Cikli i Kreshnikëve

[SHKOZA]

Krahian e Tanushes e kenduar nga rapsodet Salih dhe Ali Krasniqi nga drenovci i Llapushes





SHKOZA nga Prizreni

[SHKOZA]

Krahina e Rrethimit te Mujes kenduar nga rapsodi Sefe Mleqani nga Mleqani i Llapushes





SHKOZA nga Prizreni

[Testim]

çfar gjuhe jan keta emra Mujo, Halil, Hajkune etj. ... ose Elez e Ali (Gjegj Elez Alia) ???

Gjergj Elez Alia është krejt jashtë kategorisë së kreshnikëve. Sepse nuk i përket periudhës së dyndjeve sllave, por periudhës së Arbërit. Bajlozi duhet të ketë qenë ndonjë nga kalorësit feudalë arabë që kanë zbarkuar nën pushtetin e mbretit gjerman Hohenshtaufen i cili pushtoi taljant e jugut, e pastaj erdhi në Shqipëri. Kështu mund të kenë shfrytëzu rastin për t'ia mbath bujkërobërve të vet ndonjë emër islamik. Ka edhe gjenealogji si psh ajo e fisit të Thaçit në Pukë, ku sipas llogaritjes, gjatë kësaj kohe emrat arbëreshë (shqip) zëvendësohen me emra islamikë të cilët më pas zëvendësohen me të krishterë.

Gjergj Elez Alia i përket edhe një periudhe tjetër edhe një vendi tjetër.

Gjatë gjithë kohë ka pas dy komunitete, njëri arbëresh aty ku jemi sot,. dhe tjetri kreshnik atje në Jutbinë. Kështu Gjergj Elez Alia si kangë asht kriju në Arbëri, kurse kangët kreshnike janë kriju në Krahinë.

Gjeto Basho Muji -siç e sheh ka emrin Gjeto, dhe mbiemri Basha, edhe sot ka mbiemër Basha në trojet tona, edhe tek kreshnikët ekzistonte Basha si emër njeriu (Basho Jona). Muji si pseudonim i tij vje nga 'muj', e kundërta e 'smuj'. Muj është mundja, forca, e s'muj osht sëmundja, smuja.

Dmth Muja edhe Smuja

Sokol Basha (medoemos duhet të ketë të njëjtin mbiemër sikurse vëllai se të nji babe janë), dhe merr emrin Halil nga ndikimi turk. Ajkune rrjedh nga Ajkë (e bardhë si ajka).

[SHKOZA]

Testim eshte shume e quditshme qe edhe kreshniku Gjergj Elez Alia permendet ne Bosnje. Te lutem qfare shpjegimi do t'i jepnit ketij paragrafi :

,, National heroes are typically historical figures, whose life and skill in battle are emphasised. These include figures such as Gazi Husrev-beg, the second Ottoman governor of Bosnia who conquered many territories in Dalmatia, Northern Bosnia, and Croatia, and Gerz Eljaz Đerzelez Alija, an almost mythic character who even the Ottoman Sultan was said to have called "A Hero".

SHKOZA nga Prizreni

[fegi]

Per kenget kreshnike qe i kendojne ne bosne,ikan kopju nga shqiptaret,nji studius qe spo me kujtohet qitash,vet e cek ata qe kendojshin jon kon me kapuqa te bardhe.
Njifar rapsodi injohur nga Kosova qe ka emigru ne Novi pazar S.Uglanini der ne moshen 38 vjeq ka kendu shqip me von boshnjakqe.

