Dialektet regjionale dhe izoglosat

[shendelli]

Duke e përjashtuar dallimin në mes të gjuhës dhe dialektit mund t’i kthehemi një çëshjeje më fundamentale: sa jane të qarta caqet mes ndryshueshmërive? Modeli kierarkik i trungut të zhvillimit familjar nënkupton se caqet në mes të ndryshueshmërive janë të qarta në të gjitha nivelet e trungut. A është kjo kështu? Në veçanti, është e mundur të fillojmë një trung të tillë kah poshtë, duke zbuluar ndryshueshmëritë e vogla e më të vogla, deri sa edhe të vijmë te niveli i folësit individual ('idiolekta'). Përgjigja duhet të jetë jo.




Nëse ne e konsiderojmë ndryshimin më të drejtpërdrejtë të dallimeve sa i përket gjeografisë, mund të jetë e mundur, nëse modeli i trungut familjar është i saktë, të identifikohet ajo që quhet dialektet regjionale brenda një varianti më të zgjeruar siç është Anglishtja. Fatmirësisht, kemi një sasi të zgjeruar të evidencës që ka të bëjë me këtë nga dega e saj e cila quhet Gjeografia Dialektike. Qysh në shekullin XIX, dialektologët në Evropë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës



( dhe në një shkallë më të ulët edhe në Britani ), e kanë studiuar distribuimin e disa shembujve gjuhësorë, siç janë grupe fjalësh sinonimike (psh. pail vs. bucket), apo shqiptimet e ndryshme për të njejtën fjalë, siç psh. Fjala farm (fermë), me ose pa bashkëtingëlloren e zëshme /r/. Rezultatet e tyre janë dhënë në hartë, duke treguar se cilët shembuj janë dhënë në cilët katunde (meqenëse gjeografia dialektike ka për t’u koncentruar në vendet rurale për t’i shmangur kompleksitetet e vendeve). Gjeografi dialektikë mund pastaj ta tërheqë një vijë mes vendit ku përdoret ai shembull dhe mes vendeve tjera ku i njejti shembull përdoret, duke treguar kufirin për secilin vend që quhet ISOGLOSS - Izoglosë, (nga Greqishtja iso - ‘njejtë’ dhe gloss - ‘gjuhë’).Veçoritë që dalin në të folmen e një katundi, do të hasen sërish në katundin fqi, por është e pamundshme të parashihet se deri në ç’distancë shtrihen ato. Kështu në Duvenë, kështjellë e rrethit të Savojës, emri i Gjenevës thuhet denva; megjithatë nuk është fjala për dy dialekte qartësisht të ndara, sepse për një fenomen tjetër kufijtë do të jenë të ndryshëm; kështu në Duvenë thuhet daue për dy, por ky shqiptim kap një zonë shumë më të ngushtë se shqiptimi denva; në rrëzë të Salevës, disa kilometra më tutje thuhet due.



