Kriza e botës bashkëkohore

**ORIONI** · 28-04-2005, 11:08

Rene Genon

KRIZA E BOTËS BASHKËKOHORE
Logos-A 1995

Titulli në anglishte:
Crisis of the Modern World
by
René Guénon
LUZAC AND COMPANY LTD.
46 Great Russell Street, London W.C. 1
1975
Përkthyer nga:
prof. dr. Vejsel Nuhiu
Redaktor: Emin Azemi
Recensent: Hysni Ismaili

Rene Genon
KRIZA E BOTËS BASHKËKOHORE

Përmbajtja:

Parathënie e përkthyesve në gjuhën angleze................1
Parathënie........................................ ...............................7
Kreu i parë KOHA E ERRËT............................................. .................19
Kreu i dytë KUNDËRSHTIMI MIDIS LINDJES DHE PERËNDIMIT......................................39
Kreu i tretë DIJA DHE VEPRIMI........................................... ...........59
Kreu i katërt SHKENCA E SHENJTË DHE SHKENCA PROFANE..........................................7 3
Kreu i pestë INDIVIDUALIZMI.................................... ......................95
Kreu i gjashtë KAOSI SHOQËROR.......................................... ............119
Kreu i shtatë QYTETËRIMI MATERIALIST....................................139
Kreu i tetë CENIMI I PERËNDIMIT........................................ .....165
Kreu i nëntë DISA PËRFUNDIME........................................ ...........183

Parathënie e përkthyesve në gjuhën angleze

Duke e ofruar këtë përkthim të freskët të njërës ndër veprat kryesore të Rene Genonit (René Guénon), duam t’ua përkujtojmë lexuesve se ky libër, i cili ende duket aq bashkëkohës, së pari u botua më l927. Vërtet, prirjet që tregoi Genoni atëherë me një mprehtësi të tillë vijuan të shfaqeshin në botë me forcë të pazvogëluar. Në mendjen e njerëzve frika nga katastrofa ndryshon me atë optimizmin patetik i cili aq shpesh shkon bashkë me besimin për fatalizëm të për-parimit, në një mënyrë e cila, kur shikohet prapa, i bën qortimet e Genonit të duken gati profetike, sidomos kur disa nga faktorët që tani krijojnë alarmin më të madh, ishin fare të dukshëm në kohën kur ai shkroi.
Po në këtë drejtim duhet të tërhiqet vëmendja në një vepër tjetër të po këtij autori, gjithashtu e përkthyer në këtë vistër “The Reign of Quantity” (Sundimi i sasisë) ku këto dy vëllime formojnë një çift. Kjo e dyta është zhvillim i po atyre temave si në këtë që e kemi në dorë, “Kriza”, por të trajtuara në raport më të ngushtë me shkaqet kozmologjike. Këto dy vepra lypset të studiohen së bashku, nëse do njeriu të kapë këtë temë si një tërësi, një detyrë e cila, sidoqoftë, kërkon njëfarë aftësie për t’u shkëputur nga rastësitë në të cilat njeriu sot ka gisht, edhe përkundër faktit se janë rastësi; vetëm kështu mund të shpresojë njeriu të arrijë lirimin e shpirtit nga tirania e ngjarjeve, mu ashtu siç ekziston mundësia e vetme të merret me mend çdo lloj veprimi shërues, në ballë të vetë ngjarjeve, në bazë të një diagnoze të drejtë të shkaqeve të tyre të ngulura thellë: sa përpjekje të sinqerta janë bërë më kot nga pamundësia për të vepruar kështu!
Në fund, do të donim të zinim ngoje se ky tekst përfshin disa përmirësime të futura nga udhëzimet e dhëna nga autori gjatë jetës së tij: këto ndikojnë në disa referenca ndaj budizmit, për të cilat pikëpamja e autorit kohëve të vona kishte pësuar disa ndryshime. Megjithatë, për t’i zbatuar ato udhëzime u desht të pritej rasti deri në ditën e sotme.
Londër, 8 tetor 1961
Marco Pollis
Richard Nicholson

Parathënie

Para disa vjetësh, kur shkruanim librin “Lindja dhe Perëndimi”, mendonim se ishte thënë mjaft, së paku për atë kohë, për çështjet që përbënin temën e librit. Që nga atëherë, megjithatë, ngjarjet pasonin njëra pas tjetrës, gjithnjë duke u shtuar dhe pa na shtytur të dëshironim atë që kishim shkruar më, ato megjithatë japin disa vështrime plotësuese të duhura dhe na nxisin të zhvillojmë pikëpamje të cilat duket se më parë nuk tërhiqnin vëmendje të posaçme. Nevoja për shpjegime të mëtejme në kohë të fundit po bëhet gjithnjë e më e ngutshme për shkak të riafir-mimit dukshëm agresiv të një numri të atyre koncepteve shumë të gabuara për të cilat ishim posaçërisht kureshtarë t’i largonim; për këtë arsye, gjersa kishim dhembje për t’i mënjanuar ngecjet në çështjet polemike, dukej e dëshirueshme të nxirreshin këto gjëra edhe një herë në letër në perspektivën e tyre të duhur. Duke u marrë me çështje të këtij lloji, ka shqyrtime të nduarnduarshme, ndonjë të llojit fare elementar, të cilat megjithatë janë aq tërësisht të panjohura për shumicën dërrmuese të bashkëkohësve tanë, saqë lypset t’u kthehemi vazhdimisht, nëse duhet të kuptohen në mënyrë të përgjithshme, duke i paraqitur përsëri nga aspekte të ndryshme dhe duke shpjeguar në mënyrë më të plotë, ashtu siç diktojnë rrethanat, çdo çështje të rëndësishme që krijon vështirësi e cila nuk mund të parashikohet gjithmonë që nga fillimi.

