari u largua më tepër nga sllavi, ndërroi fenë, por shpëtoi fisin. Sikur të mos kish ndërhyrë me kohë fuqia e Perandorisë Osmane, sot në Kosovë , në Dibër dhe në Maqedoninë shqiptare do të kish mbetur vetëm një pakicë shqiptarësh në proces të shpejtë sllavizimi. Veçanërisht minaretë e Kosovës - që sot (vitin 1943, kur ishte arritur bashkimi i Shqipërisë etnike - MP) nuk ka më shkak të lozin një rol politik dhe kombëtar - një kohë kanë qënë mburojat e Shqipërisë, fortesa të pathyeshme për mbrojtjen e rodit arbëresh; prandaj, duhet (pavarësisht nga rëndësia që kanë edhe sot në lëmën fetare dhe etnofilozofike) që, shqiptarët të çdo besimi, t'i nderojnë dhe t'i konsiderojnë si monumente kombëtare. Edhe për këtë shkak 500 vjet jete me Dovletin nuk rënduan mbi Shqipërinë ashtu siç rënduan mbi të tjerët kombe të Perandorisë. Gjatë kësaj kohë shqiptari ka mbetur pjesërisht i lirë, ka patur edhe privilegje; nuk ka paguar rregullisht taksa, nuk ka bërë rregullisht shërbim ushtarak (ose e ka bërë kur ia ka dashur qejfi si vullnetar), nuk ka toleruar padrejtësi dhe nuk ka duruar zgjedhën e Valiut dhe të Pashait... (Ne dhe Turqia, Kosova, Nr. 15, Tiranë, 19.Xll. 1943).
43. Qjërësisht, Udhëpërshkrues evropianë në tokat shqiptare, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929; M. Pirraku, Kultura Kombëtar Shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit; Kalendari Kombiar, Sofje, 1902; Les albanai musulmans, UAlbanie, nr. 2, Lausanne, I.X. 1915; Kosova, nr, 15, Tiranë, 19.XH. 1943.
44. Gjërësisht, si në shënimet 38, 39, 40, 41, 42, 43; Shqiptarët gjatë këtyre shekujve të fundit kanë zënë vende me rëndësi në gji të perandorisë,; janë bërë nëpunësa, oficera, diplomate, sadrazema. Shqiptari nuk ka qënë i robëruar, ay nuk ka qënë i sunduar por ka sunduar, ka qeverisur me zotësinë e tij popuj që jetonin në suazën e Perandorisë, të asaj perandorie që fillonte në Danub dhe mbaronte në Aden dhe në Tunizi (... ). Mund të shqojmë edhe se, në qoftë se pushtimi dhe më vonë sundimi turk i hoqën popullit shqiptar pjesërisht lirinë e vet, në anën tjetër ai i ka ndihmuar të ruajnë individualitetin e tij kombëtar prej rrezikut të asimilinùt sllav (... ) - Eqrem Telhaj, Ne dhe Turqia, Kosova, nr. 15, Tiranë, 19.XII. 1943.
45. Po aty; Muslimanët shqiptarë janë të parët që hartuan e përpunuan programet dhe Levizjet Kombëtare. Këta nuk i bënë këto për interesa të veta personale, përkundrazi, këta ishin njerëz me pozita të larta në shoqëri, me respekt të madh dhe të cilët rrezikonin çdo gjë që kishin. Shqipëria i dha Perandorisë Osmane 24 vezirë të lartë (38 sipas Kosova, 19.XII.1943) -M.R), një tufë gjeneralësh dhe burra shtetërorë pa numëruar mijëra funksionarë të lartë të të gjitha degëve të administratës. Vetëm nga Cuperlitë ishin pesë vezirë të lartë deri te Ferid Pasha, e gjenerali Rexhep Pasha e shumë të tjerë. Të gjithë këta burra të njohur me kreni e quanin veten shqiptarë dhe në mesin e bashkëatdhetarëve e flitnin gjuhën kombëtare dhe nuk hiqnin nga mendja shtetin e tyre kombëtar. Këta shqiptarë me emër, pa marrë parasysh se cili ishte, të cilësdo hierarki administrative apo ushtarake, nuk shihnin ndonjë prespektivë pa emancipimin kombëtar dhe shtetin. Këta shqiptarë duke studiuar historine e huaj mësuan ta duan kombin e vet. Këta janë farkëtuesit e nacionalizmit shqiptar... (Shqipërim i lirë nga artikulli Les albanais Lausanne, I.X. 1915).
46. Gjërësisht, Dh.S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në viset 1332-1850, Prishtinë, 1978; Meshari i Gjon Buzukut (1555), I, H, Prishtinë, 1985; Budi, Poezi 1618-1621, Prishtinë, 1986; P.Bogdani, Ceta e Profetëve 1, Prishtinë, 1990; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë 1989.
47. Gjërësisht, si nën 46; 0. Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabet arab, Buletin për shkencat shoqërore, II, Tiranë, 1955; IH1956; Tekstet e vjetra shqip me alfabetin arab, Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike, Tiranë 1965; Arif Gjyli, Zenel Bastari vjershëtari i gjysmës së parë të shekullit XIX, BUSH, SSH, I, Tiranë, 1961; H. Kalesi, Albanskaalhamiado knjizevnost, Prillozi za Orjentalnu filologiju, XVI-XVH 1967/68, Saraievë, 1970; Prilog poznavanju arbanaske knjizevnosti iz vremena preporoda, godisnjak Balkanoloskog instituts, I, Sarajevë, 1957; Arbanaska knjizëvenost na arapskom alfabetu, GBI, 1, Sarajevë, 1956; Neki problenii izuçavanja kultume istorije pologa za vreme turskog perioda, Bigorski sabori. 177-189.
48. Shih, Historia e letërsisë shqipe që nga fillimet deri te Lufta Nacionalçhrimtare, Tiranë 1983; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Disa mendime rreth filleve të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Cështje të studimëeve albanologjike, II, Prishtinë, 1987.
49. Gjërësisht, M.Pirraku, Gjurmë të veprimtarisë letrare shqipe me alfabet arab në Kosovë, Dituria, nr.1-2, Prishtinë, 1978; Giurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (U). Gjurnùme albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (11), Gjurtnime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurrnë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (111). Gjurmime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; M.Hysa, Tri pyetje kontestuese nga letërsia e vjetër, Fjala, nr. 9, Prishtinë, I.V.1986; Vepra poetike e Nazim Frakullës, Fjala, nr. 13, 14, 15, Prishtinë; Koncepti islam në poemën Erveheja të Muhammed Kyçykut, Dituria Islame, nr. 50, Prishtinë, 1993; N.Krasniqi, Vepra Ilahi shqip e Hysejn Nexhatiut, Dituria Islame, nr. 48, Prishtinë, 1993.
50. Shih, J.G. von Hahn, Albanesische studien, 11, Jena, 1854, 123-150-, si shënimet nën 46,47, 48, 49.
51. Gjërësisht, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami, megjithatë, është paqe dhe jo dhunë!, Kosovarja, nr. 16, Prishtinë, Prill 1991, 4; E vërteta për të vërtetat, Bujku, Prishtinë, 4.1.1991; Bujku, 7.I.1991, fq.7; Insinuatë me pasoja politike, Buiku, Prishtinë, 15.VI.1993, 6, Marketing pseudopublicistik?, Bujku, Prishtinë, 25.Vl. 1993.
52. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi., 2/1991; Kalendari Kombtar, Sofje, 1902; 12AIbani, Lausanne, I.X.1915; Tiranë, 19.XH.1943.
53. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Th. ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve shqiptarë nuk ekziston kurrfarë antagonizmi, edhe kjo ka vazhduar me breza të tërë. Faktori i bësimit nuk ka qënë shkak për ndasi në mes tyre (Povijesti Islama, Sarajevë, 1899, 215); Kultura Islame, nr. 1, Tiranë, 1943-1 R.M della Rocca, Nazione e religions in Albania (1920-1944), Bologna, 1990; G.Jaray, Au jeune royaume d'Almabie, Paris, 1914.
54. S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve, Tiranë, 1964; Përtëritja e Pashallëkut të Shkodrës nën qeverisjen e Ibrahim Pashë Bushatit dhe karakterin e saj, Studime Historike, 1, Tiranë, 1983; Udhëpërshkruesit evropianë në Shqipëri, në Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928, 1929; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, 253290.
55. Po aty; Shkaqet e kalimit në Islam, në Përparimi, 2/1991.
56. Gjërësisht, Y.Jaka, Lidhjet letrare shqiptaro-frënge, Prishtinë, 1979; Srpske narode novine, Pesna, 9.I. 1844; Ipirotiqi estia, Janinë, 1967; P. V. Prenushi, Visari Komtar I, Kângë popullore blâ i parë. Kângë popullore gegnishte, Sarajevë, 1911; Th.Mitko, Bleta shqyptare, Vjenë, 1924; K.Taipi, Zâna popullore (Këngë popullore), Volumi I, Shkodër, 1993-, Rev. Dituria, Tiranë, 1927, 1928, 1929.
57. Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare dhe shkrimet e tjera të cituara më sipër.
58. Gjërësisht, M.Pirraku; Përgjegjësia për fjalën e shkruar, Dituria Islame, nr. 37, Maj 1922, 20-22.
59. M.Pirraku, Shtypi dhe diplomacia serbe kundër bashkimit kombëtar shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike në periudhën e Aleancës Ballkanike, Simpoziumi 80 vjetori i Pavarësisë së Shqipërisë, Tiranë, 24-25 nëntor 1992. Botuar në Flaka e vllazërimit, Shkup. 9-23.XII.1992; Demistifikimi i paragjykimit: Kosova është zemra e Serbisë!, Gjurmime albanologjike SSHH 22-1992, Prishtinë, 1994.
60. Koncepte që i hodhi në shtypin frëng shkrimtari Ismail Kadare më 1991-1993 dhe të përvetësuara verbërisht nga shkrimtarët e cazetarët Teki Dervishi dhe Rushit Ramaboja. Shih Drita Islame, 37/1992. Këtë lojë e luan edhe dr.Zekeria Cana në Bujku, 24 e 25.XII. 1993.
61. E shënova me 14 tetor 1992.
62. Shih tërësisht, Historia e Shqipërisë, 1, Tiranë, 1984; gj S.Ptilaha, Qëndresa e popullit shqiptar kundër sundimit osman nga shekulli XVI deri në fillim të shekullit XVIII (Dokumente osmane), Tiranë, 1978; S.Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë, 1982; R.Ismaili, Hyrje në veprën e Budit, Poezi (16181621), Prishtinë, 1986; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969.
63. Gjërësisht., D.N.Nikaj, Historia e Shcypniis ç'me fillesë e deri më kohë kur ka ra në dorë të Turkut, Bruksel, 1902; S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve (1757-1796), Tiranë, 1964; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, fq. 175-346.
64. Shih gjërësisht, M.Pirraku, shkrimet e botuara në Hëna e Re, Kosovarja, Bujku, Dituria Islame, të cituara në këtë studim.
65. Teksti i këtij kooreferati, pa fusnota, u botua në Hëna e Re, nr. 48 dhe 49/1993.
66. Cështja e elementeve shqiptare në Shqipëri, Bujku, 7, 9 janar 1995


__________________

[Klevis2000]

MOMENTE TE KALIMIT NE ISLAM TE POPULLSISE SHQIPTARE NE SHEKULLIN XV-XVII

Ferit Duka

Kontaktet e para të shqiptarëve me Islamin dhe gjurmë të islamizimit të tyre dëshmohen relativisht herët. Në shekujt e mesjetës paraosmane tokat shqiptare, për hir të pozitës së tyre gjeografike, janë frekuentuar dëndur prej misionarëve të botës islame arabo-turke, qoftë për qëllime tregtare, qoftë për qëllime fetare apo ushtarake. Megjithatë, nën dritën e të dhënave historike, bëhet i padyshimtë fakti se islamizimi i popullsisë shqiptare si proces i tërësishëm filloi dhe u zhvillua gjatë periudhës së sundimit osman.

Fillimi i rimëkëmbjes ekonomike dhe shoqërore të qyteteve shqiptare në shekullin XV dhe në fillim të shekullit XVI përkon në kohë edhe me fillimet e procesit të kalimit në islam të popullsisë shqiptare qytetare 1.

Islamizimi i popullsisë së qyteteve shqiptare u realizua përmes dy rrugëve: e para, nëpërmjet islamizimit të vetë popullsisë qytetare; e dyta, përmes ardhjes në qytet të elementeve të islamizuar nga rrethina fshatare. Nevojat që kishte sunduesi osman për furnizimin e ushtrisë me produkte zejtare të gjithëfar'e'llojshme, bënin të domosdoshëm zgjerimin e përmasave të prodhimit zejtar, rrjedhimisht edhe përfshirjen në mekanizimin e këtij prodhimi të një numri gjithnjë e më të madh elementësh zejtarë. Për elementet ardhës nga rrethina fshatare islamizimi i tyre donte të thoshte lehtësim i hyrjes në qytet, pas së cilës ata fitonin statusin e "qytetarit' (shehërliut), status që i vendoste në një gjendje relativisht më të favorshme sesa ajo e mëparshmja 2.

Vërshimi i zanatçinjve fshatarë nëpër qytete u bë kështu një nga rrugët frytdhënëse të islamizimit të këtyre të fundit. Shembullin më të qartë të një dukurie të tillë e gjejmë në qytetet e Beratit dhe të Elbasanit. Në qytetin e Beratit në vitin 1583 janë regjistruar 185 zejtarë të islamizuar, të ardhur nga fshatrat Fratar, Tozhar, Gjeqar, Dobronik, Gjerbës, eq.. Në të njëjtin vit në qytetin e Elbasanit janë regjistruar 39 zejtarë të tillë. Fakti që një pjesë e zejtarëve të ardhur (haymanegân) në qytetin e Beratit, mbanin si mbiemra emrin "Abdullah" (rob i Zotit), tregon se kjo kategori ishte islamizuar rishtaz. Kishte edhe tregëtarë me emra të krishterë 3.

Sidoqoftë, edhe pse vërshimi i mjaft elementeve nga rrethina fshatare për në qytet luajti një rol jo të paktë në formimin e popullsisë muslimane të qyteteve (për disa qytete siç ishte Shkodra, roli i këtij faktori ishte vendimtar), merita kryesore në këtë drejtim i përket islamizimit graduai të vetë popullsisë së krishterë të qyteteve 4. Kjo vërtetohet kur shohim se nga fillimi i shekullit XIV deri në fund të këtij shekulli shtimi natyror i popullsisë së krishterë të qyteteve pakësohet së tepërmi, për arsye se një pjesë e kësaj popullsie rezulton të jetë kthyer në fenë islame. E rëndësishme është që të vihet në dukje edhe fakti që kontigjentin kryesor të bashkësive muslimane që shënohen në defteret osmane të regjistrimit nëpër qytete të ndryshme e formojnë elementët zejtarë 5.

Kjo do të thotë se procesi i islamizimit në qytete u përcaktua jo vetëm nga realiteti i ri supërstrukturor, por edhe nga mënyra e re e organizimit të veprimtarisë prodhuese prej pushtetit osman. Modelet islamo- orientale, që shërbyen si bazë për organizimin e prodhimit material, shkaktuan doemos ndryshime në strukturën konfesionale të popullsisë qytetare 6.

Përhapja e fesë islame në radhët e popullsisë qytetare u zhvillua shkallë-shkallë, ku mund të dallohen disa momente që ***àkterizojnë evolucionin e këtij fenomeni. Të dhënat dokumentare japin mundësi që ky proces të vështrohet më kthjelltas në qytetin e Beratit. Sikurse u theksua më parë, defteri i përmbledhur i regjlstrimit të Sanxhakut të Vlorës (1506), kryeqëndër e të cilit ishte Berati, ende nuk shënon asnjë shtëpi të islamizuar për këtë qytet. Ndryshe paraqitet çëshqa në vitet 1519-1520, kur sipas defterit të hollësishëm të regjistrimit të sanxhakut të sipërpërmendur, në disa prej mëhallave të Beratit duken banorët e parë të islamizuar, një syresh me emrin Skënder e gjejmë në mëhallën Petko Mirko, një qetër me emrim Mahmud në mëhallën Jani (?) Han dhe dy të qerë me emrin Oruç në mëhallën Miho Ivan 7.

Më vonë, në vitin 1583 vihet re një përparim i ndjeshëm i procesit të islamizimit të popullsisë qytetare të Beratit. Tashmë, në vend të 3-4 individëve të islamizuar (vitet 1519-1520), shfaqet e regjistruar në defterin e hollësishëm të Livasë së Vlorës n)'ë masë njerëzish të islamizuar (650 veta), e shënuar në defter me emrin "bashkësia e muslimanëve të kalasë" 8.

Fakti që popullsia e islamizuar e qytetit të Beratit ende shënohet në trajtën e bashkësisë (xhemat), e përqëndruar në Kala, tregon për atë që, ndonëse procesi i islamizimit ka shënuar një hap të madh në krahasim me fillimin e shekullit, ende nuk ka arritur fazën e vet të fundit, ku popullsia qytetare muslimane të formojë lagjet e veta të veçanta. Për disa qytete, siç ishin Berati e Gjirokastra, vendosja e popullsisë së islamizuar në mëhallët e veta të veçanta, është dukuri e shekullit CWI 9.

Qytetet e qera si Shkodra, Peja, Prizreni, Prishtina, Vushtrria u futën në rrugën e islamizimit të popullsisë më herët. Në Shkodër dhe në Pejë popullsia e islamizuar shënohet si bashkësi e muslimanëve që në vitin 1485 10, ndërsa në qytetet Prishtinë dhe Vushtrri që në vitin 1487 11. Në dekadat e para të shekullit XVI (1525) popuIlsia e islamizuar e qyteteve Novobërdë, Trepçë (e Poshtme dhe e Sipërme), Prishtinë dhe Vushtrri ishte e vendosur në lagjet e veta muslimane.12

Dallimet sa u përket fillimeve të procesit të islamizimit dhe ritmeve të zhvillimit të tij, që konstatohen midis qyteteve të trevës së Kosovës dhe qyteteve të trevave të qera shqiptare, lidhen kryesisht me situatën specifike të trevës së lartpërmendur në prag të pushtimit osman. Sikurse është e njohur, në trevën shqiptare të Kosovës sundonte prej kohësh shteti feudal i carëve nemanjidë si dhe kisha ortodokse svetisaviane serbe. Pushtimi osman i kësaj treve dhe vendosja aty e sundimit të klasës feudale osmane çoi në likuidirnin e klasës feudale nemanjidase dhe në rrënimin e bazave të pushtetit fetar të kësaj të fundit mbi popullsinë shqiptare, pushtet që ushtrohej nëpërmjet kishës ortodokse serbe. Këto rrethana lehtësuan shkëpuqen e popullsisë shqiptare të Kosovës prej fesë ortodokse të pushtuesve serbë dhe kalimin e saj në fenë islame.13

Pavarësisht nga intensiteti î ndryshëm në kohë e në hapësirë, diagrami i islamizimit të popullsisë qytetare në trevat shqiptare gjatë shekullit XVI ishte në ngjiqe të pandërprerë dhe nga fundi i këtij shekulli një përqindje e madhe e saj kishte kaluar në fenë muslimane. Nga të dhënat dokumentare osmane të sipërpërmendura, rezulton se qytetet shqiptare në fund të shekullit XVI për nga përqindja e popullsisë së islamizuar mund të rënditet në këtë mënyrë: Shkodra 100%, Peja 90%, Vushtrria 80%, Elbasani 79%, Tetova 71%, Kërçiova 65.5%, Kruja 63%, Berati dhe Prishtina 60%, Prizreni 55.9%, Dibra 52%, Tepelena 50%, Përmeti 41%, Novobërda 37%, Struga 24%, Vlora 23%, Korça dhe Trepça 21%, Bellasica 16.1%, Janjeva 14% dhe Delvina 4%. Ecuria e procesit të islamizimit të disa qyteteve shqiptare nga shekulli XV në fund të shekullit XVI paraqitet e tillë: Shkodra dhe Peja nga 32% e 18% që e kishin shkallën e islamizimit në vitin 1485, ne vitin 1529-1536 arrijnë përkatësisht 41% e 39%, ndërsa në fund të shekullit XVI (viti 1582) shkalla e islamizimit të këtyre dy qyteteve kap shifrën përkatëse 100% e 90% (në krahasim me vitet 1529-1536 shkalla e islamizimit përkatësisht 27% e 33%). Shkupi në këtë kohë ishte kryesisht qytet musliman - shqiptar. Po kështu edhe Ulqini.

Qyteti i Beratit, nga 0.9% që e kishte shkallën e islamizimit në vitin 1519, në fund të shekullit XVI arrin në 60%. Ndërsa më 1487 popullsia qytetare e Prishtinës dhe e Vushtrrisë ishte islamizuar përkatësisht 13% e 25%, në vitin 1525 shkalla e islamizimit të këtyre dy qyteteve u ngrit përkatësisht 33% e 54%, kurse në vitet 1566-1574 popullsia muslimane zinte përkatësisht 60% e 80% të numrit të përgjithshëm të shtëpive të qytetit në @alë. Me ritme të shpejta procesi i islamizimit ishte zhvilluar edhe në qytetin e Prizrenit. Nga 273 shtëpi muslimane në vitet 1529-1536 që përbënin 32% të numrit të përgjithshëm të shtëpive të këtij qyteti, në vitin 1591 këtu numëroheshin 320 shtëpi muslimane nga 572 shtëpi që kishte në këtë kohë qyteti.