Modeli i këtij trungu ofron një pohim shumë të rëndësishëm sa u përket izoglosave, domethënë se ato nuk duhet të kryqëzohen. Ky pohim del nga një hierarki në mes të shumësisë së modelit, i cili lejon vetëm dy marrëdhënie mes çfarëdo dy shumësie: secili është pasardhës i tjetrit, ose të dyjat janë 'motra’. Tani ta zëmë se një të ditur hipotetike të çështjeve, ku një shumësi më e gjerë L ngërthen dy pika, dy artikuj të caktuar x dhe y, ku krejtësisht këto të dyja përdoren nga tërë njerëzit që flasin po atë shumësi të gjërë L. Ne mund të bëjmë dallimin brenda shumësave L me apo pa x (+ x dhe - x), dhe ato me ose pa y (+ y dhe - y), por krejt këto kombinime të mundshme të këtyre shumësave ekzistojnë realisht: ka njerëz që kanë edhe (+ x, + y ), edhe të tjerët që nuk kanë as (- x, - y), dhe të tjerët që kanë vetëm një apo një tjetër (+ x, - y, ose - x, + y). Çfarë pastaj janë marëdhëniet në mes të shumësave të përcaktuar nga x (+ x, - x) dhe ato të përcaktuar nga y (+ y, - y)? Qartë, asnjëri nuk është pasardhësi i tjetrit, pasi që tërësisht e përmban tjetrin, por asnjëra nuk është motra e tjetrës, pasi që secila pjesërisht përmban tjetrën. Ky lloj i rradhitjes kështu është jo i përputhshëm me modelin e trungut të këtij lloji. Ka shumë paralele mbi këtë situatë hipotetike.Ta marrim vetëm një shembull, kemi dy izoglosa në Anglinë jugore që kryqëzohen, siç janë shfaqur edhe në hartën 1.1 (bazuar sipas Trudgill 1974b: 159 dhe ëakelin 1978: 9). Një izoglosë ndan vendin (kah veriu), ku fjala come është shqipëruar me të njejtën zanore si të asaj stood, nga vendi ku e ka zanoren e hapur ç ? ], si te shqiptimi i marrë (RP-Received Pronunciation), akcenti prestigj i Anglisë. Tjetra izoglosë e ndan vendin (në veri - lindje) ku r - ja e fjalës farm nuk është e theksuar, nga vendi ku gjendet. E vetmja mënyrë për t’u pajtuar me këtë shembull me trungun familjar të drurit gjenetik do të ishte nëse i japim përparësi një izoglose pas një tjetre, por një zgjidhje e këtillë do të ishte arbitrare dhe pastaj në çfarëdo rasti do t’i kishte lënë izoglosat tjera të nënrenditura, jo të lidhura, ku secila e paraqet një nën ndarje të një shumësi të ndryshuar, ku në fakt secila qartë paraqet një fenomen të thjeshtë. Nga këto zbulime, shumë dialektologë kanë ardhur në përfundim se çdo artikull ka shpërndarjen e vet përmes popullatës së asaj gjuhe, dhe se nuk ka asnjë arsye për të pritur artikuj tjerë të ndryshëm që kanë me pas shpërndarje identike. Ky duket të jetë i vetmi përfundim i arsyeshëm për ta ndarë nga agjenda, kështu që ne duhet të shprehim rezerva rreth shtrirjes së artikujve të ndryshëm; psh, lloji i artikullit që u referua më lartë, me izoglosat që gërshetohen në mënyrë kaotike, është më shumë e përbashkët në Gjermani se sa në Francë. Por kjo shpie te përfundimet e mëtutjeshme se izoglosat duhet që të përcaktojnë kufijtë e shumësave, përveç se në vështrimin e papërfillshëm, ku secila shumësi përbën vetëm një artikull; sikur që ne të mos mundim të bazohemi në izoglosat për të përcaktuar kufirin e shumësave, çfarë mundemi të përdorim? Duket se s’ka alternativë, dhe ne bijmë në pozitë të ngjajshme me atë të mëparshmen në diskutimin tonë që kishim mbi gjuhët: s’ka mënyrë për të përcaktuar kufirin e shumësave, prandaj që këtej ne duhet të konkludojmë se shumësat nuk ekzistojnë. Krejt çka ekzistojnë janë njerëzit dhe artikujt , dhe se njerëzit mund të jenë pak a shumë të njejtë me njëri tjetrin në artikujt që i kanë apo që i përdorin në gjuhën e tyre. Prandaj jo shqetësuese është se ky përfundim është së paku i vërtetë, ngritë çështje incidentale, siç janë ato se çka e përcakton sasinë dhe llojin e njejtësisë mes njerëzve. Një zgjidhje e modelit të trungut familjar u zhvillua herët në shekullin e XIX për të shpjeguar për llojin e fenomenit që ne posa ishim duke e marrë parasysh. Quhet TEORIA E VALËS, dhe bazohet në supozimin se ndryshimet në gjuhë shpërndahen jashtë prej qendrave të ndikuara deri te vendet që rrethojnë vendin e influencuar në të njejtën mënyrë sikurse edhe shpërndarja e valës prej një vendi ku hudhet guri në pus. Ky paramendim i ndryshimit të gjuhës është i drejtë dhe i saktë, dhe i pranuar nga në mos të gjithë shkollarët, nga shumica po se po, si dhe nga linguistët historik, dhe në sociolinguistikë prej sociolinguistëve, ku edhe në veçanti qe edhe zhvilluar kryesisht prej Charles James Bailey (1973), Derek Bickerton (1971, 1973, 1975 ) si dhe David DeCamp (1971). Të gjithë këto persona janë sociolinguistë.