[fegi]

Kreu I


Monodia popullore, shikim në të kaluarën


Lidhur me të dhënat mbi këngëtimin dhe strukturën e ndërtimit monodik të muzikës popullore shqiptare, duhet të themi se ato na vijnë nga drejtime të ndryshme, por së pari prej zbulimeve arkeologjike të bëra mbi territorin ku sot konstatohet i kënduari muzikor monodik. Prof. Sokoli, ndër të dhënat për ekzistencën e kulturës muzikore monodike të shqiptarëve veriorë, evidenton atë që lidhet me zbulimin e një vegle muzikore në vendbanimin parahistorik të Runikut-Kosovë. Sipas tij, kjo vegël frymore i përket epokës së mesme të neolitit[2]. Kjo është një vegël paramuzikore unitare përsa u përket përhapjes dhe ndërtimit. Kjo vegël, e cila më vonë u quajt okarina[3] për shkak të disa ngjashmërive me këtë vegël, e cila është konstatuar edhe në popuj të tjerë. Sipas Munishit, okarina është e punuar prej argjile dhe gjatësia e saj është 6-7cm, gjerësia rreth 5 cm. Okarina e Runikut ka 2+1 vrima dhe është më e vogël sesa okarinat e tjera të ngjashme të gjetura në Kinë, Brazil, në Afrikë e gjetiu. Dy vrimat që gjenden përanash kanë nje diametër 8 mm, kurse ajo që gjendet në krye është rreth 10 mm. Ka një lidhje të padukshme të okarinës në ndërtim me veglat e tjera popullore paramuzikore prej balte, si shtambushka, bardhashka ose gërçaku, të përdorura për të nxjerrë efekte, si fishkëllima etj. Kjo gjë, gjithashtu, dëshmohet edhe nga autorët antikë kur thuhet se dardanët përdornin në festat dhe gëzimet e tyre veglën e fyellit[4]. Nga shek. XV para Kishtit, kemi, gjithashtu, edhe një unazë të gjetur në një kodërvarr ilir në Çinamik të Lumës. Në gurrin e unazës është gdhendur figura e Panit brinoç me këmbë dhie duke i rënë një vegla frymore me dy tyta të bigëzuara[5].

Ekzistenca e kësaj tradite të fuqishme në muzikën popullore të Shqipërisë Veriore ka bërë që, qysh herët, studiuesit të venë re ndikimin e kësaj tradite në veprat e muzikës së kultit. Konkretisht, në himnin “Te Deum”[6], të krijuar nga prifti shqiptar i shek. IV, Niketë Dardani, është vënë në dukje nënshtresa e elementeve të traditës vendase[7]. Sipas prof. Çabejt, në një tjetër dokument të vitit 1285 për ekzistencën e gjuhës shqipe të gjendur në arkivat e Dubrovnikut (Raguzës) thuhet: “… dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe”[8]. Këtu besojmë se dëgjuesi në fjalë ka pasur parasysh aktin e këngëtimit në distancë të këngëve maje-kraje. Prof. Sokoli[9] përmend, gjithashtu, edhe një fakt historik të vitit 1395, fakt i cili lidhet me pjesëmarrjen e disa muziktarëve popullorë në panairin e manastirit të Rotezit (në Veri të Shqipërisë) etj.

Më tej, në regjistrat osmanë të shek. XVI, gjejmë të shënuar profesionin e muziktarit orkestrant të Beratit të quajtur me emrin mehter. Më pas, një tjetër të dhënë mbi ekzistencën e formacioneve muzikore interpretuese, po në Berat, e jep Evlia Çelepia, më 1670-ën. Këtu do të renditim edhe të dhënat që na vijnë tashmë prej veprave të letërsisë, si p.sh., informacionet që jep Marin Barleti për të qarën e Lekë Dukagjinit mbi vdekjen e Skënderbeut, atë për veglat muzikore tek “Meshari”-1555 i Gjon Buzukut, Pjetër Bogdani tek “Çeta e Profetëve” etj. Në prozën poetike të Bogdanit (“Vajtimi i nënës përpara të birit” dhe “Nxënësit për mësuesin”), është konstatuar ndërtimi në ligjëratë të drejtë me apostrofime të drejtpërdrejta e të thekshme, ashtu siç ndërtohen vajet popullore të shqiptarëve[10].