Vetë titulli i këtij vëllimi kërkon disa shpjegime në të cilat duhet të futemi, para së gjithash, në mënyrë që lexuesi të mund të dijë cili është qëllimi, për të mos u rrezikuar nga ndonjë dykuptimësi. Se njeriu mund të flasë me të drejtë për krizën e botës moderne, duke e marrë fjalën “krizë” në kuptimin e saj më të rën-domtë, është diçka e cila nuk është më e kapur seriozisht për të polemizuar shumë njerëz, dhe në këtë kuptim po ndodh së paku një ndryshim i dukshëm i kësaj pikëpamjeje; disa iluzione po fillojnë të mënjanohen nën ndikimin e vetë ngjarjeve, kurse nga pikëvështrimi që kemi ne kjo nuk mund të jetë tjetër pos shkak i kënaqësisë, përkundër çdo gjëje tjetër, kjo së paku përbën një simptom të parapëlqyer dhe një shenjë se ende ka mundësi për një ripërshtatje të mentalitetit të sotëm, kurse kjo është diç që duket si shkëlqim i dritës midis kaosit të tashëm. Për shembull, besimi në “përparimin” e vazhdueshëm deri në pafund, i cili deri para do kohësh mbahej si një lloj dogme e paprekshme dhe për të cilën nuk bëhet pyetje, nuk mbështetet më aq shumë njëzërit; ka asish që marrin vesh në një mënyrë pak a shumë të paqartë dhe konfuze se qytetërimi perëndimor, në vend që të vazhdojë të zhvillohet gjithmonë në drejtim të njëjtë, mundet fare mirë një ditë të arrijë një pikë të ndalimit, ose madje edhe të gllabërohet krejtësisht nga ndonjë kataklizëm. Njerëzit e tillë, me gjasë, nuk shohin saktësisht ku qëndron rreziku, kurse frika e imagjinuar dhe shpesh si e fëmijës për të cilën ata flasin, mjafton të tregojë se në mendjen e tyre ende qëndrojnë shumë koncepte të gabuara. Megjithatë, tashmë ka diçka që duhet t’i bëjë ata të vetëdijshëm se ekziston një rrezik i tillë, qoftë ai më shumë me të kuptuar sesa me të marrurit vesh të vërtetë, dhe se ata duhet të kishin arritur pikën ku të kuptonin se ky qytetërim i cili ua ka marrë mendjen modernistëve nuk zë vend të privilegjuar në histori të botës dhe lehtë mund të pësojë të njëjtin fat siç u ka ndodhur shumë qytetërimeve të cilat tashmë janë zhdukur në periudha pak a shumë të hershme, në disa raste duke lënë prapa asgjë më shumë se gjurmë të zbehta, pikërisht rudimente rrallë të kuptueshme ose madje as fare të njohura më.
Kur thuhet, pra, se bota bashkëkohore po pëson krizë, zakonisht mendohet se është arritur shkallë kritike, ose me fjalë të tjera, se është eminent një shndë-rrim pak a shumë rrënjësor dhe se duhet patjetër të paraqitet një ndryshim i orientimit brenda një kohe të shkurtër, qoftë i drejtuar me vetëdije ose nën shtrëngimin e ngjarjeve, duke u paraqitur pak a shumë në mënyrë të papritur, me katastrofë ose pa të. Ky përdorim i fjalës “krizë” është plotësisht i vlefshëm dhe i përgjigjet pjesërisht asaj që mendojmë ne, por vetëm pjesërisht, meqenëse pikë-pamja nga e cila po shkruajmë është pikëpamje e përgjithshme e cila vështron kohën bashkëkohore në tërësinë e saj si periudhë kritike: për më tepër, duket sikur kriza po i afrohet kulmit të saj, kurse efekti i kësaj është të bie më shumë në sy anormaliteti i gjendjes e cila ka tani disa shekuj që po zgjat, ndonëse pasojat e saj kurrë më parë nuk kanë qenë më të dukshme se sot. Është pikërisht kjo arsyeja pse ngjarjet shpalosen me atë shpejtësi të rritur të cilën e zumë ngoje më lart; pa dyshim gjërat mund të vijojnë më tutje në këtë mënyrë edhe për një kohë, por jo deri në pafund, kështu që madje edhe pa qenë në gjendje të caktojmë një kohë të kufizuar, përfitohet përshtypja se gjendja e tashme nuk mund të zgjasë për një kohë shumë të gjatë.
Mirëpo, fjala “krizë” përmban disa kuptime tjera që e bëjnë edhe më të gatshme për të shprehur atë që dëshirojmë të shfaqim; etimologjia e saj, në të vërtetë, së cilës shpesh i humbet pamja në përdorimin vijues, por së cilës duhet doemos t’i referohet, ashtu siç është gjithmonë rasti kur dikush tenton të përkrahë me një fjalë rëndësinë e plotë dhe vlerën origjinale - e bën posaçërisht sinonime me “gjykimin” dhe “diskriminimin”. Faza që me të drejtë mund të përshkruhet si “kritike”, pa marrë fare parasysh rendin e ndodhive, është ajo fazë e cila i paraprin drejtpërsëdrejti një zgjidhjeje, të parapëlqyeshme ose të paparapëlqyeshme, dhe e cila në një mënyrë a në një tjetër do të jetë vendimtare; ajo është, pra, në atë çast kur bëhet e mundshme të formohet një gjykim i rezultateve të arritura, për t’i vlerësuar ata që janë për dhe kundër me klasifikimin e atyre rezultateve deri në një shkallë, qoftë si pozitive ose negative, dhe kështu për të marrë vesh në cilën anë më në fund do të anojnë ato shkallë. Natyrisht, nuk bëjmë kurrfarë pohimi për të bërë diskriminim të këtij lloji në mënyrë të plotë, i cili për më tepër do të ishte i parakohshëm, meqenëse kriza ende nuk është zgjidhur dhe meqenëse ndoshta as që ka mundësi të thuhet saktësisht kur dhe si do të zgjidhet, përveç faktit se gjithmonë është e parapëlqyeshme të frenohet njeriu nga parashikimet që nuk mund të mbështeten në të dhëna të kuptueshme lehtë për gjithsecilin dhe të cilat, prandaj, ka rrezik të shpjegohen gabimisht dhe kështu të shtohet hutia në vend se të pakësohet ajo. Gjithë çka mund të propozojë dikush për të bërë është të kontri-buojë, deri në një shkallë dhe për aq sa lejojnë mjetet që janë në dispozicion, drejt asaj që ata që kanë parakushte për mendjemprehtësi të bëhen të vetëdijshëm për disa nga rezultatet që duket se janë themeluar mirë, dhe kështu të përgatitet terreni, ndonëse në mënyrë të pjesërishme dhe krahasimisht të tërthortë, që elementet e paracaktuara të lluajnë rol në “gjykimin” e ardhshëm. Duke i vijuar ato, në historinë e njerëzimit do të hapet një kaptinë e re.
Disa nga termat që posa i përdorëm pa dyshim do të evokojnë në mendjen e njerëzve të ndyshëm idenë e asaj që zakonisht quhet “Gjykimi i fundit”, dhe me të drejtë ashtu; qoftë të merret kjo shprehje fjalë për fjalë ose simbolikisht, ose njëherit në të dyja kuptimet - meqenëse këto dy koncepte kurrsesi nuk mund të përjashtohen ndërsjellazi - nuk ka kurrfarë pasoje në rastin e tashëm, as që është ky vendi apo çasti për ekspozim më të plotë të kësaj teme. Sido që të jetë, ky ekuilibrim midis alternativave pozitive dhe negative të cilave po u referohemi, është sigurisht sugjestiv për ndarjen në dy grupe, të “zgjedhur” dhe të “dënuar”, që të fiksohen në mënyrë të qëndrueshme që nga atëherë; madje edhe po qe se kjo është vetëm analogji, duhet të pranohet se është analogji e vlefshme dhe e mbështetur mirë në pajtim me natyrën e gjërave.
Sigurisht nuk është e rastit që në kohën e sotme duket se aq shumë njerëzve u është ngulur në mendje ideja për “fundin e botës”; mund t’i vijë keq njeriut në një mënyrë, sepse ekstravaganca që del nga ky nocion i kuptuar jo përsosurisht dhe nga teket mesiane që janë fryrë në disa lagje, të gjitha nga ato shfaqje të mungesës së ekuilibrit mendor të kohës, vetëm sa e keqësojnë po këtë çekuilibrim deri në shkallën e cila kurrsesi nuk është e parëndësishme: por megjithatë është e sigurt se ai ankth tani është e dhënë që nuk mund të mohohet tërësisht. Nuk ka dy-shim se qëndrimi më i pëlqyer që duhet përvetësuar, kur ballafaqohemi me çështje të këtij lloji, është që ato të hidhen plotësisht dhe thjesht si gabime të fantazive të pa kurrfarë rëndësie: ndonëse, na e merr mendja se edhe pse ato mund të jenë në të vërtet gabime, është më mirë, gjersa të njihen si të tilla, të hulumtohen arsyet e tyre dhe të kërkohet elementi i së vërtetës pak a shumë të shtrembëruar, të cilin, përkundër së gjithash, mund ta përmbajnë ato; gabimi, fundja, është diç që gëzon formë fare mohuese të ekzistencës; gabimi, në mënyrë absolute nuk gjendet askund dhe nuk arrin në asgjë, pos në shprehje të pakuptimtë. Duke i vështruar çështjet në këtë dritë, është lehtë të merret vesh se ky preokupim me “fundin e botës” lidhet ngusht me gjendjen e trazimit të përgjithshëm të mendjes me të cilën ne jetojmë sot: nëse një kuptim i zbehtë i diçkasë që vërtet i afrohet fundit të vet lejohet të veprojë në mënyrë të pakontrolluar mbi disa lloje të imagjinatës, ai në mënyrë shumë të natyrshme i çrregullon dhe në pjesën më të madhe i materializon shumë përfytyrimet, të cilat pastaj përjashtohen në formë ekstravagante, ashtu siç kemi vënë në dukje. Ky shpjegim, megjithatë, nuk ofron asnjë arsyetim të parapëlqimit të asaj ekstravagance; ose jo së paku, nëse ata njerëz mund të falen për arsye se futen në gabim pa vullnetin e tyre, duke qenë të paradisponuar për diçka të tillë nga gjendja mendore për të cilën ata nuk janë përgjegjës, gjë që mund të jetë arsye për ta falur vetë gabimin. Për më tepër, sa na përket neve, vështirë se mund të akuzohemi për lëshim të tepërt ndaj shfaqjeve pseudo-fetare të botës bashkëkohore më shumë se ndaj gabimeve të sotme në përgjithësi; disa njerëz, në të vërtetë, mund të jenë edhe të prirur të na qortojnë për gabime në drejtimin e kundërt, dhe ndoshta ajo që posa e thamë do t’u ndihmojë atyre të kuptojnë më qartë se që i përfytyrojmë këto çështje, duke u përpjekur, si zakonisht, për ta ruajtur të vetmin pikëvështrim që ka rëndësi, atë të së vërtetës së paanshme dhe me interes.
Në lidhje me këtë, megjithatë, duket diçka më shumë, sepse shpjegimi i thjeshtë “psikologjik” i idesë së “fundit të botës” dhe i shfaqjes së saj të tashme, ndonëse niveli i saj mund të jetë i saktë, nuk mund të konsiderohet si tërësisht joadekuat; të vendosej e kundërta do të shpiente në atë që të lejohej të ndikohej njeriu nga njëri prej atyre iluzioneve bashkëkohore kundër të cilit nuk humbin rastin për të protestuar. Siç kemi thënë, ka njerëz të cilët në mënyrë të zbehtë e kuptojnë fundin e pashmangshëm të diçkasë, pa qenë në gjendje të përshkruajnë as natyrën ose shkallën e asaj që po merr fund; duhet të pranohet se mbresa e tyre mbështetet në realitet, edhe pse ai mund të jetë i zbehtë dhe objekt i shpjegimeve të rrejshme dhe i shtrembërimeve të imagjinatës, sepse çfarëdo qoftë natyra e këtij fundi që po afrohet, kriza që duhet patjetër të arrijë kulmin duket mjaft qartë, kurse nuk mungojnë shenjat jodykuptimshe dhe lehtë të vështruara, të gjitha duke vënë në dukje përfundimin e njëjtë. Ky fund është pa dyshim jo “fundi i botës” në kuptimin absolut të fjalës, siç janë disa njerëz të gatshëm ta interpretojnë këtë shprehje, por së paku është fundi i një bote: dhe nëse po merr fund pikërisht qytetërimi perëndimor në formën e tij të tashme, mund të kuptojë njeriu lehtë si ata që janë mësuar të mos përfytyrojnë asgjë tjetër jashtë atij qytetërimi dhe për të cilët ai paraqet “qytetërimin” e pakualifikuar, duhet të shpjerë në besimin se çdo gjëje do t’i vijë fundi me të dhe se zhdukja e tij do të thotë, në të vërtetë, “fundi i botës”.
Për ta zvogëluar këtë çështje në përpjesëtimin e saj të duhur, mund të thuhet atëherë se ne vërtet duket se po i afrohemi fundit të një bote, ose me fjalë të tjera, fundit të një epoke ose të një cikli historik, i cili për më tepër mund t’i përgjigjet fundit të një cikli kozmik, në pajtim me mësimin e gjithë doktrinës tradicionale mbi këtë temë. Tashmë ka pasur shumë paraqitje të të njëjtit lloj në të kaluarën, dhe pa dyshim, do të ketë edhe më shumë në të ardhmen; rëndësia e tyre ndryshon, për më tepër, varësisht nga ajo nëse ata u japin fund periudhave më të gjata ose më të shkurtra dhe nëse ndikojnë në tërë njerëzimin, ose vetëm në njërën apo në tjetrën pjesë përbërëse të tij, në ndonjë racë ose popullatë të posaçme. Ka arsye të pritet që në gjendjen e tashme të botës ndryshimi kanosës do të jetë shumë i përgjithshëm në kornizat e tij dhe se çdo gjë që mund të merret me mend prej tij - ndërsa kjo çështje është diç që nuk do të përpiqemi ta përcaktojmë - do të ndikojë pak a shumë në gjithë botën. Në çdo rast, ligjet që kanë të bëjnë me paraqitje të tilla zbatohen në mënyrë analogjike në nivele të ndryshme; ajo që vlen, pra, për “fundin e botës” në kuptimin më të plotë të kapshëm, dhe e cila për më tepër zakonisht merret sikur t’i referohet vetëm botës tokësore, mbetet po ashtu të vlejë, ndonëse në shkallë proporcionalisht të zvogëluar, edhe për fundin e njëfarë bote të posaçme, të kuptuar në mënyrë shumë më të kufizuar.
Këto vërejtje paraprake duhet të bëjnë që shumë më lehtë të kuptohet natyra e çështjeve me të cilat do të merremi. Tashmë në kontekste tjera kemi pasur bukur shpesh rast të zëmë ngoje “ligjet ciklike”; megjithatë, do të ishte ndoshta vështirë të jepnim një parashtrim të plotë mbi këtë temë në një formë që do të kuptohej lehtë nga mendja e Perëndimit, ndonëse çdokush që dëshiron të cilësojë karakterin e vërtetë të periudhës së tashme dhe të çmojë pozitën e saj të saktë në historinë e botës, duhet të posedojë së paku një sasi të dhënash mbi këtë temë. Do të fillojmë, pra, duke treguar se tiparet karakteristike të kësaj epoke shumë përcaktueshëm përputhen me treguesit që dalin prej kohëve të lashta nga doktrinat tradicionale, kur përshkruhet periudha ciklike pjesë të së cilës janë ato; dhe kjo njëherit do të shërbejë për të treguar se ajo që duket jonormale dhe e çrregullt nga një pikëpamje është megjithatë element i domosdoshëm në rrafshin më të gjerë dhe pasojë e pashmangshme e ligjeve që drejtojnë zhvillimin e gjithë shfaqjes. Megjithatë, le të themi menjëherë, kjo nuk është arsye që të pajtohemi t’u nënshtrohemi në mënyrë pasive hutisë dhe errësirës, të cilat në këtë çast duket se triumfojnë, sepse në rast të tillë nuk do të kishte asgjë tjetër çka të bëhej pos të mbeteshim të qetë; përkundrazi, ka arsye për t’u përpjekur deri në fund për ta përgatitur rrugëdaljen nga kjo “periudhë e errët”, sepse ka shumë shenja se po i afrohet fundi, po qe se nuk e kemi në dorë që menjëherë. Kjo gjasë po ashtu është në përputhje me rendin, meqenëse ekuilibri është rezultat i veprimit të përnjëhershëm i të dy tendencave të kundërta; po qe se njëra apo tjetra do të pushonte plotësisht funksionin, ekuilibri nuk do të arrihej kurrë, kurse bota do të zhdukej; por një supozim i tillë nuk mund sigurisht të realizohet, sepse që të dy termat e kundërshtimit nuk kanë kurrfarë kuptimi të veçuar njëri nga tjetri, kurse çfarëdo që të jenë gjasat, mund të pushojmë të sigurt se të gjitha çekuilibrimet e pjesërishme dhe kalimtare më në fund do të ndihmojnë për realizimin e vet ekuilibrimit të gjithmbarshëm.