Nga sa u parashtrua më lart, duket se procesi i islamizimit të popullsisë përparoi më shpejt në qytetet e Shqipërisë së Mesme (Elbasani, Kruja), të Shqipërisë Veriore (Shkodra, Ulqini), e sidomos në tr-evat e Shqipërisë verilindore e lindore: Peja, Prishtina, Kurshumlia, Prokupa, Shkupi, Vushtrrina, Prizreni, Tetova', Përlepi, Kumanova, Kërçova, eq.. Përkundër këtij fakti në qytetet e Shqipërisë Jugore, ritmet e islamizimit deri në fund të shekullit XVIL duken më të ngadalshme. Përjashtim këtu bën qyteti i Beratit, i cili shënôn një hap të vërtetë në këtë drejtim në fund të shekullit XVI (viti 1583).

Sikurse u tregua më sipër, përhapja e fesë islame në radhët e popullsisë së qyteteve shqiptare deri në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XVI kishte shkuar mjaft përpara. E njëjta gjë nuk mund të thuhet kur është 4ala për popullsinë fshatare. Ritmet e procesit të islamizimit të kësaj pjese të popullsisë deri në këtë cak kohor ishin tepër të ulëta.14

Në pjesën e parë të shekullit XVII në strukturën konfesionale të popullsisë shqiptare u vërtetuan ndryshime edhe më të mëdha në dobi të fesë islame. Edhe pse është e vështirë që procesi i islamizimit të popullsisë në këtë shekull të përcillet me detaje përmes të dhënash statistikore (mjerisht për këtë periudhë mungojnë defterët e regjistrimit të pronave dhe të popullsisë), burime të ndryshme të kësaj kohe bëjne të ditur për kalime masive në fenë islame. Sikurse njoftonte arqipeshkvi i Tivarit, Marin Bici në relacionin e vet më 1610, fshatra të tëra të Shqipërisë Veriore kishin mohuar besimin e krishterë dhe kishin kaluar në fenë islame.15 Nga i njëjti burim mësohet gjithashtu se nga 80 kisha ortodokse që kishte qyteti i Prizrenit, tashmë kishin mbetur dy.16 Që nga viti 1593, sipas një defteri i xhizjes së Vilajetit të Prizrenit, 9 fshatra të këtij vilajeti regjistrohen në defterin e lartpërmendur si të islamizuar.17 Sipas të njëjtit defter, nga 178 fshatra që kishte ky vilajet, rreth 110 syresh figurojnë të regjistruara me jo më shumë se 10 shtëpi18, gjë që flet për një pakësim të numrit të shtëpive të krishtera në këto fshatra.

Tregues mjaft domethënës i hopit sasior që vihet re në,përhapjen e islamizmit në shekullin XVII duhet konsideruar rënia drastike e numrit të shtëpive të krishtera, që vihen re në defterët e xhizjes të këtij shekulli për territorin e Kosovës. Për këtë mund t'i drejtohemi analizës krahasuese të të dhënave të këtyre defterëve për vilajetet e Prishtinës dhe të Novobërdës me të dhënat që ofrojnë për të njëjtat vilajete defteri i xhizjes të viteve 1551-1555 nëpërmjet tabelës së ardhëshme:

Vilajetet Shtëpi të krishtera në vitin 1551-1555 Shtëpi të krishtera në vitin 1688 Pakësimi në %
Prishtina 4955 3277 34
Novobërda19 5110 1360 73

Më tej, në gjysmën e parë të shekullit XVII, popullsia muslimane mbizotëronte jo vetëm në qytetin e Prizrenit, por edhe në fshtrat e rrethit të tij.20

Për ritme të shpejta të islamizimit të popullsisë shqiptare në shekullin XVII flet edhe e dhëna, sipas së cilës vetëm brënda katër vjetëve (1620-1624) në 200 fshatra të rrethit të Prizrenit ishin islamizuar 3000 banore21

Relatori katolik, Pjetër Mazreku, duke folur për krahinën e Hasit në vitin 1633, vinte në dukje se krahina në fjalë banohej nga një numër i pakufi shqiptarësh, të cilët tashmë ishin bërë turq (muslimanë - RD.) dhe se në mes tyre kishin filluar të vinin hoxhallarët22 Një qetër relator katolik, Fra Kerubini, duke folur për gjendjen e krishtërimit katolik në krahinat e Ipeshkvisë së Shkodrës në vitin 1638, konstatonte se në rrethet e Shkodrës nuk kalonte viti pa u bërë 40 e më shumë turq (muslimanë F.D.) nga të krishterët e këtyre anëve23 Nga burimet e kësaj kohe merret vesh gjithashtu se pjesa më e madhe e popullsisë së krahinave të Shqipërisë së Mesme kishte kaluar në fenë islame24 Qytetet Ulqin, Tivar dhe Suharekë, në vitet 40 të shekullit XVH rezultojnë të islamizuar tërësisht.25

Shkalla e islamizimit të shqiptarëve gjatë shekullit XVIII vërtetohet me të dhënat që sjell relacioni i hollësishëm i Vinçenc Zmajeviçit më 1703 për dioqezat katolike të trevave shqiptare.26 Sipas këtij burimi, popullsia në viset shqiptare etnike dhe historike jashtë Shqipërisë Londineze të vitit 1913 mbi 90% është e islamizuar. Ndërkaq të dhënat e përfituara nga ky dokument për disa vise të Shqipërisë Londineze të 1913-tës po i paraqesim në tabelën e ardhëshme:

Nr Dioqezat Fshatrat Shtëpi katolike Frymë Shtëpi ortodokse Frymë Shtëpi muslimane Frymë Islamizimi %
1 Shkodra 109 1534 12700 37 330 1820 13773 49
2 Pulti 27 563 4546 - - 49 642 12
3 sapa 52 1134 7971 - - 268 2020 20
4 Lezha 69 1075 7645 - - 170 958 12.5
5 Durrësi 114 1044 8268 - - 1198 8140 49

Duke përfunduar, nuk është tepër të sillen edhe pak të dhëna që flasin për strukturën fetare të shqiptarëve në arealin shqiptar të sferës së ndikimit të kishës sllave të Ohrit. Fjala është për shënimet që kemi për disa krahina të Shqipërisë Lindore dhe të Mesme për vitet 20 të shekullit XVIII përmes një defteri të hollësishëm të shtëpive të avarizit në sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit (përpiluar në vitin 1724).27

Sipas të dhënave të defterit të mësipërm, struktura konfesionale e këtyre krahinave paraqitet në këtë mënyrë:

Nr. Nahijet, Kazatë, Qytetet Shtëpi të krishtera Sthtëpi muslimane Islamizimi %
1 Dibra e Sipërme (nahije) 748 541 42
2 Dibra e Poshtme 138 358 27
3 Reka 115 60 34
4 Starova (kaza) - - -
5 Kruja (qytet) - 309 100
6 Kurbini (nahije) 220 523 70
7 Ishmi (kaza) 22 960 95
8 Karlili (nahije) - 137 100
9 Benda (nahije) - 144 100
10 Tirana (qytet) - 147 100
11 Rendesja (nahije) - 134 100
12 Durrësi (kaza) 18 554 97
13 Peqini (qytet) - 152 100
14 Peqini (kaza) - 407 100
15 Elbasani (kaza) 31 784 96
16 Elbasani (qytet) 25 655 96
17 Shpati (kaza) 151 618 80
18 Suluva (kaza) - 137 100
19 Kërraba (kaza) - 322 100

Gjatë shekullit XVIII edhe krahinat e Shqipërisë jugore u futën në rrugën e islamizimit masiv të popullsisë. Në vitet 1735-1740 pjesa dërrmuese e banorëve të Vlorës, Beratit dhe krahinave përreth braktisën fenë ortodokse dhe kaluan në fenë Islame.28

*Marrë nga: "Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët", Simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.

REFERENCA

Sipas regjistrinùt të Sanxhakut të Vlorës më 1506, qytetet : Vlorë, Gjirokastër, Kaninë dhe Berat në këtë kohë nuk kishin asnjë shtëpi muslimane (shih: Istambul Basbakanlik Osmanli Arsivi. Më tej: BOA), Taputahrir defterleri, Defteri mücmeliya-i Avlonya, Nr.34.). Përkundër këtij fakti, qyteti i Shkodrës i vitit 1485 numëronte 26 shtëpi muslimane, Peja 33 (S.Pulaha, Defteri i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Tiranë 1974; 210-211, 316). Në qytetin e Vushtrrisë më 1487/8 përmendet bashkësia e muslimanëve prej 33 shtëpishë (hane) nga 107 shtëpi që kishte gjithsejt (shih. Def.Mücm. -i liva-i Vulçitrin), BOA Tapu tahrirdeft. Nr. 22, v. 892/1487/8.2). Në qytetin e Prishtinës numëroheshin 51 shtëpi të bashkësisë muslimane (xhemaati musliman) nga 299 shtëpi që kishte gjithsejt qyteti. (Po aty, 11). Tetova me 1468 kishte 41 shtëpi muslimane nga 264 shtëpi gjithsejt, kurse Perlepi 21 shtëpi muslimane nga 349 shtëpi që kishte gjithsejt (M.Sokoloski, Aperçu sur l'évolution de certaine villes plus importantes de la partie méridionale des Balcans au XV e au XVIE siecles, Association internationale d'Etudes du SudEst Evropiéen, Bulletin XII, 1, Bucarst 1974, 85.

Tapu ve Kadastro Genel Müdürlügü Ar§ivi Deft. Mufassal i liva Avlonya. Nr. 62, Il 251 52 Deft. Mufassal i liva-i Elbasan, Nr. 66, 11, 11, 12; S.Pulaha, Qytetet shqiptare nën regjimin feudal-ushtarak osman gjatë shekujve XV-XVI, "Monumentet" 1984, Nn 1, f. 23.

Po aty.

Studiuesi A.Hanxhiç mendon se në rastin e Bosnjës popullsia muslimane e qyteteve u formua kryesisht nëpërmjet lëvizjes mekanike të popullsisë, do me thënë, nëpërmjet elementit të ardhur nga rrethinat fshatare (A.Hand2iç, 0 gradskom stanovnistvu u Bosnji, Prilozi za Orientalni Fililogiju, 28-29, 1978-1979, Sarajevo, 1980, 248.

Kjo bëhet e qartë kur shohim se pas emrave të banorëve muslimanë të qyteteve në rolin e mbienuit vendoset emri i zejes që ata ushtrojnë. Po përmendim me këtë rast disa shembuj nga Defteri i regjistrimit të livasë së Shkodrës (1485).
Në bashkësinë muslimane të qytetit të Shkodrës janë regjistruar Mehmet Qatipi, Ahmet Bozaxhiu, Sulejman Kasapi, Kajim Hamami (termi "Kajim" ka kuptimin e punonjësit kujdestar të një xhamie - RD.), Sherkurd Arabaxhiu, Mahmud Kasapi, Jusuf Kasapi, etj. (S.Pulaha, Defteri i regjistrimit të livasë së Shkodrës, fq.135).
Në bashkësinë muslimane të Pejës përinenden edhe Dogan Kasapi, Karagjoz Doganxhi (gjuetar i shpendëve të egra - F.D.), Shirmand Nallbani, Jusuf Qatipi, Hoxha Dogani, Hysen Sabuni, Skënder Nallbani, Dogan Dellali, Ismail Kasapi, Ismail Delaku, etj, (Po aty, 50). Në rastet e qyteteve të tjera, si në Elbasan dhe Berat, emrat e zejeve janë vendosur edhe përpara edhe pas emrave të banorëve. Kështu për shembull, në Elbasan në radhët e banorëve muslimanë përmenden edhe Debbag (Iëkurëtar) Aliu, Bashmakçi (opingar) Piri, Terzi Mumtaz, Debbag Hasani, Ekmekçi (bukëta') Meço, si dhe Mustafa Saraç, Mehmed Debbag, etj. (Shih Defter-i mufassal-i liva-i Ilbasan, 11-12). Për Beratin, shih; Defter-i mufassal-i liva-i Avlinya, 249-251).

Gjerësisht, po aty.

Defter-i mufassal-i liva-i Avlinya, Nn 62, 250.

Po aty.

Gjërësisht, Evlija Celebi, Shqipëria para dy shekujsh, Tiranë 1930.

S.Pulaha, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës...,50-135.

BOA Tapu Tahrir Defterleri, Nr.22, 2, 1 1.

Po aty, Nr. 133, 12, 125, 161, 210.

Gjërësisht, S.Riza, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë, 1982; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit ' Prishtinë, 1989, 84-114.

Deri në shekullin XVI popullsia fshatare e trevave shqiptare të Shqipërisë Veriore ishte islamizuar vetëm në masën 2.4%, Ilo-aritur sipas të dhënave të nxjerra nga historiani S.Pulaha, Popuilsia shqiptare e Kosovës, Tiranë, 1984, 619-3 1.

Zamputi, Relacione mbi gjuhën e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII, vëll.l (1610-1634), Tiranë 1963, 145.

Po aty.

BOA, Maliveden Mudevver, Defter-i cizye-i gebran-i vilajet-i Prizren, nr.14930, v.1001/1593.

Po aty.

Të dhënat për Novobërbën i përkasin vitit 1650.

S.Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë 1982.

I. Zamputi, Relacione..., vëll.l, 337.

Gjërësisht, I.Zamputi, Relacione.... vëll.I, 429-457.

1. Zamputi, Relacione.... vëll.ll, 107.

Relacione Il.

Relacione Il.

P.Bartl, Quellen und Materialen zur albanischen Geschichte im 17 und 18 Jahrhundert Il, Munchen 1979 (Relacion i Kryepeshkopit të Tivarit, V.Zmajeviç për gjendjen e Shqipërisë dhe të Serbisë, v. 1702-1703), 257.

BOA, Kamil Kapeci tasnifi, Defteri Nr. 2876.

A. Alexoudis, S'ntOMOS istoriqi perigrafi tis jeras M'troPOle0s Velegradon, Korfuq, 1868.


__________________

[Klevis2000]

E VERTETA DHE PARAGJYKIMET PER ISLAMIN NE BOTE DHE NDER SHQIPTARET

Mr. Qemajl Morina

"Atëherë kur lamë pas dore të kaluarën dhe vlerat tonashqiptërore, nuk na e kishtefrikën askush. Ndërsa sot,kur ne po i kthehemi thesarit tonë dhe vlerave tona shpirtërore, jemi në pozitë që dikush të na e ketëfrikën,ndonëse deri dje ne ua kishim frikën atyre." Imam Abdullah ibnu Badis (1889-1940)

Shpejtësia me të cilën mori hov dhe u përhap feja islame në botë, ishte dukuri e panjohur në historinë e feve të mëparshme. Krishtërimi, për shembull, gjalloi i fshehur shekuj me radhë ndër skuta e udhëkryqe, derisa ngadhnjeu mbi paganizmin. U legalizua vetëm kur në të hyrinjë mbret gjysmëpagan, i cili e ndihmoi atë, duke i zbatuar disa kërkesa dhe qëllime të krishtërimit.1

Ndërsa kur është fjala për Islamin, ndodhi fare ndryshe, sepse pa kaluar tridhjetë vjet pas predikuesit dhe mësuesit të tij të madh, Muhammedit a.s., ai shtroi rrugëne vet të sigurtë dhe depërtoi në zemrat e miliona njerëzve. Dhe, pa u mbushur një shekull i plotë, jehona e shpalljes së mësimeve Kur'anore, që ishte nisur në shpeHira, arriti në tre kontinente. Realisht pasardhësit e gamberit a.s. pushtetin dhe Islamin e shpunë në Perëderi në Andaluzi (Spanjë), ndërsa në Lindje kaluan in Sind.2 Ky sukses kaq i madh i përhapjes së fesë me dhe ndikimi i madh që pati Islami në botëkuptimin e njerëzve, u bë shkak që shumica e studiuesve të krishterë të thonë se lslami është fe agresive dhe se ai është përhapur me shpatë e me dhunë.3

Shkaqet e përhapjes së Islamit me shpejtësi kaq të madhe dhe me një hapësirë aq të gjërë, janë të ndryshme: sociale, humane, fetare, liberale, etj, por gjithnjë edhe me praninë e një faktori tejet të rëndësishëm në sajë të punës së madhe të misionarëve (dijetarëve) muslimanë, të cilët tërë qënien e tyre ia kushtuan Thirrjes islame.4

Forca e Islamit si fe e si besim do të dëshmohet edhe me faktin se ai, në mungesë të forcës ushtarake të arabëve muslimanë, do t'i fitojë dy beteja të mëdha shpirtërore dhe pikërisht do t'u imponohet turqve selxhukë ngadhnjimtarë mbi pasardhësit e Pejgamerit a.s., në shekullin e njëmb'e'dhjetë, dhe mbi mongolët në shekullin e trembëdhjetë. Fenë islame do ta përqafojnë në mënyrë kolektive edhe persianët, të cilët, në aspektin kulturor, ishin shumë më të ngritur se arabët. Duhet të konstatohet se misionarët muslimanë, të cilët e përhapën fenë islame në Afrikë, në Kinë e në Indi, atë veprimtari e kryen pa luftë dhe për mbështetje patën të vërtetën islame për dy botët, për realen dhe për atë të amëshuar.5 Së këtejmi, sot bota islame shtrihet prej Marokut deri në Zanzibar, prej Sierra Leones deri në Siberi e Kinë dhe prej Bosnjës deri në Guinenë e Re.6

Gjurmët e para të depërtimit të fesë islame në Ballkan i gjejmë para shtrirjes së Perandorisë Osmane në viset e Ballkanit. Hulumtimet e porsafilluara vërtetojnë se rrugët me anë të të cilave u vunë kontaktet e para të Islamit me trojet shqiptare etnike, janë këto: nëpërmjet Andaluzisë (Spanjës), ku muslimanët sunduan për tetë shekuj (prej vitit 711 deri më 1492); nëpërmjet Siçilisë, ku arabët depërtuan në gjysmën e dytë të shekullit X; përmes luftrave të kryqëzatave në shekujt XII-XIV; përmes misionarëve dhe tregëtarëve të ndryshëm, që tregëtonin ndërmjet Lindjes e Perëndimit.

Burimet historike flasin se trevat e Perandorisë Bullgare mesjetare, ku bënin pjesë edhe shumë vise të Shqipërisë etnike, kanë pasur shumë muslimanë dhe më se një herë në Perandorinë e Bullgarisë janë djegur librat e muslimanëve.7 Autori i fjalorit8 të madh gjeografik jakut El-Himevi9, duke folur për bashgerdët ismailitëmuslimanë të Hungarisë, konstaton se ishte takuar me disa prej tyre në Halep (Siri) më 624(1228, të cilët kishin ardhur për t'i mësuar bazat e fesë islame sipas medhhebit Henefi. Një prej tyre, Himeviut, i kishte pohuar se "Vendi ynë gjendet përtej Kostandinopolit. Ne jetojmë në mesin e një populli të krishterë, të quajtur hungarez, kurse ne jemi muslimanë, qytetarë të mbretit të tyre. Ne jetojmë në një pjesë të atij shteti. Jemi rreth tridhjetë fshatra. Mirëpo, mbreti i tyre nuk na lejon të ndërtojmë fortifikata, sepse ka frikë se ne do të ngrihemi kundër tij. Ne gjendemi në mesin e të krishterëve. Në veri janë sllavët. Në jug është vendi i Papës, do të thotë Roma. Papa është prijësi i të krishterëve, ai për ata është zëvendës i Isait a.s., ashtu siç është halifi për muslimanët. Në Perëndim është Andaluzia, ndërsa në Lindje është Bizanti, Kostandinapoli. Gjuha jonë është e të krishterëve. Po ashtu edhe veshja jonë është po ajo, e tyre."

Për faktin se pse ata kishin pranuar fenë islame, ndonëse jetonin në mesin e të krishterëve, kishte konfirmuar se "Unë kam dëgjuar nga të parët tanë të tregonin se në kohët e vjetra në vendin tonë kanë ardhur shtatë muslimanë nga viset Bullgare dhe qenë vendosur në vendin tonë. Pastaj në një mënyrë shumë të mirë dhe të urtë ua kishin tërhequr vërejtjen për rrugën e gabuar në të cilën ishin të parët tanë, duke i udhëzuar ata në rrugën e drejtë islame. Deshi All-llahu i madhërishëm, Atij i qofshim falë, dhe të parët tanë u bënë muslimanë dhe pranuan fenë e vërtetë islame. Ne erdhëm në këto vende për ta mësuar fenë islame dhe, kur të kthehemi në vendin tonë, njerëzit tanë do të na ndërojnë dhe do të na i besojnë çështjet e fesë".

