Cikli i Kreshnikëve

[Akuamarini]

Nga Libri i Kole Jakoves Kreshniket
Popuili ynë e ka çmuar me shekuj pasurinë që përfaqëson.
Cikli i Kreshnikëve.
Ai e ka ruajtur me xhelozi këtë e ka përpunuar, ia ka përshtatur kohës duke shtuar, duke hequr dhe duke bërë seleksionimin sipas normave të artit oral kreshnik shqiptar.

I them art kreshnik shqiptar mbasi ka karakteristikat e tija të veçanta, si në gjuhë e në shprehje, ashtu edhe në krijimin e personazheve dhe të ngjarjeve me forcë epike.
Cikli i Kreshnikëve është i ngjeshur me legjenda, me mitologji ilire, me Orë e Zana që kanë forcë magjike, njëherit dhe kufizim të kësaj force.

Të gjitha këto bashkë, me mënyrën e të konceptuarit të jetës, me përshkrimet e natyrës dhe te mjediseve ku zhvillohen ngjarjet, me zakonet, heroikën dhe bukurinë e virtyteve, përbëjn;,,, sëbashku atë që unë do ta quaja art kreshnik.
Nuk kam ndër mend të bëj fjalë për historikun e këtij Cikli, për kohën kur u lind dhe u zhvillua, çfarë lidhjesh pati me eposet e ciklet e lashta të popujve të Evropës, çfarë mori dhe çfarë dha ndër ta.
Kjo i takon shkencëtarëve.
Unë do të shpreh këtu mendimet e mija për Ciklin.
Ideja dhe dëshira për të shkruar një poemë për kreshnikët më ka cytë që kur isha fare i ri.
Ëndërroja të shkruaja në bazë të varianteve të ciklit një poemë të plotë me bosht organik kompozicional, me personazhe dhe situata interesante, duke ruajtur në përgjithësi gjuhën, mjedisin dhe frymën popullore që e karakterizon ciklin e kreshnikëve.

Në këtë mënyrë kërkoja të shkrihesha me qindra dhe qindra rapsodë popullorë, që me talentin e tyre të rallë e përcollën ciklin deri në ditët tona.

Për këtë më duhej pa tjetër të kujdesesha në radhë të parë për të pasqyruar sa më besnikërisht mënyrën e të shprehurit të gjuhës së rapsodëve.
Kjo gjuhë, siç dihet ruan epikën e të folmes së veriut.
vazhdon

[Akuamarini]

Po të përpiqej dikush për ta kthyer këtë vepër në gjuhën e jugut, atëherë cikli do të humbte gjithë pasurinë e bukurinë e tij dhe në fakt do të bëhej i pa vlefshëm.
Kur them këtë, kam parasysh deri në imtësi konstruktet, trajtat e deri detalet më të imta që ka gjuha e shprchjes poetike në Ciklin e Kreshnikëve.
Siç dihet materiali i Ciklit, i ardhur nga shekujt e largët, ka kaluar nëpër mija e mija rapsod, disa të talentuar e disa më pak të talentuar, të cilët kanë shtuar, shkurtuar e vepruar mbi të ashtu si ua ka marrë mendja. Megjithatë, te ne diçka ka arritur e në disa raste kanë arritur pjesë të goditura, që janë sot xhevahire të vërteta të poezisë sonë në përgjithësi.