**ORIONI** · 28-04-2005, 11:20

Kreu i parë KOHA E ERRËT

Doktrina hinduse na mëson se cikli njerëzor, të cilit ia jep emrin Manvantara, ndahet në katër periudha, duke shënuar aq shumë shkallë, gjatë së cilës spiritualiteti i qëmotshëm bëhet gjithnjë e më i paqartë; këto periudha për-puthen me periudhën e arit, të argjendit, të bronzit dhe të hekurit të traditave të lashta perëndimore. Tani jemi në fazën e katërt, në Kali-Juga, ose në “kohën e errët”, dhe tashmë jemi në të, thuhet qysh më shumë se gjashtëqind vjet, që nga një epokë, do të thotë, shumë më e hershme se që ka shënuar historia klasike. Që nga ajo kohë, të vërtetat të cilat më herët ishin të arritshme për gjithë njerëzimin janë bërë gjithnjë e më të fshehura dhe të vështira për t’i arritur; qasjet në to bëhen gjithnjë e më të vogla dhe nëse thesari i mençurisë “jonjerëzore” që i paraprin gjithë kohëve kurrë nuk mund të humbet, ai mbështillet megjithatë në vela gjithnjë e më të padepërtueshme, të cilat e fshehin nga pamja dhe nën të cilat është jashtëzakonisht vështirë të zbulohet. Kjo shpjegon pse ai duhet të ndeshet gjithkund, nën simbole të ndryshme, nën të njëjtën temë të diçkasë që është humbur, së paku sipas gjithë asaj që duket edhe sa i përket botës së jashtme deri tani dhe të cilën duhet ta rizbulojnë ata që përpiqen për dije të vërtetë; por thuhet gjithashtu se ajo që fshihet kështu do të bëhet përsëri e dukshme në fund të ciklit tonë, i cili me arsyen e vazhdimësisë që i lidh të gjitha gjërat së bashku, do të puqet me fillimin e ciklit të ri.
Por, do të shtrohet pa dyshim pyetja, pse duhet të vijojë kështu zhvillimi ciklik në drejtim teposhtë, nga e larta drejt teposhtës, një drejtim i cili menjëherë do të merret si antitezë e plotë e idesë së përparimit ashtu siç kuptohet nga moder-nistët? Arsyeja është se zhvillimi i çdo gjëje që shfaqet do të nënkuptojë një largim të shpejtuar gradualisht drejt aty prej nga zë fill; duke filluar nga pika më e lartë anon pashmangshëm drejt më të ultës, dhe ashtu si me trupat me peshë, shpejtësia e lëvizjes rritet vazhdimisht derisa më në fund të arrijë pikën ku duhet të ndalet. Kjo rënie mund të përshkruhet si materializim progresiv, sepse shprehja e parimit është thjesht spiritualitet; themi shprehja dhe jo vetë parimi, sepse ky i dyti, duke qenë përtej gjithë të kundërtës, nuk mund të përshkruhet me asnjë term që duhet të sugjerojë kundërshtim. Pastaj fjalët si “shpirt” dhe “çështje”, të cilat detyrohemi t’i marrim nga terminologjia perëndimore dhe t’i shfrytëzojmë këtu për arsye të kollajllëkut, mund të kenë nga pikëpamja jonë pak më shumë se vlerë simbolike; ato mund vetëm të detyrohen t’i shërbejnë qëllimit të tyre për aq sa përjashtohen interpetimet e posaçme që u përshkruhen nga filozofët bashkëkohorë, ku “spiritualizmi” dhe “materializmi” janë thjesht dy terma plotësuese që nënkuptojnë njëri-tjetrin, që të dytë njësoj pa rëndësi për këdo që dëshiron të ngrihet mbi pikëpamjet e rastësishme. Mirëpo, nuk jemi nisur të trajtojmë në këtë rast metafizikën e pastër; prandaj, në qoftë se merren të gjitha masat parandaluese për të mënjanuar dykuptimësinë dhe që parimet qenësore kurrë të mos humben nga sytë, mund të pranohet përdorimi i termave, të cilët, ndonëse jo adekuatë, do të shërbejnë megjithatë për t’i bërë çështjet të kuptohen më lehtë, domethënë përderisa kjo mund të bëhet pa shtrembëruar atë që duhet të kuptohet.
Përshkrimi më lart i zhvillimit të këtij manifestimi jep një pasqyrë e cila është e saktë kur të shikohet në tërësi, por e cila megjithatë është tepër e thjeshtë dhe skematike, sepse ajo është e vlefshme për t’u shfaqur përshtypja se zhvillimi po bëhet gjatë një vije të drejtë, vetëm në një drejtim dhe pa luhatje të çfarëdo lloji; e vërteta, në të vërtetë, është shumë më e ndërliqshme. Siç kemi vrojtuar tashmë, në të vërtetë, në çdo gjë mund të hetohen dy tendenca të kundërta, njëra për zbritje e tjetra për hipje, ose të përdorim formë tjetër të shprehjes, njëra centri-fugale e tjetra centripetale; kurse nga mbizotërimi i njërës tendencë ose i tjetrës rrjedhin dy faza plotësuese të kësaj shfaqjeje, njëra lëvizje tutje prej parimit kurse tjetra në kthim ndaj parimit, të dy fazat shpesh krahasohen simbolikisht me lëvizjen e zemrës ose me veprimin e dyfishtë të frymëmarrjes. Ndonëse këto faza zakonisht përshkruhen si sukcesive, dy tendencat me të cilat përputhen ato duhet, të shikohen si diçka që gjithmonë veprojnë në mënyrë simultane, ndonëse në përpjesëtime të ndryshme; për më tepër, ndodh ndonjëherë, në çastet kur tendenca për teposht duket të jetë në pikën mbisunduese përfundimisht në ecurinë e zhvillimit botëror, se ndonjë veprim i posaçëm do të ndërhyjë për të forcuar tendencën kundërshtare që ashtu të rivendoset njëfarë ekuilibri, së paku deri në një shkallë relative dhe ashtu si lejojnë kushtet e këtij çasti, duke shkaktuar kështu ripërshtatje të pjesërishme, kurse mund të duket se është ndalur rënia ose se është përkufizuar përkohësisht.
Është lehtë të shihet se të dhënat tradicionale të këtij lloji, nga të cilat nuk mund të japim më shumë se vetëm një kornizë këtu, u hapin derën koncepteve që janë më të thella dhe më të gjera dhe që në përgjithësi dallojnë nga çdo gjë që gjendet në përpjekjet e ndryshme në “filozofinë e historisë” shumë të populla-rizuar ndër shkrimtarët bashkëkohorë. Megjithatë, ne nuk propozojmë që në gjendjen e tashme të kthehemi prapa në zanafillën e ciklit, as të shkojmë aq larg sa në hapjen e Kali-Jugas; ne vetëm do të merremi drejtpërsëdrejti me një fushë shumë më të kufizuar, gjegjësisht me Kali-Jugan te fazave të fundit. Në të vërtetë, brenda secilës nga periudhat e mëdha që kemi zënë ngoje, ka mundësi të dallohen faza të dorës së dytë që përbëjnë aq shumë nëndarje; dhe meqenëse çdo pjesë është në mënyrën e vet të posaçme analoge me tërësinë, këto nëndarje ripro- dhojnë, në një shkallë të zvogëluar, si të thuash, vijën e përgjithshme të ciklit më të madh në të cilin janë përfshirë; por përsëri një hulumtim i plotë i mënyrave në të cilat zbatohet ky ligj në raste të ndryshme të veçanta do të shpiente larg përtej kufizimeve që i kemi vënë për këtë studim të tashëm. Për t’i plotësuar këto vërejtje paraprake do të zëmë ngoje një apo dy faza posaçërisht kritike që në kohë fare të fundit i përjetoi njerëzimi, ato që bien në periudhën zakonisht të njohur si “historike”, meqë siç në të vërtetë është e vetmja periudhë e arritshme për historinë e rëndomtë ose “profane”; ndërsa kjo, natyrisht, do të shpiente në temën e vërtetë të studimit tonë, sepse e fundit nga këto periudha kritike nuk është asnjë tjetër pos asaj që përbën atë që zakonisht quhet “kohë moderne”.
Është e dhënë e dukshme dhe një që duket se kurrë nuk i është kushtuar vëmendje e duhur, ajo se periudha që saktësisht quhet “historike” në kuptimin që i referohet së pari, shtrihet prapa pikërisht rreth shekullit VI para e.r., sikur të ekzistonte në atë kohë pengesë e kohës e cila ishte e pamundshme të kapërcehej me anë të metodave të hulumtimit në dispozicion të studimeve të rëndomta. Në të vërtetë, që nga ai çast e tutje gjithkund është e mundshme të bëhet një kronologji bukur e saktë dhe me bazë të fortë, kurse në çdo gjë që ka ndodhur para saj, si rregull, arrihet vetëm me njëfarë hamendje, kurse datat e dhëna për të njëjtat ngjarje ndryshojnë me nga disa shekuj. Kjo bie shumë në sy madje edhe në rastin e vendeve ku kemi pak më shumë gjurmë, si për shembull në Egjipt; por ajo që ndoshta është edhe më mahnitëse është se në një rast të pranueshëm dhe me përparësi si ai i Kinës, i cili posedon anale që lidhen me periudha shumë më të largëta dhe të datuara me anë të vështrimeve astronomike që nuk do të duhej të linin vend për dyshim, shkrimtarët bashkëkohorë, megjithatë, flasin edhe për këto periudha si “legjendare”, sikur të gjendeshin në një fushë ku ata hezitojnë të pranojnë mundësinë për të arritur në çfarëdo sigurie dhe sikur kështu të shmange-shin me qëllim për të mos ia dalur në krye. E ashtuquajtura lashtësi “klasike” është pra një lashtësi vetëm relative dhe, thënë drejt, qëndron shumë më afër kohëve moderne sesa lashtësisë së vërtetë, meqenëse ajo as që shkon prapa deri në mes të Kali-Jugas, gjatësia e së cilës, sipas doktrinës hinduse, është pjesa e dhjetë e gjithë Manvantaras. Nga këto vrojtime mund të gjykojë njeriu sa kanë të drejtë modernistët kur krenohen për shkallën sa e dinë historinë. Ata pa dyshim do të përgjigjeshin për t’u arsyetuar se e gjithë kjo u referohet vetëm kohëve “legjendare” dhe prandaj nuk vlen të merret parasysh; por kjo përgjigje është në vete pranim i padijes dhe mungesë e të kuptuarit me çka mund të shpjegohet mospërfillja e traditës nga ana e atyre autorëve; pikëpamja moderne si e tillë, në të vërtetë, është, siç do ta shpjegojmë më tutje, identike me vetë botëkuptimin kundërtradicional.
Në shekullin VI para e.r. u bënë ndryshime të konsiderueshme, për një arsye a për një tjetër, ndër një numër të madh popujsh; ato ndryshime, për më tepër, dallonin për nga karakteri prej një vendi në tjetrin. Në disa kishte ripërshtatje të traditës ndaj kushteve që dallonin nga ato që kishin mbizotëruar më parë, një ripërshtatje e cila përmbushej në kuptimin e plotë dogmatik; kjo është ajo që ndoshi, për shembull, në Kinë, ku doktrina e themeluar që në kohët e lashta si një tërësi e vetme, u nda në atë moment në dy pjesë qartë të dalluara, gjegjësisht në taoizëm, i rezervuar për elitën dhe i cili përmbante shkencat e pastra metafizike dhe tradicionale të një natyre plotësisht spekulative, dhe në konfuçianizëm, i cili ishte i përbashkët për të gjithë njerëzit pa dallim dhe mbulonte kryesisht fushën e zbatimeve praktike dhe shoqërore. Ndër persianët duhet gjithashtu të jetë bërë një ripërshtatje e mazdeizmit, sepse kjo ishte koha e zoroasterit të fundit: në Indi kjo periudhë e pa lindjen e Budizmit.
Duke shkuar nga Perëndimi shohim se për çifutët kjo ishte koha e robërisë babilonase; dhe ndoshta njëra nga të gjitha ngjarjet më mahnitëse ishte fakti se një periudhë e shkurtër shtatëdhjetëvjeçare do t’u ketë mjaftuar izraelitëve të harronin madje edhe alfabetin e tyre, kështu që pastaj librat e shenjtë u desht të rindërtoheshin me shenja krejtësisht tjera nga ato që përdoreshin deri në atë kohë. Do të kishte mundësi të ziheshin ngoje shumë ngjarje të tjera që pak a shumë i përkitnin datës së njëjtë: do të zëmë ngoje vetëm se për Romën ky ishte fillimi i periudhës “historike” e cila e pasoi tutje periudhën “legjendare” të mbretërve, dhe gjithashtu dihet, ndonëse në mënyrë disi të zbehtë, se kishte shpërngulje të dukshme të popujve keltë në atë kohë; por pa i përpunuar këto çështje duhet të kalojmë tutje dhe të shqyrtojmë çka ndodhi në Greqi. Edhe aty shekulli i gjashtë ishte pikënisja e të ashtuquajturit qytetërim “klasik”, të cilit i jepet e drejta, sipas modernistëve, vetëm ai të konsiderohet “historik”, ndërsa çdo gjë para asaj kohe është aq pak e njohur sa të trajtohet si “legjendare”, ndonëse zbulimet arkeologjike të kohës së fundit nuk lënë më vend për dyshim se kishte ekzistuar ndonjë qytetërim i vërtetë në atë kohë; ndërsa ka arsye të supozohet se ai qytetërim i parë helenik ishte shumë më i rëndësishëm intelektualisht sesa ai që vijoi pas tij dhe se marrëdhënia që ekzistonte midis atyre dy periudhave nuk është pa ndonjë analogji me atë midis kohës mesjetare dhe kohës së sotme në Evropë. Duhet të vihet re, megjithatë, se ndërprerja në rastin e dytë ishte më pak radikale, sepse ishte së paku një ripërshtatje e pjesërishme në rendin tradicional, duke ndi-kuar parimisht në sferën e “mistereve”; me këtë duhet të lidhet tradita pitagoriane, e cila ishte në vend të parë përtëritje në formë të re të traditës së mëhershme jetime, ku lidhja me kultin delfik të Apollos së banorit të Veriut të largët sjell dëshmi për një linjë të pakëputur dhe të rregullt të prejardhjes prej njërës nga traditat më të lashta të njerëzimit. Por, nga ana tjetër, së shpejti u duk diçka nga e cila nuk kishte pasur shembull të njohur më herët, dhe së cilës i ishte caktuar fati në të ardhmen për të ushtruar ndikim të dëmshëm në tërësinë e botës perëndimore: i referohemi asaj forme të posaçme të mendimit që ishte fituar atëherë dhe ka ngelur që atëherë me emrin “filozofi”; kurse kjo është temë mjaft e rëndësishme dhe meriton trajtim diç më të madh.
Është e vërtetë se fjala filozofi mundet vete të merret në kuptim fare legjitim, në atë që pa dyshim e kishte në fillim, sidomos nëse është e dhënë, siç besohej zakonisht, se Pitagora ishte i pari që e përdori këtë shprehje. Etimologjikisht ajo thjesht do të thotë “dashuri e mençurisë”; në radhë të parë, pra, ajo nënkupton rregull paraprak për arritjen e mençurisë dhe me zgjerimin e natyrshëm ajo do të thotë edhe kërkim që del nga kjo rregull dhe i cili do të shpjerë tani në dije. Ajo, pra, shënon një etapë paraprake dhe parapërgatitëse, një hap, si të thuash, në drejtim të mençurisë ose të shkallës së përputhjes me një gjendje inferiore ndaj asaj të mençurisë; prishja e kuptimit që u bë më vonë qëndronte në ngatërrimin e kësaj etape kalimtare me fundin në vete dhe duke u përpjekur për të zëvendësuar filozofinë me mençurinë, një proces që nënkuptonte të harrosh ose të mos ia dalësh të njohësh natyrën e vërtetë të kësaj të fundit. Pikërisht në këtë mënyrë u paraqit ajo që mund të përshkruhet si filozofi “profane”, një mençuri e qartë, domethënë thjesht njerëzore në karakter, prandaj anon kryesisht ndaj rregullit racional dhe e cila u zëvendësua me mençurinë tradicionale vërtet mbiracionale dhe jonjerëzore. Mirëpo, diçka nga kjo mençuri e vërtetë ngulte këmbë gjatë gjithë lashtësisë; prova duhet të shihet në vazhdimësinë e “mistereve” me karakterin e tyre të pamohueshëm nismëtar, po edhe në faktin se mësimet e vetë filozofëve zakonisht kishin një anë të “jashtme” dhe një anë të “brendshme”, kjo e fundit jepte mundësinë që të bëhej lidhja me pikëpamjet e larta, siç shohim të dilte në shesh shumë qartë, edhe nëse në disa aspekte jo plotësisht, disa shekuj më vonë ndër aleksandrianët. Që filozofia “profane” të përbëhej përfundimisht si e tillë ishte e domosdoshme që vetëm e jashtmja të mbetej gjallë kurse nga e brendshmja duhet të hiqej dorë plotësisht; lëvizja që filloi nga grekët duhej të shpiente pikërisht në botën e sotme; tendencat që tashmë kishin hasur në shprehje ndër grekët ishin paracaktuar të silleshin në përfundimin e tyre logjik, kurse rëndësia e tepërt që ia kishin dhënë mendimit racional ishte që të përgatitej rruga për zhvillimin e “racionalizimit”, një qëndrim posaçërisht modern, i cili nuk konsiston më vetëm në mospërfilljen e çdo gjëje që i përket rrafshit mbiracional, por që me qëllim e mohon atë. Megjithatë, të mos bëjmë parashikime të mëtejme, meqenëse do të jetë e domosdoshme të mbahen parasysh pasojat e kësaj lëvizjeje dhe të gjurmohet zhvillimi i tyre në një pjesë tjetër të këtij libri.
Në lidhje me këtë është një çështje që duhet posaçërisht mbajtur parasysh përkitazi me temën e këtij studimi; bëjmë fjalë për të dhënën se diçka nga origjina e botës së sotme duhet të kërkohet në lashtësinë “klasike”; prandaj bota moderne nuk është krejt gabim kur pohon se mbështetet në qytetërimin greko-latin dhe se është vazhdimësi e tij. Duhet të thuhet, megjithatë, se ajo është vazhdimësi e largët dhe disi jobesnike, sepse lashtësia klasike ende përmban shumë gjëra që i përkasin rrafshit intelektual dhe shpirtëror ekuivalenti i të cilit nuk mund të gjen-det në botën e sotme; sido që të jetë, këto dy qytetërime shënojnë dy etapa shumë të ndryshme në errësimin gjithnjë e më të madh të dijes së vërtetë. Njeriu mundet vërtet të konceptojë dekadencën e qytetërimit të lashtësisë që shpie gradualisht dhe pa kurrfarë prishjeje të vazhdimësisë në një gjendje të ngjashme me atë që e shohim sot rreth nesh; por kjo nuk ndodhi në të vërtetë, kurse në ndërkohë ndërhyri një periudhë tjetër kritike për Perëndimin, e cila njëherit ishte njëra nga ato fazat e rindërtimit të cilën tashmë e kemi zënë ngoje.
