Artikull i marre nga "GazetaShqiptare"
Gazeta bėn publike dy artikuj tė
panjohur tė Konicės, politikanit dhe personalitetit tė njohur tė letrave shqipe, pėr Nolin dhe rrezikun e pėrhapjes
sė ideve bolshevike nė Shqipėri Faik Konica: "Fan Noli, mėndjecekėt
dhe bolshevik"
Konica: "Dy udhė ishin hapur
pėr ne: vazhdimi i pėrkrahjes sė maskarallėkut gjer
sa tė bėhej gjak dhe tė prishej Shqipėria,-ose tė
kthyerit nė politikėn e parė tė Vatrės, e cila
ka qenė tė vėnėt pėrpara tė Zogut si kryetar
i duhur i Shqipėrisė. Zumė udhėn e dytė. Le ta
shkurtojmė tani nė tre fjalė ato qė thamė: 1)
Fan Noli, unė, me Vatrėn dhe me shokėt, qė mė
1914 gjer mė 1922, kush mė shumė dhe kush mė pakė
kemi mprojtur mendimin se Shqipėra, qė tė shtrohet, qė
tė stabilizohe, e tė hyjė nė udhėn e reformave
tė qytetėrimit, ka nevojė pėr njė dorė tė
hekurt dhe si ajo dorė ėsht Ahmed Zogu. 2) Fan Noli, nėn influencėn e Gurakuqit, dhe mė vonė nėn influencėn
e frymės bolshevike, u bint dhe na bindi se Shqipėria munt tė
qėndroj nė kėmbė pa Zogun dhe kundėr Zogut. Ngjarjet
i dhanė pėrgėnjeshtrimin ma tė plotė, dhe Shqipėria
u shpu njė qime afėr varrit. 3) Unė me shumicėn e shokėve u kthyhem ahere (ndonėse me ēape tė ngadalėshme
se na vinte keq tė ēkėputeshim fare nga Fan Noli) te
programi i vjetėr i pėrmbledhur mė sipėr nėnė
numrin 1, kurse Fan Noli u fut thellė e mė thellė nė
rebelione kundra Shtetit e n'intriga revolucionare"
Dashnor Kaloēi
Konfliktet dhe kontraditat e thella qė kanė mbizotėruar
nė mes dy krahėve tė politikės sė sotme shqiptare
tė cilat janė acaruar sė tepėrmi sidomos ditėt
e fundit, nuk janė as tė panjohura dhe as tė paprecedent
nė historinė e kėsaj politike. Pėrkundrazi ato janė
shumė tė vjetra dhe e kanė zanafillėn qė nga
koha e krijimit tė shtetit shqiptar nė vitin 1912. Herė pas herė nė faqet speciale tė "Gazetės",
janė botuar polemika nė mes dy eksponetėve mė tė
spikatur tė politikės shqiptare tė gjysmės sė parė tė shekullit tė kaluar, Fan Nolit dhe Faik Konicės,
tė cilėt janė konsideruar dhe dy prej personaliteteve
mė tė shquara tė letrave shqipe. Pa dashur qė tė
marrim anėn e njėrit apo tjetrit, por tė nisur vetėm
nga fakti se mbi jetėn e veprėn e Fan Nolit, (si gjatė
periudhės sė regjimit komunist ashtu dhe pas viteve 1990-tė)
janė botuar njė seri e tėrė librash dhe deri korpusi
i plotė i veprave sė tij, ėshtė e arsyeshme qė
tė bėhen publike dhe kritikat qė janė bėrė
nė adresė tė tij. Nė kėtė kontekst po pasqyrojmė mė poshtė (tė plota) dy artikujt e Faik
Konicės, tė cilat ai i ka botuar nė gazetėn "Dielli"
tė Bostonit mė 6 dhe 15 maj tė vitit 1926.