Do të përmend këtu këngën epike të Gjergj Elez Alisë, e cila është krenari e poezisë sonë.
Si kjo këngë, si dhe vajtimi i Ajkunës janë kulme poetike të paarritshëm. Unë mendoj se edhe shumë gjëra të bukura edhe kanë humbur.
Vetë këto fragmente, si dhe vetë cikli tregojnë qartë se dikur, në motin e lashtë, ne kemi pasë të bëjmë me një epos të bukur, i cili gjatë shekujve u fragmentarizua.
Prej ketij eposi u shkëputën mikrodrama dhe mikrotregime,
U futën ngjarje të reja dhe, pak pa humbur fare, arritën për fatin tonë të madh në duart tona.
Arriti një shumicë variantesh, një shumicë interpretimesh të ndryshme, të cilat shpesh nuk kishin të bënin fare me njëri-tjetrin.
Ndër ta pasqyroheshin copëza të historisë së lashtë, të cilat duke udhëtuar ndër shekuj na jepnin shenja të një historie më të re, të islamizuar, e të përpunuar sipas situatave që kalonin variantet, pra vetë rapsodët.
Cikli si qendër të kreshnikëve na jep Jutbinën.
Pra edhe unë poemën time e vendos në Jutbinë dhe në ato qendra që përmend Cikli.
Për të qenë më afër realitetit historik, aq sa del nga vetë Cikli, unë i kam vendosur ngjarjet në shekujt nëntë-dhjetë-njëmbëdhjetë.
Këto mund të kenë ndodhur shumë më përpara dhe ndoshta jo në atë vend që përmend Cikli e që përmenden edhe në poemë, por unë krijoj sipas ciklit dhe sipas të, dhënave të mbledhura andej e këndej.
Variantet e ndryshme të Ciklit, si të përbashkët kanë zërit Mujo dhe Halil, të cilët të kujtojnë vëllezërit Dioskurë.
Këndej duken simptomat e një kohe shumë të lashtë të Eposit.
Bashkë me Mujin dhe Halilin veprojnë edhe një tubë kreshnikësh të tjerë si Zuku Bajraktar, Omiri e plot të tjerë, me emra islamikë, që të kujtojnë kohën e okupacionit turk.
Dalin edhe një sërë krajlash, kapedanësh, hambashësh, që u bien në qafë vendasve, të cilët ruajnë bagëtitë, bunet dhe shtepite e tyre.
vazhdon

[Akuamarini]

Sipas ciklit del se vendasit ishin një etni ilire, që banonin në një vend pak a shumë malor andej afër Bosnjës.
Këta kishin si kryeqendër Jutbinën e mandej me radhë Klladushën, Lugjet e Verdha bashkë me bjeshkë e kullota të pasura me mija bagëti e qindra barij e stane çonin jetën si blegtore te zot dhe trima.
Jutbina, si kryeqendër, del në Cikël se ka pazar, pra ishte qytet me artizanat.
Kishte berber, nallbanë, saraçë, robaqeps etj.
Njerëzia merrej me blegtori, por punonin edhe tokën për drithra.
Kishin vreshta, bletë dhe pemë.
Punonin leshin dhe lirin.
Muji me Hlilin dhe me tridhjetë agot'1 ishin gjithn, gadishmëri për të luftuar kundër cubave, që dërgonin për të grabitur bagëtitë e tyre.
Kur vallë kenë ndodhur gjithë këto ngjarje? Sigurisht gjurmët janë të vjetra. S'është çudi që mbi skeletin e një eposi të stërlashtë, në një kohë të caktuar, lindi një epos i ri.
Ky epos sipas mendimit tim ka lidhje me dyndjet sllave në Ballkan.' Doemos Ballkan e sidomos ai i sipërmi, nga luftrat, kryengritjet kundër
Romes, nga epidemitë dhe mungesa e bukës u shkretua mjaft.
Fiset ilire u rralluan, zona të tëra mbetën shkret.
Kështu grumbuj endacakësh sllavë të ardhur që nga liqeni Bajkal, gjetën vend për të ndërtuar bunet e tyre dhe për të kullotur ato të pakta bagëti që sillnin me vete. Siç thuhet, sllavët e njihnin mirë bujqësinë.

Prej tyre nisën të mësojnë mjaft gjëra edhe fiset ilire që kishin mbijetuar në ato anë. Edhe sllavët kishin mjaft gjëra për të mësuar nga fiset ilire, sidomos në blegtori. Bashkëjetonin pa grindje, bile e ndihmonin njëri-tjetrin. Ilirëve tashti u ksh humbur emri i vjetër d,m, quheshin arbanë.
Sllavet i thërrisnin raban, se kështu u vinte më për mbarë. Gati si në një simbiozë, kaluan tre shekuj, pa ekcese.
Por koha dhe rrethanat ndryshuan.
Në Ballkan vërshoi nje shumicë e madhe sllavësh.
Tek ata, Knjazët e dikurshëm të grupeve të vogla u bënë krajla, që kishin rreth vetes me mijëra luftëtarë, kapedanë, vojvodë dhe trima që u binin në qafë sidomos bagëtive të «rabanëve».
Vendasit, krajlat e cubat i quanin të huaj, të ardhur që përpiqeshin t'i zbonin vendasit prej tokave të tyre ose tibenin robe.
1. Ago — Titull fisnikrije në mesjetën e lashtë.
Emri mbijetoi në legjendën «Ago Imiri».
Emri Ago dëgjohet edhe sot e kësaj dite sidomos në jug.
vazhdon