Faza në fjalë ishte ajo e ngritjes dhe e përhapjes së Krishterimit, duke u përputhur, nga një anë, me shpërndarjen e çifutëve dhe, nga ana tjetër, me etapat e fundit të qytetërimit greko-latin; ndërsa mund t’i kapërcejmë këto ngjarje më shpejt, përkundër rëndësisë së tyre, sepse këto janë të njohura më gjerësisht sesa ato për të cilat bënim fjalë më parë, dhe po ashtu për shkak se përputhja e tyre është shënuar në mënyrë më të zakonshme, madje edhe nga historianët kënd-vështrimi i të cilëve mbetet bukur shumë sipërfaqësor. Po ashtu shpesh është tërhequr vëmendja për ekzistimin e disa tipareve të përbashkëta të dekadencës së botës “klasike” dhe të kohës së sotme; kurse pa dashur të tërheqim paralelen shumë larg, duhet të pranohet se vërtet ka disa ngjashmëri bukur të dukshme. Filozofia thjesht “profane” kishte gjetur mbështetje: paraqitja e skepticizmit, nga një anë, dhe e moralizmit stoik dhe epikurian, nga ana tjetër, tregojnë mjaftueshëm deri në çfarë shkalle ishte shmangur intelektualiteti. Njëherit, doktrinat e shenjta, që sot vështirë i kupton më kushdo qoftë, janë degjeneruar, si pasojë e kësaj mungese të të kuptuarit, në “paganizëm” në kuptimin e plotë të fjalës, duke u bërë, si të thuash, jo më shumë se “besëtytni”, gjëra të cilat pasi kishin humbur kuptimin e tyre të brendshëm kishin mbajtur gjallë vetveten e vërtetë në trajtë të shfaqjeve thjesht të jashtme. Ishin bërë vërtet disa përpjekje për të reaguar kundër kësaj dekadence: vetë helenizmi u përpoq për të përfituar fuqi të re me ndihmën e elementeve të huazuara nga ato doktrina të Lindjes me të cilat ajo ishte në gjendje të merrte kontakt; por mjetet e tilla nuk ishin adekuate më sepse vetë qëllimi i qytetërimit greko-latin tashmë ishte dënuar të mos përkujtohej, kështu që ishte e domosdoshme që nga diku tjetër të vinte ndikimi për ta sjellë në vete dhe për të vepruar në formë plotësisht tjetër. Ishte Krishterimi ai që e solli këtë shndërrim; dhe mund të vërejmë, në kalim e sipër, se krahasimi i cili mund të bëhet në njëfarë mënyre të arsyeshme midis atyre ditëve dhe kohës sonë është ndoshta një ndër faktorët përgjegjës në “mesianizmin” konfuz i cili aq shumë merret parasysh në kohën e sotme. Pas periudhës shqetësuese të pushtimeve barbare, nga domosdoja për të rregulluar shthurjen e rendit të prishur, u kthye një gjendje normale dhe zgjati disa shekuj; kjo ishte periudha mesjetare, aq shumë e keqkuptuar nga modernistët, të cilët nuk janë në gjendje të çmojnë intelektualitetin e saj dhe të cilëve ajo vërtet u duket shumë më e huaj dhe e largët sesa lashtësia “klasike”.
Për ne, koha e Mesjetës së vërtetë shtrihet që nga sundimi i Sharlemanjit (Charlemagne) deri në fillimin e shekullit XIV; kjo datë e fundit shënon fillimin e shmangies së sërishme, e cila ka vazhduar nëpër faza të nduarnduarshme dhe duke mbledhur fuqi shtytëse gjithë deri në ditën e sotme. Pika e vërtetë fillestare e krizës së sotme daton që nga ai moment: ajo ka dëshmuar shenjat e para të përçarjes së Krishterimit, me të cilin qytetërimi perëndimor i Mesjetës ishte lidhur në mënyrë të pandashme: po në atë kohë, derisa ajo shënonte shkëputjen e sistemit feudal, aq ngusht të lidhur me po atë Krishterim, ajo po ashtu përkon me zanafillën e formimit të “kombeve”. Prandaj koha e sotme duhet të konsiderohet se shkon prapa gati dy shekuj më larg sesa që zakonisht merret me mend të jetë ajo; Renesanca dhe Reformacioni ishin të dyjat të dorës së parë për nga natyra e rezultateve dhe atyre vetëm ju dha mundësia nga dekadenca paraprake; por larg asaj që të krijohej rival, ato shënuan një rënie edhe më serioze sepse ato përmbu-shën atë shkëputje nga shpirti tradicional, ajo e para në sferën e shkencave kurse e fundit në sferën e vetë religjionit, dhe kjo përkundër të dhënës se është fushë në të cilën do të ishte dukur më së vështiri për konceptimin e mundësisë që të ndodhte fare një prishje e tillë.
Siç kemi vënë në dukje tashmë në rastet e tjera, ajo që njerëzit e quajnë Renesancë ishte vërtet vdekje e shumë gjërave; me pretekst për t’u kthyer në qyte-tërimin greko-romak ajo e mori mbi vete pjesën më të jashtme të atij qytetërimi, sepse ajo që ishte relativisht e jashtme ishte e vetmja në gjendje që të shprehej në tekste të shkruara; për më tepër, rivendosja jo e plotë e këtij lloji duhet të kishte karakter shumë artificial, sepse ajo nënkuptonte përdorim të formave jeta reale e të cilave kishte dalur nga ato para disa shekujsh. Sa u përket shkencave tradicio-nale të Mesjetës, pasi kishin prodhuar disa manifestime të fundit mbi atë kohë, ato u zhdukën plotësisht si ato të qytetërimeve të shkuara shumë më parë qysh se ishin zhdukur nga ndonjë kataklizëm: dhe në këtë kohë asgjë nuk u ngrit për të zënë vendin e tyre.Prandaj duhej të mbetej vetëm filozofia dhe shkenca “profane”, si të thuash, negacioni i intelektualitetit të vërtetë, kuptimi i dijes deri në nivelin e saj më të ulët, një studim empirik dhe analitik i fakteve të shkëputura nga parimet, përhapja në gjerësi të pafund te hollësive të parëndësishme dhe grumbullimi i hipotezave të pambështetje, duke shkatërruar vazhdimisht njëra-tjetrën dhe i pam-jeve fragmentare të paafta pë rtë shpënë në çkado qoftë tjetër pos në zbatime praktike të atij lloji i cili përbën të vetmën epërsi reale të qytetërimit bashkëkohor - vështirë se mund të jetë epërsi e lakmueshme - për më tepër, qytetërimi i cili me zhvillimin e vet deri në pikën që zë frymën çdo preokupimi tjetër ka pasur sukses vetëm duke u pajisur me karakter thjesht material që nga ai krijon një llahtar të plotë.
Një e dhënë krejt e jashtëzakonshme është shpejtësia me të cilën qytetërimi mesjetar erdh e u harrua aq tërësisht; qysh në shekullin XVII njeriu kishte humbur gjithë kontaktin me kuptimin e atij qytetërimi, kurse monumentet e tij të mbetura gjallë nuk shfaqnin më asgjë, as intelektualisht e madje as estetikisht: nga mund të gjykohet për shkallën deri në të cilën kishte ndryshuar në ndërkohë mentaliteti i rëndomtë. Këtu nuk do të angazhohemi të hulumtojmë faktorët - dhe ata janë vërtet shumë të ndërliqshëm - të cilët bashkëvepronin për të shkaktuar një ndryshim aq rrënjësor saqë duket e vështirë të pranohet ardhja e tij në mënyrë spontane dhe pa ndërhyrjen e një vullneti drejtues natyra e saktë e të cilit duhet doemos të mbetet disi enigmatike: lidhur me këtë mund të shënohen disa të dhëna interesante siç është popullarizimi, në një çast të caktuar, në formën e zbulimeve të reja, i gjërave mbi të cilat diçka kishte qenë vërtet e njohur një kohë të gjatë por zakonisht nuk ishte nxjerrë në dritë për arsye të të metave të nduarnduarshme të saj, që do të mund t’ua kalonin atyre grimcave të mundshme, po të nxirrej ajo në dritë. Po ashtu është shumë e pasigurt që legjenda e cila Mesjetën e ktheu në periudhë errësire, i lindi dhe u dha pëlqimin padijes dhe barbarizmit, ose që ky klasifikim i plotë i historisë, për të cilin modernistët janë fajtorë, mund të jetë bërë në mungesë të çfarëdo paragjykimi; por nuk duhet të bisedohet për këtë çështje më tutje, meqenëse, pa marrë parasysh me çfarë mjetesh mund të jetë kryer ai veprim, tash për tash neve më së shumti na interesojnë rezultatet e tij.
Ishte një fjalë që u bë e njohur në kohë të Renesancës dhe e cila që përpara përmblidhte gjithë programin e qytetërimit bashkëkohor: kjo fjalë ishte “Humanizmi”. Ajo, në të vërtet, u bë çështje që zvogëlonte çdo gjë thjesht deri në përmasa njerëzore, që mënjanonte çdo parim që i përkiste rendit më të lartë, dhe thënë figurativisht, që largonte nga bota hyjnore me pretekst që të fitonte pasuri në tokë; grekët, shembullin e të cilëve thoshin njerëzit se e vijonin, kurrë nuk kishin shkuar aq larg në këtë drejtim, madje as në kohën e dekadencës së tyre më të ulët, konsideratat utilitare së paku kurrë nuk e kishin zënë vendin e parë tek ata sepse së shpejti kishin të bënin me modernistët. “Humanizmi” ishte tashmë një formë e hershme nga e cila më vonë u bë “laicizmi” bashkëkohor; ndërsa duke u përpjekur për të zvogëluar çdo gjë deri në shtatin e njeriut marrë si fund të vetes, qytetërimi bashkëkohor u zhyt fazë pas faze deri në nivelin e elementeve të tij më të ulëta dhe që ka qëllim vetëm pak më shumë sesa të kënaqë nevojat e qenësishme nga ana materiale e natyrës së tij, një qëllim i cili, sido që të jetë, është fare mashtrim, sepse ai vazhdimisht i krijon njeriut nevoja artificiale më shumë se që mund të shpresojë t’i plotësojë ndonjëherë.
A do të vazhdojë bota bashkëkohore rrugën e saj pikërisht deri në fund të kësaj rrëpije fatale ose ashtu siç ka vijuar mbi dekadencën greko-latine do të shfaqet një ringjallje në rastin para se të arrihet në fundin e humnerës? Do të dukej sikur nuk është më shumë i mundshëm një vendqëndrim në gjysëm të rrugës dhe se, në përputhje me çdo tregues të doktrinës tradicionale, në të vërtet, kemi hyrë në fazën e fundit të Kali-Jugas, në periudhën më të errët të kësaj “kohe të errët”, në gjendje të shthurjes nga e cila nuk mund të ketë dalje përveç përmes kataklizmës, meqenëse ajo që kërkohet nuk është më ringjallje e thjeshtë, por përtëritje e plotë. Çrregullimi dhe konfuzioni mbisundojnë mbi çdo sferë dhe janë bartur në një shkallë që tejkalon shumë çdo gjë që është parë deri tani, kështu që pasi kanë rrjedhur nga Perëndimi tani kërcënojnë të përfshijnë gjithë botën; ne dimë fare mirë se fitorja e tyre kurrë nuk mund të jetë gjë tjetër pos mashtruese dhe efemere, por vetëm paraqitet në shkallë të tillë, kjo do të dukej sikur të ishte shenja më e keqe nga të gjitha krizat nëpër të cilat ka kaluar njerëzimi në rrugën e ciklit të tij të tashëm. A nuk kemi parë atë çast të tmerrshëm të parashikuar nga librat e shenjtë të Indisë, kur “kastat do të përzihen e madje as familjet nuk do të ekzistojnë më”? Është e domosdoshme vetëm të shikohet përreth për t’u bindur se kjo është në të vërtetë gjendja e botës së sotme dhe të merret vesh nga të gjitha anët ajo gjendje e thellë e degjenerimit që zihet ngoje në ungjij si “neveri e shkretimit”. Nuk duhet të fshehet serioziteti i gjendjes; gjendja duhet të shikohet ashtu si është, jo vetëm pa optimizëm por edhe pa pesimizëm, sepse, siç u vërejt tashmë, fundi i botës së vjetër do të jetë edhe fillim i një bote të re.
Një pyetje, megjithatë, natyrisht do t’i shkojë njeriut në mendje: cila është arsyeja për ekzistimin e një periudhe si ajo në të cilën po jetojmë? Vërtet, sado anormale që mund të jenë kushtet e tashme kur të vështrohen si të tilla, ato duhet megjithatë të hyjnë në rendin e zakonshëm të gjërave, në atë rend i cili, sipas një formule të Lindjes së Largët, përbëhet nga shuma e gjithë çrregullimeve; faza e tashme, sado e dhembshme dhe e dyshimtë që të jetë, duhet ta ketë vendin e vet të caktuar, si çdo fazë tjetër, në rrjedhën e plotë të zhvillimit njerëzor dhe, për më tepër, vetë fati që ia kanë caktuar doktrinat tradicionale është tregues i mjaftueshëm në këtë aspekt. Vërejtjet tona të dhëna në fillim për rrjedhën e përgjithshme të një cikli shfaqjeje në drejtim të materializimit progresiv jep shpjegimin e menjëhershëm të një gjendjeje të tillë dhe tregon qartë se ajo që është anormale dhe e shthurur nga një pikëpamje e posaçme është megjithatë vetëm një pasojë e ligjit që lidhet me një pikëvështrim më të lartë dhe më të kuptueshëm. Mund të shtojmë se, si me çdo ndryshim të gjendjes, kalimi nga një cikël në tjetrin mund të kryhet vetëm në errësirë; ky është një ligj tjetër me rëndësi të madhe që ka zbatime të shumëfishta por, pikërisht për atë arsye, nuk mund t’i lejojmë vetes t’i hyjmë një shtjellimi të kësaj çështjeje në çastin e tashëm.
As që është kjo e tëra gjithë çka mund të thuhet për këtë temë: meqenëse është po ashtu e vërtetë se periudha bashkëkohore duhet doemos të përkojë me zhvillimin e disa mundësive që ishin përfshirë në potencialitetin e ciklit të tashëm që nga fillimi; dhe sado qoftë e vogël shkalla e përfshirjes nga ato mundësi në hierarkinë e tërë ciklit, ato janë njësoj të sigurta, jo më pak se gjithë të tjerat, të shfaqen sipas rregullit të caktuar për to. Sipas traditës, mund të thuhet lidhur me këtë se ajo që karakterizon fazën e fundit të ciklit është shfrytëzimi i çdo gjëje që është lënë pas dore ose që është refuzuar gjatë rrjedhës së fazës paraprake; dhe vërtet kjo është pikërisht ajo që duhet të vështrohet në qytetërimin bashkëkohor, i cili, si të thuash, jeton vetëm me gjërat të cilat qytetërimi i përparëm i konside-ronte të padobishme. Për ta vërtetuar këtë të dhënë njeriu lypset vetëm të vështrojë si i vlerësojnë përfaqësuesit e vërtetë të qytetërimeve të tilla, siç kanë mbetur gjallë deri në ditën e sotme në Lindje, shkencat perëndimore dhe zbatimet e tyre industriale. Këto forma të ulëta të njohurisë, aq të parëndësishme për secilin që ka njohuri të një rrafshi tjetër, është dashur megjithatë të kuptoheshin dhe kjo ka pasur mundësi të paraqitej vetëm në fazën kur u zhduk intelektualiteti i vërtetë; të themi se ky studim, aq ekskluzivisht praktik në kuptimin më të ngushtë të fjalës, duhej të kryhej, ai do të mund të bëhej në atë kohë vetëm në polin e kundërt të spiritualitetit të qëmotshëm nga njerëzit aq thellë të përfshirë në atë çështje sa të mos ishin në gjendje të kapnin asgjë jashtë tij, duke u bërë si zakonisht sa më të robëruar nga ai aq më shumë të etshëm për ta shfrytëzuar, duke dënuar kështu veten me një agjitim gjithnjë e më të madh, të pasistemuar dhe të kotë, me një depresion fare të shumëfishtë që tenton të shkojë drejt shthurjes përfundimtare.
I tillë është shpjegimi i vërtetë i botës bashkëkohore i paraqitur në vija të trasha vetëm me çështjet qenësore; por të themi që menjëherë, se ai shpjegim nuk duhet kurrsesi të merret si arsyetim. Sëmundja e pashmangshme është megjithatë sëmundje, dhe madje edhe nëse nga e keqja del e mira, kjo nuk e ndryshon karakterin e vetë së keqes: për më tepër, ne vetëm i kemi përdorur fjalët “i mirë” dhe “i keq” në këtë kontekst në mënyrë që të kuptohet më mirë dhe pa ndonjë qëllim të posaçëm moral. Çrregullime të pjesërishme nuk mund të mos ketë sepse ato janë elemente të domosdoshme të rendit të gjithmbarshëm; por megjithatë, periudha e çrregullimit është në vete diçka që krahasohet me rritjen e tmerrshme e cila, derisa është pasojë e disa ligjeve natyrore, është njëherit shmangie dhe një lloj gabimi; ose mund të krahasohet me kataklizmën e cila, ndonëse del nga rrje-dha normale e ngjarjeve, megjithatë është përmbysje dhe anomali kur vështrohet në mënyrë të veçuar. Qytetërimi bashkëkohor, si çdo gjë tjetër, ka arsye për të ekzistuar, dhe nëse vërtet paraqet gjendjen ekzistuese e cila i jep fund një cikli, mund të thuhet se është ai që duhet të jetë dhe se vjen në kohën dhe në vendin e caktuar; por megjithatë, duhet të gjykohet sipas fjalëve të Ungjillit, të cilat shumë shpesh nuk janë kuptuar në mënyrë të përsosur: “shkelje rregullash do të bëhen patjetër, por keqardhje për atë që bën ato shkelje”.