Shtjefën Gjeçovi, më 1905-ën, vuri në pah, në shtypin e atyre viteve, vlerat e mëdha të këngëve legjendare. Krahas saj, gjatë punës studimore që bëri për mbledhjen dhe botimin e “Kanunit të Lekë Dukagjinit”, gjejmë sesa fort ishte ndërfutur muzika në jetën dhe vdekjen e shqiptarëve. Në kreun IV, pika 46, -Dasma, përcaktohet se, në dasmë: pika “e” dhe “g” legjitimohen “kënga dhe vallja”[11]. Interesimi më i plotë në këto vite fokusohet në emrin e Patër Bernardin Palajt, i cili prej vitit 1919 filloi mbledhjen dhe sistemimin e eposit verior duke prezantuar më 1924 tek “Hylli i Dritës” se këngët e kreshnikëve jo veç se s’ishin për t’u përbuzë, por përkundrazi do të çmoheshin si visare literatyre, si monumente të gjalla fisnikije shpirtnore e si përfytyrimet e pastërta të karakteristikave kombtare[12]. Puna e patërve françeskanë u finalizua me botimin në vitin 1937 të vëllimit “Visaret e kombit-4”, Vëll. II, “Kangë kreshnikësh dhe legenda” etj.

Në vitet 1933-1934, në Novipazar, realizohet një ekspeditë folklorike e kryer nga ana e Universitetit të Harvardit e cila përbëhej nga punonjësit shkencorë Milman Peri dhe Albert Lord. Interesi ynë për të lidhet me faktin se katër nga pesë rapsodët e shfrytëzuar për kërkime dhe mbledhje folklorike ishin me origjinë shqiptare. Rapsodët ishin: Sali Uglanini, Xhemal Zogiqi (Zogu), Sulejman Makiqi dhe Ali Fulanini. Rapsodi i pestë ishte nga Hercegovina me emrin Sulejman Fortiqi. Me materialet e mbledhura prej tyre, në vitet 1953-54 u botuan dy vëllime folklorike[13]. Më 1934-ën, prof. Eqrem Çabej, duke folur për këngët epike të shqiptarëve, vë re se në Veri këto këngë përcillen me lahutë[14]. Më tej evidenton edhe këngët me tepsi në të cilat këngëtarja gjatë këngëtimit rrotullon me të shpejtë një tepsi bakri[15]. Disa vjet më vonë, lidhur me muzikën qytetare të Shqipërisë Veriore, ai, gjithashtu, vëren magjinë e tyre orientale, ndërkohë që, sipas tij, meloditë që do të jenë muzikalisht dhe kronologjikisht më të vjetra, rrojnë në këngët e Malësorëve të Shqipërisë Veriore. Kjo këngë solo e fortë është shprehja e qëmoçme e malësorit të lirë, gjurma tingëllore e fundit e shtresës primere të kulturës shqiptare[16]. Këtu do të renditnim edhe kontributet modeste që dhanë Pjetër Dungu, më 1940 me botimin e transkiptimeve me muzikë popullore “Lyra Shqiptare”, si dhe Gjon Kujxhia me “Valle kombëtare”, të botuar në Firence më 1943-shin.

Realisht, vetëm pas Çlirimit u bë e mundur të thelloheshin studimet edhe në folklorin muzikor, që përfshinte kryesisht monodinë popullore. Punimi i parë i plotë mbi të gjendet në veprën e prof. R.Sokolit “Folklori muzikor shqiptar”-morfologjia, Tiranë, 1965. Pas kësaj vepre, punime të tjera shkencore me peshë, si “Këngët malësorçe shqiptare” i dr. Rexhep Munishit, Prishtinë, 1987; “Veglat muzikore të popullit shqiptar” i autorëve Sokoli, Miso etj, sollën një zgjerim të informacionit dhe të klasifikimit shkencor mbi këtë pjesë të rëndësishme të folklorit muzikor shqiptar.