TEORIA E VALËS është ajo që sqaron atë se pse izoglosat gërshetohen duke pretenduar në projektorë të ndryshëm gjeografik për shpërndarjen e artikujve të ndryshëm. Izoglosat në mes të dy artikujve si farm me apo pa /r/ tregon se ku ndërpritet influenca e njërit artikull dhe ku pastaj tjetri e vazhdon; me supozimin se njëri nga artikujt paraqet një zbulim, kjo d.m.th se izoglosa shënon pikat më të ardhme ku ndikimi i artikullit të ri ka arritur në kohë kur dialektologët mblodhën të dhënat e tyre. Nuk ka arsye se pse zbulimet që shpien në çfarëdo dy izoglosa të ndryshme duheshte të kishin vazhduar në të njejtin vend - apo për çështjen në të njejtën periudhë - prandaj nuk ka arsye të posaçme pse izoglosat e tyre nuk duhen të gërshetohen. Për tiu kthyer analogjisë, nëse dy apo më shumë gurëz janë hudhur në bazen, s’ka arsye se pse ato të bien në të njejtën pikë të bazenit, pra mund të kemi shumë qendra të ndryshme të ndikimit prej valëve të ujit që shpërndahen dhe gërshetohen. Për më tëpër, këto qendra mund me kohë të ndryshojnë, siç mbushen dhe zbehen ndikime të ndryshme. Secila qendër paraqet një artikull të ndryshëm inovativ nga ku ’valët’ shpërndahen në drejtime të ndryshme. Shtrirja dhe kohezioni i një gjuhe i detyrohen intercouresit. Ai vepron në dy mënyra: herëherë negativisht: ndihmon copëzimin dialektor duke mbytur ndonjë risim në momentin kur të dalë në një pikë të caktuar; herëherë pozitivisht: favorizon njësinë duke e pranuar dhe përhapur risimin. Kuptimi i dytë i intercourseit justifikon fjalën valë për t’i shënuar kufijtë gjeografikë të faktit dialektor; linja izoglosematike është si vija e skajshme e valës që derdhet dhe që mund të tërhiqet Nganjëherë me habi konstatojmë se dy të folme të një gjuhe, në dy regjione të largëta, kanë ndonjë veçori gjuhë sore të përbashkët; kjo do të thotë se ndryshimi që doli së pari në një pikë të territorit nuk hasi në pengesa gjatë përhapjes dhe u shtri pak nga pak shumë larg nga pika e nisjes. Në një masë gjuhësore ku ka vetëm kapërcyej të pandjeshëm asgjë nuk i kundërvihet veprimit të intercourseit.1