[Akuamarini]

Simbioza pak a shumë e qetë e dikurshme humbi.
Vendasit, qe tashti në ato zona kishin ngelë si ishuj etnije, luftonin kundër shkjeve (sllavëve) dhe mbronin me guxim tokat, bjeshkët e nuk pranonin të bëheshin skllavë e t'u nënshtroheshin krajlave të huaj. Kështu ndodhi edhe me etninë e zonës së Jutbinës dhe të Krahinës.
Veç të tjerave, fiset arbane e sllave kishin fe të ndryshme.
Kristianizmi romak nuk filtrol sa duhet në fiset e vjetra ilire.
Ilirët qenë më materialistë.
Nuk i beskmin edhe aq jetës së përtej varrit.
Ata mbanin fene c tyre të vjetër, që ishte më afër natyrs:.
Besonin në, ore e zana, në qënie mitologjike, në yshtje dhe magji të trashhguara nga ilirët e lashtë.
Sllavët e lanë fenë e vjetër dhe perqfuan fenë kristiane të Bizantit.
Ata qenë më të dhënë pas feje.
Në cikël feja nuk luan ndonjë rol. Luftat kanë karakter thjesht grabitqar nga ana e sllavëve dhe karakter mbrojtes nga ana e arbanëve.
,
Cikli ka ardhë deri në ditët tona i vargezuar.
Unë mbaj mend, kur ishai vogël, aty te vatra malhsore te; Dukagjinit dhe të Malesisë së Madhe flisnin për trimerin dhe bemat e Mujit dhe të Halilit.
Ata i tregonin në forme perralle.
Shumë rrallë i recitonin në vargje ose i përcillnin me lahut.
Kjo ndodhtc se ata që vinin si miq në shtepi tone nuk kishin lahutë me vete.
Kur ne të rrallë ndonjeri sIllte ndonje lahutë dhe i binte, atëherë bëmat e kreshnikeve fitonin nje bukuri të tillë malësore qe edhe sot kur i kujtoj ngjall emocione.
Shumë nga këto tregime që unë i pata digjuar si femijë në formë përrallash, nuk i kam hasur më vone te botuara në vargje.
Nuk i përmbante as kolona e vitit trldhjete eshtata kur qenë shtypur mjaft variante të ciklit.
Tregime gojore tebëmave të kreshnikëve kam dëgjuar dhe kur u rita.
Sot kjo formë e të treguarit kam frikë se ka humbur dhe me te ka rrezik të kenë humbur shumë ngjarje, shposh mjaft interesante, që nuk i ka cikli i vargëzuar.
Në qofte se ne vepren që paraqes ka disa ngjarje si Martesa e Nores, historla e dymbëdhjetë kalamajve që kërkon t'i presë krajlo Radi dhe ndonjë tjetër, të gjitha këto janë reminishenca th tregimeve te pleqve netëve të dimrit aty te vatra kur unë nuk ikisha as dhjetë vjet.
Në shekullin IX, X e XI, kur supozohet se kane ndodhur këto ngjarje,emri ilir kishte humbur.vazhdon

[Akuamarini]