--------------------------------------------------------------------------------

[2] Ramadan Sokoli, Piro Miso, “Veglat muzikore të popullit shqiptar”, Tiranë, 1991, fq. 26. Studim i cit.

[3]Sokoli Ramadan, Miso Piro, “Veglat muzikore të popullit shqiptar”, Tiranë, 1991; Munishi Rexhep, “Njoftime organologjike për okarinën”, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 26/1996

[4] Shiko dhe Ceka Neritan, “ILIRËT”, Tiranë, 2000, fq. 224

[5] Po aty, fq. 27.

[6]Sipas Emanuel P: “Te Deum-i i pakrahasueshëm është një himn më vete, organizimi i të cilit përmban njëherësh-duke gjykuar vetëm nga format e jashtme-psalmen dhe sekuencën. Veçse ai u është nënshtruar ripunimit dhe shtesave. Sado e bukur qoftë kjo formë bastarde, në gjendjen e sotme ajo nuk mund të hedhë asnjëlloj drite mbi ndërtimin e vet primitiv. Shqyrtimi i vëmendshëm i pjesëve të tij të mrekullueshme është i mjaftueshëm për të zbuluar se me çfarë arti është bërë organizimi ekonomik i tyre. Fatkeqësisht, leximi do të ishte më i mirë sesa dëgjimi i tyre! Sepse, në të gjitha kishat, ato çnatyrohen nëpërmjet ekzekutimit”.

[7]R.Sokoli.”16 shekuj”, fq. 27, Tiranë. Studim i cit.

[8]Eqrem Çabej, “Studime gjuhësore”, Vëll. IV, Prishtinë, 1977, fq. 164. Teksti në latinisht: “audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca”.

[9]Ramadan Sokoli, “Figura e Skënderbeut në muzikë”, Tiranë, 1978, fq. 33.

[10] Androkli Kostallari, “Pjetër Bogdani dhe gjuha letrare shqipe”, fq. 44, tek “Pjeter Bogdani dhe vepra e tij”, Tiranë, 1991. Studim i cit.

[11] “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Prishtinë, 1972, fq. 15. Shiko gjithashtu dhe Alois Schmaus, “Syzhet ballkanik në epikën popullore arbëreshe”, tek “Gjurmime albanologjike”, 1,/968, fq. 9-21.

[12] Cituar sipas “Visaret e kombit-4”, Hymje, Tiranë 1937, fq. XIII.

[13]“Serbocroatian heroic songs”, Volume I, Beograd & Cambridge 1954; “Srpskohorvatske junacke pjesme”, Knjiga II, Beograd i Kembrixh, 1953. Në fillim të teksteve të çdo rapsodi janë vendosur të dhënat rreth jetës dhe origjinës së tyre.

[14]Eqrem Çabej, “ Një vështrim mbi folklorin shqiptar”, tek “Studime gjuhësore”, vëll. V, Prishtinë, 1975, fq. 346.

[15]Po aty, fq. 346.

[16]Eqrem Çabej, “Për gjenezën e literaturës shqipe”, tek “Studime gjuhësore”, Vëll, V, Prishtinë, 1975, fq. 129, studim i cit.

[Testim]

Testim eshte shume e quditshme qe edhe kreshniku Gjergj Elez Alia permendet ne Bosnje. Te lutem qfare shpjegimi do t'i jepnit ketij paragrafi :

Shihet qartë që e kanë marrë.

Përndryshe nuk do të quhej Gjergj, se forma sllave e Gjergjit asht Gjuragj.

Sepse vetë emri gjysmë-islam gjysmë-kristian tregon për dhunën kulturore të ushtruar nga feudalët arabë të cilët kishin ardhur deri në Ulqin e Sarandë fillimisht, e më vonë nën urdhërat e mbretërve të ndryshëm kanë hy në Shqipëri. Edhe vetë kanga tregon për "harapin e zi", dmth arab, e që del nga deti dmth që e ka dërgu mbreti nga Italia e jugut.