**ORIONI** · 29-04-2005, 09:54

Kreu i dytë

KUNDËRSHTIMI MIDIS LINDJES DHE PERËNDIMIT

Një ndër tiparet më të dukshme të botës bashkëkohore është grindja që ndan Lindjen nga Perëndimi; ndonëse tashmë i kemi kushtuar vëmendje të posaçme kësaj çështjeje gjetiu, duhet t’i kthehemi për të sqaruar disa çështje dhe për të mënjanuar një numër keqkuptimesh. E vërteta e kësaj çështjeje është se gjithmonë kanë ekzistuar shumë qytetërime të ndryshme, secili nga ta është zhvilluar në mënyrën e vet të veçantë dhe në përputhje me prirjet e një populli apo të një tjetri; por dallimi nuk nënkupton doemos kundërshtimin, kurse mund të ekzistojë fare mirë një lloj ekuivalence midis qytetërimeve që dallojnë bukur shumë sa u përket formave të tyre, nëse mbështeten në parime të njëjta themelore, nga të cilat ato thjesht paraqesin aq shumë zbatime që ndryshojnë sipas rrethanave. I tillë është rasti me të gjitha ato qytetërime që mund të përshkruhen si normale, ose me fjalë të tjera, tradicionale; nuk ka kundërshtim qenësor midis tyre, dhe çdo dallim i tillë që mund të ekzistojë do të jetë vetëm i jashtëm dhe sipërfaqësor. Nga ana tjetër, një qytetërim që nuk njeh kurrfarë parimi sipëror dhe vërtet nuk mbështetet në asgjë tjetër pos në mohim të atyre parimeve, e gjen veten pikërisht në pozitë të privuar nga mjetet për të arritur mirëkuptim me qytetërimet e tjera; sepse për të shkuar një mirëkuptim i tillë gjithnjë e më thellë dhe për të vepruar me efikasitet, ai duhet para së gjithash të vendoset në maje, domethënë në vetë ato parime të cilat i mungojnë këtij qytetërimi anormal shkarës. Në gjendjen e sotme të botës, pra, nga një anë, kemi të gjitha ato qytetërime që u kanë mbetur besnike pikë-pamjeve tradicionale, gjegjësisht ato të Lindjes, kurse nga ana tjetër, një qytetërim posaçërisht kundërtradicional, atë të botës bashkëkohore1.

1 Ky pohim sigurisht nuk duhet të kuptohet se do të thotë që autori kërkon që lexuesit e tij të lënë pas dore zhvendosjen e përhapur që ndodh në jetën tradicionale të të gjithë popujve të Lindjes, si pasojë e cenimit të Perëndimit tani dhe në të kaluarën; kreu i tetë i këtij libri si edhe shumë referenca gjetiu, janë për të provuar të kundërtën. Po edhe në bazë të të dhënave, ende vlen të flitet për traditat e Lindjes që funksionojnë dukshëm, si për arsye të popullatës së madhe jeta e të cilëve ende rregullohet në mënyrë pak a shumë normale, dhe sidomos për arsye se njohuria qenësore e parimeve ende nuk është mjegulluar deri në pikën që të bëhet gati e paarritshme, siç ka ndodhur në mënyrë aq të zakonshme në Perëndim. Megjithatë, përmbysja e Lindjes po vazhdon aq shpejt saqë pasojat mund shpejt të bëhen katastrofike. - Përkthyesit në anglishte.