Këto janë pra indikacione për ekzistimin e Islamit në Ballkan dhe në periudhën e sundimit bullgar mesjetar. Mirëpo, përhapja institucionale e fesë islame në trojet shqiptare do të realizohet nën osmanllinjtë, duke filluar nga fundi i shekullit XIV.10 Realisht, turqit osmanë për herë të parë vijnë në kontakt politik-ushtarak me shqiptarët në dhjetëvjeçarin e fundit të sundimit të sulltan Muratit I, pikërisht më 1385, kur Karl Topia, sundues në një pjesë të Shqipërisë etnike - në Toskëri, thërret turqit në ndihmë në luftë kundër Balshës 11, i cili sundonte pjesën veriore të Shqipërisë etnike, Gegërinë. Pas kësaj ndeshjeje shumë sundimtarë shqiptarë e njohën vasalitetin e sulltan Muratit.11 Kështu u krijuan rrethanat për përhapjen e fesë Islame në viset shqiptare në mënyrë institucionale. Të dhënat vërtetojnë se kalimi në islam u bë gradualisht nga vetë banorët e vendit, pa ndonjë presion a dhunë turko-osmane.12 Botëkuptimet e misionarëve të krishterë të shekujve XVI-XVII për gjoja kalimin e shqiptarëve në Islam nga dhuna e drejtpërdrejtë e pushtuesit turko-osman nuk qëndrojnë.13

Dinamika e procesit të kalimit të shqiptarëve në Islam do të rritet nga dhjetëvjetëshi në dhjetëvjetësh dhe veçanërisht nga pjesa e dytë e shekullit XVI. Nga fundi i shekullit XVII Islami përfshiu mbi 90% të shqiptarëve në trevat ku sot mbizotëron popullsia shqiptare muslimane.14 Sa për ilustrim mund të konstatohet se në dioqezën katolike të Tivarit, më 1624 kishte akoma 2000 besimtarë të krishterë. Në fund të shekullit XVII në Tivar, kisha e vetme kishte rënë në atë gjendje, sa që nuk shfrytëzohej më për shërbime fetare, sepse në qytet nuk kishte të krishterë, përveç dy familjeve.15

Nga fillimi i shekullit XVIII, Islamin në viset e Shqipërisë etnike e ushtronin mbi tri të katërtat e banorëve etnikë. Të dhënat vërtetojnë se feja islame u bë faktor shumë i rëndësishëm për ruajqen e identitetit kombëtar të shqiptarëve. Nga gjiri i popullsisë do të dilnin ushtarakë të fuqishëm, dijetarë, arsimues, diplomate, qeveritarë krahinash, politikanë dhe komandantë-shtylla të Perandorisë Osmane.16

Në përhapjen dhe përqëndrimin e Islamit ndër shqiptarët rëndësi të madhe, absolute, patën vetitë e qenësishme të Islamit: barazia dhe humanizmi. Sipas Kur'anit, besimi (imani) është çëshqe e brendëshme e njeriut dhe assesi nuk mund të imponohet askujt në asnjë mënyrë. Pikërisht për këtë Kur'ani e urdhëron të dërguarin e All-Ilahut - Muhammedin a.s., dhe nëpërmjet tij të gjithë misionarët islamë, që në rrugën e Zotit të thërrasin me urtësi e me këshilla të mira: "Thirr në rrugën e Zotit tënd me urtësi dhe këshillë të mirë, dhe diskuto me ta në mënyrë të mirë!" (17: 125), dhe qortimin: "A do t'i detyrosh ti njerëzit që të bëhen besimtarë?!" (10.99), sepse: "Po të kishte dashur Allahu, do t'ju kishte bërë një popull." (16:93).

Këto baza Kur'anore i zbatoi edhe i dërguari i All-Ilahut. Në një hadith, të cilin e transmetoi Ibni Xheriri nga Ibni Abbasi, thuhet se njëri nga fisi beni Selim bin Avf, me emrin El-Hasin, kishte dy djem të krishterë, kurse ai vetë ishte musliman, dhe ai një ditë e kishtë pyetur Pejgamberin a.s. nëse ishte detyrimi i tij t'i impononte të pranonin Islamin, pasi ata refuzonin çdo fe qetër, përveç krishtërimit. Me atë rast Allahu xh.sh., të dërguarit të vet i zbriti ajetin: "Nuk ka detyrim në fe. Rruga e drejtë është dalluar shumë qartë nga ajo e padrejta." (Kur'ani, 2: 256) dhe "ju keni fenë tuaj e unë kam fenë time." (Kur'ani, 109:6).

Parimet islame nuk ishin thënie deklarative, por ishin urdhëra që duhej të zbatoheshin në jetë nga musli manët si në kohë të Pejgamberit a.s. Islami, realisht siguronte lirinë e fesë të të gjithë njerëzve e popujve që do të jetojnë në kufijtë e shtetit islam, me kusht që jomuslimanët të paguanin një shumë minimale, xhizjen. Historiani i njohur anglez Arnold Tvenbi thotë: "Nuk është e vërtetë se muslimanët i detyronin njerëzit të zgjidhnin ndërmjet pranimit të Islamizmit dhe shpatës, por ata ishin të lirë të zgjidhnin ndërmjet pranimit të Islamizmit e dhënies së xhizjes,".17

Ndërsa para më shumë se dy shekujve (1735), Georg Sale, përkthyes i Kur'anit në gjuhën angleze, shkruante: "Unë nuk do t'i hulumtoj shkaqet që bënë që feja islame të hasë në një mirëkuptim të paparë në botë, mirëpo, atyre që mendojnë se ajo është përhapur vetëm me shpatë, mund t'i them se ata e mashtrojnë veten".18

Në periudhën osmane Halifi dhe Porta e Lartë i kushtuan rëndësi të madhe tolerancës fetare. Të dhënat vërtetojnë se pushteti osman në fushë të tolerancës fetare, Evropës mesjetare të përgjakur dhe të ngulfatur në fanatizmin fetar të krishterë, i dha leksion për bashkekzistencën ndërmjet feve e besimtarëve të feve të ndryshme. Bashkësitë fetare të krishtera e çifute, jo vetëm që toleroheshin, por ata kishin autonominë e tyre.19

Së këndejmi janë pa asnjë mbështeqe disa 'konstatime" të "mbrojtësve" të 'katolicizmit" tek ne, se Islami tek shqiptarët është përhapur ekskluzivisht me llpërdorimin e dhunës"!!! Në këto ujëra noton, midis të tjerëve, Don Lush Gjergji, i cili duke cituar dokumentet e "Propaganda Fides" për kalimin e shqiptarëve në fenë islame, shkroi se 'një pjesë e madhe gjatë sundimit pesëshekullor me dhunë, me gjak dhe me ligje të Ilojllojshme tatimore është islamizuar".20 Mbi këtë platformë propagandistike qëndron edhe "konstatimi" i njëfarë "Shqipon Shpatës" (!)': "Vlerat e veta, katolicizmi shqiptar më së shumti i tregoi gjatë sundimit otoman, duke i bërë rezistencë islamizmit, i cili kishte zënë të përhapej me dhunë".21

Zëra të tillë dhe mendime të ngjashme propagandistike, bëhen të padëgjueshëm para pikëpamjeve të mbështetura shkencërisht për shkaqet e kalimit të shqiptarëve në Islam. Këtu, në mungesë të vendit, po i përmendi disa konstatime të mbështetura mbi faktet. Historiani i periudhës osmane, Dr.Ferit Duka, lidhur me këtë çëshqe shkroi: "Faktorët që përcaktuan përhapjen e Islamit në tokat shqiptare janë të ndryshëm, por një gjë duhet thënë: nuk ka pasur një politikë islamizuese të zhviIluar me tendencë të posaçme nga sunduesit osmanë. Të dhënat flasin se feja islame është pranuar me dëshirë, nuk ka pasur dhunë në përhapjen e saj me qëllim që të imponohej si fe në masat e popullit shqiptar".22

Rreth përhapjes së fesë islame në Gadishullin Ballkanik, pra edhe te shqiptarët, Dr. Ciro Truhelka do të konstatojë: "Eshtë mendim i gabuar se islamizmi është përhapur me dhunë. Ekzistojnë argumente të shumta, të cilat e demantojnë këtë. Unë mund të përmend vetëm një, e ai është se shekulli XIX nuk do ta gjente asnjë të krishterë dhe asnjë kishë a manastir në Ballkan, sikur islamizmi të përhapej me dhunë shtetërore".23 Mendim identik ka edhe historiani Ali bin Maksud, i cili shkruan: "Sikur të kishin dashur osmanllinjtë t'u impononin gjuhën dhe fenë e tyre popujve të Ballkanit, të cilët i sunduan për gjashtë shekuj (njëzet breza), sot nuk do të mbetei asnjë jomusliman ose person që të mos e fliste turqishten ".24

Lidhur me shkaqet e kalimit të shqiptarëve në Islam. Tomas W. Arnold, përveç të tjerash shkruan: Eshtë e mjerueshme ajo që pohojnë autorët e krishterë se shqiptarët janë detyruar ta pranojnë fenë nën presionin e dhunës e të haraçeve të paligjshme. Këta autorë nuk na ofrojnë fakte për akuzat e tyre. Zmajeviçi konvertimin e dy mijë njerëzve e arsyeton me numurin e madh të tatimeve dhe të taksave të tjera, por ai në të njëjtën kohë e pranon se edhe muslimanët jepnin të njëjtat tatime, me përjashtim të tatimit personal".25

Studiuesi i madh i Islamit, Arnoldi, duke folur për islamin ndër shqiptarët, potencon tiparin e tolerancës fetare ndër shqiptarët, të ndriçuar nga mësimet islame: "Krenaria kombëtare e shqiptarëve është e madhe. Kur dikush pyet një shqiptar se ç'është, para se të përgjigjet se është musliman a i krishterë, ai do të përgjigjet se është shqiptar. Kjo mënyrë e shprehjes së individualitetit është shkak i veçantë,i ndjenjave kombëtare, sepse ato mënjanojnë atë grindjen e ashpër midis ithtarëve të këtyre dy feve, e cila mbretëronte në pjesët e qera të Perandorisë Osmane. Shqiptarët muslimanë dhe të krishterë flasin të njëjten gjuhë, kultivojnë tradita të njëjta dhe kanë qëndrime e zakone të njëjta. Krenaria e përbashkët nationale është e fuqishme, saqë nuk lë mundësinë për ndikimin e kundërthënieve fetare ndaj pjestarëve të një kombi".26

Realisht, me anë të Islamit, shqiptarët u integruan në rrjedhën shoqërore të Perandorisë Osmane dhe e ndanë pushtetin me osmanllinjtë.27 Ndonëse shqiptarët përbënin një popull të vogël, kontributi i tyre në jetën e përgjithëshme osmane ka qënë tejet i madh. Sami Frashëri në "Kamus ul a'Iam" ka përmendur shumë personalitete me origjinë shqiptare që kanë dhënë kontribut në mënyra të ndryshme për zhvillimin e mendimit islam në Perandorinë Osmane dhe për integrimin e kombit shqiptar. fanë të njohur 36 sadrazemë (kryeministravezirë të mëdhenj), pastaj shumë vezirë, pashallarë, shkrimtarë, poetë e dijetarë, të cilët kanë shkruar në gjuhët orientale.28

Të dhënat burimore etnografike vërtetojnë se shqiptarët, me përqafimin e fesë islame freskuan dhe begatuan jetën e ambjentin e tyre me virtyte e me tradita të reja, ngase islami nuk kërkonte prej idhtarëve të vet që ata të linin traditat dhe të humbnin tiparet e tyre etnike, gjuhësore e kombëtare. Prandaj shqiptarët do të bëhen muslimanë, por ata nuk do të bëhen arabë dhe as turq. jeta shekullore'në një shtet multinacional dhe multikonfesional, bëri që shqiptarët e besimit islam në jetën e tyre të përdorin edhe përshëndeqe që dëshmonin përkatësinë e tyre islame, si: "Esselamu alejkum!" (Paqja qoftë mbi ju!), dhe përshëndeqe "Merhaba" (lini të lirë!). këto përshëndeqe osmanllinjtë i huazuan nga arabët, por në përdorimin shqip ato do të tingëllojnë shqiptarçe. Fjala "Merhaba" do të futet edhe në gojën e shqiptarëve të krishterë.29

Po ashtu shqiptarët muslimanë, krahas pranimit të Islamit, përqafuan edhe emra të rinj për fëmijët e tyre nga tradita islame, si emra të pejgamberëve, e të shokëve të Pejgamberit a.s.. Gjithashtu, ata do të zbatojnë edhe synetin (rrethprerjen) ndër djemtë.

Meqënëse normat islame kërkojnë nga besimtarët që t'i kenë të pastër trupin dhe vendin ku jetojnë, si parakusht për mundësinë e kryerjes së detyrimeve fetare, në këtë drejtim u punua në ndryshimin dhe në zbukurimin e ambjentit të jetës e të vendbanimit.

Si rezultat i kontakteve me popujt muslimanë të ndryshëm, do të bëhen ndryshime sidomos në veshjen e grave shqiptare, sepse normat islame kërkonin nga ato që të mbulonin të gjitha pjesët e trupit, por pa e cënuar veshjen tradicionale kombëtare. Një përparim dhe pasurim të madh përjetoi kuzhina shqiptare, tashti e pasuruar me specialitete të reja orientale.

Shqiptarët muslimanë e ruajtën traditën shqiptare të martesës. Ata nuk do të martohen me të afërm prej shkallës së dytë e tuqe, siç praktikohej te disa popuj muslimanë. Martesat do të bëhen jashtë fisit tradicional. Megjithatë, shqiptarët muslimanë do të braktisin deri në maksimum shumë tradita nga e kaluara e lashtë, siç ishte hakmarrja, pirja e alkoolit, ngrënia e mishit të derrit, ofendimi dhe sharja, etj.30

Kështu, feja islame si besim dhe si kulturë, për shqiptarët sot është realitet që nuk mund të injorohet. Ky realitet meriton qasje shkencore e politike serioze, sepse, nëse shumica përcakton strukturën, kombi shqiptar është komb me fenë muslimane. Këtë e ka fakt historik. Popullsia shqiptàre e viseve etnike jashtë Shqipërisë londineze dhe pikërisht ajo në realitet e sotme shtetërore, në Kosovë, Serbi, Maqedoni e në Mal të Zi, është mbi 97% muslimane, kurse sipas një statistike të Komunitetit Musliman të Shqipërisë më 1933, mbi 75% të popullsisë shqiptare në Shqipërinë londineze janë muslimanë.31

Së këtejmi dalin të pakuptimta disa qasje propagandistike për gjoja nevojën e heqjes dorë të shqiptarëve nga Islami dhe kthimin e tyre në "fenë burimore" - në "katolicizëm!"32, me të cilën do të "fitoheshin" "besimi" dhe "ndihma" e Evropës për çlirimin e bashkimin e popullit shqiptar. Ky paragjykim i ka rrënjët thellë në histori, por theksohet më shumë në momentet kur shqiptarët gjenden në udhëkryqe për liri. Ndonëse bartës formal i kërkesave të tilla është ndonjë "inteléktual", ato burimin e kanë në kuzhinat e huaja të krishtera antiislame dhe antishqiptare. Janë xhelatët e Shqipërisë, të cilët sikur nuk janë kënaqur mjaft me copëtimin barbar të trojeve shqiptare etnike dhe historike, por e dëshirojnë edhe destabilizimin shpirtëror të kombit shqiptar. Feja dhe kultura qindravjeçare nuk janë stoli në tesha të trupit për t'i vënë e për t'i hequr sipas festave e stinëve të motit.33

Shëmton fakti se këtyre paragjykimeve sot u dha frymë, pa i llogaritur pasojat, shkrimtari i mirënjohur lsmail Kadare, i cili "Islamizmin" në kulturën tonë dhe në qënien tonë kombëtare e konsideron "incident kalimtar", dhe shpëtimin e kombit e gjen te "rikthimi ynë te feja e krishterë apo një rikthim në kulturën e krishterë!?!".35 Kadare sikur nuk ka forcë për ta parë faktorin kombëtar të vëllezërve shqiptarë të krishterë nën Malin e Zi, të atyre në Maqedoni (Rekë) dhe në Greqi, por as dukurinë e shëmtuar sot kur Greqia me qindra të rinj shqiptarë muslimanë, sapo i kthen në ortodoks, përnjëherë i quan grekë.35

Tani, duke ndjekur Kadarenë në propagandën antiislame, pikërisht antishqiptare shekullore të stërgjyshëve tanë e të pasardhësve të tyre, do të lëshohen disa Ilshkrimtarë" dhe "publiciste', si Teki Dervishi, duke i qortuar shqiptarët pse sot "iu kthyen riteve fetare, kaherë të harruara, apo të përfillura nga pleqtë besimtarë!", për të dezinformuar se: "shqiptarët me shekuj luftuan për liri kombëtare, e jo për lirinë e religjionit".36 Ky "profet" i ri nuk ndalet për të parë se të gjitha luftërat për çlirimin kombëtar, së paku nga Bushatasit dhe Tepelenasi, ata të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të Lidhjes së Pejës, eq., kishin për synim mbrojqen e tërësisë së Shqipërisë dhe të fesë të rrezikuar nga armiqtë e jashtëm.37 Dhe së fundi, pse "Evropës i intereson rreshtimi i popullit si tërësi, e jo i një grushti intelektualësh", dhe se ajo qënka duke pritur se "nga do të rreshtohen shqiptarët: nga Lindja apo nga Perëndimi?"38 - duhet të bëhet pyeqa se çfarë garancishë paraprake u ofron shqiptarëve Evropa për një sakrificë aq të madhe, për një çmim të "lirisë", të cilin nuk e ka paguar askush, asnjë popull në botë?!39

Këtu nuk është e tepërt të konstatohet se 'shpikjeve të Kadaresë e të Dervishit sikur u priu mendimi i publicistit Shkëlzen Maliqi. Ai në simpoziumin "Feja dhe konfliktet në Kosovë", mbajtur në Sarajevë më 1990, theksoi paragjykimin "për idenë kolektive të konvertimit të shqiptarëve në katolicizëm", sepse sipas tij "dëshirohet të bëhet identifikimi i aktit civilizues prej Lindjes në Perëndim dhe kthimit në Evropë"!? Maliqi këtu e sheh edhe "kërkimin e azilit, të cilin shkrimtari dhe patrioti i madh, Ismail Kadare - para sa kohësh e kërkoi në Paris', duke konstatuar se ai është "kundërshtar i madh i orientalizmit, ai konsideron se shqiptarët duhet t'i kthehen shtëpisë së vet Evropës".40 Me këtë ai i bëri shërbim të keq Kadaresë.41 Nuk do të ndalemi në elaborimin e paragjykimeve të kuzhinës "evropiane" të Kadaresë, Dervishit e Maliqit. Qëllimi i kumtesës sonë është tjetër: shikimi i së ardhmes, i mbështetur në të kaluarën tonë të ndritshme. Së këndejmi, e konsiderojmë të drejtë të çdo njeriu të mendojë ashtu siç ia merr mendja dhe që ai vetë të zgjedhë besimin ose të mos besojë fare, mirëpo mendimet e tekat të mos ia imponojmë askujt.

Të japim disa njoftime përmbledhtas: Disa intelektualë shqiptarë Islamin e quajnë fe të Lindjes, ndërsa harrojnë se edhe krishtërimi ka lindur në Lindje. Prandaj, as feja Islame dhe as kultura shqiptare me prejardhje islame nuk janë të "huaja" për shqiptarët. Kultura dhe besimi islam kanë ndikuar në ndërgjegjen e besimtarëve shqiptarë muslimanë dhe më gjërë, prandaj të kërkosh të mohosh atë, do të thotë të kërkosh të dalësh nga lëkura jote dhe të futesh në një lëkurë të huaj, të kërkosh të bëhesh ai që nuk je dhe nuk mund të bëhesh, do të konstatojë publiciste Bajram Kosumi.42 Shkurt: Nëse cilido prej besimeve tona e shohim si diçka të huaj, të imponuar, pa prespektivë, do të mohonim gjymtyrët e trupit kombëtar, vetveten.

Shkenca e mirfilltë, tashmë, ka vërtetuar se Islami ka pasur rolin vendimtar në ruajqen e identitetit kombëtar të pjesës absolùte të popullit shqiptar.43 Meqë opinioni evropian, sot, synon ta kuptojë fenë në mënyrë demokratike, si veprimtari civilizuese individuale e kolektive, pse ne tashti të krijojmë inferioritet ndaj Evropës për cilëndo fe tonën?! Së fundi, Islami ndër shqiptarët sot shikohet si urë e Evropës për ta lidhur me Lindjen, burim i kulturës dhe i ekonomisë për Evropën e ngushtë. Mendojmë se nuk ka forcë as tendencë për të vrarë prespektivën e pesëdhjetë e një shteteve islame, anëtare të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Së këndejmi, as shqiptarët dhe as Islami i tyre nuk mund të konsiderqhen motër pa vëlla!

Duke përfunduar mund të them se me konstatimet dhe tezat që u hodhën në këtë koreferat, kam synuar problematizimin e nevojes së hulumtimit e të ndriçimit të së kaluarës së Islamit ndër shqiptarët në gjirin e botës islame të kthyer nga e ardhmja e lakmueshme e kombit tonë. Për të vërtetën dhe kundër paragjykimeve ndai islamit e përfundoj këtë kumtesë me urtinë nga mësimet e Kur'anit: "Atë që e udhëzon Allahu, s'ka kush që e shpie në humbje' (39:37).

Marrë nga: Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët Simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.