Historia e ca ndryshimeve
"Kur vajta mė 1913 nė Shqipėri pėr tė
shikuar pėr s'afėrmi punėt, zbulova me hidhėrim
se shumica e madhe e popullit jo vetėm qė nuk i shihte me
sy tė mirė idealet t'ona tė njė Shteti tė pėrparuar,
po s'pėlqente as ndihmėn qė po na jipej nga rastet dhe
nga bamirėsit e fuqive tė'Evropės. Ėshtė pėr ēudi dhe gjė fare e vėrtetė, se shumica e madhe
e popullit tė Shqipėrisė e priti dhuratėn e dhėnė
me moskėnaqėsi, me thartėsira dhe me sy tė zgurdulluara
nga prapamejtime: qė u duk pak mė vonė nga kryengritjet
qė u bėnė njera-pas tjatrės. Duke qenė punėt
ashtu, u kuptua shpejt qė do mbetej Shqipėria si njė
Shtet mė vete dhe populli tė mbahej me zor i bashkuar qė
tė hynte nė udhėn e disiplinės, tė punės
dhe pėrparimit, e vetmja fuqi e duhur ish dora e hekurt po shpėtimtare
e njė diktaturi. Kujtuam njė kohė se diktatorin e gjetėm nė personin e Esad Pashė Toptanit. Dhe Esadi kishte me tė
vėrtetė disa zotėsira pėr tė qeverisur, po
mosha e tij e shkuar nuk i premtonte ta ndryshoja mėndjen e tij
pas ndryshimeve tė reja qė u bėnė nė Shqipėri,
dhe ashtu fundi ish qė u larguan tė gjithė dhe e lanė
tė vetėm. Mė 1913, u poqa pėr herėn e parė
nė Tiranė me Ahmet Bej Zogun (qė tė pėrdorim
titujt siē pėrdoreshin dhe zyrtarisht asi kohe) Vura re
menjėherė fisnikėrinė tė bashkuar me forcė
karakteri qė ēfaqej nga sjellja e dhe nga fjalėt e
djalit. U interesova dhe pyeta. Dhe nga sa dėgjova s'mė mbeti
asnjė dyshim se fati e kish shėnuar pėr tė lojtur
njė rol me rėndėsi nė Shqipėrin e re. Nė
pjekjet qė pata mė vonė me Mbretin Karol tė Rumanisė,
me Kryeministrin rumun Tito Majersko, me Princin Ėilhelm tė Ėied-it, dhe diplomatėt austriakė dhe italianė,
u pėrmėnda emrin dhe possibilitetet e kėtij tė riu. Mbaj mėnd njė bisedim qė pata me Turhan Pashanė
nė Durrės pasi plasi kryengritja e Shijakurt dhe u rėzua
Esadi. I tregoja Turhanit nevojėn qė tė pėrdoret
Zogu pėr tė zgjidhur krizėn.-"Ahmed Beu ėshtė
tepėr i ri ", mu pėrgjigj Turhan Pashai".-"Vėrtet"
thash'unė "Po Ėilliam Pitt-i u bė kryeministėr
i Inglis kur qe njėzet e tre vjetsh, dhe ka qenė njė
nga mė tė mbėdhjetė kryeministra t' atij vėndi".-"Si
fjaloseni kėshtu", mė thotė Turhan Pashai: "Mund
tė barabitim me Pitt-in njė tė ri tė panjohur?"-
"Nuk bėj barabitje" u pėrgjigja unė: desha
vetėm, me kėtė shembėll, ku ju pėmėnd
se atje ku ndodhet zotėsia, versa s'munt tė jetė dhe
s'duhet tė jetė pengim". Me kėtė mėnyrė,
vazhdova sė pėrhapuri mendimin se do t'ish mirė, nė
dojim tė kishim njė Shqipėri tė bashkuar dhe tė
lirė, t'a pėrkrahnjim Zogun tė merrte njė ditė
fuqinė, se ay kish pėrveē zotėsisė dhe katėr
tė mira qė i mungojin Esadit: kuptimin e ndodhjes sė
re nė Shqipėri pas ndarjes nga Turqia, ndjenjėn e kombėsisė,
tė mos bėrėt ndryshime nė mes Toskėsh e Gegėsh,
dhe mė nė funt dėshirėn pėr ta parė Shqipėrinė
nė shkallė Shteti t'organizuar. Noli u bashkua plotėrisht
me mua nė besimin qė Shqipėria s'munt tė qėndrojė
me kėmbė pa njė diktatori, dhe qė Zogu duket njeriu
i duhur pėr kėtė rol. Gjurmat e kėtyre mendimeve munt t'i gjeni nė shtyllat e "Diellit" nė kohėn
e luftės dhe pastaj , ku Zogu lavdohet si njė hero, si njė
idealist, si njė udhėheqės qė s'munt tė barabitet
me Anglo-Saksonėt, e tjera. Disa nga kėto lavdata janė
tė shėnuara nga Fan Noli vetė. Kjo politikė vazhdoj
gjer mė 1921 dhe pėrtej. Mė 1922, Fan Noli zuri tė
lidhet me grupin e Gurakuqit, dhe menjėherė mėndja e
tij e cekėt hyri nė njė udhė tė ndryshme. Fan
Noli filloj tė na japė lajme jo tė pėlqyera pėr
Zogun: qė ky ish bashkuar me reaksionarėt, qė ish-armik
i njė Shqipėrie siē e duam ne, qė ka humbur tėrė
influencėn, qė s'ka asnjė zotėsi, qė ushtria
anon me "liberalėt", qė duhet ta ftohim popullin
ca mė tepėr nga Zogu, e tjera. Unė me shokėt e Vatrės,
siē e desh logjika, siē e desh disiplina e grupit t'onė,
pasqyruam te "Dielli" politikėn e re tė pėrfaqėsoonjėsit
t'onė nė Shqipėri, pėrfaqėsonjės i cili
kohėt e fundit nuk ish tjatėr gjė, veē se fonografi
i Gurakuqit, gjer sa mė nė funt dolli sheshit dhe komitaxhi
duke shkelur tėrė programin t'onė dhe gjithė idealet
tona. Fundi qe njė ēkatėrrim dhe njė maskarallėk
pa emėr. Ēmunt tė bėjim? Dy udhė qenė
tė hapura pėr ne: vazhdimi i pėrkrahjes sė maskarallėkut
gjer sa tė bėhej gjak dhe tė prishej Shqipėria,-ose
tė kthyerit nė politikėn e parė tė Vatrės
, e cila ka qenė tė vėnėt pėrpara tė Zogut
si kryetar i duhur i Shqipėrisė. Zumė udhėn e dytė.