**ORIONI** · 29-04-2005, 09:57

Disa njerëz, megjithatë, shkojnë aq larg sa të dyshojnë nëse ndarja e njerëzimit në Lindje dhe në Perëndim përkon fare me ndonjë realitet: por së paku sa i përket kohës së sotme, duket se kjo çështje as që është e hapur për bisedë. Në radhë të parë, ekzistimi i qytetërimit të Perëndimit, i përbashkët për Evropën dhe Amerikën, është e dhënë që çdokund duhet të jetë e gatshme të pranojë, pa marrë parasysh çfarë mendimesh mund të ketë për vlerën e tij. Në rastin e Lindjes, çështja është shumë më e thjeshtë sepse ekzistojnë disa qytetërime lindore e jo vetëm një; por mjafton që ato të kenë disa tipare të përbashkëta; gjegjësisht ato që janë karakteristike për atë që e kemi quajtur qytetërim tradicional dhe se po këto tipare të njëjta duhet të mungojnë në qytetërimin perëndimor në mënyrë që të arsyetohet plotësisht dallimi madje edhe kundërshtimi midis Lindjes dhe Perëndimit. Në të vërtetë, ashtu edhe është rasti, sepse karakteri tradicional u nevojitet njësoj të gjitha qytetërimeve orientale; duke i marrë parasysh këto, për hir të qartësisë, do të përkujtojmë këtu klasifikimin e përgjithshëm që tashmë e kemi përvetësuar gjetiu dhe i cili, ndonëse ndoshta disi tepër i thjeshtuar nëse du-het të shkohet në pika të vogla hollësish, megjithatë mbetet i drejtë në vijat kryesore: Lindja e Largët, e përfaqësuar qenësisht nga qytetërimi kinez, Lindja e Mesme nga hinduizmi, Lindja e Afërt nga qytetërimi islam. Duhet të shtohet se në shumë aspekte ky qytetërimi i fundit duhet më shumë të konsiderohet se zë një pozitë ndërmjetësore midis Lindjes dhe Perëndimit dhe kjo në shumë karakteristika të përkujton sidomos qytetërimin perëndimor ashtu si ishte në Mesjetë; nëse shikohet Islami në raport me Perëndimin bashkëkohor, pra, duhet të pranohet se ai e kundërshton atë në po ato baza si edhe qytetërimet e pastra orientale, me të cilat, pra, nga ai pikëvështrim duhet të lidhet.
Kjo është çështje e rëndësishme: kurrfarë baze për kundërshtim rrënjësor midis Lindjes dhe Perëndimit nuk ka ekzistuar deri tani sepse në Perëndim kishte qytetërime tradicionale ashtu si edhe në Lindje; kundërshtimi mund të viëhet në dukje vetëm me paraqitjen e Perëndimit posaçërisht modern, sepse ai është shumë më tepër kundërshtim i dy mentaliteteve sesa i dy njësive gjeografike të përcaktuara në mënyrë pak a shumë të qartë. Gjatë disa periudhave, midis të cilave më e afërt me kohën tonë është periudha e Mesjetës, mentaliteti perëndimor si një ndër tiparet më të rëndësishme, ishte shumë më i afërt me mentalitetin lindor ashtu siç ka mbetur deri në ditën e sotme sesa që vetë është bërë në kohën moderne: qytetërimi perëndimor në atë kohë mund të krahasohej me qytetërimet e Lindjes në po atë mënyrë siç janë ato qytetërime ende të krahasueshme midis tyre. Gjatë disa shekujve të fundit, megjithatë, është dukur një ndryshim i shënuar, shumë më serioz sesa çdo njëra nga shmangiet të cilat kishin mundur të bëheshin përpara në kohën e dekadencës, sepse ai në të vërtetë nuk përmban asgjë më shumë as më pak sesa një ndërrim të drejtimit të dhënë veprimtarisë njerëzore;ndërsa ky ndryshim e ka zanafillën ekskluzivisht në botën perëndimore. Rrjedhi-misht, kur flasim për mentalitetin perëndimor, duke u referuar kushteve të sotme, ai nuk është gjë tjetër pos vetë mentaliteti modern për të cilin po aludojmë; ndërsa meqenëse mentaliteti i kundërt është ruajtur vetëm në Lindje, mund të flitet për të në kushtet e sotme, si për mentalitet të Lindjes. Këta dy terma, pra, thjesht i refe-rohen gjendjes ekzistuese; dhe, nëse është mjaft lehtë për të treguar se njëri nga këto dy mentalitete të kundërta është, në të vërtetë, ai perëndimori, duke qenë paraqitja e tij si ngjarje e historisë së kohës së fundit, nuk dëshirojmë të aludojmë në asgjë sa i përket burimit të mentalitetit të kundërt, i cili më herët ishte i përbashkët si për Lindjen ashtu edhe për Perëndimin; vërtet, zanafilla e tij duhet të lidhet me zanafillën e vetë njerëzimit, sepse është pikërisht ky mentalitet ai që mund të përshkruhet si normal, qoftë edhe vetëm për shkak se ka frymëzuar gjithë qytetërimet që i njohim pjesërisht ose tërësisht, me përjashtim vetëm të njërit, do të thotë të qytetërimit modern perëndimor.
Shumë njerëz, të cilët rrallë kanë lexuar atë që kemi shkruar me kujdes, e kanë marrë mbi vete të na akuzojnë se pohojmë që të gjitha doktrinat kombëtare kanë qenë fillimisht lindore dhe se vetë lashtësia perëndimore, gjatë shekujsh, gjithmonë i ka marrë traditat nga Lindja; mirëpo, librat tanë kurrë nuk kanë përmbajtur asgjë të këtij lloji, madje as diçka që do të kishte mundur të sugjeronte një mendim të tillë, për arsyen e thjeshtë që ne e dimë se ajo është e pavërtetë. Është e vërtetë se janë pikërisht vetë të dhënat tradicionale ato që përfundimisht kundërshtojnë një pohim të tillë: pohimi i qartë duhet të gjendet nga të gjitha anët që tradita e qëmotshme e ciklit të tashëm buron nga regjionet e Veriut të largët; në kohët e mëvonshme kanë qenë disa rrjedha të dorës së dytë që u përgjigjen periudhave të ndryshme, dhe njëra nga më të rëndësishmet, së paku ndër ato nga të cilat ende ekzistojnë gjurmë të dallueshme, pa dyshim ka shkuar nga Perëndimi në Lindje. E gjithë kjo, megjithatë, ka të bëjë me kohë shumë të largëta, ashtu siç zakonisht quhen “parahistorike”, dhe nuk merren në konsideratat tona të sotme: ajo që themi është, në radhë të parë, se depoziti i traditës së lashtë u transferua para shumë kohësh në Lindje dhe pikërisht aty duhet të gjenden format doktrinare që kanë dalur në mënyrën më të drejtpërdrejtë nga ajo; prandaj në gjendjen e tashme të botës, fryma e vërtetë tradicionale, me gjithë atë që ajo nënkupton, vështirë mund të thuhet se mbetet gjallë tërësisht përveç në Lindje.
Për ta plotësuar këtë analizë të shkurtër duhet t’u bëjmë së paku një referencë në kalim e sipër disa propozimeve për rivendosjen e “traditës perëndi-more” që janë dhënë në qarqe të ndryshme bashkëkohore; këto propozime në vete janë me interes të vogël, por ato shërbejnë për të treguar se ka njerëz që nuk janë të kënaqur më me frymën moderne mohuese; duke ndjerë nevojën për diçka pos asaj që mund t’u sigurojë periudha jonë, ata kanë filluar të kërkojnë mundësinë për t’iu kthyer traditës, në një formë a në një tjetër, si mjeti i vetëm që kanë për të ikur nga kriza e tashme. Për fat të keq, “tradicionalizmi” nuk është e njëjta gjë si pikëpamja e vërtetë tradicionale; siç është shpesh rasti, nuk mund të arrijë më shumë se një tendencë, një frymëzim pak a shumë i përcaktuar keq duke mos nën-kuptuar patjetër posedimin e çfarëdo njohurie të vërtetë; kurse në konfuzionin mendor të sotëm duhet të pranohet se një frymëzim i tillë shpesh u jep udhë koncepteve imagjinare dhe iluzore pa mbështetje serioze. Kur nuk ia dalin të gjejnë mundësi në traditën autentike për të siguruar përkrahjen e nevojshme, këta persona shkojnë aq larg sa t’i marrin me mend traditat e rrejshme që kurrë nuk kanë ekzistuar dhe të cilat kanë mungesa nga aspekti i parimeve aq sa ata tentojnë t’i zvetënojnë ato; i gjithë konfuzioni bashkëkohor pasqyrohet në këto fabrikime, ndërsa çfarëdo qofshin qëllimet e autorëve të tyre, rezultati i vetëm i tyre është të japin kontribut më tutje për jostabilitetin e përgjithshëm. Në lidhje me këtë do të zëmë ngoje vetëm të ashtuquajturën “traditë perëndimore” të montuar nga disa okulistë nga elementet më të nduarnduarshme dhe të kuptuar në radhë të parë si një lloj rivali me imagjinatë jo më të vogël se “traditë lindore”, gjegjësisht, teozofizëm; duke u pasë marrë me këtë çështje të posaçme gjetiu, parapëlqejmë të kalojmë pa u vonuar më në shqyrtimin e disa teorive të tjera të cilat meritojnë bukur më shumë vëmendje serioze, sepse së paku ato zbulojnë njëfarë dëshire për të tërhequr traditat që kanë gëzuar ekzistencë të vërtetë.
Posa u zu ngoje një rrymë tradicionale që rrjedh nga regjionet perëndimore; llogaritë që i referohen Atlantidës të marra nga burimet e vjetra tregojnë vendin e zanafillës së saj; pas zhdukjes së atij kontinenti, në më të fundit nga kataklizmat që janë paraqitur në të kaluarën duket se ka pak dyshim se mbeturinat e traditës së saj u bartën në rajone të ndryshme ku janë përzier me tradita të tjera që tashmë ekzistonin, në të shumtën degë të traditës hiperboriane (popull i Veriut të largët,v.p.); është fare e mundshme që posaçërisht doktrinat e keltëve të kenë qenë ndër prodhimet e kësaj përzierjeje. Jemi larg asaj që të vëmë në dyshim cilëndo nga këto gjëra; megjithatë, është një faktor qenësor i cili nuk mund të mos përfillet në asnjë mënyrë: forma e vërtetë e Atlantidës së zhdukur para mijëra vjetësh së bashku me qytetërimin që i përkiste dhe i cili ka mundur të ketë qenë shthurur pas një çoroditjeje që ndoshta mund të krahasohet me atë që shohim sot rreth nesh, ndonëse me dallim të rëndësishëm, se njerëzimi në atë kohë ende nuk kishte hyrë në Kali-Juga. Duhet po ashtu të mos harrohet se ajo traditë i përgjigjej një periudhe të dorës së dytë të ciklit tonë dhe se do të jetë fare gabim të provohet për ta identifikuar atë me traditën e lashtë, nga e cila ka dalur çdo traditë tjetër dhe e cila e vetmja vazhdon që nga fillimi deri në fund. Ky nuk është rast të shënohen të gjitha të dhënat që arsyetojnë këto pohime; neve na intereson vetëm përfundimi që del prej tyre, gjegjësisht se është e pamundshme të kthehet sot një traditë “atlantidiane” ose madje të lidhet me të në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë; për më tepër, zakonisht ekziston një shkallë e lartë e fantazisë në të gjitha projektet e këtij lloji. Megjithatë, mund të jetë me interes bukur të madh të hulumtohet zanafilla e disa elementeve që janë gjetur në traditat e mëvonshme, nëse merren masa paraprake të domosdoshme për t’u mbrojtur nga disa mashtrime; por hulumtimet e tilla nuk duhet në asnjë mënyrë të bëhen për ri-ngjalljen e një tradite, gjë që do të ishte e papërputhshme me kushtet e botës sonë të sotme.
Megjithatë, ka disa që do të donin të lidhnin veten me traditën kelte, dhe derisa t’i afroheshin një burimi jo shumë të largët do të dukej sikur propozimi i tyre është paksa më praktik; megjithatë, ku mund të gjendet sot një doktrinë kelte në gjendje të pastër dhe që ende ka gjallëri të mjaftueshme për të lejuar të ndër-tohet seriozisht mbi atë bazë? Nuk po u referohemi rikonstruksioneve arkeologjike ose thjesht “letrare”, ashtu siç janë paraqitur kohë pas kohe, por diçkasë që i përket një rrafshi fare tjetër. Është e vërtetë se disa elemente kelte të njohura në mënyrë të qartë e të cilat ka mundësi ende të përdoren kanë arritur deri te ne përmes kanaleve të ndryshme; por këto elemente janë shumë larg asaj që të përbëjnë një traditë të plotë, kurse fakti që befason është ai se pikërisht në ato vende ku lulëzonte ajo më parë tashmë është harruar më tërësisht sesa traditat e shumë qytetërimeve që kurrë nuk kanë pasur fare vendin aty; ka sigurisht arsye që ato të pasqyrohen në këto të dhëna, së paku për secilin që nuk është nën ndikimin e ideve të cilat formohen që përpara. Mund të shkojë njeriu më tutje dhe të thotë se në të gjitha rastet e këtilla, ku ekziston çështja e mbeturinave të lëna nga qytetërimet që janë zhdukur, është e mundshme të kuptohen drejt ato që kanë mbetur duke i krahasuar me elementet gjegjëse që ende jetojnë në qytetërimet tradicionale; dhe mund të thuhet po kështu edhe për Mesjetën, ku duhet të gjendet shumë nga ajo që ka humbur kuptimin në Perëndimin bashkëkohor. Ka mundësi vetëm duke marrë kontakt me traditat që ende gjallërojnë që ajo e cila mund të përtërihet të bëhet të jetojë përsëri; kurse kjo, siç kemi vënë në dukje aq shpesh, është një ndër shërbimet më të mëdha që Lindja mund t’ia ofrojë Perëndimit. Ne nuk e vëmë në dyshim gjallërimin e njëfarë “fryme keltike” e cila ka ende mundësi të shfaqetë në trajta të ndryshme, siç ka ndodhur në të vërtet kohë pas kohe; por njerëzit përpiqen të na bindin se ende ekzistojnë qendra shpirtërore ku është ruajtur e paprekur tradita druide; ne nuk mund të bëjmë tjetër pos të kërkojmë provë për një pohim i cili në ndërkohë vërtet duket jashtëzakonisht i dyshimtë, nëse jo edhe të mos mund të bëhet fjalë për gjithë këtë.
E vërteta e kësaj çështjeje është se elementet kelte të mbetura gjallë në të shumtën janë asimiluar nga Krishterimi në kohën e Mesjetës; legjenda e Grejlit të shenjtë dhe e çdo gjëje që shkon me të është një shembull posaçërisht i rëndësishëm dhe i qartë në këtë aspekt. Më tutje, ne jemi të mendimit që po qe se një traditë perëndimore duhet të ripërtërihet, ajo do të duhej të merrte një formë të jashtme që do të ishte fetare në kuptimin më të ngushtë të fjalës, dhe ajo formë nuk do të mund të ishte tjetër pos e krishterë, sepse nga një anë, format tjera të mundshme kanë qenë një kohë tepër të gjatë të huaja për mentalitetin perëndimor, kurse nga ana tjetër, sepse vetëm në Krishterim, për të qenë më i saktë në Katoli-cizëm, mund të gjendet sasi aq e madhe që ka mbetur gjallë deri sot nga fryma tradicionale në Perëndim1. Çdo ndërrmarrje “tradicionaliste”, e cila pranon se merr parasysh këtë të dhënë, është pashmangshëm e dënuar të dështojë, sepse asaj me siguri do t’i mungojë baza e duhur; kuptohet vetvetiu se njeriu mundet të ndërtojë vetëm mbi diçka që efektivisht ekziston dhe se aty ku mungon vazhdi-mësia mund të ketë vetëm rikonstruksion artificial të paaftë për jetë; nëse kundërshtohet se vetë Krishterimi në kohën tonë vështirë kuptohet tashmë në mënyrën e tij më të thellë dhe të vërtetë, ne do të përgjigjeshim se ai së paku ka ruajtur në formën e vet të vërtetë çdo gjë të domosdoshme për të siguruar një bazë të tillë. Ndërmarrja më e mundshme, e vetmja që në të vërtetë do të mund të ikte të mos ndeshej me pamundësitë e menjëhershme do të ishte pra t’i mësyhej përtëritjes së diçkasë që mund të krahasohet me atë që ekzistonte në Mesjetë, duke lejuar dallimet që kërkohen me ndryshimet e rrethanave; kurse në rastin e elementeve të cilat i kanë humbur plotësisht Perëndimit, do të ishte e domosdoshme të tërhiqeshin ato tradita që janë ruajtur në tërësinë e tyre, siç kemi vënë tashmë në dukje, që të përcillen me një proces të përshtatjes që do të ishte vetëm punë e një elite intelektuale të themeluar fort. Tashmë u kemi hyrë këtyre çështjeve të nduarnduarshme gjetiu; por është e këshillueshme të tërhiqet vëmendja edhe një herë për shkak të tendencës së përhapur gjerë e gjatë në kohën e sotme për t’i kënaqur qejfet më inkonsistente; për më tepër, duhet të kuptohet plotësisht se po qe se traditat e Lindjes, në format e tyre specifike, vërtet mund të përvetësohen nga një elitë, e cila në një kuptim qëndron përtej të gjitha formave me qartësi, ato vërtet nuk mund të përvetësohen shumë nga masa e njerëzve të Perëndimit, për të cilët ato kurrë nuk qenë të parashikuara, përveç nëse nuk ndodh ndonjë shndërrim fare i papritur. Në qoftë se ndodh të krijohet një elitë intelektuale e Perëndimit, do të jetë qenësore njohja e doktrinave të Lindjes për përmbushjen e funksioneve të saj, për arsyet që posa u dhanë më lart; por ata të cilëve do t’u bie fati të korrin të mirat e punës së saj dhe të cilët do të jenë në shumicë, mund të mbeten fare lehtë të pavetëdijshëm për këto gjëra, kurse ndikimi që do ta marrin ata, si të thuash, në mënyrë të padyshimtë dhe në çdo rast përmes agjencive që do të mbeten fare jashtë perceptimit të tyre, do të jetë për këtë arsye fare i vërtetë dhe efikas. Kurrë nuk kemi mbrojtur asgjë tjetër; por na është dukur e dëshirueshme të përsëritet ajo që kishim thënë në mënyrën më të qartë të mundshme sepse, po qe se jemi të gatshëm të presim që njerëzit ndonjëherë të mos na kuptojnë plotësisht, ne megjithatë jemi kureshtarë të pengojmë njerëzit të mos na i mveshin qëllimet të cilat janë larg mendjes sonë.