1.Kjo shprehje është huazuar nga anglishtja që d.m.th (shqipto interkors ”relacion shoqëror, komunikime, shkëmbim, komerc, marrëdhënie lidhje midis vendeve” ); etj. Analogjia bie për ate se valët e ndikimit gjuhësor ‘ngrihen’ dhe ndalen së zgjeruari, sepse ndikimi sipas pikës së rrjedhës dhë origjinës së tyre më nuk është e fortë sa duhet për t’i mbajtur gjallë, them këtë figurativisht. Me fjalë të tjera, pra në mënyra të prera të teorisë së akteve të identitetit, ndikimi i një artikulli ndalet kur individët zgjedhin për disa arsye jo për t’u identifikuar vetë me grupin që e përdorin atë. Kjo dmth se lokacioni i një izoglose mund të jetë i njejti siç ka qenë edhe para një shekulli - ndryshe nga ato valë në bazen - pasi që fuqia e ndikimit të grupit me të cilën është edhe asocuar, prap nuk është e fortë sa duhet për ta lëvizur më tutje. Përshkak të vetpërmbajtjeve duket se më mirë do të ishte të heqim dorë nga analogjia e gurëve të hedhur në bazen. Një analogji tjetër më e mirë do të kishte qenë ajo psh. Në një arë kemi fije të ndryshme të mbjellura të bimëve, secila pastaj duke u përhapur me farat e tyre nëpër një hapsirë të posaçme. Në këtë ngjajshmëri, secili artikull do të kishte qenë i paraqitur nga lloje të ndryshme, me shkallën e saj të vetme të shpërndarjes së farave, dhe izoglosa do të kishte qenë e paraqitur nga një kufi i shpërndarjes së llojit të paraqitur. Lloje të ndryshme do të kishin qenë të afta për të bashkëjetuar në të njejtën pikë, vend (një relaksim i ligjeve normale të botanikës), por ndoshta do të kishte qenë e nevojshme që të vëmë në dukje lloje të veçanta në garim njëri me tjetrin, në përputhje me artikujt që mundësojnë mënyra alternative për të thënë të njejtën gjë (ngjajshëm me shqiptimet e fjalës farm). Përparësitë e kësaj analogjie janë se nuk ka nevojë për shpërndarjen e llojeve në një arë apo vend për të qenë në ndryshim konstant në marrëdhënie me çdo artikull, dhe se çdo fjalë mund të paraqitet në analogji, dhe se jo vetëm ato që janë novatore. Në përputhje me këtë analogji të re, novacioni linguistik është një lloj i ri që është ngritur (ose nga ndryshimi - mutacioni, ose nga të ardhurit brenda nga jashtë), ku mundet ose nuk mundet të prosperojë. E nëse po, mund që të përhapë dhe ndërrojë disa ose krejt garuesit e vet, por nëse jo mundet që ose të zhduket ose mbetet i kufizuar në një hapësirë shumë të ngushtë të arenës, që dmth brenda për brenda një shoqërie të ngushtë folëse. Deshti ose jo që lloji të lulëzojë, varet në atë se sa fortë përfaqësuesit e tij rriten (dmth në fuqinë dhe ndikimin e bashkësisë së vet folëse): aq sa më të mëdhaja të jenë bimët, aq më shumë fara bëjnë, dhe pastaj edhe shanset janë më të mira të llojit për të mbisunduar në territor të ri. Dialektet nuk janë shpërndarë vetëm në mënyrë gjeografike, siç u përmend në diskutimin e meparshëm. Ka dy burime të ekstra kompleksitetit. Së pari, ekziston një lëvizshmëri gjeografike - ku njerëzit lëvizin prej një vendi në një tjetër, duke i bartur me vete edhe dialektet e tyre edhe pse i modifikojnë ato me kalimin e kohës për t’u përshtatur hapsirës së re të tyre. Kështu nëse thjeshtë nisemi nga ajo që njerëzit paraqesin në hartë sot, mund që të ketë pak a shumë një shembull të ndyrë, sipas asaj se sa mobil janë sot njerëzit (problem ky që tërësisht është shmangur në dialektologji duke i zgjedhur si njoftues njerëzit që kanë lindur dhe janë rritur në vendin ku ata tani jetojnë). Burimi i dytë i kompleksitetit është fakti që gjeografia është vetëm një nga faktorët relevant, të tjerët duke qenë klasa shoqërore, seksi dhe moshe. Dialektologët, pra, flasin për Dialektet Sociale, apo Sociolektat, për t’u referuar ndryshimeve jo - regjionale. Për shkak të këtyre faktorëve tjerë, folësi mund të tregojë më shumë ngjajshmëri në gjuhën e tij me njerëzit nga një grup i njejtë shoqëror në një vend tjetër, se sa njerëzit nga një grup tjetër shoqëror në të njejtin vend. Në të vërtetë, një nga karakteristikat e strukturës shoqërore hierarkike të vendit siç është Britania është ajo se grupi shoqëror merr përparësi mbi gjeografinë, si determinantë e gjuhës, prandaj ka një ndryshueshmëri të madhe mes asaj gjeografike dhe mes njerëzve në klasat e ulta shoqërore, se