Fise të ndryshme quheshin me emra të tjerë si Arb, Madhej (sigurisht nga fjala imadh)
Këta banonin rreth Bosnjës.
Emri arb fillon e 'del që në shekullin e pestë, afër Zadarit të sotëm. Shekuj më parë ky emër përmendej nga Ptolomeu afër Krujës.
Emri Mujo mendoj se vjen nga fjala Mundës (Fitimtar).
Edhe Cikli e përmend këtë dukuri.
Përsa i përket fjalës Halil mbështetem në një lloj zbërthimi që i ka dhënë Çabej kësaj fjale.
Ai e nxjerr si kompozitë të fjalës ilire Hal-(i shndritshëm) dhe fjalës yll,
Përsa i përket emrit Gjergj Elez Alia ashtu dhe fjalës Halil i kam lënë në vepër ashtu siç i përmend populli.
Unë mendoj se emri ivërtetë i heroit të popullit tonë dikur duhet të ketë qenë Gjergj Aleks Ilia.
Emri Gjergj nuk u islamizua dot, kurse Aleks ishte e lehtë të bëhej Elez dhe Ilia të bëhej Alia. Kështu mbeti emri Gjergj, siç njihet sot në popull. Siç del edhe në vepër, etnia e vogël e Jutbinës qëndroi sa mundi për të ruajtur tokat, bjeshkët, trojet, gjuhën, zakonet dhe për të mos iu nënshtruar kurrsesi të huajit.
Pikërisht këto lufta pasqyron edhe vepra.
Në fund, presioni i madh, ushtria e shumtë bënë që etnia të pushtohet nga krajlat. Jutbina u dogj.
Një pjesë e popullsisë mori rrugët duke lënë tokat, bjeshkët, trojet e me to edhe zemrat e tyre.
Shkuan atje ku flitej gjuha e tyre dhe ku e ndjenin veten më të sigurtë. Pra shumë iu futën Rrafshit të Dukagjinit.
Një pjesë e mirë mori rrugën e Malësisë së Madhe.
Deri vonë malësorët pleq të Malësisë së Madhe thoshin se kemi ardhur nga Bosnja.
Një pjesë shkuan në rrethet e Ulqinit dhe të Tivarit, kurse një pjesë tjetër iu veshën Malësisë së Krajës.
Por shumica nuk i lëshuan trojet dhe tokat. Ndejën aty duke i rezistuar pushtetit.
Nuk ishin pak. Sipas një ankete të shekullit të kaluar, siç del nga dorëshkrimi i studiuesit Veiz Sejko, studim me vlerë të madhe për historinë e popullit tonë (i cili me sa di flen në arkivin e Institutit të Kulturës popullore) gjashtëdhjetë për qind ishin vendas të lashtë, pra ilirë, tridhjetë për qind kroatë dhe kusuri serbë e dalmatë. Vendasit u përzien me kroatë e serbë dhe krijuan një amal-gamë dhe e quajtën veten boshnjakë.
Pas djegies së Jutbinës dhe pas humbjes së gjuhës dhe të fesë, vendasit u sllavizuan në atë mënyrën e tyre. Pra tashti nuk mund t'i këndonin më Mujit e Halilit, siç i kishin kënduar dikur.
Në rapsoditë e ciklit të sllavizuar Muji hyn në shërbirn të krajlave dhe lufton kundër arbanëve. Tashti cikli këndohej në gjuhën sllave. Kaluan shekuj dhe erdhi okupacioni turk. Vendasit nuk e patën të vështirë të braktisin fenë ortodokse dhe të bëheshin myslimanë. vazhdon

[Akuamarini]

Kjo ndodhi në përgjithësi me vendasit ilirë, tek të cilët feja nuk kishte rrënjë të thella.
Është për t'u çuditë se si pikërisht këta, kur përfaqësuan fenë islame u bënë fanatikë të tërbuar.
Si neofitë qëndrojnë edhe sot muslimanë(!) Nuk pranojnë se janë ilirë as sllavë por muslimanë(!).

Shkrimtari dhe studiuesi Veiz Sejko, ka bërë një studim të thellë të ciklit të Kreshnikëve.
Ai ka shëtitë pothuaj me këmbë gjithë Bosnjen, Kroacinë dhe Dalmacinë. Kudo nëpër Bosnje ka vërejtë toponomi iliro-arbe, pra toponomi shqiptare.
Të tilla toponomi egzistojnë edhe sot e kësaj dite.
Në studimin e tij Sejko vërteton ndryshimet që kanë ndodhur në cikël si-domos pas okupacronit turk.
Cikli tashti u bë mysliman.
Bëmat e Ciklit iu veshën Turqisë. dhe Halili u vunë në shërbime të sulltanit.