1 Me të drejtë do të duhej të zihej ngoje në këtë kontekst edhe dega tjetër e Krishterimit tradicional, kisha ortodokse, sepse koka e saj në pjesë të madhe i përket Evropës; por meqenëse ky libër ishte hartuar në radhë të parë për ta përdorur lexuesit e Evropës Perëndimore, autori nuk ka gjetur rast t'i referohet një forme tjetër tradicionale pos asaj e cila është specifike për Perëndimin, në kuptimin më të ngushtë të fjalës. - Përkthyesit në anglishte.

**ORIONI** · 29-04-2005, 10:00

Por t’i lëmë tani parashikimet e së ardhmes, sepse brenga jonë e ngutshme ka të bëjë me gjendjen e vërtetë të gjërave ashtu siç janë sot, dhe t’u kthehemi shkurt sugjerimeve të ndryshme për rivendosjen e një “tradite perëndimore” ashtu siç duhet të jetë në botë në kohën e sotme. Do të mjaftonte vetëm një vështrim për të treguar se këto mendime janë, si të thuash, “jashtë përdorimit”; ne i referohemi faktit se ato praktikisht gjithmonë arrihen në një frymë pak a shumë të armiqësisë së hapur ndaj Lindjes. Duhet të pranohet se madje edhe ata që kërkojnë të mbësh-teten në Krishterimin ndonjëherë gjallërohen nga kjo frymë dhe vërtet ata duket se janë syhapur për çështjet e kundërshtimit të cilat vërtet janë imagjinare; pikërisht si pasojë e kësaj shprehie të mendjes dëgjohet mendimi i pakuptimtë i parashtruar se edhe nëse gjenden të njëjtat gjëra në Krishterim dhe në doktrinat lindore, madje ndonjëherë edhe të veshura në trajtë gati të njëjtë, megjithatë ato nuk mund të kenë kuptim të njëjtë në të dyja rastet, dhe mund madje të thuhet se kanë edhe kuptime të kundërta! Ata që janë të aftë për pohime të tilla, pra, provojnë se nuk kanë përparuar shumë larg drejt të kuptuarit të doktrinave tradicionale, pa marrë parasysh çfarë mund të jenë pretendimet e tyre, sepse ata kanë dështuar të shqu-ajnë identitetin themelor që nënkuptojnë të gjitha dallimet e formës së jashtme dhe ende ngulin këmbë për të refuzuar të njohin atë edhe në rastet kur ai identitet është bërë plotësisht i dukshëm. Për më tepër, koncepti i tyre i vetë Krishterimit duhet të mbetet shumë i jashtëm, jo fare i krahasueshëm me idenë e doktrinës vërtet tradicionale që ofron sintezë të plotë që përfshin çdo domen; është pikërisht parimi themelor ai që u mungon atyre dhe kjo ndikon në ta shumë më tepër se që do të mund të merrnin me mend, me atë pikëpamje bashkëkohore kundër së cilës ata, megjithatë, do të dëshironin të reagonin; ndërsa kur e përdorin fjalën “traditë” ata nuk i japin kuptimin e njëjtë me atë që i kemi dhënë këtu.
Si pasojë e konfuzionit mendor, i cili është karakteristik për kohën tonë, vetë kjo fjalë “traditë” po zbatohet në mënyrë indiskriminuese në të gjitha llojet e gjërave të ndryshme dhe shpesh fare triviale, siç janë shprehitë e thjeshta pa kurrfarë rëndësie reale dhe shpesh me zanafillë fare të re; kemi tërhequr vëmen-djen gjetiu për një keqpërdorim të ngjashëm të fjalës “religjion”. Këtyre çoroditjeve të gjuhës nuk duhet t’u besohet sepse pasqyrojnë një lloj degjenerimi në mendimet gjegjëse; pos kësaj, e dhëna se dikush e quan veten tradicionalist nuk nënkupton doemos se ai di madje edhe në mënyrë të zbehtë çka shënon tradita në kuptimin e vërtetë të fjalës. Sa na përket neve, ne refuzojmë të përdorim këtë fjalë në çfarëdo rrethanash për çkado që i përket rendit thjesht njerëzor; kjo ndodh edhe për ta bërë këtë çështje të qartë nga aspekti i dendurisë me të cilën hasen shprehjet e tilla si “filozofia tradicionale”, për shembull. Filozofia, edhe po të jetë çdo gjë që mund të jetë filozofi, nuk ka të drejtë për këtë përshkrim, për arsye se ajo kufizohet plotësisht me rendin racional edhe në rastet kur ajo, në të vërtetë, nuk mohon atë që qëndron prapa saj, po edhe për shkak se ajo është thjesht një strukturë e ngritur nga individët njerëzorë, pa zbulim ose frymëzim të çfarëdo lloji - gjë që arrin të thuhet me fjalë të tjera, se është diç qenësisht “profane”. Për më tepër, përkundër iluzionit që njerëzit kanë për këtë temë, vërtet nuk ka shkencë thjesht “shkollare” e cila do të konsiderohej adekuate për qëllimin e rithemelimit të mentalitetit të një race ose të një periudhe; për një qëllim të tillë, njeriu kërkon diçka më shumë se spekulim filozofik, i cili është i dënuar që nga vetë natyra, madje edhe në rastet më të parapëlqyeshme, të mbetet i tëri i jashtëm dhe shumë më tepër verbal sesa real. Tradita e zhdukur mund të përtërihet dhe të kthehet në jetë vetëm përmes kontaktit me frymën e traditës së gjallë, dhe siç është theksuar përpara, kjo frymë është ende e gjallë vetëm në Lindje; natyrisht po ashtu është e vërtetë se kjo në vete parasupozon një frymëzim nga ana e Perëndimit drejt një kthimi të tillë frymës tradicionale, por zor se mund të pritet që vet të shkojë përtej frymëzimit. Ato pak lëvizje që janë ngritur deri tani duke pasur si qëllim reagimin “kundërmodern” (ndonjë që, sipas mendjes sime, është aq e paplotë) munden vetëm të vërtetojnë mosbesimin e vet në këtë aspekt; meqenëse, derisa ata pa dy-shim janë të shkëlqyeshëm nga pikëqëndrimi negativ dhe kritik, megjithatë nuk arrijnë të bëjnë rikthimin e intelektualitetit të vërtetë dhe të arrijnë vetëm një zhvillim të kufizuar brenda një horizonti mendor relativisht të ngushtë. Mirëpo, ata vërtet tregojnë diçka me atë që vënë në dukje suazën e mendjes për të cilën do të kishte qenë jashtëzakonisht vështirë të hetohej gjurma e vogël madje edhe para disa vjetësh; ndoshta perëndimorët në tërësi nuk janë më të gjithë të kënaqur me zhvillimin ekskluzivisht material të qytetërimit bashkëkohor, gjë që ndoshta është shenjë se nuk është humbur gjithë shpresa e shpëtimit.
Sido që të jetë kjo, kthimi i Perëndimit me çfarëdo mjetesh në traditën e tij vetjake do të nënkuptonte se kundërshtimi i tij ndaj Lindjes është zgjidhur dhe nuk ekziston më, sepse ai kundërshtim siguron ekzistencën e vet thjesht nga shmangia e Perëndimit dhe, në të vërtetë, nuk ka asgjë më shumë as më pak se kundërshtimin midis pikëpamjeve tradicionale dhe kundërtradicionale. Kështu, në kundërshtim me pikëpamjet që kemi përshkruar më lart, një nga rezultatet e para të kthimit traditës do të ishte të arrihej sa më shpejt një mirëkuptim me Lindjen, siç ndodh gjithmonë midis qytetërimeve që kanë elemente të krahasueshme ose ekuivalente, dhe vetëm midis qytetërimeve të tilla, meqenëse këto elemente formojnë të vetmën bazë mbi të cilën mund të sillet një mirëkuptim i tillë deri diku efektiv. Pikëpamja e vërtetë tradicionale është gjithmonë dhe gjithkund e njëjtë, pa marrë parasysh në çfarë forme mund të merret me mend; trajtat e nduarnduarshme që janë përshtatur posaçërisht për t’iu përgjigjur kushteve të ndryshme dhe rrethanave të ndryshme të kohës dhe të vendit janë vetëm shprehje e një të vërtete të vetme; por për ta zbuluar këtë bashkim themelor që nënkupton shumësi të dukshme është e domosdoshme që njeriu të jetë në gjendje të vendoset në sferën e intelektualitetit të vërtetë. Për më tepër, pikërisht në këtë sferë intelektuale janë vendosur parimet nga të cilat normalisht rrjedh çdo gjë tjetër përmes pasojash ose zbatimesh pak a shumë më të veçuara; pikërisht në këto parime, mbi të gjitha, duhet të arrihet mirëkuptim, po qe se vërtet duhet të vijojë ndonjë marrëveshje e gjerë, sepse ato paraqesin atë që është më qenësorja; dhe vërtet, kur ato njëherë të kuptohen si duhet, marrëveshja vjen vetvetiu. Duhet të vrojtohet se njohja e parimeve, e cila përbën dijen në thelbin e vet ose njohjen metafizike në kuptimin e vërtetë të fjalës, është universale si vetë parimet prandaj plotësisht e pavarur nga rastet individuale, të cilat duhet domosdo të ndërhyjnë, nga ana tjetër, posa të futet njeriu në sferën e zbatimeve; gjithashtu, kjo fushë plo-tësisht intelektuale është e vetmja ku nuk ka nevojë për kurrfarë përpjekjesh të përshtatjes midis mentaliteteve të ndryshme. Më tutje, kur të jetë kryer një herë një punë e këtillë, nuk mbetet asgjë tjetër pos të zhvillohen rrjedhojat për të arritur pajtim në të gjitha sferat e tjera të posaçme meqenëse, siç pikërisht u tregua, mbi çdo gjë tjetër përdoret kjo njohuri kryesore qoftë drejtpërsëdrejti ose në mënyrë të tërthortë; nga ana tjetër, një marrëveshje e arritur në çfarëdo fushe të posaçme, pa përputhje të parimeve, gjithmonë do të jetë shumë e paqëndrueshme dhe e pasigurt dhe më shumë e natyrës së një marrëveshjeje diplomatike sesa e mirëkup-timit të vërtetë. Prandaj, për këtë shkak, le të thuhet edhe një herë se një arsyetim i vërtetë mund vetëm të veprojë nga lartë teposhtë e jo nga poshtë përpjetë dhe kjo vlen në dy kuptime: puna duhet të fillojë nga ajo që është më së larti, kjo do të thotë nga parimet, dhe të zbresë dalëngadalë nëpër renditje të ndryshme të zbatimit, gjatë gjithë kohës duke vështruar rreptësisht varësinë hierarkike që ekziston midis atyre renditjeve. Nga vetë natyra e saj, kjo mund të jetë vetëm punë e një elite, duke marrë fjalën në kuptimin e saj më të vërtetë dhe të plotë, me të cilën mendohet ekskluzivisht një elitë intelektuale; kurse, në të vërtetë, asnjë lloj tjetër nuk është i mundshëm, meqenëse dallimet shoqërore thjesht të jashtme nuk kanë kurrfarë rëndësie nga pikëvështrimi që kemi ne këtu.
Vështrimet e bëra më lartë duhet tashmë të mjaftojnë për të treguar sa gjëra duron qytetërimi bashkëkohor perëndimor për nevojën jo vetëm aty ku ka të bëjë me mundësinë pët t’u kuptuar drejt me qytetërimin lindor, por edhe në vetvete, nëse duhet të bëhet normal dhe i plotë; vërtet këto dy çështje janë aq ngusht të lidhura ndër vete saqë vërtet dalin si një dhe e vetmja gjë, dhe janë pikërisht arsyet e nënkuptuara për këtë lidhje ato për të cilat po bisedojmë. Tani na mbetet të shpjegojmë në mënyrë më të plotë prej se përbëhet pikëpamja kundërtradicionale, e cila është një dhe e vetmja gjë si pikëpamja bashkëkohore, dhe po ashtu për të vënë në dukje pasojat që dalin nga ajo dhe të cilat i shohim të shpaluara me keqardhje logjike për ngjarjet e kohës së sotme. Para se të vijojmë më tutje, megjithatë, është edhe një çështje tjetër që do të donim ta zinim ngoje këtu: të jeshë vendosmërisht “kundërmodern” nuk do të thotë kurrsesi të jeshë “kundërperëndimor”; nëse mund të përdoret një shprehje e tillë, meqenëse, në të kundërtën, mund të përvetësohet i vetmi qëndrim i aftë për të shpëtuar Perëndimin nga çrregullimi i tij vetjak; më tutje, asnjë njeri i Lindjes besnik ndaj traditës së tij vetjake nuk do t’i shikonte gjërat ndryshe; ka vërtet shumë më pak kundërshtarë të Perëndimit si të tillë - një qëndrim vërtet i pakuptimtë - sesa ka kundërshtarë të Perëndimit nëse ai merret si identik me qytetërimin bashkëkohor. Sot ka njerëz që bisedojnë për “mbrojtjen e Perëndimit”, gjë që është e çuditshme, të thuhet më së paku, duke patur parasysh se është Perëndimi ai, siç do të shohim më vonë, i cili kërcënon të vërshojë çdo gjë dhe të përfshijë gjithë njerëzimin në vorbullin e veprimit të tij jokonsekuent; themi, i çuditshëm dhe po ashtu fare i paarsyeshëm, nëse ato fjalë vërtet kanë kuptimin, siç duhet të jetë e vërtetë, përkundër disa rezervave, që mbrojtja në fjalë kërkon të drejtohet kundër Lindjes, sepse Lindja e vërtetë nuk ka fare në mend të sulmojë ose të mbisundojë dikë; ajo nuk kërkon më shumë se të mbetet e pavarur dhe e patrazuar, gjë që duket mjaft e drejtë. E vërteta e kësaj çështjeje është se Perëndimi, ka nevojë të madhe për t’u mbrojtur, por vetëm nga vetvetja dhe nga tendencat vetjake të cilat, nëse shpiejnë në përfundimin e tyre logjik, do të shpiejnë në mënyrë të pashmangshme në shkatërrim dhe shthurje; duhet, pra, më mirë të flitet për “reformë të Perëndimit”, dhe një reformë e tillë, po të ishte gjithë ajo që duhet të jetë, do të thotë rikthimi i traditës së vërtetë, do të kërkonte edhe një mirëkuptim me Lindjen si diç të natyrshme. Sa na përket neve, ne nuk kërkojmë më shumë sesa të japim kontribut, aq sa qëndron në fuqinë tonë, si për këtë reformë ashtu edhe për këtë mirëkuptim, duke marrë me mend gjithmonë se ende ka kohë dhe se mund të përfitohen disa rezultate para se të vijë katastrofa e fundit drejt së cilës po prin me të shpejtë qytetërimi bashkëkohor: por edhe po të ishte tepër vonë më për t’iu shmangur kësaj katastrofe, puna e ndërmarrë me këtë qëllim të synuar nuk do të ishte pa dobinë e saj, sepse ajo do të shërbente në çdo rast si përgatitje, sidoqoftë e largët, për atë “diskriminim” që iu referuam në fjalën tonë përpara, dhe kështu do të ndihmonte të siguroheshin ato elemente të cilat kanë fatin t’i shmangen anijethyerjes së botës së sotme dhe të bëhen farë e botës së ardhshme.