sa që ka në mes të atyre klasave që janë në maje të zhvillimit të nivelit gjuhësorë. Kjo është karakteristikë sidomos në Britani ose në Gjermani, ku 'njerëzit në krye' tregojnë regjionin e prejardhjes përmes shqiptimit, pra kështu përmes disa karakteristikave të gjuhës së tyre. Është pra normale të bëhet dallimi në mes të theksit dhe dialektit, me theks nuk referohet në asgjë mirëpo me shqiptim dhe dialekt referohet në çdo aspekt të gjuhës duke e përfshirë edhe shqiptimin. Kjo neve na mundëson të bëjmë dallimin në mes të dialekteve standarde (që ndryshe duhet edhe të quhet ‘gjuhë standarde’), dhe dialektet jo standarde, si dhe të bëjmë shpallje të ndara sa i përket shqiptimit në përputhje me ate të akcenteve. Kështu që në Britani ne mund të themi se shumica e njerëzve e përdorin akcentin regjional por dialektin standard. Krejt që dua të sqaroj këtu është njoftimi me termat ‘dialekti shoqërorë’ dhe ‘theksi’, duke sqaruar se ka dallime gjuhësore mes folësve që janë në përputhje jo vetëm me gjeografinë por gjithashtu edhe me faktorët tjerë social. Dikush mund që të parashtrojë një pyetje të ngjajshme rreth aspekteve të gjuhës se sa rreth shqiptimit. A ka ndonjë dëshmi për këtë? Për shembull, sintaksa është më e qëndrueshme ndaj ndryshimeve se sa morfologjia, apo tërësia e fjalëve (ndryshe edhe vokabulari). Është me siguri rasti se shembujt e ndryshimeve apo dallimeve sintaksore brenda ndryshimit ‘gjuhë e zgjeruar ’ janë shumë më pak të paraqitura në letërsi se sa ndryshimet në shqiptim apo në morfologji, ku në çfarëdo rasti është edhe vështirë të ndahen, psh: A është dallim mes - ing dhe - in’ në fjalët si psh: coming, dallim në shqiptim apo në morfologji? Për më tepër, dallimet në tërësinë e fjalëve janë gjithashtu shumë shpesh të diskutuara në letërsi të dialektologjisë se sa janë dallimet në sintaksë. Prandaj, duket se ka dallim mes sintaksës dhe pjesës tjetër të gjuhës që duhet të sqarohet. Sidoqoftë është me rëndësi që të jemi të matur rreth këtyre dallimeve të dukshme, për një gjë se mungesa e referencave në letërsi ndaj dallimeve sintaksore mund të jetë në përshtatje me ate të studimit të atyre llojeve të dallimeve, pasi që ato shfaqen rrallë në të folurit e rëndomtë dhe janë vështirë për t’u gjetur drejtpërdrejt nëse ne i krahasojmë në veçanti me artikujt që i kemi nga tërësia e fjalëve. E dyta, stabiliteti i dukshëm i sintaksës mund të jetë një iluzion, sepse kemi relativisht pak artikuj sintaksorë (dmth.konstruktime) krahasuar me artikujt e tërësisë së fjalëve, prandaj pasi që edhe pse proporcioni i njejtë i artikujve sintaksorë ndryshon, rezultati prapseprap do të kishte qenë një numër më i vogël. E treta, edhepse ka dallim mes sintaksës dhe pjesës tjetër të gjuhës, kjo prap do të kishte qenë një artifakt i procesit të standardizimit. Sido që të jetë, pavarësisht nga tërë këto kualifikime, duket se do të ketë prirje më të madhe të njëtrajtshmërisë në sintaksë se sa në fushat tjera të gjuhës, ku është shumë vështirë të sqarohet. A mundet të ketë njëllojshmëri për njerëzit që në mënyrë aktive të mposhten alternativat në sintaksë, përderisa pozitivisht i kërkojmë ato në tërësinë tonë të fjalëve. Evidenca për pamjen e këtillë vie prej dy burimeve. Artikujt sintaksorë janë më se të përbashkët të shpërndarë përgjatë ’gjuhës’ kufijve në vendet e përbrinjëta. Psh, tri gjuhët e Ballkanit (Bullgarishtja, Rumunishtja, dhe Gjuha Shqipe) të gjitha kanë një pronë jo të zakonshme të nyjeve të shquara si sufiksa; kështu në gjuhën shqipe mik është ‘shok’ dhe mik-u është ‘shoku’. Kjo karakteristikë e ngjajshme mundet të sqarohet vetëm nga përhapja në të kaluarën relativisht të largët (së paku qysh prej Latinëve, ku pastaj Gjuha Romake ka rrjedhur). Karakteristikat siç duket përhapen përgjat kufijve të gjuhës si rezultat i bilingualizmit, dhe përhapja e madhe e karakteristikave sintaksore mes karakteristikave të vendit që mund të jenë në përputhje me prirjen në mes të individëve bilingual për të mposhtur konstruktimin për trajtimin e disa marrëdhënieve sintaksore në një prej gjuhëve të tyre, kështu duke shpier deri te përhapja e karakteristikës së përdorur në gjuhën tjetër.



Arburim ISENI



(Autori është asistent në Universitetin e Tetovës)