Vërtetë këndohej në gjuhën silave, por cikli tashti nuk i këndonte më as arbve të dikurshëm, as sllavëve.
Ai këndonte sulltanit dhe Turqisë.
Mujin e Halilin sulltani i quante evlat. Kur binte ngusht çonte dhe i thërriste dhe këta «evlatë» të sulltanit bënin trimëritë më të çuditshme.
Atëherë sulltani i falënderente dhe i mbushte me dhurata të çmueshme. Heronjtë e Ciklit morën emra islamikë. Vetë Muji u quajt Mustafa.
Cikli mori një rrugë krejtësisht tjetër, i humbi karakteristikat e vjetra. Lindën bëma të tjera, të cilat iu veshën Cikiit.
Shumica e këtyre bëmave nuk kishte të bënte fare me bëmat e dikurshme, që ishin më të bukura dhe shumë bindëse.

Cikli që morën arbët me vete kur u dogj Jutbina mbeti me atë përmbajtje të lashtë, të luftës kundër krajlave grabitqarë.
Pra cikli i lashtë i shqiptarëve, megjithëse mori emra islamikë prap mbeti shqiptar.
Ai as e zë në gojë sulltanin
Edhe kur e përmend në një këngë, tallet me të.
Ciklit tonë, siç e thashë edhe më lart, nuk i humbi gjinaliteti.
Ai ngeli thjesht shqiptar, si në mënyrën e të menduarit, në mitologjinë, në interpretimin e natyrës ashtu edhe në gjuhë.
Gjuha e Ciklit me shprehjet c saja malësore është karakteristikë e malësorëve të Veriut e sidomos e Kosovës.
Si kosovarët, si dhe malësorët, e ndjejnë në thellësi shpirt Ciklin, ashtu siç e ndjejnë dhe muzikën e lashtë origjinale të përciellur me lahutë.
Një muzikë e duket sikur vjen nga thellësia e shekujve dhe e ka ndejen ndër bjeshkët në male plot me borë, me bar dhe me bagëti.
Përsa i përket interpretimit të ngjarjeve të ciklit unë në këto «Dy fjalë» i kam ndejë pothuaj krejtësisht interpretimit që i bën vetë cikli këtyre ngjarjeve. Pra nuk kam pretendime që cikli të ketë pasqyruar edhe të vërtetën historike.
8 - 9
E them megjithë zemër se veprën e shkrova për të sotmen, por me dëshirën për t'u lënë brezave të ardhshëm një dëshmi artistike të gjenisë së këtij populli nga më të lashtët e Ballkanit dhe të Evropës.

Dhe jam përpjekë që veprën ta bëj të kuptueshme për mbarë popullin shqiptar.
Dëshira ime është që vepra jo vetëm të kuptohet por edhe të ndjehet nga të gjithë, të ndjehet ashtu siç do ta ndjenë kosovarët e Malësorët. Po u arrit kjo, do të jetë sodisfakcioni im më i madh në këtë fund jete.
E ndjej për detyrë t'i kujtoj me veneracion mjeshtërit e mëdhenj popullorë që me punën e veprën e tyre më ndihmuan që në fëmijni për ta kuptuar në thellësi Ciklin, këtë monument kombëtar unik në madhështinë e tij.
Nërkaq përkulem me nderim para kujtimit të poetit tonë të Madh e të pa krahasueshëm Fishtës, mësuesit tim të klasës së katërt fillore, i cili edhe kur ishim në moshën më të njomë na fliste në mënyrë mahnitese për bëmat e kreshnikëve dhe me veprën e tij poetike edukoi në shpirtin e popullit dashurinë për atdheun, për natyrën shqiptare, krenarinë, heroikën, epikën, bukurinë lirike dhe çdo gjë fisnike e të lartë që trashëguam nga shekujt.

Po kështu përkulem me nderim para mësuesve të mi të gjimnazit françeskan Pader Bernardin Palajt dhe Pader Donat Kurtit, që dhanë një kontribut të çmueshëm në mbledhjen, përmirësimin, interpretimin dhe në ruajtjen me xhelozi të këtij cikli.
Njëherësh e ndjej për detyrë shpreh mirënjohje për bashkëkohës të mij krijues e studiues, të cilët nxitën dhe vlerësuan punën time për hartimin e poemës epike «Kreshnikët». Dhe kështu, udhë të bare.«Kreshnikëve» të lashtë

[Marashi]

Në këtë forum ka mjaftë gjëra interesante dhe mendoj se në të ardhmen do të sjelli edhe unë disa nga ato që kam hulumtuar