Le ta shkurtojmė tani nė tre fjalė ato qė thamė:
1) Fan Noli, unė, me Vatrėn dhe me shokėt, qė mė
1914 gjer mė 1922, kush mė shumė dhe kush mė pakė
kemi mprojtur mendimin se Shqipėra, qė tė shtrohet, qė
tė stabilizohe, e tė hyjė nė udhėn e reformave
tė qytetėrimit, ka nevojė pėr njė dorė
tė hekurt dhe si ajo dorė ėsht Ahmed Zogu. 2) Fan Noli,
nėn influencėn e Gurakuqit, dhe mė vonė nėn influencėn e frymės bolshevike, u bint dhe na bindi se Shqipėria
munt tė qėndroj nė kėmbė pa Zogun dhe kundėr
Zogut. Ngjarjet i dhanė pėrgėnjeshtriminma tė plotė,
dhe Shqipėria u shpu njė qime afėr varrit. 3) Unė
me shumicėn e shokėve u kthyhem ahere (ndonėse me ēape
tė ngadalėshme se na vinte keq tė ēkėputeshim
fare nga Fan Noli) te programi i vjetėr i pėrmbledhur mė sipėr nėnė numrin 1, kurse Fan Noli u fut thellė
e mė thellė nė rebelione kundra Shtetit e n'intriga revolucionare.
Munt ta vazhdojmė bisedimin nė njė numėr t' afėrm.
Po i kemi hedhur kėtu miaft yshqim pėr mejtim djemurisė
sė kthiellėt (se sa pėr mejhanexhitė, Maqedhonasit
dhe tė tjerė vagabondė qė tallen fshehtazi me Shqipėrinė, s'bajmė kabull as t'i dėgjojmė) s'di ose harron, por duhet se kėtej e tutje ta marrė nėr sy se Presidenti Zogu nuk ėshtė heroi i ri i Vatrės, por ka qenė
hero i vjetėr i kėsaj organizate, i neveritur me 1922-24 nga
intrigat e Gurakuqit dhe nėn influencėn e bolshevismės.
Dhe nė qoftė se ėsht e zonja tė mejtojė duke
thelluar, djemuria e kthiellt le ta gjykojė kush u kthye nga udha-Fan
Noli apo unė?
Propaganda Bolshevike nė mes tė Shqiptarėvet
Nga letra dhe lajme me gojė tė marra nė kohrat e fundit,
pėrmbledhim kėtė mi propagandėn bolshevike nė
mes tė Shqipėtarėve: Gjer nė funt tė Shėn-Endreut
1924, propaganda bolshevike nė Shqipėri ish nė duar tė
njė Shqipėtari tė ritur nė Rusi, njeri i hollė,
i zoti dhe siē duket i bindur nė mirėsinė e theorive
bolshevike. Fan Noli, nė kėtė propagandė si nė
ēdo gjė tjatėr, ish njė fytyrė e sėrės
sė dytė. E para provė besnikėrie qė ky grup
i dha Sovjetit, qe fjala qesharake e Fan Nolit nė Lidhjen e Kombeve,
fjalė e pėlqyer pėr Rusinė, por shumė e dėmshme
pėr Shqipėrinė. Me tė kthyer tė legalitetit
nė Shqipėri dhe me tė ikur tė Fan Nolit, qėndrat
e propagandės bolshevike u transferua natyrisht jashtė. T'ikurit,
sa kohė patnė para nga ato qė kishin prurė prej
Shqipėrie, nuk u munduan tė gjejnė burime tė tjera.