R E F E R E N C A

1. Sejjid Emir Ali, Ruhul Islam, Bejrut, 1961, 232
2. Thomas W.Amold, Edda'vetu ilel Islam, Kajro, 1970, f.26
3. Sejjid Emir Ali, Ruhul Islam, f.233
4. Thomas W.Amold, Edda'vetu ilel islam, f.27
5. Po aty, f. 26
6. Po aty
7. Dr.Lujo Thaller, Od vraça i çarobniaka do modemog lijeçnika S.12; Cit. Sipas M.Handîiç, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1940; Dr. Muhamet Pirraku, islami dhe muslimanët në Balkan, El-Hilai, nr.26 dhe 27, Shkup 1991
8. Mu'xhemmul Buldan, Volumi 11, Kajro 1906, f.38-39
9. Jakut El-Himevi vdiq më 626/1228
10. Machiel Kiel, ottoman Architekture in Albania (1 385-1912),f. 15, (Research center for Islamic History, Art and Culture,Istambul/1410-1990), f. 15-18
11. Gjërësisht, M. Pirraku, 0 islamizaciji stanovsistva Kosova i susjednih podrucja. Uloga islama u integraciji albanske nacije, Kosovo-zrtva, Zagreb 1991, f.85-93
12. Thomas W.Amold, Edda'vetu ilel Islam, f.207
13. Gjërësisht M.Pirraku, Roli i islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar, Hëna e re, nr.48, 49, Shkup, 1993.
14. Po aty, f.208; Gjërësisht, Dr. M.Pirraku, Shkaqet e kalimit në Islam te shqiptarët, Perparimi, nr.2, Prishtinë, 199 1, f. 185-228.
15. Po aty.
16. Machiel Kiel, Ottoman Architecture i Albania, f. 15
17. Abbas Mahmud El-Akkad, Ma jukalu anil Islam, Bejrut 1966, f.23
18. Thomas W. Arnold, Edda'vetu ilel Islam, f. 16
19. Gjërësisht, Dr. M. Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, fq.84-93, 159.173, 175-184, 224-252, 301-347
20. Drita, revistë fetare dhe kulturore, organ i zyrës ipeshkvore, Ferizaj, nr.7-8/1991, f. 3
21. Drita, Nr.6/1991, f.22.
22. Dituria Islame, revistë mujore fetare kulturore e shkencore, Prishtinë, Nr.34, shkurt 1992, f. 14
23. H.Mehmed Handziç, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevë 1940, f. 28
24. Dituria Islame, nr. 42, shtator 1992, f. 25
25. Thomas W.Amold, Edda'vetu ilel Islam, f. 218
26. Po aty, f. 106
27. Gjërësisht si në shën, 19
28. Dr. Hasan Kaleshi, Roli i shqiptarëve në letërsinë orientale, Seminari i Kulturës Shqiptare ose të huaj, Prishtinë, 1976, f. 152.
29. Dr.M.Pirraku, Islami si identitet shqiptar i pupuilsisë dardane në shekuit XV-XVII (Në raport me ortodoksinë shën saviane), Hëna e Re, nr. 64, 65, Shkup, 1993.
30. Gjërësisht, M. Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare, f. 115-173.
31. M.Pirraku, Qendrimi krijues ndaj islamit, El-Hilal, nr. 25 Slikup, 199 1; E vërteta për të vërtetat, Bujku, Prishtinë, 4 dhe 7 janar 1992, f. 7.
32. Shih shkrimin e Faik Konicës, Rreziku i aférm i shqiptarëve Muhammedanë, Revista Albania, Londër, Vjeshtë III, 1908. (Ribotuar në Fj ala e Lirë, nr. 1 1 - 1 2/93, organ i Bashkësisë së degëve të Partisë shqiptare demokristiane, Klinë. - Lidhur me të njëjtën temë shih, Hoxhë Kadri Prishtirta, Udha e s'vërtetës, Nr. 2 nanduer 1923, Vjeti 1, Shkodër, f. 44.
33. Gjërësisht, Dr.M.Pirraku, Apologjia auto-da-fe e Canës, Rilindja, Tiranë, 26.1.1994, fq.12-13.
34. Zëri, Javore politike shqiptare, nr. 1965, 3 tetor 1992, Prishtinë.
35. Shih për krahasim, Gyorgy Lederer, Islam in Albania, Central Asian Survey, 1994, (331-359).
36. Zëri, nr. 1963, 29 shtator 1992, Prishtinë.
37. Gjërësisht M.Pirraku, Roli i islamit në integtimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e re, nr.43 Shkup, 1992, f. 18-19.
38. Po aty.
39. Liria e fesë është komponent i lirive të njeriut dhe të kombeve, ndaj Evropa Demokratike, besojmë se nuk ka tagër të zhvillojë luftra fetare në emër të të Drejtave të Njeriut!
40. Preporod, Organ Mesihata Islamske Zajednice za BH, bërë. 22/485, 15 novamber 1990, f. 1 0 Sarajevë.
41. Mendimet e pamatura të Kadaresë dhe të "myhytëve" të tij ateistë, bënë që Komuniteti Musliman Shqiptar në SHBP, të kishte iniciuar proçedurën për shpalljen e tij heretik, një Sulejmîn Rushidi shqiptar. Liga Islame Botërore me seli në Mekë kërkoi pëlqimin e Meshihatit të Bashkësisë Islame të Kosovës, por ky dha mendimin negativ për këtë iniciativë, dhe kjo u hesht.
42. Zëri, Nr. 1411, 13 korrik 1991, f. 27.
43. Roberto Marco della Roca, Kombësia dhe feia Shqipëri 1920-1944, Tiranë, 1994, f. 23


__________________

[Klevis2000]

ISLAMIZIMI I POPULLIT SHQIPTAR

Skënder Riza

Feja islame u përhap me të madhe në Ballkan po në atë kohë kur u vendos sundimi i plotë osman. Popujt e ndryshëm të Ballkanit e përqafuan në mënyrë të ndryshme. Boshnjakët pothuajse tërësisht dhe menjëherë kaluan në fenë islame. Në fillim të shekullit XVI në Bosnje dhe Hercegovinë mbizotëronte feja islame. Madje Bosnja pushtetin osman e pranoi pa qëndresë. Arësyeja e kësaj dukurie ishte se ata i takonin kryesisht fesë bogumile, e parimet e kësaj feje, e cila luftonte krishtërimin, ishin shumë të afërta me ato të islamizmit. Mirëpo boshnjakët, me përqafimin e fesë islame në përgjithësi, nuk u asimiluan në turq (kombëtarisht). Ata i ruajtën doket dhe gjuhën e tyre kombëtare, e, kuptohet, u ndikuan edhe nga islami.

Ndërkaq, tek serbët, malazezët, bullgarët maqedonët dhe grekët nuk ndodhi kështu. Ata, për shkak të ndikimit të kishës ortodokse dhe për shkak të fanatizmit të madh, pothuajse fare nuk u islamizuan. Numri i të islamizuarve prej këtyre popujve është shumë i vogël dhe thuajse simbolik. Pastaj, pjestarët e këtyre popujve, të cilët e përqafuan fenë islame, u asimiluan në turq, sepse feja ortodokse e cila u bë fe kombëtare e popujve në 4alë, të islamizuarit e vet, të cilët i konsideronte si renegatë të fesë dhe të kombit, nuk i pranonte më si pjestarë të fesë dhe të kombit përkatës.

Te shqiptarët procesi i islamizimit u zhvillua relativisht shpejt dhe në mënyrë të vazhdueshme. Faktorët që ndikuan në islamizimin e shqiptarëve ishin të natyrës politike, ekonomike shoqërore dhe psikologjike. Kështu, qysh në gjysmën e dytë të shekullit XVI, gjysma e popullsisë shqiptare në qytete u islamizua, madje në shekullin XVII, feja islame, mbizotëronte edhe në fshatra. Mirëpo, islamizimi, marrë në përgjithësi, nuk ndikoi në asimilimin e shqiptarëve në turq (kombëtarisht); përveç një numri shqiptarësh që jetonin në Anadoll. Ata nuk i humbën gjuhën as doket, edhe pse edhe në atë pikëpamje u ndikuan. Pra, jo vetëm fshatarët por në shumicën e rasteve, as bejlerët, agallarët dhe efendilerët shqiptarë nuk u asimiluan. Ndjenjat kombëtare te shqiptarët e muslimanizuar nuk u shuan, përkundrazi u forcuan edhe më shumë. Kështu, kurrë shqiptarët nuk luftuan në mes vetes për shkak të fesë. Kjo është dukuri evropiane. Ndërkaq, për shkak të interesave kombëtare, jo një herë u bashkuan shqiptarët e të gjitha besimeve; muslimanët katolikët dhe ortodoksët. Ata, gjatë shekujve XV, XVI, XVII, siç do ta cekim, luftuan kundër shfrytëzimit dhe sundimit të Sulltanit për të drejtat kombëtare edhe pse Sulltani ishte njëkohësisht edhe halif.

Lidhur me islamizimin e shqiptarëve K. jireçeku thotë: "Duke filluar nga viti 1450, shumë shqiptarë fillojnë të shpërngulen për në Itali. Kështu, pasardhësit e Dukagjinëve (ata që mbeten në fenë katolike - S.R.) ka pasur në Venedik dhe në Ankonë deri në shekullin XVII. Ndërkaq, anëtarët e tjerë të bujarisë vendosën të qëndrojnë në vend dhe të përqafojnë fenë islame, për shembull, Aranitët, Muzakët Topiajt, Dukagjinët, eq.. Te vetë populli shqiptar feja islame përhapet më shpejt sesa te bullgarët, serbët dhe grekët. Shumë shqiptarë, të cilët kaluan në fenë islame,u ngritën në titullarë të lartë të Perandorisë Osmane".1

Ndërkaq, Vladislav Skariç, duke folur në përgjithësi për përhapjen e islamizmit në Ballkan, thotë: "Kalimi në fenë islame nuk ka qënë i shpejtë. Pushtuesit osmanë qenë tolerantë në pikëpamje fetare dhe rrallë i kanë detyruar të krishterët për të kaluar në fenë islame. Të krishterët e kanë ndërruar fenë vullnetarisht. Me forcë janë islamizuar fëmijët e krishterë që janë marrë për jeniçerë".2 L. Mihaçeviç konstaton: "Kalimi në fenë islame te boshnjakët dhe te shqiptarët ishte gjithësesi më i shpeshtë, kurse serbët bullgarët dhe grekët i kanë mbetur më besnikë fesë së vet".3

Shqiptarët, para se të futeshin nën sundimin e shtetit serb të Nemenjiqëve, i takonin kryesisht fesë katolike. Mirëpo, gjatë sundimit serb, sidomos në kohën e car Dushanit, pozita e shqiptarëve u keqësua. Një numër, nën presionin e "inkuizicionit të shtetit serb", u detyrua të kalonte në fenë ortodokse, ndonëse një pjesë e tyre ortodoksizmin e pranuan sa për sy e faqe. Jo vetëm kaq, sundimi serb, i cili zgjati mjaft, la gjurmë të thella në të gjitha poret e jetës së shqiptarëve: në gjuhë, në antroponomi, në psikologji, etj.. Madjemadie, ky ndikim i serbëve dhe i fesë ortodokse te shqiptarët u ndje edhe gjatë sundimit osman' për arsye se kisha ortodokse serbe, e cila e pranoi vasalitetin e sulltanit, kishte privilegje të që ndikonte në masat popullore të këtyre viseve.

Lidhur me këtë dukuri Branislav Nushiç thotë: "Shqiptarët (arnautët) e Siriniqit nuk janë turqizuar (islamizuar) herët. Kjo ka ndodhur në fillim të shekullit të kaluar (shekulli XIX), nën presionin e sundimit gjakatar të jashar Pashës 4-5 në Kosovë. Në mesin e tyre janë ruajtur ende gjurmët e ortodoksizmit. Ata, sot e kësaj dite ndezin qirinj për Shën-Kollin dhe në festat e tjera të mëdha. Ata tanimë flasin shqip, madje edhe gratë e tyre, por kur grinden dhe shahen, gratë thonë: "Ubila te sveta nedelja!" (Të vraftë e djela e shenjtë!). Në kishën "Sv. Trojica" të Prizrenit, mbi Mushtishtë, në librin e kontribuesve janë të regjistruar edhe banorët e këtyre fshatrave shqiptare, madje me emra serbë".6 Fshatrat Trebishta dhe Rodostusha, të cilat shtrihen te lumi Radicë, më 149?, Gjon Kastrioti me djemtë Stanishën, Reposhin, Kostantinin dhe Gjergjin ia dhuruan manastirit të Hilandarit në Malin e Shenjtë, në Greqi.7 Në Manastirin Deviç ekziston libri në të cilin janë të regjistruar emrat e kontribuesve të shekullit XVII. Kontribuesit të gjithë janë nga Drenica dhe emrat janë serbë. Sot në Drenicë nuk ka asnjë serb, thotë B.Nushiç. Mirëpo, këta drenicas me emra "serbë" (ortodoksë -S.R.), me të përqafuar fenë islame u bënë "shqiptarë". Madje, siç na vënë në dijeni burimet e Vatikanit, në gjysmën e dytë të shekullit XVII, në trekëndëshin Deçan-Pejë-Drenicë nuk kishte katolikë fare. Prandaj, tamam për këtë arsye, në ato treva nuk shtrihej dioqeza e Shkupit por administrimi i tri manastireve të shquara - të Deçanit, Pejës dhe të Deviçit. Me fjalë të tjera, banorët e krishterë të këtyre trevave (serbët, shqiptarët dhe vllehët), i përkisnin krejtësisht fesë ortodokse. Në të mirë të këtij konstatimi flasin jo vetëm burimet e ndryshme historike, por, siç dihet, edhe fakti se vojvodë të tri manastireve në fjalë janë, sot e kësaj dite, shqiptarët e besimit musliman, që do të thotë se ata janë duke i ruajtur ato institucione vetëm e vetëm pse ishin institucione kulturore dhe të shenjta të të parëve të tyre, e jo për shkak të ndonjë "humanizmi".

Aristokracia shqiptare ishte e para që e përqafoi fenë e re, fenë islame, për të ruajtur privilegjet e veta klasore, për t'u inkuadruar në klasën askere, e cila ishte në fuqi të administratës osmane. Feja islame, duke qënë ideologji e klasës sunduese, i dha mundësi bujarisë shqiptare, e cila ishte plot energji dhe lakmuese e pushtetit dhe e pasurisë, që të zërë poste më të larta në suazën e Perandorisë Osmane, e cila u bë supërfuqi e kohës.

Në vitin 1455 kalaja e Novobërdës kishte 50 ulufexhinj (ulûfeci). Të gjithë ishin muslimanë, por, veç një numri shqiptarësh, janë pjestarë të etnoseve dhe të vendeve të ndryshme; hungarezë (Unguru): Shahini, Karaxha, Sunkuri; boshnjakë: Atmaxha, Hamza; edrenas: Salihu, Aliu; kostadinias: Hiziri, Jakupi, Timurhani, Shahini, Shirmerdi Sylejmani; shqiptarë: Timurtashi, Shahini, Dogani, Shahini (qetër); vranjas: Hamza; pirotas: Dogani; vllehas: Saruxha, Dogani, Ismaili; tërnovas: Karaxhozi, Hamza; beligradas: Shahini; nikopolas: Aliu; tatarë: Aliu; Ilazë: Musa, lusufi; Shkupjanë: Mustafa; dramas: jusufi, Ismaili, etj, etj.9

Sipas defterit të vitit 1486/87 vetë Vuçiterna kishte 43 familje muslimane dhe 33 familje - shtëpi krishtere "hâne", 3 "mücerred" dhe 2 'bive".10 Kjo tregon se në Vuçiternë tanimë zotëronte elementi musliman.

Ndërkaq, në Prishtinë (1486/87) zotëronte ende elementi i krishterë. Aty ishin 51 shtëpi muslirnane, kundrejt 248 shtëpi të krishtera të 34 shtëpive "mücerred" dhe 56 shtëpive "bive".11

Ndër muslimanët e parë të Pejës pa mëdyshje është Mahmud Beu, i vëllai i Ahmed Pashë Dukagjinit i cili, me të përqafuar fenë e re, bëhet edhe sanxhakbe i parë i Sanxhakut të Dukagjinit (1462) dhe krijues i dinastisë së Mahmudbegollajve të Pejës.12

Peja në vitin 1485 kishte 33 shtëpi muslimane, kundrejt 140 shtëpive të krishtera (104 shtëpi "hâne', 20 "mücerred" dhe 16 "bive"). Këto familje muslimane janë gjithësesi të bujarisë shqiptare, të cilat, më së pari kaluan në fenë e re: nga Mahmudbegollajt përmendet Nasuh Beu, si sanxhakbe që ishte, pastaj Zaim Hyseni, Shexhaaüd-din Beu, Mirza Beu, Daut Beu, Hasan Beu, Ajas Beu, etj.13 Pra, procesi i islamizimit e kishte përfshirë vetë Pejën, por aty kjo dukuri ende mbizotëronte. Islami, ndonëse më ngadalë, kishte filluar të përhapej edhe në fshatrat e Pejës. Kështu, në fshatin Kosuriq 3 shtëpi ishin muslimane; në fshatin Cërni Potok 1 shtëpi, etj.14

Në vitin 1525 në Novobërdë kishte 4 mëhallë muslimane me 77 shtëpi dhe 42 mëhallë të krishtera me 294 shtëpi.15 Këto të dhëna tregojnë qartë se numri i familjeve të islamîzuara ishte duke u shtuar gjithnjë.

Në vitin hixhri 937 (1530-1531) Sanxhaku i Vuçiternës kishte këto kadillëqe: Novobërdën, Prishtinën, Bellasicën dhe Vuçiternën. Në këto vende kishte 4 xhami, 10 mesxhide, si institucione të islamizmit. Vetë Novobërda kishte 53 mëhallë muslimane dhe 49 të krishtera 16, kurse në vitin 1544 në Novobërdë ishin 5 mëhallë muslimane me 86 shtëpi. Në atë kohë në Novobërdë ishin 38 mëhallë të krishtera, si dhe 6 shtëpi hebreje.17

Prishtina zhvillohej si qytet. Ajo më 1525 kishte 3 mëhallë muslimane dhe 7 mëhallë të krishtera.18 Sipas dëfterit të vitit 1530-1531, Sanxhaku i Prizrenit ndahej në dy njësi juridike - kadillëqe: Prizreni dhe Bihori. Në këtë kohë, në kuadrin e sanxhakut në fjalë ishin: 297 shtëpi muslimane, kundrejt 13.621 shtëpive të krishtera 'hâne" dhe 1.147 "mücerred"; dy mystahifizë (Müstahifiz mbrojtës) të qyteteve Prizren dhe Bihor), 2 dizdarë, 2 qeha, 2 imamë, 2 topxhinj, 38 mystahfizë ( të vendeve të ndryshme të sanxhakut). Veç institucioneve (titullarëve) të përmendur muslimanë, përmenden edhe vakëfi i Jakub Beut dhe i Ahmet be Evrenozit. Vakëfi i fundit në vetë Prizrenin kishte 80 dyqane, 10 mullinj.19

Vetëm në kadillëkun e Prizrenit (Prizren, Hoçë dhe Tërgovishtë - Rozhajë),ishin (1530-1531) 22 mëhallë: 4 muslimane dhe 18 të krishtera (në Prizren 4 mëhallë muslimane dhe 9 të krishtera); 278 shtëpi muslimane dhe 9.976 shtëpi të krishtera 'hâne", 1.010 'mücerred" dhe 722 "bive".20 Pra, edhe në kuadrin e Sanxhakut të Prizrenit numri i familjeve të islamizuara ishte në rriqe e sipër.

Në kohën e vezirit të madh, Rustem Pashës (I.1551-1554; II. 1555-1561) në Prizren ishin 4 mëhallë të mëdha muslimane dhe 12 mëhallë të vogla të krishtera.21 Sipas këtyre shënimeve, në Prizren, ne mesin e shekullit XV, pothuajse gjysma e popullsisë ishte islamizuar.

E njëjta situatë ishte edhe në Sanxhakun e Dtikagjinit në shekullin XVI. Kah gjashtëdhjetëvjetëshi i shekullit XVI, në fshatrat e këtij sanxhaku islamizimi ishte përhapur aq shumë saqë përfshinte 1/3 e popullsisë fshatare, kurse në Pejë mbi 50 për qind të popullsisë. Sa për ilustrim, po japim një statistikë për tri nahije të Sanxhakut të Dukagjinit: Rudina, Domeshtiçi dhe Pashtriku, d.m. th. për krahinat veri lindore të sanxhakut në fjalë:

Popullsia e krishterë Popullsia muslimane
kryefamiljarë,
beqarë, zotërues
bashtinash
Banorë me antroponim
kryefamiljarë, me tokë, të pamartuar pa tokë, beqarë Banorë të islamizuar
me mbiemra
1571 1591 shqipe
1571 shqiptaro
sllave
1571 sllave 1571 1591 shqipe
1571 sllave
1571
1.Rudina 828 791 556 214 58 33 112 2 6
2.Domeshtiqi 763 599 520 215 28 119 329 30 6
3.Pashtriku 916 596 692 214 10 340 740 166 25
Gjithsej: 2.507 1.986 1.763 643 96 492 1.235 205 3.722


Në shtatëdhjetëshin e tëtëdhjetëvjetëshin e shekullit XVI islamizimi tashmë ishte element me rëndësi në qytetet e Kosovës. Kjo dukuri dukej sa vijon:

Qytetet
Shtëpi muslimane
Shtëpi të krishtera

Prizereni
320
290

Peja
142
11

Prishtina
325
343

Vuçiterna
248
114

Nobovërda
187
267

Janjeva
41
351

Trepça
19
425

Gjithësej
1273
1801 (23)



Vërejtje: Këtu janë llogaritur edhe bashtinat muslimane dhe të krishtera, shtëpitë e çifliçet muslimane.

Me sa duket, gati gjysma e popullsisë së qyteteve kishte përqafuar fenë islame brënda një shekulli. Ky proces, pra, në qytetet e Kosovës, paska qënë mjaft i shpejtë. Kjo dukuri duhet të shpjegohet me faktin se shqiptarët ortodoksë ishin elementi primar që kaluan në fenë e re të pushtuesit, e pastaj shqiptarët katolikë, dhe më në fund pjestarët- e grupeve të tjera etnike që ishin në pakicë. Mirëpo, edhe të islamizuarit e tjerë, si dhe turqit e pakët të vendosur në qytetet e kësaj krahine, nëpërmjet simbiozës, e sidomos nëpërmjet krushqive (martesave) janë shtrirë në masë zotëruese shqiptare të besimit musliman. Madje, në këtë mjedis as që kanë mundur të ekzistojnë grupet shumë të vogla të etnoseve të tjera.

Megjithatë, simbas disa burimeve të Vatikanit, nga viti 1578, në Novobërdë, janjevë, Trepçë dhe Letnicë kishte ende mjaft besimtarë të fesë katolike.24

Sipas një burimi të vitit 1598 shohim se kishte raste kur shqiptarët ortodoksë kalonin edhe në fenë katolike.25

Në mbështettje të relacionit të Pjetër Mazrekut, Prizreni, në 1623, kishte 12800 frymë, prej të cilëve 12000 turq me kombësi shqiptare (shqiptarë të besimit musliman), 200 katolikë shqiptarë dhe 600 serbianë (ortodoksë).26 Domethënë dy të tretat e popullsisë së Prizrenit ishin, në dhjetëvjeçarët e parë tëshekullit XVII, të islamizuar, e të islamizuarit ishin shqiptarë. me kombësi; ky raport përputhet plotësisht edhe me realitetin e kohës dhe është në harmoni me burimet osmane.