Zona mesdhetare si Sicilia, Kalabria dhe Shqipëria, kanë ndërruar dhjetëra sundimtarë për një kohë shumë të shkurtër. Është interesant se kush ka pushtu Italinë e jugut ka pushtu edhe Shqipërinë, duke qenë në të njëjtën zonë kanë pas edhe të njëjtin fat.

[SHKOZA]

Shihet qartë që e kanë marrë.

Përndryshe nuk do të quhej Gjergj, se forma sllave e Gjergjit asht Gjuragj.

Sepse vetë emri gjysmë-islam gjysmë-kristian tregon për dhunën kulturore të ushtruar nga feudalët arabë të cilët kishin ardhur deri në Ulqin e Sarandë fillimisht, e më vonë nën urdhërat e mbretërve të ndryshëm kanë hy në Shqipëri. Edhe vetë kanga tregon për "harapin e zi", dmth arab, e që del nga deti dmth që e ka dërgu mbreti nga Italia e jugut.

Zona mesdhetare si Sicilia, Kalabria dhe Shqipëria, kanë ndërruar dhjetëra sundimtarë për një kohë shumë të shkurtër. Është interesant se kush ka pushtu Italinë e jugut ka pushtu edhe Shqipërinë, duke qenë në të njëjtën zonë kanë pas edhe të njëjtin fat.

Njera nga pergjigjijet e lehta eshte kjo dhe mund te kesh te drejt.
Mirepo a mund te jete edhe varianti tjeter, se kemi te bejme me nje popullesi te njete qe ne ate kohe ka mund te kete ne perdorim po te njeten gjuhe , po te njeten epik dhe thene troq po te njeten etni dhe kulture dhe ajo edhe pas humbjes se gjuhes vazhdoj te ruaj eposin e vete . Mendoj se eshte pak e veshtire ta anashkalojme gjithe kete material te perbashket epik te ketyre dy popujve. Nuk mund te jete rastesi qe te gjithe kreshniket tane, ne te njeten kohe jane edhe kreshnike te tyre, nuk mund te jete rastesi qe godhenat tona aq ngushtesisht i lidhin fiset tona me banoret e Bosnjes dhe Dalmacise. Nuk mund te jete rastesi qe kraljat si per ne ashtu edhe per ata gjithenje ishin te keqinjet. Fundi i fundit qka ju desh Gjergj Elez Alia atyre? Ne qofte se po , pse morren mu Gjergj Elez Aline dhe a tregon kjo per nje afersi shume te veqant kulturore mes ketyre dy popujve? Si mund te jete qe ata e quajne hero kombetar dhe ate ta kete quajtur te tille edhe vete Sulltani. Pse ata nuk e moren po e zeme Kralevqi Markun ? Pastaj po ti shohim mire ne te gjitha krahinat ne shumicen e rasteve kreshniket luftojne me hrvat ( kroat), me maxharre ( hungareze ) etj. Q'ka tregon ndoshta luften e gjate mes Perandorise Osmane dhe asaj Austro-Hungareze pergjate kufijve te Krahines.
Per nje gje pajtohem plotesisht me juve kur thoni se me te verte aq eshte e perzier kjo qeshtja e origjines se popujve te ballkanit sa qe veshtire eshte per te ju rene ne fije.

SHKOZA nga Prizreni

SHKOZA nga Prizreni

[Testim]

Mirepo a mund te jete edhe varianti tjeter, se kemi te bejme me nje popullesi te njete qe ne ate kohe ka mund te kete ne perdorim po te njeten gjuhe , po te njeten epik dhe thene troq po te njeten etni dhe kulture dhe ajo edhe pas humbjes se gjuhes vazhdoj te ruaj eposin e vete .

Që ta kesh më të kjartë, Kanga e Gjergj Elez Alisë, nuk futet fare në Kangët Kreshnike.