Po paratė u mbaruan shpejt: dhe menjėherė nisėn
bisedimet me Sovjetin pėr ndihma, bisedime qė muarnė
njė funt tė pėlqyer. Pėrveē shumave tė
veēanta "pėr propagandė" qė dhanė
dhe u japin ca udhėheqėsve tė lėvizjes, Bolshevikėt
u kanė lidhur rroga dhe disa t'ikurve tė porositur nga udhėheqėsit:
cave u japin 400 franga ar, (80 USD) nė muaj, ca tė tjerėve
nga 500 franga ar (100 USD). Pastaj duke marrė nė sy shvillimet
revolucionere qė turbullonjėsit kanė shpresė tė
bėjnė mė tutje nė Shqipėri, guverna Boleshevike
u kėrkoj armiqve tė Shtetit t'onė nj'a dhjetė djem
shqiptarė qė t'i vėrė nė shkollėn e veēantė
tė Moskės ku formohen axhentat e bolshevismės. Kėta
studentė tė ēuditshėm u dėrguan dhe janė
tani nė Moskė, ku nxėnė me sistem zanatin e revolucjes
qė tė venė nesėr t'i vėnė zjarrin vėndit
tė tyre ose tė bien nė duar tė policisė dhe
ta humbasin jetėn pėr dhjamė qeni. Nė kėto
qė thamė mė sipėr, munt tė kuptohet se gatitėsit
e prishjes sė Shqipėrisė janė tė kėnaqur
dhe prshėn (presin). Po jo dhe aq se lodra e tyre ėsht e themeluar
mbi dy gėnjeshtra, dhe s'munt tė zgjatet shumė kohė:
Nga njėra anė u paraqiten Shqiptarėve si patriotė
dhe njerės me ideale kombėtare, nga ana tjetėr u tregojnė Russėve pėrralla, sikur nė Shqipėri ēdo gjė
qenka gati pėr revolucjen komuniste dhe u dashka vetėm njė
shkrepse qė t'i vėrė zjarrė vėndit. Kėto
tė dy gėnjeshtra s'munt tė vazhdojnė shumė
: e para , ajo qė aventurierėt u shesin Shqipėtarėve,
ka dalė nė shesh prej kohe, dhe ēo njeri me kuptim
e ka marrė vesh: gėnjeshtra e dytė, ajo qė u gatuajnė Russėve, munt ta mbajė dhe ca kohė, se natyra e Russėve
ėshtė serioze dhe e padjallėzuar dhe nuk u shkon nėr
mėnt qė janė viktima tė njė batakēillėku
Ballkanik. Planet e Russėve pėr nė Ballkan duket tė
jenė kėto: tė formuarit e njė grupi bolshevik nė
ēdo Shtet, dhe me anė tė kėtij grupi tė kundėrshtuarit
e ēdo guverne tė sotėme dhe tė diskretituarit
e ēdo njeriu qė ka pak a shumė influencė mi popullin
dhe qė e pėrdor atė influencė pėr tė mbrojtur
kanunin, regullėn dhe qetėsin: pastaj, tė ndezurit e
njė kryengritje tė pėrgjithėshme, ku do tė
lozin rolin e tyre dhe "studentėt" nga Ballkani qė
ndodhen tani nė Moskė. Sa pėr gjakun qė do tė
derdhet ēurk dhe mė kot, aq u bėn Russėve. Dhe
pse ta ēajnė kokėn nė qoftė se popujt e Ballkanit
janė aq tė marrė sa tė mos kuptojnė rezikun
dhe tė ruhen me kohė? Propaganda bolshevike ėshtė
e rrezikėshme: se turmės sė padjallėzuar, e cila
nuk thellon, bolshevisma i duket si zgjidha e gjithė mundimeve
ekonomike qė heq. Kujton se bolshevisma ėshtė ilaē
i panjohur dhe i ēuditshėm qė ka pėr tė shėruar
ēdo sėmundje. Tė zgjuarit nga ky gjumė budallenjėsh
do tė jetė shumi i hidhur pėr Shqiptarėt qė
do tė bėhen skllav pa atdhe dhe pa bukė, tė shkelmuar
e tė shkelur nga tė huajt. Na pėlqen tė vėmė
re se shumė nga t'ikurit- si Z. Sotir Peci, Z. Sejfi Vllamasi.
Z. Koēo Tasi, Z. Rasim Babameto, Z. Ismail Haki Tatzati, etj,
nuk u bashkuan nė asnjė mėnyrė me aventurierėt bolshevikė, po mbajnė njė qėndrim konservativ sado
qė nuk janė miqt' e Guvernės sė sotme. Janė pėr t'u lavdėruar pėr urtėsinė dhe kuptimin
politik tė tyre, dhe na vjen keq qė nuk u gjent njė udhė pajtimi tė plotė me Guvernėn, pajtim i cili do tė zbulonte edhe nė sy tė Rusissė se sa tė pakė
janė Bolshevikėt t'anė".
Krijoni Kontakt