Për faktin që islamizimi ishte në rritje e sipër, dhe për shkaqet e islamizimit të popullsisë së anës së Prizrenit, na flet edhe raporti qetër i relatorit të sipërcekur, nga 15 maj 1625.

Pjetër Mazreku, në relacionin e tij të vitit 1633, tregon se si u islamizua, pothuajse, e gjithë popullsia Hasit të Prizrenit: "Hasi është i banuar nga një numër i madh shqiptarësh nënshtetas të turkut, në mënyrë që, meqënëse dukagjinasit nuk duan të quhen vasalë të turkut as për titull të vasalazhit as për detyrë të haraçit, kështu këta (të Hasit) kaq fort kanë qënë marrë me të keq, sa që shumë ose pothuajse të gjlthë janë bërë turq (muslimanë - S.R.), duke ndryshuar vetëm emrin pa e pasë mendim që të mohojnë fenë me zemër.27-29 E që ishte në renie katolicizmi në të mirë të islamizmit po ky relator nënvizon: 'Në qytetin e Prizrenit ka 50 familje (katolike - S.R.) nën kujdesin e një famullitari dhe në territor (në rreth) 4 mijë frymë në pesë famulli nën kujdesin e dy priftërinjve, por do të duhej edhe një qetër. Dhe, nga mungesa e meshtarëve, janë bërë turq (muslimanë - S.R.) popujt e 45 e më shumë famullive të qera".30 Sipas këtyre shënimeve, jo vetëm në Prizren, por edhe në fshatra të Prizrenit, islamizimi kishte marrë hov të madh. Kështu që elementi katolik kishte rënë në minimum, do me thënë, në pjesën e parë të shekullit XVH shqiptarët e fesë islame, jo vetëm që mbizotëronin në qytetin e Prizrenit, por edhe nëpër fshatrat e tij.

Sipas fra Kerubinit (1638), islamizimi ishte duke u zhvilluar në këtë mënyrë: 'Kelmendi, në kufi me Pultin, mund të jenë dy katunde të mëdha pa asnjë prift. Përtej Gashit shumë katunde janë bërë turq (muslimanë S.R.), ( ). Një ditë larg prej Gashit është një katund prej afro pesëdhjetë apo gjashtëdhjetë shtëpish ku nuk ka meshtar, por shërben aty ai i jakovës. Në këtë katund në pak kohë janë bërë turq (muslimanë - S.R.) besoj 20 shtëpi ose më shumë shtëpi... Më tutje është një tjetër katund i vogël, në të cilin nuk ka veçse tri shtëpi të krishterësh (katolikë - S.R.), të tjerët janë bërë turq ( ). Kujtoj se lakova (Gjakova) ka pesëdhjetë shtëpi, por vetëm 20 të krishtera, të tjerët janë bërë turq (muslimanë - S.R.) e skizmatikë ( ) në Prizren turq (shqiptarë muslimanë S.R.), ka të panumër ( ). Po të shkohet në anë të veriut, përmbi Jakovë, fillojnë skizmatikët e nuk ka më shumë se tri shtëpi katolike, e pastaj shumë e shumë fshatra skizamtike e me turq (muslimanë - S.R.)'.31 Nga kjo shihet qartë se islamizmi në Rrafshin e Dukagjinit tashmë ishte mbizotërues, qoftë në qytete, sidomos në Prizren, qoftë në fshatra. Numri i katolikëve ishte zvogëluar dhe ata ishin më të paktë sesa ortodoksët (skizmatikë); të tillë ishin, si serbët, shqiptarët, ashtu edhe vllehët.

Po atë vit (1638), Gjergj Bardhi, ndër të tjera, raportonte: Në... Shkup, Karadakun e Shkupit, Novobërdë, janjevë, Prizren, Gjakovë, Kratovë, eq., flitet shqip, prandaj është e arsyeshme pse shqiptarët kërkojnë që priftërinjtë t'i kenë shqiptarë ("della propria lingua albanese'). Duhet t'u dilen në ndihmë, ndryshe do të kalojnë në fenë islame ose në atë skizmatike. Në Prizren janë 40 shtëpi katolike. 80 ortodokse dhe 3500 turke (muslimanë - S.R.), (do me thënë më se 18 000) banorë), kurse në Gjakovë janë 26 shtëpi katolikësh, të gjithë shqiptarë, 16 shtëpi ortodokse dhe 250 turke (shqiptarësh muslimanë S.R.).

Kjo na tregon se katolikët e sanxhaqeve të Prizrenit, Dukagjinit, Vuçiternës dhe të Shkupit ishin shqipfolës, do me thënë, shqiptarë, se numri i katolikëve ish në rënie e sipër nga sa ishin duke u islamizuar dhe duke kaluar në fenë ortodokse, do me thënë, duke u serbizuar, dhe se kombi shqiptar megjithatë, në mënyrë absolute mbizotëronte në trevat në fjalë.

Ndërsa në relacionin e vet të vitit 1642, Gjergj Bardhi dëshmon se në Trepçë ekzistonin tridhjetë shtëpi katolikësh, ose 200 frymë, 40 shtëpi skizmatikësh dhe 100 shtëpi turqish (muslimanë - S.R.): në Nobobërdë 80 shtëpi, ose 540 frymë duke përfshirë edhe tri fshatra që ishin rreth saj; në vetë Novobërdën ishin 4 xhami të turqve (të muslimanëve - S.R.) dhe 120 shtëpi turq:ish (muslimanë S.R.). aty kishte edhe 50 shtëpi skizmatikësh (është fjala për banorët e kalasë së Novobërdës). Në Janjeve kishte 85 shtëpi katolikësh, 120 shtëpi "turqish' me 2 xhami dhe 180 shtëpi ortodoksësh.33

Mandej, Gjergj Bardhi vazhdon duke theksuar se në Suharekë ka hasur në shqiptarë. Po kështu ka hasur në shqiptarë edhe në Kratovë. Për këta shqiptarë katolikë Gjergj Bardhi thotë se flasin serbisht dhe turqisht, kurse prifti i tyre është shqiptar me origjinë, por flet serbisht.34 Këto të dhëna tregojnë se aq shumë ishte rrënjosur serbishtja te një kategori shqiptarësh, sa që edhe në shekullin XVII e flitnin atë si gjuhë të shtëpisë. Kështu ndodhi edhe me rahovecasit dhe gorasit, të cilët, edhe pse kanë kaluar në fenë islame dhe i kanë ruajtur të gjitha tiparet kombëtare shqiptare, serbishten e kanë ruajtur si gjuhë të shtëpisë, deri në ditët tona.

Shqiptarët katolikë, jo vetëm që ishin të rrezikuar nga islamizimi, por edhe nga ortodoksizmi. Prandaj, duke e vlerësuar këtë situatë kritike, Gjergj Bardhi vendosi njëherit të bisedojë me patrikun e Patrikanës së Pejës, e pastaj kërkon nga Roma që të plotësohen me famullitarë famullitë e Trepçes dhe të Letnicës (në Karadakun e Shkupit), dhe për priftë rinjtë të sigurohën mjetet e nevojshme për ekzistencë. Përkundrazi, katolikët e aqeshëm do të kalojnë në fenë ortodokse.35 Me fjalë të qera, shqiptarët duke e përqafuar fenë ortodokse, shkombëtarizoheshin. Prandaj, Gjergj Bardhi, si misionar i Papës e si shqiptar që ishte vetë, ishte shumë i shqetësuar nga kjo dukuri. Madje shqiptarët katolikë, të cilët kalonin në fenë islame, relatorët katolikë shqiptarë i quanin turq me kombësi shqiptare, do me thënë, nuk i konsideronin të islamizuarit si shqiptarë të zhdukur, të shkombëtarizuar. Prefekti i misionit shqiptar, fra Kerubini, më 1638 thotë se në Gjakovë kishte 20 shtëpi të krishtera (katolike shqiptare), më 1640, do me thënë, dy vjet më vonë, thotë se 20 shtëpitë katolike në Gjakovë kishiri kaluar në fenë islame dhe vetëm 3 njerëz kishin mbetur në fenë katolike. Shkaku i islamizimit qëndronte ne faktin se mot moti nuk kishte pasur prift thotë Kerubini. Prandaj, ky relator i propozon kongregacionit të Propagandës në Romë që të emërohej misionar shqiptari Andrea Bogdani, i cili dinte shqipen, serbishten, italishten dhe turqishten.36

Në qoftë se Shqipërisë nuk i jep ndihmë Venediku, shqiptarët (katolikë - S.R.) nën presionin e "turqve" do të përqafojnë fenë islame dhe kështu do të bëhen armiqtë më të flaktë të krishtërimit", thotë Kerubini.37

Në vitin 1662 Pjetër Bogdani thotë: 'Për shkak të presionit të turqve (shqiptarëve të besimit musliman S.R.), misionarët kanë ikur nga Hàsi, kurse 20 shtëpi katolike, që t'u shpëtonin detyrimeve të rënda, kanë kaluar në fenë islame. Vetëm gratë dhe vajzat kanë mbetur në fenë katolike, sepse nuk paguanin xhizjen dhe detyrimet e qera".38

... Më 10 gusht 1670 i ankohet Kongregacionit arkipeshkvi i Shkupit, shqiptari Andrea Bogdani, se si shqiptarët katolikë më shumë vuajnë nga skizmatikët (ortodoksë) sesa nga vetë turqit (muslimanë - 'S.R.) (paganndo al patriarche di Pech una notabile pecunia all'anno). Kjo është gjë shumë e rrëzikshme, sepse, tek e fundit, të gjithë katolikët do të kalojnë në skizmë.39-40

Se në çfarë gjendjeje ishte popullata katolike në Kosovë në shtatëdhjetëshin e shekullit XVII, më së miri na flet në relacionin e vet shqiptari D.Shqefën Gaspari.

Banorët katolikë në dioqezën e Shkupit më 1671

Nr Vendi
Katolikët
Nr
Vendi
Katolikët

1
Prizereni
120
12
Novobërda
70

2
Suhareka
20
13
Kuçi
25

3
Gllogjani
8
14
Bardhiçi
70

4
Papazi
30
15
Gilani
20

5

Landovica
(Landovica)
45
16
Prishtina
80

17
Trepça
70

6
Poçesta
6
18
Vuçiterna
30

7
Janjeva
?
19
Gjakova
6

8
Shkupi
100
20
Zogaj
100

9
Kratova
25
21
Letaj
?250

10

Mali i Zi
(Karadaku i Shkupit)
400
22
Shigjeqi
24

23
Dodaj
70

11
Letnica
?
24
Luzha
60




25
Hasi
?300




Gjithsejt
2169.41-42



Kalimi nga feja e krishterë në atë muslimane bëhej me një ceremoni. Përqafohej feja islame nga kryefamiljari apo nga të,gjithë anëtarët përnjëherësh, ose vetëm nga një anëtar i familjes, qoftë mashkull apo femër, varësisht nga vullneti i njeriut. Personit të cilit i mbushej mendja të kalonte në fenë islame duhej të siguronte, në radhë të parë, disa dëshmitarë muslimanë nga radha e njerëzve të ndershëm të asaj ane, të cilët e njihnin mirë. Kandidati për fenë islame, së bashku me dëshmitarët, shkonin te kadiu i vendit. Para kadiut kandidati deklaronte se vullnetarisht dhe pa pasur kurrfarë presioni prej askujt dëshironte të kalonte në fenë e vërtetë dhe të hiqte dorë nga feja e tij e vjetër. Dëshmitarët, po ashtu, duhet të dëshmonin për sinqeritetin e kandidatit dhe për ndërshmërine e tij. Atëherë kadiu e shtinte kandidatin të bënte betimin (shahadet). Pas kësaj, emri i ri i kandidatit regjistrohej në protokollin (sixhil, turq.sicil) e kadiut; për shembull, Pjetri, i biri i Markut, bëhet Ali i biri i Abdullahut. Emri i parë është emri i islamizuar, kurse emri i dytë: Abdullah, në vend të emrit të babait të krishterë, emri i të cilit nuk duhej të përmendej. Abdullah, do me thënë, rob i Zotit. Zaten të gjithë ithatërt e fesë islame (muslimane) veten e konsideronin robër të Zotit. Në sixhil regjistroheslùn edhe emrat e dëshmitarëve.43-44

Sa për ilustrim po përmendim vetëm disa nga të islamizuarit e parë. Nga komuniteti i taraphanës të Novobërdës, më 1669/70 përmenden: Muslih, i biri i Abdullahut; Perviz, i biri i Abdullahut; Rexhep, i biri i Abdullahut; Ibrahim, i biri i Abdullahut; jusuf, i biri i Abdullahut; Hasan, i biri i Abdullahut; Hamza, i biri i Abdullahut.45 Kurse prej të islamizuarve të parë të Gjakovës (1571) ishin: Sylejman, i biri i Abdullahut; Hyseini, i biri i Abdullahut.46 Por ka pasur raste kur si mbiemër është marrë emri i një dinastie; Dukagjinzade (Dukagjinas, i biri i Dukagjinit). Por ka pasur shumë mundësi që të ruhet edhe mbiemri i krishterë, emri i vëllazërisë, fisit; pastaj profesionit etj..

Vallë pse shqiptarët e pranuan islamizimin pas boshnjakëve dhe më me shpejtësi prej popujve të Evropës? Arsyen duhet ta kërkojmë në rrethanat politike, kulturore, ekonomike dhe shpirtërore që mbretëronin në atë kohë. Shqiptarët i ishin nënshtruar sundimit të shtetit serb të Nemanjiqve me dhunë. Ky shtet despotik shqiptarëve liridashës përherë u solli vetëm shfrytëzim, madje në çdo pikëpamje. Pra, në këtë shtet u krijua antagonizmi i madh politik, fetar, etnik dhe kulturor në mes të popujve të nënshtruar. E shqiptarët në mënyrë të veçantë, ishin të shfrytëzuar. Për këtë arsye ishin fare të pakënaqur me gjendjen e tyre. Ata prisnin vetëm çastin për t'u çliruar nga kjo e keqe e gjithanshme.

Madje shqiptarët ishin të detyruar ta pranonin ortodoksizmin me anë të 'inkuizicionit të shtetit serb". Ortodoksizmi, si ideologji e klasës sunduese serbe, u solli shqiptarëve fe të re, e cila nuk punonte në të mirë të tyre. Shqiptarët u detyruan të pagëzoheshin me emra serbë, të flisnin serbishten, të bënin meshën në kishë në serbishte dhe të punonin vetëm në punë të rënda fizike. Madje, shqiptarët, para ligjeve të shtetit serb konsideroheshin si kategori e fundit e asaj shoqërie feudale.

Shqiptarët, edhe gjatë sundimit serb, pakënaqësinë e tyre e kanë manifestuar në forma të ndryshme. Fenë ortodokse vërtetë e kishin pranuar, por më shumë sa për sy e faqe. Së bashku me turmat popullore serbe, të pakënaqur me shfrytëzimin feudal laik dhe shpirtëror serb, shqiptarët e pranuan edhe bogumilizmin si fe e si ideologji. Por si të gjithë dënoheshin me metodat më të vrazhda, karakteristike për mesjetën, nga "inkuizicioni i shtetit serb'. Shqiptarët u pagëzuan me emra ortodoksë (greko-serbë), por ata emra, në të shumtën e rasteve i shqiptarizuan. Kështu, jovani - bëhej Gjon, Georgius bëhej Gjergj. Ose atyre emrave jo shqiptarë u jepnin sufiksin e shqipes. Forma më karakteristike e rezistences së "qetë" ishte mbajtja e mbiemrit 'Arbanas". Edhe pse "Arbanas" ishte formë sllave, e në atë kohë ndryshe nuk ka mundur të shprehet shqiptari, me të shqiptari është distancuar etnikisht dhe kombëtarisht nga serbi, me të cilin kishte fe dhe emër të përbashkët.

Shqiptarët (spahijtë, jeniçerët apo raja) në fazën e parë të sundimit osman, edhe pse kaluan në fenë islame dhe u pagëzuan me emra arabë (Hasan, Muhammed, etj.), si mbiemër të tyre zakonisht mbanin emrin 'Arnavut'. Kështu ata distancoheshin kombëtarisht nga turqit apo të islamizuarit e qetë. Nga kjo hoqën dorë kur feja islame e kaploi popullsinë shqiptare dhe ajo u bë fe e shumicës, do me thënë, kur nënkuptohej Hysein Hasani, apo Mustafa Muhammedi duhet të ishin shqiptarë. Megjithatë, shpeshherë edhe emrat arabë (muslimanë) shqiptarizoheshin. Për shembull, Hysein bëhej Cen, jusuf - Cuf, Ramadan - Dan, Muhamet - Met, Ibrahim - Brahim ose Brah, Ibushi - Bushi, etj., etj..

Raja krishtere nuk kaloi në fenë islame as për t'i shpëtuar xhizjes, siç pohonin disa nga relatorët katolikë të shekullit XVII, sepse xhizja, si taksë, nuk ishte e rëndë, e padurueshme, për të krishterët. Ajo u bë e rëndë kur filluan shpërdorimet nga tagrambledhësit. Atëherë u keqësua jo vetëm pozita e rajasë së krishterë, por edhe e asaj muslimane. Prandaj, si njëra, ashtu edhe tjetra kategori e rajësë, i bëri rezistencë shfrytëzimit osmàn. Së paku shpëtimi nga xhizja nuk ishte faktori i dorës së parë i islamizimit të shqiptarëve katolikë. Madje katolikët kalonin në fenë ortodokse dhe nuk shpëtonin nga xhizja.

Kisha dhe kleri ortodoks në përgjithësi luajti rol negativ kundrejt interesave të popullit shqiptar. Kështu, shqiptarët gegë ortodoksë, kuptohet, ata që mbetën pa u islamizuar, apo shqiptarët katolikë të ortodoksuar, u serbizuan dhe u malazezuan, ndërsa shqiptarë toskë ortodoksë u greqizuan dhe u maqedonizuan në një masë të konsiderueshme.

Hoxhallarët, si misionarë të fesë islame, në viset shqiptare ishin krejtësisht shqiptarë. Ata bënin çmos që shqiptarët ortodoksë t'i muslimanizonin. Po ashtu përpiqeshin t'i muslimanizonin edhe shqiptarët katolikë, të cilët, në rrethana të kohës, nuk ishin në pozita të lakmueshme. lshin të rrezikuar nga kisha ortodokse e nuk kishin kurrfarë ndihme nga bota katolike e Evropës.

Nga ana tjetër, priftërinjtë katolikë shqiptarë, duke i ngashnjyer shtetet katolike (Spanjën, Venedikun, Austrinë, etj.) me pasuritë e madha natyrore të Shqipërisë, kërkonin ndërhyrjen e tyre dhe pushtimin e Shqipërisë nga ata, me shpresë se në atë mënyrë do të shpëtonin popullin shqiptar nga skizmatizmi dhe nga shfrytëzimi osman.

Kështu, në fund të shekullit XVII (1689/90), kur erdhi ushtria austriake në Kosovë, pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare, pavarësisht nga përkatësia fetare (muslimanë, ortodoksë, katolikë), duke bashkëpunuar edhe me serbët e vllehet, krijuan një ushtri vullnetarësh prej 20 000 burrash të pushkës e udhëheqës zgjodhën arqipeshkvin e Shkupit, shqiptarin Pjetër Bogdanin, edhe pse, në atë kohë, në dioqezën e Shkupit (në Kosovë), nuk kishte mbi 2000-3000 katolikë, madje-madje, më shumë gra e fëmijë se sa burra.

Në fund duhet hedhur poshtë teoria cvijiçjane apo haxhivasiljane mbi të ashtuquajturit "serbët e shqiptarizuar" (poarbanasani srbi) apo "arnautasani" nëpërmjet islamizimit.47 Kjo 'teori" sa është pa baza shkencore, aq është jo e logjikshme, sepse, si është e mundur që serbët "duke u islamizuar të shqiptarizohen", derisa dihet se shqiptarët nuk erdhën si pushtues në këto vise, e as që feja islame ishte e tyre. Prandaj, deri sa dihej se pushteti osman dhe feja islame ishin tolerante ndaj kombeve dhe gjuhëve kombëtare, pse serbët duke u "islamizuar" ta pranonin shqipen, e cila jo vetëm që nuk ishte gjuhë e fesë islame, por as e administratës dhe e kulturës osmane-islame. Përkundrazi, administrata osmane u lejoi të gjitha kombeve të tjera (serbëve, grekëve, vllehëve, ebrenjve, eq.), veç shqiptarëve, ta përdorin gjuhën e tyre në shkolla, kisha dhe në institucione të qera kulturorearsimore. Si qe e mundur që 'serbët e shqiptarizuar' me të përqafuarit e fesë islame t'i pranonin të gjitha tiparet kombëtare shqiptare, - veshjen, doket zakonet - e mos të turqizoheshin (kombëtarisht) apo të arabizoheshin, sepse gjuha dhe kultura islame ishte gjuhë dhe kulturë arabe. Përkundrazi, gjatë tërë sundimit osman, serbët, grekët, ebrenjtë, vllehët, ishin kombe të privilegjuara në pikëpamje kombëtare. Ata gëzonin të drejtën e shkollimit në gjuhën e tyre kombëtare, gëzonin të drejtën ta kenë edhe kishën e vet. Ndërkaq shqiptarët këto të drejta nuk i gëzonin fare. Librat shqipe, pas Skënderbeut, u zhdukën. Të prirë nga Skënderbeu, ata ishin të vetmit nga popujt evropianë që e kundërshtuan me armë zgjerimin dhe fuqizimin e pushtuesit osman dhe pse sulltanët duke i islamizuar shqiptarët dhe duke u dhënë pozita më të larta në administratën osmane, synonin ta shfrytëzonin vitalitetin e tyre në zgjerimin dhe forcimin e pushtetit të vet. Kështu, duke e shfrytëzuar fuqinë morale, fizike, intelektuale dhe psikike të shqiptarëve, sulltani lehtësisht i frenoi ata. Shqiptarët, të cilët kishin shpirt revolucionari, duke mos pasur të drejtë t'i kenë librat dhe shkollat kombëtare, bëheshin domosdo më të frenueshëm, më të kapshëm dhe më të përdorshëm.