Sepse nuk ka kurrëfarë lidhje me kreshnikët.

Nuk përmendet asnjë kangë ku Muja t'i ketë ndihmuar Gjergj Elez Alisë, ose të ketë hyrë në konflikt me të.

Edhe Gjergj Elez Alia i Bosnës, nuk ka shumë lidhje me këtë tonin sepse vetprat e tyre janë të ndryshme. Boshnjakët vetëm emrin e kanë marrë nga shqiptarët.

Sigurisht, janë ilirët e asimiluar, e më pas arbëreshët, dhe shqiptarët e asimiluar që vazhdimisht e kanë furnizu pjesën sllave të boshnjakëve, me këso kangë.

Problemi yt është se ka ca kohë që po mundohem t'a shpjegoj se në këtë botë përveç të bardhës e të zezës është edhe e përhimta, ti prapë po ngul këmbë në botën dy-dimensionale.

Kangët kreshnike këndohen duke fillu nga Dibra, Puka, Kosova e duke vazhdu nga perëndim, përfshin gjithë zonën shqiptaroveriore, malazezët, Sanxhakun (serb e musliman), Hercegovinë (serbë), dhe boshnjakët muslimanë në dy zonat e tyre (Bosne e Klladushë).

Krejt këta janë të asimilum (përveç shqiptarëve), dhe kur them të asimiluar, kjo nuk dmth se na qenkan ilirë, e flasin sllavisht, por patjetër, janë përzier.

Psh, mund të kenë qenë 700.000 ilirë, dhe kanë ardhur aty 100.000 sllavë, e kjo dmth një përmbajtje 12.5% = 87.5%,

Pra nuk është e përzier çështja, çështja është mjaft e qartë, por është i përzier gjaku i tyre.

Ne qofte se po , pse morren mu Gjergj Elez Aline dhe a tregon kjo per nje afersi shume te veqant kulturore mes ketyre dy popujve?

Sepse shqiptarët që këndonin për Gjergjin në malësitë e Peshterit kishin filluar të quanin veten boshnjakë. Nuk është çudi pse sanxhaklitë vëjnë emra si Besim, Afrim, Blerim, e prej tyre i marrin edhe boshnjakët e Sarajevës.

Pse ata nuk e moren po e zeme Kralevqi Markun ?

Ti si musliman, a e kishe marrë' një hero serbo-ortodoks e t'a këndosh???

Pastaj po ti shohim mire ne te gjitha krahinat ne shumicen e rasteve kreshniket luftojne me hrvat ( kroat), me maxharre ( hungareze ) etj.

Nuk përmenden askund hrvatët në kangë kreshnike, kurse maxharët janë më tepër në rolin e ndonjë postjeri, ose si tregtarë, dhe në një rast të vetëm Filipe Maxhari me ushtrinë e tij kishte sulmu një qytet, e menjëherë mbas tij, qytetin e sulmojnë kreshnikët.

[SHKOZA]

Testim maxharret dhe hervatet perdoren bile shpesh.
Qdo here kur Muja shkon ne Zadran apo ne Kotorre ai nderron tesha , vishet ne tesha maxharrishe, e vendos qebaren ne krye e keshtu me rradhe. Gati eshte e pashmangshme qe ne ndonje krahine te mos permenden maxharret. Poashtu ne nje krahine permendet Halili qe shkon te grabis Hrvatken e bardhe . Ne qofte se me del kohe do ti sjell krahinat dhe vendet ku permenden . Poashtu besoj ne te gjitha krahinat qe i kam sjell nga YT po ti degjosh mund te gjesh perdorimin e ketyre emrave. Biles me sa kam pare pas fjaeve : musliman dhe shka emra qe kane te bejne me etnine , menjeher pas tyre vjen emri maxharr.
Per gjerat etjera nuk po debatoj ketu , pasi qe sapo kam postuar nje shkrim ne temen e Chinos.

SHKOZA nga Prizreni