Por e vërteta është diku qetër. "Serbët e shqiptarizuar" nuk ishin tjetër veç shqiptarë të fesë ortodokse, të cilët mbanin emra greko-serbë dhe i takonin kishës ortodokse serbe para se të islamizoheshin. Ata, si imperativi i kohës, me të përqafuar fenë islame, vetëm sa ndërronin emrin, në vend të emrit greko-serb të fesë ortodokse, pagëzoheshin me emra arabë të fèsë islame. Mirëpo, në atë rast, ruanin traditën, gjuhën, doket dhe zakonet kombëtare shqiptare. Vetëm femrat serbe, të martuara me shqiptarë të fesë islame, duke u ismamizuar edhe ato, janë shqiptarizuar. Ndoshta ka ekzistuar ndonjë rast që mashkulli serb, duke u islamizuar, është shqiptarizuar. Por, raste të tilla duhet të mbesin vetëm si raste, e kurrsesi dukuri. Ato raste janë bërë jo për shkak të islamizimit por për shkak të simbiozës, ose për arsye se rrethi i njerëzve ku kanë jetuar ka qënë rreth i shqiptarëve të islamizuar. Prandaj, serbët, duke e Përqafuar fenë islame, nuk ka qënë e mundur në asnjë mënyrë të "shqiptarizohen', nëse nuk ka pasur shqiptarë në shumicën absolute në trevat në të cilat po fiasim.

Lidhur me islamizimin e shqiptarëve ortodoksë na flet edhe tradita popullore. Sipas traditës, kisha e Deçanit është mbrojtur nga vojvodët. Demukaj e Deçanit, shqiptarë të besimit musliman; kurse Patrikana e Pejës, nga familja Nikqi - Këlmendi të Rrugovës, shqiptarë të islamizuar. Vallë, cilët janë motivet e këtyre shqiptarëve muslimanë që t'i ruanin kishat "serbe?! Përgjigjen mund ta gjejmë në faktin se këto kisha nuk ishin vetëm të serbëve, por, me shekuj, edhe të shqiptarëve. Këto institucione fetare u takonin të parëve të këtyre familjeve shqiptare, në një të kaluar jo fort të largët. Në të mirë të këtij fenomeni flasin edhe burimet e vendit. Më 1962, në shtëpinë e Muhamet Lanit - Demukaj, vojvod i kishës së Deçanit gjeta shumë dokumente osmane të cilat ia dorëzova Arkivit të Kosovës dhe janë të regjistruara në fondin: Muhammed Lani - Dukaj. Nga një dokument prej tyre, i datës 2.Vll.1716 (13 shaban 1128 H.) dedikuar kufizimit të tokave, shihet qartë se shumë familje shqiptare të Deçanit, Carabregut dhe Lloqanit pra dhe familja Demukaj, ishin islamizuar mu në fillim të shekullit XVIII, sepse, në dokumentin e cekur përmenden edhe këta kryefanùljarë: Ali Marku, Mehmet Prençi, Ahmet Kola, Ali Mark Gjina, Mehmet Vata, Ali Vesku, etj.48

*Marrë nga: Skender Riza, 'Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Tiranë 1987, Fq. 420-437

R E F E R E N C A


1. K. Jireçek, Albanija u proslosti, 52. Mehmet Dukagjini më 1543 ishte sanxhakbe i Sanxhakut të Smederevës, do me thënë i Serbisë (St. Novakoviç, Srbi i Turci u XIV i XV veku, 245).
2. V. Skariç, Uticaj turskog vladanja na drugtveni Zivot, Knjiga o Ballkanu, 11, Beograd, 1937, 134-142.
3. Fra L. Mihaçeviç, Crtice iz Allbanske povijesti, Sarajevo, 1912.
4-5. Jashar Pasha ishte ajan shqiptar, Gjinollaj. Gjinollajt në fillim të shekullit XIX ishin mytesarifë (qeveritarë) të Sanxhakut të Prishtinës, të Shkupit, etj..
6. Branislav D.Nusiç, S. Kosova na Sinje more, Il.
7. Po aty, 40.
8. Po aty.
9. H. Hadzibegiç, a Handziç, E. Kovaçeviç, Oblast Brankovica, 209-210.
10. BBA, Icmal defteri No 22.
11. Po aty.
12. I.H. Uzunçarsili; Osmanli Tarihi, 11, 540.
13. S.Pulaha, Defteri i regjistrimit, 50-217.
14. Po aty; S.Plulaha, elementi shqiptar sipas onomastikës, 176-180.
15. Istorija naroda Jugoslavije, 11, 89.
16. O. Zirijevlç, Vuçitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti turskog popisa 1530/31; godina, Gjurmime Albanologjike, No.2, Prishtinë, 1968, 103, 113.
17. Istorija naroda Jugoslavije, II, 89.
18. Po aty.
19. O.Zirojeviç, vep. E cit., 114-118.
20. Po aty.
21. Istorija naroda Jugoslavije, II, 89.
22. Selami Pulaha, Krahinat verilindore të Sanxhakut të Dukagjinit, 205.
23. TKM, Defter-i Mufassal-i Livâ-i Vlçterin, Sene 977; Defter-i Mufassal-i Livâ-i Prizren, Sene 999; Defter-i Mufassal-i Livâ-i Iskenderiye, Sene 990.
24. Cira Giannelli, Documenti inediti sullo state di alcunita cattolicha della Serbia méridionale nel 1578, "Ricerche slavisticha", tom Il, 1953, 29-59.
25. Jov. N. Tomiç, Peçki patrijah Jovan pokret hrisçana na Balkanskom poluostrom (1592-1614), Zemun, 1903. 118.
26. I. Zamputi, Relacione I, 337.
27-29. I. Zamputi, Relacione 1, 445.
30. Po aty, 451.
31. I. Zamputi, Relacione II, 107.
32. Jovan Radoniç, Rimska Kurija 107.
33. I. Zamputi, Relacione II, 262, 263; Jovan Radoniç, vep. e cituar., 108.
34. Jovan Radoniç, vep. e cituar., 108.
35. Jovan Radoniç, vep. e cituar., 109.
36. Jovan Radoniç, vep. e cituar., 146.
37. Po aty, 150. Sipas Kerubinit, Venediku do të kishte pasur fitime jashtëzakonisht të mëdha në rast se Shqipërinë do ta kishte në duart e veta, para së ethash, ka shumë drithë, verë, vaj, ullinj, peshq, kafshë dhe çdo gjë tjetër që i nevojitej njeriut përjetesë. Përveç kësaj, Shqipëria është e pasur me miniera të ndryshme, me argiend, por para së giithash, me pyje të pasura, të cilat japin material për ndërtimin e anijeve.
38. Jovan Radoniç, vep. e cituar., 277.
39-40. Po aty, 347.
41-42. D. Shtjefén Gaspari jep edhe këtë shënim: Përpara 28 vjetëve ishin në Has shumë katolikë, por nuk kishin mbetur në këtë fe veç 300 gra e fort pak burra, për me u ikë pagesave të rënda.
43-44. Turski dokumenti za Makedonskata istorija (18031808), Skopje, 1953, 20; Turski dokumenti za Makedonskata-istorija, IV, (1 818-1827), Skopje, 1957, 8.
45. TKM. Ankara, Defter-i Mussafal-i Livâ-i Vlçterin, f. 1.
46. S.Pulaha, Krahinat verilindore, 212.
47. J.Hadzi-Vasiljeviç, Amauti nase krvi - Amautasi, 107-112.
48. Shih: Skënder Rizai, Thesari i Arkivit Shtetëror të Krahinës, "RILINDJA", 1 I.XI. 1962, f. 12.


__________________

[Klevis2000]

KULTURA ISLAME SHQIPTARE NË VITET '20 - '30 TË SHEKULLIT XX

Prof. Viron Koka

Pas fitores së Pavarësisë, Shqipëria hyri në hullitë e zhvillimeve të reja sociale, politike e kulturore. Me gjithë prapambeqen e madhe të vendit, shenjat e progresit dukeshin në çdo sferë. Përparim pati edhe në kulturën islame shqiptare.

Në këtë periudhë u hodhën themelet për një zhvillim të pavarur të kulturës islame si dhe të çdo veprimtarie tjetër brënda kuadrit të shtetit kombëtar. Në vitet '20, patriotët muslimanë shqiptarë e panë të domosdoshme të bëjnë ndryshime me rëndësi në kulturë dhe në organizimin si dhe të realizojnë binomin e shenjtë Fe dhe Atdhe.

Mendjet e kthjellëta të prijësve fetarë muslimane shqiptarë filluan të zbatojnë reformën në kulturën islame dhe në përgjithësi ata filluan të mendojnë për përkthimin e Kur'anit në gjuhën shqipe dhe për masa të tjera për përhapjen e kulturës islame në gjuhën amtare.

Në tetor të vitit 1923 filloi edhe botimi i revistës muslimane sunite Zani i Naltë, në fillim në Tiranë e pastaj në Shkodër. Kjo revistë u dha besimtarëve një dije të mirë për kohën, përveç postulateve dhe doktrinave islame ajo shërbeu edhe si një shkollë. Derisa edhe të huajt e vunë re se muslimanët shqiptarë ishin të etur për kulturë, të cilën e donin të ishte kombëtare. Ata ndoqën me interes jo vetëm reformimin në sferën e tyre shpirtërore, por edhe në sferat politiko-juridike e sociale.

Revista Zani i Naltë u bë boshti kryesor i përhapjes së dijeve dhe mendimeve islamike. Diapazoni që trajtoi kjo revistë ishte relativisât i gjërë: çëshqe doktrinore, kulturore, politike, sociale, ekonomike, eq.. Ajo shtroi që në fillim drejt nevojën për një kulturë të re muslimane shqiptare, për të mos e lënë Shqipërinë të binte në grackën e organizimit të mbrapshtë të shoqërisë moderne, ku suprema lex ishte bërë në raste jo të pakta, asgjësimi i njeriut dhe e keqja ishte kthyer në institucion nacional. Me anë të fesë, të kulturës dhe edukatës, duhej të kundërshtohej egoizmi pa fre, pangopësia plebejane individuale e sociale dhe me anë të një ramazani shpirtëror të pastrohej e të lehtësohej shpirti. Duhej të krijoheshin antikorpet e moralit fetar, kundër sëmundjeve vdekjeprurëse të shekullit XX, egoizmit, pasioneve të nxehta dhe dukurive të ndryshme të dëmshme. Rjeti i dendur i detyrimit publik dhe privat e kishte mbështjellë keqas njerëzimin. Nga ky detyrim skllavërues mund të shpëtohej jo thjesht me anë të aktivizimit, por duhej në radhë të parë përsosja morale. Ishte ajo që thoshte Charle Pagui se bota pa një revolucion moral nuk mund të shpëtonte. Drejt kësaj synonin edhe muslimanët shqiptarë, të cilët donin të çlironin njeriun nga peshat e rënda të jetës bashkëkohore, nga luftërat e çdo Iloji, nga varfëria dhe skllavëria si dhe të evitonte pasojat e dëmshme të një hipertrofizmi të zhvillimit materialoteknik si dhe të sistemit totalitarist në të ardhmen. As mendimi, as veprimi nuk mund të fluturonin larg pa moralin. Përparimi lëndor që linte në harresë faktorët shpirtërorë, ishte i destinuar të çonte në shkatërrim.

Doktrina islame shqiptare i kushtonte rëndësi të veçantë problemit të relacionit me shtetin dhe shoqërinë. Shoqëria konsiderohej si bashkim i individëve me detyra dhe interesa të përbashkëta. Çdo shoqëri ishte kontesti real i muslimanëve shqiptarë. Por, natyrisht, në të vepronte si kudo alkimia e kombit të qëllimit social me një farë egoizmi individuel. I dyti duhej moderuar që të realizohej i pari me anë të solidaritetit fetar, pa cënuar interesat private. Tek e fundit, të gjithë bënin jetën kombëtare, me gjuhë, doke, e zakone të përbashkëta, prandaj çdo proces serioz, duhej të kundërshtohej dhe të eleminohej për hir të rregullit e të qetësisë në shtet. Shteti shqiptar konsiderohej një arritje e rëndësishme për Kombin. Besimtarët islamë e kuptuan se procesi social ishte i domosdoshëm dhe nuk pajtohej njëlloj për të gjithë, si për pasanikët, ashtu edhe për të varfërit. Para ligjit ishin të gjithë të barabartë. Reformat e ndryshme që u kryen nga shteti në Shqipëri për ndryshimin e strukturës politiko-juridike dhe për krijimin e kushteve të favorshme për zhvillimin e shoqërisë borgjeze u kuptuan drejt nga komuniteti musliman dhe në përgjithësi u përkrahën. Një problem qetër social dhe kulturor me rëndësi ishte qëndrimi ndaj gruas dhe familjes. Për këtë çëshqe u debatua miaft në këto vite dhe u kërkua emancipimi i gruas.

Për kulturën islame kishte rëndësi jo vetëm kuadri nacional, por edhe ai ndërkombëtar, sinkronizimi i fesë islame me kohët moderne, Ne jemi një vend evropian, shkruhej në revistën 'Zani i Naltë, dhe si i tillë duhet të marrim nga qytetërimi perëndimor çka është e mirë, por jo çka është e keqe'. Sinkronizimi me kohët moderne konsiderohej në natyrën e doktrinës islame, e cila kishte evoluar gjithnjë. Për këtë i referohej Kur'anit ku thuhej se duhej hapur rruga e dijes, por duhej pasur klijdes nga anët negative të zhvillimit.

Të gjitha këto dhe shumë të tjera për të cilat folëm shkurtimisht, dëshmojnë për një ekzistencë njerëzore si fushë e mundësive dhe e faktorëve realë për të ecur përpara me ndihmën e së drejtës, të moralit, të punës, të solidaritetit, të lirisë, të mundësive të pastruara nga egoizmi, por jo të dhunës. Këtu shihej një prirje kundër moderniz mit katedral që donte të zhdukte njeriun konkret, kundër antropocentrizmit të hipertrofizuar që e bëri njeriun gjykatës të të gjithë individëve.

E vërteta duhej të drejtonte njerëzit, por jo t'u merrte mendjen dhe t'i hidhte në tokë. Shtëpia e njerëzve, e popullit (atdheut) nuk duhej të kthehej në çmendinë. U pa qartë se racionalizmi i pabazuar në realitet, racionalizmi utopik e shihte të hapur rrugën drejt totalitarizmit dhe komunizmit. Dhe kjo do t'i kushtonte shtrenjtë racës shqiptare në të ardhmen, e cila hoqi të zitë e ullirit. Historia e vërtetoi plotësisht këtë dhe ajo mbetet dëshmitarja më e pastër.

* Marrë nga: Hëna e Re, gazetë kulturore informative islame, Meshihati i Bashkësisë Islame në RM- Shkup, nr. 15, Tetor 1995, Shkup.

[Klevis2000]

ROLI I ISLAMIT PER FORCIMIN E UNITETIT KOMBETAR SHQIPTAR NE DHJETEVJECARIN 1981-1991

Ana Lalaj

Ata që u lindën e u rritën në vitet e regjimit komunist, e kanë shumë vështirë të flasin për fenë, për raportet e saj me kombin, me politikën apo edhe me aspekte të qera të jetës shoqërore. Alternativa komuniste që u zgjodh pas Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, me fetishizmin e ideologjisë marksiste-leniniste, me qëndrimin alergjik ndaj fesë, si dhe me qëndrimin nënvleftësues ndaj ndjenjave kombëtare, krijoi një vizion të gabuar të realitetit, ngurtësoi mendimin e i hoqi fjalës atë fuqinë sugjestionuese që mund t'ia japë vetëm dashuria për fe e atdhe.

Nga ana tjetër, rrënimi ekonon-tik disa vjeçar dhe gjithnjë e më shkatërrimtar, ka mundësuar një pasiguri e paqëndrueshmëri të paparë të ndjenjave fetare e kombëtare. Sot të vjen keq që dëgjon për qindra e mijra shqiptarë muslimanë, që largohen nga Shqipëria, ndërrojnë emrat, pagëzohen nëpër kishat greke duke arritur deri aty sa të kthejnë edhe kombësinë e tyre shqiptare në greke. Këtyre paradokseve që kryhen në emër të instinktit të ekzistencës, u shtohen edhe qëndrimet e padrejta të historisë.

Në Konferencën e Londrës më 1913, si një mallkim u mor vendim që trojet dhe popullsia të ndaheshin përgjysëm e të copëtoheshin. Shtetit të ri shqiptar, Shqipërisë londineze iu desh qysh në fïllim të vazhdonte rrugën drejt Evropës e gjymtuar dhe pa asnjë aleat të fortë e të sinqertë. Por, ndërsa historia nuk i ka përkrahur shqiptarët, feja islame në historinë e shqiptarëve marrë në përgjithësi, ka luajtur rol pozitiv.

Tanimë është i njohur fakti që shqiptarët, duke përfaqësuar fenë islame, ruajtën dhe identitetin e tyre kombëtar. Duke përbërë numrim më të madh të popullsisë së trojeve të tyre, shqiptarët muslimanë, nëpërmjet unitetit të tyre fetar, mundësuan në shkallën më të lartë unitetin e vet kombëtar. Feja islame ishte një faktor nxitës shpirtëror, që në sajë të përmbajqes së saj të urtë, tolerante, u shndërrua për besimtarët një faktor dinamik për ndërmarle pozitive në jetën politike, shoqërore dhe ekonomike të kombit.

Feja është e ndryshme nga kombi. Ndërsa feja është një kategori filozofike, sociale, kulturore e hyjnore, kombësia është një kategori a institucion shoqëror që i kushtëzohet ekzistencës së prosperitetit të një populli me gjuhë, kulturë, histori, doke e zakone të njëjta, që ka jetuar për shumë breza në të njëjtin territor. Megjithatë, fati e ka sjellë që shqiptarët në momente të caktuara ta lidhin ngushtë fenë me kombin. Për ta feja dhe kombi shpeshherë kanë qënë një binom i pandashëm.

Sipas fesë islame, çdo njeri duhet ta dojë vendin e vet dhe e ka për detyrë t'i dalë zot atij në rast rreziku. Prà, fetari i mirë është edhe atdhetar i mirë. Feja islame, me opsionet e saj për paqe, dashuri e mirëkuptim jo vetëm midis besimtarëve të saj, por edhe me bashkëatdhetarët me fe qetër ka krijuar e krijon një bazament të fuqishëm për qëndrueshmërinë, mbijetesën dhe unitetin e kombit shqiptar. Së këtejmi nuk është rastësi që pikërisht nga radhët e dijetarëve shqiptarë muslimanë nga Rilindja, më parë dhe më pas, kanë dalë atdhetarë të njohur dhe të nderuar si Haxhi Ymer Prizreni, Haxhi Zeka, Hoxhë Voka (Seit Najdeni), Sheh Sabri Preveza, Sheh Mehmet Sezai, Dervish Rexhep Tarçuku, Imam Vehbi Dibra, Hoxhë Kadriu, Mulla Idriz Gjilani, Myderriz Haki Sermaxhaj, Mulla Zekë Bërdynaj, e sa e sa të tjerë që nuk kursyen asgjë për lirinë, bashkimin dhe perparimin e mëmëdheut. Nuk është e rastit që shumë organizata dhe institucione fetare kanë qënë vatra të organizimit të shqiptarëve në luftën për çlirimin kombëtar.

Përkushtimi atdhetar i shumë titullarëve dhe besimtarëve muslimanë është bërë i mundur pasi feja islame zotëron norma të tilla, të cilat janë konceptuar mbi bazën e logjikës, të mendimit të lirë dhe të drejtësisë. "Bëhuni shtyllë e drejtësisë, mbrojtës të së vërtetës, qoftë edhe në dëmin tuaj", këshillon Kur'ani (XVI, 90). fanë pikërisht këto norma e parime të cilat kanë lejuar e kanë stimuluar ndjenjat kombëtare te shqiptarët, bile deri në atë shkallë saqë ato të shndërrohen në një besim të fuqishëm konkurrues.

Në momentet e rilindjes fetare e demokratike që po përjeton kombi shqiptar sot ulemaja islame dhe institucionet muslimane janë vënë plotësisht në përkrahjen e çështjes kombëtare. Aktivitetet e Medresesë "Alauddin" të Prishtinës dhe të Medresesë 'Isa Beu' të Shkupit tarùmë janë të njohura për të gjithë shqiptarët. Mund të përmendim këtu tribunat e shumta me karakter fetar e kombëtar të organizuara në këto medrese dhe në xhamitë e Kosovës dhe të viseve shqiptare në Maqedoni si në Shkup, Tetovë, Kumanovë, Gostivar, Kërçovë, Strugë e gjetiu.

Forca e mendimit shkencor të dijetarëve në fushë të islamit u dëshmua në punimet e simpoziumit 'Shqiptarët në Maqedoni", mbajtur në dhjetor të vitit 1991 në Medresenë "Isa Beu" të Shkupit i cili për nga problematikat dhe përmasat pati rëndësinë e një aktiviteti shkencor mbarëkombëtar që hodhi themelet e hapjes së një qëndre të tretë albanologjike në Shkup.

Vlen të theksojmë këtu edhe faktin që dyert e kësaj Medreseje kanë qënë gjithnjë të hapura për shkencëtarët dhe atdhetarët shqiptarë, qoftë nga Republika e Shqipërisë, qoftë nga republika e Kosovës apo edhe nga diaspora, që me mundin e tyre përpiqen të vënë një gur në themelet e unitetit të kombit shqiptar.

Me tribunat shkencore, krahas mbrojtjes dhe kultivimit të vlerave themelore kombëtare, është përmbushur edhe një prej porosive të Pejgamberit a.s. "Dituria është obligim për çdo musliman dhe muslimane'. Gjithçka që zhvillohet në emër të diturisë e të shkencës' shkon në të mirë të kombit. Sa më shumë njerëz të ditur të ketë, aq më mirë do të zgjidhë ai problemet e veta, aq më shpejt do t'i kapërcejë ai vështirësitë. Këtij qëllimi i shërbejnë edhe mësimet fetare në gjuhën shqipe, shtypi fetar në gjuhën shqipe, si dhe përkthimet në gjuhën e mëmës, të literaturës fetare islame.

Institucionet dhe titullarët muslimanë sot, pas një periudhe të gjatë të diktaturës, theksojnë me forcë ngriqen e moralit të popullsisë shqiptare. Vetëm një popull me moral të lartë mund të ndërmarrë e të kryejë vepra të mëdha. Vetëm njerëzit me moral të lartë mund të zhvillojnë e të çojnë deri në fund aktin e madh të rilindjes sonë kombëtare. Por që të kryhet kjo, domosdoshmërisht duhet të mendojmë e të punojmë sëbashku, duhet domosdoshmërisht të veprojmë se bashku. Pikërisht bashkëpunimi që sot përcillet aq fuqishëm në radhë të parë nga institucionet fetare islame të Kosovës dhe të shqiptarëve të Maqedonisë, është mesazh për një të ardhme më të mirë. Dhe e tërë ajo nuk është e rastit. Eshtë popullsia muslimane shqiptare në këto vise që ka qënë më e diskriminuara, më e përvuajtura, qoftë në vatrat stërgjyshore, qoftë në krahasim me bashkëatdhetarët e vet në Shqipëri.

Si e tillë, ajo e ka pasur më të nevojshme komunikimin e afërsinë me njëri-tjetrin, unitetin, bashkëpunimin e bashkimin kombëtar. Prandaj dhe toleranca ndaj bashkëatdhetarëve me fe qetër në viset shqiptare dhe vizioni për fatet e përgjithëshme të kombit tek ajo ka qënë më i qartë dhe më i fuqishëm. jo më kot mesazhi për bashkimin e unitetit kombëtar, neve në Shqipëri, na erdhi nga Kosova. Pikërisht në Kosovë nisi Lëvizja e Pajtimit të Gjaqeve. Dhe, kudo që ndodhën këto pajtime, gjithnjë të pranishëm kanë qënë ulemaja dhe hoxhallarët.

Megjithëse ndaj ulemasë dhe ndaj isntitucioneve që ata drejtojnë herë pas here kanë "rënduar" akuza të shumta se po e, "politizojnë fenë islame", se "janë pasivë ndaj nacionalistëve e separatistëve shqiptarë', se 'i përkrahin ato", dhe kundra disa krerëve fetarë j'anë marre edhe provokacione fizike e keqtrajtime, titullarët dhe hoxhallarët nuk e kanë ndalur veprimtarinë e tyre. Aktivitetin e tyre fetar në shërbim të kombit ata nuk e kanë konceptuar si parzmore të nacionalizmit por si ndihmë për ekzistencën e vetëmbrojtjen e popullsisë shqiptare.

Sipas deklaratave të shumë hoxhallarëve, veprimtaria e tyre është kryer brenda suazave të përcaktimeve ligjore dhe është një detyrë humane. Hoxhallarët shqiptarë nuk kanë manipuluar me fenë për qëllime shovù-ùste, përkundrazi, ata kanë predikuar te besimtarët muslimanë tolerancën fetare dhe vetë përmbajqen që lejon Kur'ani dhe kanë ndihmuar për ngriqen morale e arsimore dhe për vëllazërimin midis shqiptarëve me fe të ndryshme. Ata në Kosovë e gjetkë nuk pranuan të bëhen pre e politikës së ditës e t'i kundërviheshin populltt të vet. Kështu u gjetën në radhët e masave në referendumin për ardhmërinë e Kosovës dhe në referendumin për ardhmërinë e shqiptarëve në Maqedoni dhe në Mal të Zi, etj.

Institucionet islame, si institucione të ndërtuara nga populli dhe të mbajtura prej tij, gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, më shumë se kurrë, janë ndodhur në krah të 'popullit të vet.

Në kuadër të përpjekjeve të fesë islame për unitetin kombëtar, nuk mund të lëmë këtu pa përmendur dhe përpjekjet e ulemasë dhe të hoxhallarëve në Republikën e Shqipërisë, që me tolerancën e tyre ndaj bashkatdhetarëve të vet ortodoksë e katolikë, fillimisht kanë qëndruar larg politizimit e grindjeve fetare. Ndërkohë titullarët e fesë islame kanë kundërshtuar me vendosmëri provokacionet e disa klerikëve ortodoksë, që synuan t'i mbulonin thonjtë e shovinizmit të egër grek ndaj trojeve e ndaj popullsisë shqiptare me shpi@et ndaj muslimanëve atdhetarë shqiptarë. Megjithatë, përpara udhëheqjes së fesë ndër muslimanët në Shqipëri mbetet shumë për të bërë për çështjen kombëtare shqiptare.

Sot opinioni ndërkombëtar është sensibilizuar për problemin kombëtar shqiptar. Kjo u arrit në radhë të parë në sajë të qëndresës së vetë shqiptarëve muslimanë të Kosovës e të viseve të qera shqiptare në ish jugosllavinë. Eshtë detyrë e ulemasë dhe hoxhallarëve të Republikës së Shqipërisë që t'u ndodhen në krah hoxhallarëve të Kosovës për t'i ndihmuar në njohjen e mëtejshme dhe në zgjidhjen e drejtë të problemit kombëtar shqiptar. janë shumë vende sidomos nga shtetet islame që ende nuk kanë information mbi fatin e kombit shqiptar. Kjo u vu re edhe gjatë Kongresit Botëror Islam, organizuar në Medinë në verën e vitit 1992. U takon së pari titullarëve mslimanë të Republikës së Shqipërisë që të aktivizohen për të kapërcyer këtë prag njohjeje.

Bashkëpunimi kombëtar politik, ekonomik, kulturor, shkencor që po zhvillohet sot midis shqiptarëve, pa marrë parasysh kufirin shtetëror, bën të domosdoshëm dhe bashkëpunimin fetar mbi baza kombëtare. Besojmë që ky simpozium do të jetë një ogur i mbarë për mbarëvajtjen e këtij bashkëpunimi!.

* Marrë nga: "Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët", Simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.


__________________

[INDRITI]

Kohet e fundit shume zera ka per Islamin.
disa e quajne pe te drejte fe qe pengon shkencen, apo fe e prapambetjes apo fondamentalizem.
Pra sajohen shume gjera kunder kesaj feje.
Midis shume gjerave te sajuara eshte edhe perhapja e kesaj feje me dhune.
por tani le te shohim pak me syrin asnjanes kete problem, a u detyruan shqipetaret (dhunuan) kur pranuan kete fe?
Falenderimet i takojne Allahut te Madheruar i Cili urdheron ne Kuran e thote:
Thirr ne rrugen e Zotit tend me urtesi e keshille te mire dhe diskuto me ta ne menyren me te mire.( kurani,17:125)
“A do ti detyrosh ti njerezit qe te behen besimtare?!”(kurani,10:99)
“Nuk ka detyrim ne fe,rruga e drejte eshte e dalluar shume qarte nga ajo e padrejta…”(kurani,2:256)
“Ju keni fene tuaj e une kam fene time.(kurani,109:6).


Atehere le te japim disa fakte historike mbi perhapjen e Islamit ne shqiperi.
Perhapja e kesaj feje ne shqiperi u be ne dy periudha:
Periudha paraosmane dhe periudha Osmane.
Ne kete postim po shkruaj vetem per periudhen paraosmane.
Ja disa nga rruget e depertimit te kultures Islame ne trojet Ilire:
Studjues Shqiptare si Nexhat Ibrahimi e Sami Frasheri konstatojne qyteterimi Islam ne Europe dhe ballkan ka depertuar kryesisht nga perendimi nepermjet Andoluzise(spanjes) nga jugu nepermjet Mesdheut dhe Sicilise dhe nga Verilindja nepermjet Hungarise.
Po ashtu eshte vertetuar se kultura Islame ke qene e pranishme ne Adriatik dhe ne viset bregdetare qe ne shek. e tete.
Pra takimet e para me islamin ballkanasit i paskan bere rredh tre shek. para se Turqit osmane te depertonin ne keto treva.
Keto takime kene qene kontakte tregetare, Dipllomatike,levizje misjonaresh te ndryshem migrime dhe shperngullje individuale apo massive drejte trojeve ballkanike dhe Ilire ne vecanti.
Pra fillimisht kane qene tregetaret muslimane (arabe e jo turq) ata qe kane sjelle me vete kulturen Islame ne trevat Ilire.
Dihet se arabet jane te njohur per tregetine e tyre jo sot por qe edhe ne kohe te lashta madje edhe para se te shpallej Islami si fe. Ata kane depertuar nepermjet mesdheut me anijet e tyre tregetare dhe shpesh here kane pasur kontakt me Iliret.
Keto lidhje kane qene shume te hereshme dhe kjo argumentohet nga fakti se ne trojet ballkanike dhe ne ato Ilire ne vecanti jane gjetur monedha argjendi te perudhes se Khalifit Mervan II( 744-750).
Keto monedha jane gjetur ne disa fshatra te Mostarit dhe ne fshatra te Labunes(ndoshta vlora quhej keshtu).
Ne keto monedha ne njeren ane te tyre ishte e shkruar sureja El- Ihlas ne mes ishte formula e njehsimit te Allahut( dmth. Shehadeti) ndersa ne anen tjeter te saj ishte shkruar ajeti 33 i sures Teube.
Nje nga tregetaret e asaj kohe qe ka shkelur truallin shqipetar ka qene El Idrisi se bashku me Udhepershkruesin musliman Ibn Havkali. El Idrisi ne Udhetimin e tij gjate bregdetit adriatik deri ne Trieste dhe neper bregdetin e shqiperise e deri ne bregdetin grek tregon se: Ne keto troje ka nje bujqesi te zhvilluar dhe tregje te vershuara nga zejtare dhe artiste muslimane,gjithashtu flasin edhe per lagje muslimanesh ne Palermo dhe per plot shkolla , bibloteka e dijetare muslimane

Te mbetemi po tek tregetaret.
Pervec te tjerash tregetaret muslimane qofte arabe apo edhe te tjere fqinje kur kane gjetur vende te fortifikuara ne trojet Ilire kane vendosur qe se bashku me famijljet e tyre te jetojne aty dhe kjo ka ndodhur ne shume raste kryesisht ne qytete bregdetare apo neper fusha pjellore. Kjo ka ndihmuar shume ne formimin e vendbanimeve muslimane ne trojet tona.
Keto vendbanime fillimisht ishin te pakte por me kalimin e kohes u bene mjaft te perfillshme.
Ne kete kuader ka te dhena se ne berat dhe rrethinat e tij qe heret kane ardhur arabe si misjonare,tregetare por edhe per te banuar. Keshtu mendohet se toponimia e fshatit Arapaj (arabaj i quajtur dikur) prane roskovecit e ka marre emrin nga keto te ardhur po ashtu edhe nje tjeter fshat me te njenjtin emer ke edhe ne Durres..

Dihet se pas renies se Dinastise Emevite ne damask, shtetin Islam e qeverisi nje tjeter dinasti ajo abasite me qender ne bagdad. Duke qene ne ndjekje te njepasnjeshme disa nga familja emevite u detyruan te emigrojne drejt Andoluzise apo spanjes se sotme dhe me perkrahjen e muslimaneve te atjeshem arriten te formonin Khalifatin Islam Emevi te andoluzise.
Ketu fillon nje kapitull i ri ne lidhje me mardheniet e muslimaneve me popujt ballkanike.
Keshtu Sllovenet dhe kryesisht Kroate nga dalmacia hasen ne Spanje e Sicili si trupuroje te khalifit, si luftetare te tij po ashtu edhe si shtetas.Duke u ndodhur ne brendesi te ketij halifati patjeter qe ka pasur edhe shume prej tyre te konvertuar ne muslimane. Thuhet se ne pallatin e Khalif Hakemit te pare(791-822) ka pasur rreth 2000 gardiane me origjine kroate.
Ky numer i madh gardianesh deshmon per ndikimin qe ka pasur Islami tek keto njerez dhe per ndikimin qe do te kishte ai pasi keto te ktheheshin ne trevat e Ballkanit.
Po ashtu vlen te permenden edhe mardheniet diplomatike ku shume te krishtere duke pare drejtesine Islame kane vendosur te pranojne kete fe.
Me kete rast po permendim se ne vitin 922 i derguari i mbretit bullgar njofton khalifin Abasid ne bagdad El Muktedir Bil-lah se ai vete kishte pranuar Islamin sebashku me familjen e tij. Po ashtu edhe sunduesi Kroat princi Tomislav kishte pranuar islamin dhe bashkepunonte me khalifim musliman Abdurrahmanin III. e ne shenje te ketij bashkepunimi ata shkembyen edhe dhurata. Nder arsyet e ketyre lidhjeve kane qene synimi i fuqive tregetare evropjane qe te zhvillohet nje tregeti e frutshme me vendet e lindjes se afert sidomos me Egjiptin dhe Sirine nepermjet te cilave do te kalonte edhe rruga per ne lindjen e larget.
Po ashtu nje tjeter tregtar i madh musliman deshmon se ne luften Hungarezo-Bizantine qe u be ne vitin 1151-1155 ne ushtrine Hungareze kishte shume muslimane.
Nje ndikim per depertimin e kultures Islame kane qene edhe lufterar e shumta qe jane bere me te krishteret e sidomos me bizantin. Dihet se pas cdo lufte kishte robber te zene nga te dy palet dhe kjo u shfrytezua mjaft mire nga muslimanet duke i trajtuar mire dhe duke ju treguar atyre per alternativen Islame. Keto njerez pasi pranonin Islamin liroheshin dhe kur shkonin ne vendet e tyre propagandonin kete fe.
E njenjta gje ishte edhe me roberit Muslimane te cilet edhe ne burg flitnin dhe ftonin ne kete rruge.
Vlen te permenden edhe shpernguljet masive qe jane bere ne drejtim te ballkanit.
Pak me lart cekem halifatin e andoluzise i cili gjithmone luftohej nga Spanjollet e krishtere.
Te krishteret dalengadale arriten qe ta rrezonin kete shtet, derisa ne vitin 1212 muslimanet kishin ne sundim vetem kryeqendren e ketij shteti Granaden.
Granada ra ne 1398 . dhe deri ne kete kohe shume muslimane te andoluzise u largoan ne drejtim te ballkanit.
Me renien e grenades u shenua edhe renia e andoluzise Islame dhe muslimanet e cifutet qe jetonin ne kete shtet u vune perballe dy zgjedhjeve. Ose te pranonin krishterimin ose te largoheshin nga vendi i tyre.
Ata qe nuk pranuan asnje nga keto oferta u vune perpalle likujdimeve fizike, duke u djegur neper turra drush, apo duke u murosur neper dritare xhamish.
Numri i muslimaneve dhe cifuteve qe jane larguar pas renies se grenades arrinte deri ne 450 mije persona, ku shumica kuptohet qe ishin muslimane.
Pra ashtu si neper viset ballkanike edhe ne shqiperi ka ardhur nje fluks i konsiderueshem muslimanesh te cilet u vendosen aty pergjithmone dhe ndoqen bindjet e tyre fetare, po ashtu duke ndikuar per mire edhe tek popullsia vendase.
Nje fakt tjeter i rendesishem per depertimin e islamit ne ballkan ka qene edhe prezenca e madhe qe kane pasur muslimanet ne mbreterine bullgare gjate mesjetes.Historianet kane vertetuar se trojet Ilire gjate viteve 815-1018 Kane qene ne sundimin Bullgar. Sundim qe ka pasur depertuar deri ne Durres.Dhe nuk diskutohet qe ne kete kohe ka pasur edhe mjaft muslimane shqipetare. Nisur nga kjo po permend se ne vitin 864 car Borisi merr vendim qe te konvertoje te gjithe muslimanet ne te krishtere. Po ashtu ky vendim , si edhe vendimi per djegjen e e mijera librave Islame u pelqye dhe u miratua edhe nga vete papa Nikolla I.(864 –868).Ne lidhje me kete problen eshte ruajtur nje deshmi ne kreun CIII te letres se njohur te ketij pape,i cili i pergjigjet keshtu pyetjes se cdo behet me librat heretike(islame).:Ai thote si te demshme qe jane keto libra dorezojani Zjarrit.
f. rracki deshmon se kur arabet kalonin neper ujedhesen ballkanike kane qene teper te vemendshem dhe gjithmone shperndanin libra te fese se tyre.
Dr. Lujo thaller. Deshmon se ne keto kohe Bullgaria ka qene me shume muslimane, dhe pasi jane dhunuar shume prej tyre u rikthyen ne krishterim kurse ne lidhje me librat Islame thote se ato u dogjen Plotesisht.
Ky eshte nje shembull tipik per konvertim me dhune dhe jo ai i shqipetareve ne islam sic do ta vertetojme.
Se fundi po permend shkurtimisht edhe rolin e shume misjonareve muslimane te cilet largoheshin nga vendi I tyre vetem e vetem per te shperndare kete fe dhe per ta bere ate sa me te njohur ne treva ku numri i muslimaneve ishte i pakte.
Keto misjonare kane qene te paisur me nje educate dhe kulture te admirueshme , qe ka lene shume mbresa tek paraardhesit tane,po eshtu ata kane qene te armatosur fort edhe me dashuri ,meshire dhe devotshmeri.
Nder te tjere une po permend rastin e Sari salltekut. i cili i maskuar si murg Katolik ka predikuar Islamin ne rrethinat e krujes e njekohesisht edhe ne kosove Ai ka shkelur ne trojet Ilire qe ne vitin 1161 dmth perpara se turqit te shkelin ketej.

Meqe kudo folem me data tani po permendim shkurtimisht edhe datat kut turqit shkelin ne keto troje.
Ne 1380 ta marrin Manastirin, ne 1382 Prilepin, me 1358 Ohrin, me 1391 marrin Shkupin me 1836 marrin krujen e shkodren qe me vone u detyrua tja dorezoje venedikut. Me 1839 Osmanet korrin fitore kunder forcave te bashkuara ballkanike.Apo sic u quajt beteja e Kosoves.
Pra sipas ketyre te dhenave historike deshmohet se Islami ka qene ekzistues ne trojet tona dhe ai nuk erdhi nga Turqit.
Kete deshmon edhe Eqerem Cabej I cili thote: Trojet Iliro-Shqipetare kane rene nen ndikimin islam perpara pushtimit turk ne shek.15.
Indriti

[INDRITI]

Vleresimi:





Dihet qe Shqipetaret banojne kryesisht ne viset kodrinore gjate bregut lindor te adriatikut.Ata jane nje nga popujt me te lashte te Evropes.
Eshte faktuar historikisht se Osmanllinjte kane filuar te duken ne viset Ballkanike rreth viteve 1354 kohe kur keto vise benin nje jete feuedale dhe vuanin ne sundimin e kalbesirave Bzantine te Bullgareve e Serbreve Ortodokse despotike.
Gjate viteve 1340-1347 Serbet kishin pushtuar te gjithe trojet Shqiptare qe nga lumi Danub e deri ne kanalin e Korintit ne jug te Morese.
Sllavet barbare shqipetareve qe nuk pranonin Ortodoksine ju benin tortura te llojllojshme dhe ky ndoshta ishte edhe nje shkak qe Osmanet te depertonin me lirisht ne Rumeli.
Nga genocidi Serb dhe nga egersite e tij shume shqipetare Epiriote u detyruan qe ne vitin 1348 te largohen nga vatrat e tyre per tu vendosur ne More,Peloponez.
Epiriotet qe ne vitin 1336 per te shpetuar nga internimet Bizantine kishin kerkuar ndihme nga Princi i Ajdinit Umur Bej ne Anadoll.
Sulmi i pare Osman ne Ballkan u shenua 1387 per te vazhduar dy vjet me vone me me betejen e kosoves me 20 qershor 1389.
Shqiperia qendroi edhe disa kohe jashte sundimit Osman fale qendreses se tyre dhe udheheqjes se Skenderbeut.
Osmanllinjte arriten te vejne sundimin e tyre gradualisht ne trevat Arberore, keshtu 11 vjet pas vdekjes se Skenderbeut ne vitin 1468 Kruja ra .
Durresi ra ne vitin 1501 ndersa Tivari qe isjte porte veriore e vendit u dorezua me kondita ne 1571.
Po ashtu ja vlen te theksohet se Shqiperia nuk ka rene kurre plotesisht nen sundimin Osman megjithese ka qene shume e varfer. Eshte vertetuar se shume malesi Shqipetare kane qene krahina autonome si psh. Mirdita, ortodokset e Sulit e Himares malesia e Kurveleshit etj.
Kete ne nje fare menyre e ka pohuar edhe pr.dr. Herman Gross ne “ekonomia Ballkanike” ku thote se:…Shqiptaret gjate pese shekujve qe kane bashkejetuar me Turqit osmanlli,ne saje te aftesive te adaptimit dhe te talenteve te tyre si nenpunes, kishin zene shkallet me te larta ne qeverine e Stambollit dhe kishin luajtur role te rendesishme per perandorine.Mirepo nga ana tjeter fiset Shqiptare jetonin te lira e te pavarur ne malet e Shqiperise….
Po ashtu edhe prof. Robert Matran shprehet se”Drejtuesit Osmane nuk kane pasur vullnet per asimilimin e popullsive te pushtuara,ata nuk bene as osmanizem e as islamizem te detyruar, perndryshe si do te shpjegonim ruajtjen e gjuheve Greke , Bullgare apo serbe …”
Per mosperdorimin e dhunes ne perhapjen e fese Islame mund te permendim edhe thenien e dr. Ciro Truhelka i cili shprehet se:”Eshte mendim i gabuar se Islamizmi eshte perhapur me dhune.ekzistojne argumente te shumte qe e hedhin poshte kete.Une po permend vetem nje dhe dhe ai eshte se shekulli i 19 nuk do te gjente asnje te krishtere dhe asnje kishe e manastir ne ballkan,sikur ky Islamizem te perhapej me dhune shteterore.
Ashtu sic e shpjeguam radhen e kaluar procesi i islamizimit ne balkan ka qene shume me i hershem se sa prania e Osmanllinjve. Ky Islamizim lujti rol shume te rendesishme ne shume drejtime. Me kryesorja eshte se ai sherbeu si nje fotifikate per te shpetuar vendin nga fqinjet grabitqare qe kishin qellime asimiluese.Shume studjues qe jane marre me historine fetero-politike te shqiperise jane te mendimit se po te mos ishte perhapur Islamizmi ne gadishullin e Ballkanit,sidomos ne shqiperi,shqipetaret nuk ka dyshim se do te ishin asimiluar nga serbet apo Sllavet ne pergjithesi.
Nje cilesi qe duhet vene ne dukje eshte se Turqit vendet e pushtuara i qeverisnin po me vendas, madje edhe me te krishtere mjafton qe keto te krishtere ti qendronin besnik sundimit te Sulltanit.Shqipetaret ne pergjithesi muslimane e te krishtere tashme ishin te ndergjegjesuar per rrezikun Sllav dhe preferonin te ishin nen mbrojtjen e perandorise se madhe Osmane dhe te jetonin ne kete perandori me te drejta te barabarta me Turqit.
Eshte nje e vertete historike se ne luften Osmano –Ruse te viteve 1853-1856. perkrah Osmaneve kane luftuar edhe shume shqiptare te feve te ndryshme(muslimane , katolike.)
Po ashtu edhe osmanllinjte ishin te ndergjegjshem per rolin e Shqiptareve ne ruajtjen e ekuilibrave ne ballkan prandaj i vleresonin dhe i nderonin ato. Nga ana tjeter edhe Shqipetaret u bene te vetedijshem per kete.
Shikoni se cfare shkruan Sami frasheri Ne gazeten”Tercumani Shark”(Zedhenesi I Lindjes)ne kohen e lidhjes Shqiptare te Prizrenit me 22 dhjetor e tre janar 1878, duke I konsideruar shqipetaret elemente te rendesishem per Rumeline ai vinte ne dukje se”…Qellimi i Rusise eshte qe te grabise viset Turko-shqiptare dhe te ju a dhuroje ato Serbeve Bullgareve e Grekerve dhe keshtu ta fshije nga harta Shqiperine Ilirjane..po edhe Shqipetaret jene te vendosur per te mbrojtur tersine tokesore dhe do te luftojne per autonomine kombetare te tyre.. Mirepo shqiptaret ne ballkan kane mbetur vetem,kerkojne bashkepunim me turqit kunder armiqve te perbashket qe po pushtojne rumeline pra edhe Turqia ka nevoje per ndihmesen Shqiptare.
Po ashtu edhe patrioti Nikolla Naco thekso se: Vazhdimi i Shqiperise ne ballkan mund te sigurohet me egzistencen e shtetit Turko –Osman.
Te njenjten gje e ka theksuar edhe poeti i madh katolik, franceskani dhe prifti i njohur Gjergj Fishta i cili ne kryevepren e tij “Lahuta e Malcis”shprehet:


Por pse na te vogjel jemi
Pse kend fis e vella nuk kemi
Na sot shkjaut smund ti bajme balle
Qi po don tna perpije gjalle
Prandej thom se e lyp e mara.
Qi edhe sot na si perpara
Te rrijme ngjit me mbret te Stambollit
Per me i bamun balle Nikollit…



Po ashtu nje rol shume te rendesishem per shperndarjen e Islamit ne truallin Shqiptar kane luajtur edhe martesat qe beheshin me gra te krishtere. Ka pasur shume raste kur muslimanet kene kerkuar te martohem me te Krishtere dhe nuk kane hasur asnje pengese nga prinderit e vajzes.
Meshkujt qe lindnin nga kjo martese edukoheshin ne fene Islame ndersa femrat lejoheshin nga i ati qe te edukoheshin si kristjane madje te merrnin pjese dhe ne ceremonite fetare se bashku me nenat e tyre.Kete gje e ka vene re edhe historiani Anglez George findlei.i cili shprehet se mardheniet e shqiptareve te krishtere e muslimane jane shume me miqesore se mardheniet qe kane muslimanet shqiptare me turqit Osmanlli.
Po ashtu edhe nje klerik anglikan bashkekohes i Xh. Gordon Bajronit ne kujtimet e tij shkruan seuhamedani shqiptar ne besim nuk eshte i ngrire. Ai shpesh merr per grua nje te krishtere, merr me vete djemte ne xhami ndersa vajzat i le te shkojne te kishe me te jemen, kurse edhe ai vete shkon me rradhe ne te dy qendrat e kultit”
Kjo tolerance e shprehur nga te dy palet me vullnet te lire mbetet me e fuqishme nga pengesat e kishes e cila grate qe ishin martuar me muslimane, nuk i pranonte ne gjirin e vet dhe nuk ju kryente atyre ceremonite fetare. Por kjo sjellje e prifterinjve ndikoi negativish sepse keto gra te zemeruara nga keto qendrime kishtare, perqafonin fene e bashkeshorteve te tyre, sigurish duke ruajtur ndonje forme bestynie apo zakoni Kristjan.
Shume keqdashes te Islamit pretendojne per ushtrim dhune nga pushtuesi Osman per perhapjen e mendimit Islam ne shqiperi. Ata mendojne se Islami ka vepruar ashtu sic vepruan armiqte e tij me te. Mjafton tju kujtojme ketyre zoterinjve perdorimin e forces per clirimin e varrit te shenjte, apo per konvertimet me dhune te muslimaneve ne Spanje.Kur keto njgjarje nenkuptojme me masakra te pergjakshme qe kane marre miljona jete njerezish. Ketu nuk po permendim periudhen e pushtimeve koloniale te vendeve Islame e cila shenone nje nga kapitujt me makabrete histories njerezore.
Filozofi i madh Shqiptar dhe i respektuari ne jete te jeteve nga shqiptaret i madhi Sami Frasheri ka shkruar se: Nuk ju mjaftuan Evropjaneve keto krime por u tubuan nga te gjitha anet e europes nen flamurin e kryqit dhe disa here atakuan vendet Islame…Kjo veper e tyre mbete nje turp i madh qe do te na e perkujtoje historia deri ne diten e kijametit.
Samiu analizon demin e madh qe shkaktuan kryqezatat ne dy segmente:
1- Demi material dhe 2- demi kulturor . Ai shprehet se:…U vrane dijetaret u dogjen shkollat e librat dhe cdo njeri filloi te merret me shpate e lufte”
Hadrian Renaldi per trajtimin e problemeve te fese Islame eshte shprehur se: nuk ka ne bote besim i cili te kete qene kaq keq i komentuar nga armiqte e tij dhe qe u eshte shtruar aq shume mllefit sikur Islami.
Kurse Volteri ka pohuar se: Atehere ka pasur me shume kallogjere bizantine qe shkruanin kunder Islamit sesa kishte jenicere ne ushtrine Turke.
Megjithese Osmanet nuk ushtruan asnje rast dhune ne shqiperi ata me ardhjen e tyre krijuan nje atmosfere me te favorshme per perqafimin e perhapjen me tutje te Islamit.Me ardhjen e Turqve u sigurua levizja e lire e shqiptareve ne drejtim te vendeve te lindjes.
Fillimisht besimi Islam u perqafua nga familjet apo mjediset ku si pasoje e punes se dobet te kishes ishte krijuar nje vakum i madh shpirteror.
Po ashtu ka pasur edhe raste te pranimeve masive e sidomos kur e pranonte fene ndonje njeri qe ndikonte ne tere familjen apo fisin.
Keshtu kemi rastin e pranimit te islamit nga djali i madh i Teodor Muzakes i cili vjen me nje shkrese te Sulltan Fatihut ku urdherohej te ruheshin e mbroheshin traditat dhe gjurmet historike te Beratit.
Ne lidhje me perhapjen e Islamit ne vendin tone jane dhene edhe shume mendime.
Shume studjues te huaj e kane vleresuar islamizimin e shqiptareve duke theksuar rolin e madh qe ka luajtur ai ne ruajtjen e egzistences kombetare.
Ja psh. Se cfare thote Italiani Roberto Marocco” Islamizmi i Shqiperise ka qene nje prite kunder trysnise Sllave ashtu sic ka qene edhe katolicizmi kundrejt Greqizimit te favorizuar nga Bizantinet”
Pra sipas te njenjtit aotur vetem nepermjet Islamit mund ti behej balle asimilimit Sllav te instucjonalizuar. Kjo vihet re edhe nga kodi i vene prej Car Dushanit (1336-1356)ku thuhej: Sa i perket herezise latine dhe atyre qe terheqin besimtaret ortodokse ne fene e tyre (sigurisht ketu e ka fjalen per katoliket e muslimanet) autoritetet duhet te perpiqen ti konvertojne te gjithe ne fene e vertete. Nese nje i tille nuk deshiron te konvertohet, do te denohet me vdekje.. pasuria e te gjithe atyre do te konfiskohet dhe do te behet edhe shume me teper ne kete drejtim”

Shqiptaret pranuan Islamin se e kuptuan se ai nuk ishte ne asnje menyre mohim i vlerave qe permbanin besimet e mepareshme por per kundrazi ai i ngrinte keto vlera edhe me lart dhe ne nje atape te re zhvillimi.
Ata e kuptuan se Islami nuk kishte te bente fare me idhujtarine,idolatrine ,paganizmin.me injorancen e shprehur ne klerin qe deri atehere u kishte sherbyer atyre nga ana shpirterore.Ne fene Islame Njeriu eshte i lire te zgjedhe besimin e tij dhe askush nuk mund te jete ndermjet Zotit dhe njeriut. Po ashtu ata moren vesh se Islami nuk shenjteron askend dhe keto mesime bene te inkurajonin alternativen e re qe po perhapej anekend vendit.

Por tani liond pyetja se cfare ndihmese dhane Pushtimet Osmane per perhapjen e Islamit?
Nuk duhet mohuar qe edhe ato dhane nje goxha ndihmese duke bere te mundur qe kjo fe e kulture te mesohej nga njerezit.
Kjo gje u arrit nepermjet ndertimit te xhamive te shumta . medreseve, shkollave te mesimit te kuranit, hadithit etj.
Nje turist i famshem perandorise Osmane i cili vizitoi te gjithe vendet perandorake Osmane shkruan per numrin e madh te xhamive ne shqiperi sidomos ne dy qytetet me te medhej te asaj kohe, Elbasanit dhe Beratit.
Ai keto shkrime i ka permbledhur ne librin e tij Sej-jahatnamesi” i cili u perkthye ne shqip ne vitin 1930.
Ai shprehet se: Elbasani ka 40 xhami nderte cilat me e vjetera eshte ajo e Fatihut mbi porten e Kalase qe ka shume xhemat(njerez qe fallen).
Midis Kalase eshte xhamia e Gazi Sinan pashes .Me pas ne treg eshte xhamija e Hasan Balliut. Pas saj vjen xhamia e re ,xhamia e hijeshme e lepurit ajo e Sinan Beut e vazhdojne edhe shume te tjera drejt gjyqit.
Vec kesaj Elbasani ka edhe 20 medrese qe shpjegojne Fjalen e Zotit ,e fjalen e Profetit, ka institute Hafizesh edhe mjaft shkolla fillore.Ne Elbasan ka edhe nji namazgja te madhe e te bukur shtrue me nji lendine qi bleron si kadife dhe eshte e rrethueme me 57 Selvi te medha e te bukura…

Me pas i njenjti person permend edhe 30 xhami te tjera te qytetit te Beratit, ku me kr ishin: xhamija e Bajazitit ne qender te qytetit, xhamija e Uskurliut, qe eshte e rrethuar me shume medrese e institucjone bamiresie.
Me pas permend edhe xhami te tjera si ate te Hundqarit.
Ate te Gazi Murat Pashes, xhamine e Celebi Murat pashes e shume e shume te tjera.

Perves kesaj ai skruan edhe per 14 xhami ne gjirokaster , per 8 xhami ne Kavaje po ashtu ka gjetur xhami edhe ne qendra te vogla si Tepelena,Delvina ,Libohova,permeti Skrapari etj.
Pra keto kane qene mjediset e pershtatshme qe krijoi Pushteti Osman per perhapjen e mesimin e islamit dhe kurre nuk perdori force per konvertim.
Kjo deshmohet edhe nga prania e mjaft te krishtereve qe nuk e nderruan fene.
Konvertimi behej me deshire, madje duhej ti behej edhe nje kerkese keshillit te sheriatit ku duhet te theksohej se e nderron fene me kerkesen e vullnetin e vet.
Pasi kjo kerkese nuk refuzohej nga keshilli i sheriatit behej edhe nje ceremoni e vogel ku merrnin pjese anetare te klerit te dy besimeve.
Ja tani edhe nje forme kerkese e bere nga i krishteri Andrea Kuka.
Une i nenshkruari Andrea Kuka nga kalaja e Beratit i bej kerkese keshillit te nalte te sheriatit te ketij qyteti se me deshiren e vullnetin tim kam vendosur te kaloj ne fene Islame me emrin Hasan.
Jo vetem kaq por porta e larte kishte dhene urdhera te prera per mosprekjen e objekteve te kultit kishtar po ashtu edhe mosprekjen e pronave te tyre.
Ne vitin 1604 arqipeshkvi Katolik i Shkupit informon Romen se shqipetaret ndiqen me shume nga Kisha ortodokse sesa nga turqit Muslimane.
Po ashtu edhe nje tjeter ndihmese per perhapjen e shpejte te Islamit kane dhene edhe te krishteret shqiptare. Ja vlen te permendet se ne vitin 1680 shume te krishtere dhane te holla dhe ndertuan nje xhami ne Lagjen Muratcelepi.

Kjo nuk eshte gjithcka per Islamin ne vendin tone.
Meqenese u zgjata shume po e nderpres ketu per te vazhduar me nje shkrim tjeter ku do te tregoj disa nga shume shkaqet qe shqiptaret braktisen Krishterimin dhe perqafuan Alternativen e re.
Pres reagimet tuaja.
Indriti.


__________________

[INDRITI]

A u perhap Islami me dhune nga Osmanet?
Me se miri per kete ceshtje eshte qe tju leme fjalen histiorianeve te ndryshem qofshin te Krishtere apo Muslimane, qofshin Shqiptare apo te huaj.

Ta fillojme me historianin tone Ferit Duka i cili eshte konsideruar si nje nga studjuesit me te mire te periudhes Osmane.
Ai ne lidhje me kete ceshtje ka shkruar: “Faktoret qe percaktuan perhapjen e Islamit ne tokat Shqiptarejane te ndryshem,por nje gje duhet thene: Nuk ka patur nje politike te zhvilluar Islamizuese me tendece te posacme nga nga sunduesit osmane. Te dhenat flasin se feja Islame eshte pranuar me deshire, nuk ka pasur dhune ne perhapjen e saj me qellim qe te imponohej si fe ne masat e popullit Shqiptar.”

Nga ana tjeter edhe etnologu e historiani Mark Tirta ka pohuar se Islamizmin e Shqipetareve nuk e sheh si dhune:”por si nje ftohje , si nje bojkotim i Shqiptareve kundr Krishterimit, e kryesisht kunder Ortodoksise Serbe, Greke e Bullgare qe shpinte ne shkombetarisim e tjetersim etnik.”


Ndersa Abdi Baleta kur potencon se prania e faktorit musliman ne Shqiperi ka qene faktor shpetimtar, permend edhe Arsa Millatovicin , armikun e madh te shqiptareve, i cili thote se; “Shqipetaret me perqafimin e fese Islame i shpetuan Sllavizimit”

Pervec kesaj edhe shume autore te huaj e kane mbeshtetur kete teze keshtu sipas I. Irwin ,R. Falaschi ,W.S.Dawis,Roberto Maroco della Rocca etj:” Islamizmi i Shqipetareve ka qene nje prite kunder presjonit Sllav,ashtu sikurse me pare pranimi i katolicizmit ka qene e ngjashme kunder Greqizimit te sjelle nga Ortodoksia Bizantine.”


Te njenjtet historiane pohojne se: “Shume katolike ne veri perqafuan fene e re. Dukej qe arsyeja e tyre ishte frika dhe urrejtja qe ushqenin per sllavet. Me kthimin ne fene Islame ata u bene aleate te barabarte me Turqit dhe per kete fituan sigurine kunder fqinjve Sllave, te krishtere.”

Po ashtu edhe studjuesi Serb V. Shkariq megjithese nuk i vjen mire me plot gojen pohon se:”Kalimi ne fene Islame ka qene tolerant ne pikepamje fetare dhe rralle jane detyruar te krishteret per te kaluar ne fene Islame. Te krishteret e kane nderruar fene vullnetarisht….”

Nje tjeter historian qe pohon perhapjen vullnetare te Islamit eshte edhe Aristidh Kolaj i cili ne librin e tij “Arvanitet” Athine 1885, shkruan se:” Eshte mendim i gabuar se Islamizmi eshte perhapur me dhune. Ekzistojne argumente te shumte te cilet demantojne kete. Une po permend vetem nje, e ai eshte se shek. i 19 nuk do te gjente asnje te krishtere dhe as nje kishe apo manastir ne ballkan, sikur Islami te perhapej me dhune shteterore.”

Te njenjtin mendim por te shprehur ne nje menyre tjeter ka edhe historiani musliman Ali ibn Maksud i cili ka shkruar se:” Sikur te kishin dashur Osmanllijte tu impononin gjuhen dhe fene e tyre popujve te ballkanit te cilet i sunduan per 22 breza, sot nuk do te kishte mbetur asnje jomusliman , ose person qe te mos fliste Turqisht”

Lidhur me shkaqet e konvertimit masiv te shqiptareve ne fene Islame studjuesi i thelluar i kesaj ceshtje Tomas w. Arnold pervec te tjerash ka theksuar se:” Eshte e mjerueshme ajo qe pohojne autoret e krishtere se Shqiptaret jane detyruar qe te pranojne fene Islame nen presjonin e dhunes e te haraceve te paligjshme . Keta autore nuk na ofrojne fakte per akuzat e tyre. Zmajevici kunvertimin e dy mije njerezve e arsyeton me numrin e madh te tatimeve dhe te taksave te tjera,por ai ne te njenjten kohe pohon se edhe muslimanet ashtu si edhe te krishteret paguanin te njenjtat taksa me perjashtim te tatimit personal, por ne vend te ketij tatimi ata paguanin zekatin”.(detyrim Islam per te gjithe te pasurit qe te njerrin 2,5% te pasurise se tyre).

Per lufterat qe kane bere muslimanet dhe per tolerancen Islame filozofi Frances Gustav Le Bon eshte shprehur se:”Eshte fakt se bashkesia boterore nuk njeh pushtues me zemergjere se Arabet, dhe fe me tolerante se feja e tyre”

Pra zoterinj te krishtere ku bazoheni ju qe Islamin e perhapi shpata dhe dhuna e instucjonalizuar? A mos valle pandehni se edhe muslimanet ecin sikur ju me moton “ o me ne o kundra nesh”?
Muslimanet per perhapjen e Islamit ne asnje rast nuk kane vepruar sic vepruat ju ne Spanje, apo ne lindjen e afert.

Per ta kuptuar edhe me mire ceshtjen e perhapjes se katolicizmit ne spanje po riperserisim ne menyre me te zgjeruar thenie e te madhit Sami Frasheri:”Persa u perket Evropjaneve atehere ata ishin ne injorancen me te madhe .Ata ushqenin fanatizem dhe nje urrejtje te madhe ndaj Muslimaneve.Ata jo vetem qe nuk u kenaqen me me rrezimin e Muslimaneve ne Andoluzi, por freterit e tyre themeluan gjyqe dhe nxjerrnin prej tyre djallin.Muslimanet qe nuk tregonin respekt ndaj tyre , filluan ti gjukojne me djegje. Keshtu shumica e ketyre te gjoreve u krishterizuan qe te shpetonin veten, mirpo edhe pasi u krishterizuan ata perseri u dogjen dhe u vrane me urdherin e freterve. Ne tere Andaluzine nuk mbeti asnje musliman.. kjo veper e tyre mbeti nje turp i madh qe do ta perkujtoje historia deri ne diten e kijametit, sepse kur muslimanet e cliruan Andoluzine ne te vepruan miresisht, gjukuan me drejtesi e bamiresi. Kjo eshte deshmi sipas deshmise se historianeve te tyre”



Pra vellezer te dashur keto ishin disa nga fjalet e historianeve te ndryshem mbi perhapjen e Islamizmit ne vendin tone, nese do ti lexoni me vemendje dhe do jepni nje mendim te pavarur fanatik apo fetar , tjeshte do ta kuptoni se si qendron e verteta.

Kjo patjeter qe nuk eshte gjithcka, ne vazhdim do te vijojme edhe me tema te tjera shume interesante.