Shiko per me shume

Islami ndermjet Lindjes dhe Perendimit{kliko}

**ORIONI** · 29-04-2005, 10:05

Kreu i tretë

DIJA DHE VEPRIMI

Tani do ta kthejmë vëmendjen tonë në mënyrë më të posaçme drejt njërit nga aspektet kryesore të kundërshtimit që ekziston në kohën e sotme midis men-taliteteve të Lindjes dhe të Perëndimit dhe që përkon, siç kemi vënë tashmë në dukje, me kundërshtimin më të zakonshëm midis frymës tradicionale dhe kundërtradicionale. Shikuar nga ajo që është pikëpamja më themelore, ky kundërshtim tregohet në formën e që ekziston midis meditimit dhe veprimit, ose thënë në mënyrë më të saktë, ai tregohet si rast i tillë në pozitat përkatëse me të cilin mund të ngarkohet secili nga këta dy terma. Marrëdhënia midis tyre mund të konsiderohet në mënyra të nduarnduarshme; a janë ato vërtet dy gjëra të kundërta, siç duhet të merret me mend në mënyrën më të zakonshme, ose a janë në mënyrë alternative joplotësuese ndaj njëra-tjetrës, apo ndoshta marrëdhënia e tyre mund të mos jetë më shumë e nënrenditjes sesa e bashkërenditjes? Aq ka aspekte të ndryshme të kësaj çështjeje, dhe ato çështje u përgjigjen aq shumë pikëpamjeve të ndryshme, të cilat, edhe pse janë larg asaj që të kenë rëndësi të njëjtë, megjithatë të gjitha mund të arsyetohen në njëfarë mënyre, sepse secila lidhet me një rend të posaçëm të realitetit.
Në radhë të parë, më sipërfaqësorja dhe më e jashtmja e këtyre pikëpamjeve është ajo e cila meditimin dhe veprimin, shkurt dhe thjesht, i kundërshton si të kundërt në kuptimin e plotë të fjalës. Ky kundërshtim vërtet ekziston në nivel të asaj që duket dhe nuk duhet të mohohet: po megjithatë, po të ishin vërtet të papajtueshëm meditimi dhe veprimi do të kishin qenë plotësisht të papërputhshëm, prandaj dhe kurrë nuk do të mund të gjendeshin të shoqëruar. Por, në të vërtetë, rasti nuk është i tillë; thënë normalisht së paku, nuk ekziston as popull dhe ndoshta as individ që mund të konsiderohet ekskluzivisht meditues ose ekskluzivisht veprues. E vërteta qëndron aty se kjo është një çështje e dy tenden-cave, njëra ose tjetra nga to duhet të mbizotërojë gati në mënyrë të pashmangshme, në mënyrë të tillë saqë zhvillimi i njërës duket se bëhet në llogari të tjetrës, për arsyen e thjeshtë sepse veprimtaria njerëzore, e marrë në kuptimin më të gjerë të fjalës, nuk mund të ushtrohet deri në shkallë të barabartë në çdo fushë dhe në të gjitha drejtimet njëkohësisht. Pikërisht kjo nxjerr në shesh një kundërshtim; por duhet të jetë i mundshëm pajtimi midis këtyre dy pozitave, ose të të ashtuquajturave pozita; dhe vërtet dikush mund të thotë njësoj për të gjitha

pozitat, sepse ato pushojnë të ekzistojnë si të tilla në atë çast kur dikush i vështron nga një nivel më i lartë se ai ku kundërshtimi i tyre është realitet. Kundërshtimi ose kontrasti nënkupton mungesë harmonie ose ekuilibri, diçka që do të thotë, siç kemi vërejtur shpesh, se mundet të ekzistojë vetëm nga një pikëpamje relative, prandaj edhe të posaçme dhe të kufizuara.
Të shikohen meditimi ose veprimi si plotësues, do të thotë të përvetësohet pikëvështrimi i cili tashmë futet më thellë dhe është më i vërtetë se ai i harruari, meqenëse kundërshtimi është, pra, ripajtim, si të thuash, duke ekuilibruar të dy termat njërin me tjetrin. Në këtë rast do të dukej sikur të ishte çështje e dy elementeve njësoj të domosdoshëm të cilët plotësojnë dhe mbështesin njëri-tjetrin ndërsjellazi dhe të cilët përbëjnë veprimtarinë e dyfishtë, të brendshme dhe të jashtme, të një qenieje të vetme dhe të njëjtë, qoftë ajo të marrë çdo njeri veç e veç ose të vështrojë njerëzimin kolektivisht. Ky koncepcion është vërtet më harmonik dhe kënaq më shumë se ai i pari; mirëpo, po të përkrahej në mënyrë ekskluzive do të dilte si rezultat i tij joshja, si rrjedhojë e bashkëlidhjes së themeluar ashtu, për t’i vendosur meditimin dhe veprimin në të njëjtën sferë, duke dhënë si pasojë që asgjë nuk do të mbetej pos të provohej që të ruhej ekuilibri midis tyre sa më i barabartë që të mundet, pa çështjen e epërsisë së njërit mbi tjetrin, gjë që kurdoqoftë mund të shtrohet; por është e qartë se ky pikëvështrim ende është joadekuat nga fakti se çështja e epërsisë vërtet ngrihet dhe gjithmonë është ngritur pa marrë parasysh sa janë përpjekur njerëzit për ta zgjidhur.
Përkitazi me këtë, për më tepër, ajo që ka rëndësi është jo çështja e mbizotërimit në të vërtetë, e cila fundja është punë temperamenti dhe race, por e asaj që mund të quhet e drejtë e mbizotërimit; kurse këto dy gjëra lidhen në mes vete vetëm deri në një pikë. Pa dyshim, pranimi i epërsisë së njërës nga këto dy tendenca do të inkurajonte zhvillimin e saj maksimal, në parapëlqim ndaj tjetrës; por në praktikë, megjithatë, është e vërtetë se pozita të cilën do ta zërë meditimi dhe veprimi në jetën e njeriut ose të një populli, marrë në tërësi, gjithmonë duhet të varet më së shumti nga natyra e tyre, meqenëse në këto çështje gjithmonë është e domosdoshme të merren parasysh mundësitë e posaçme të çdokujt. Është e qartë që prirja për soditje është më shumë e përhapur dhe në mënyrë më të përgjithshme e zhvilluar në Lindje; me gjasë nuk ka asnjë vend për të cilin kjo mund të thuhet më me siguri sesa për Indinë, dhe prandaj India mund të konsiderohet që paraqet në mënyrën më tipike atë që kemi përshkruar si mentalitet lindor. Nga ana tjetër, është e pamohueshme se një prirje për aksion ose tendenca që del nga ajo, thënë në mënyrë të përgjithshme, është mbizotëruese te popujt e Perëndimit, së paku sa i përket shumicës dërrmuese të individëve, dhe se madje edhe në qoftë se kjo tendencë duhet të ekzagjerohet dhe të shpërdorohet, ashtu siç bëhet sot, megjithatë do të vazhdonte të ekzistonte, kështu që në Perëndim soditja gjithmonë do të detyrohet të mbetet sferë për një elitë shumë më të kufizuar, prandaj thuhet rëndom në Indi se po të kthehej Perëndimi në gjendje normale të rendit, deri në pikën e posedimit të një organizimi të rregullt shoqëror, pa dyshim do të kishin
për t’u gjetur shumë kshatrijas, por vetëm relativisht pak brahminë. Mirëpo, kjo do të mjaftonte për të shkaktuar që çdo gjë të binte në vend përsëri, po qe se elita intelektuale do të formohej në mënyrë efektive dhe epërsia e saj do të njihej plotësisht, sepse fuqia shpirtërore nuk varet kurrsesi nga numri, ligj i cili vlen vetëm për materien; pos kësaj - e kjo është një çështje e rëndësishme - në kohët e lashta e posaçërisht në Mesjetë mbarështrimi natyror i Perëndimit për veprim nuk u pengoi që të njihnin epërsinë e meditimit, ose me fjalë të tjera, të inteligjencies së vërtetë; pse të jenë gjërat aq të ndryshme në kohën e sotme? A është kjo për shkak se perëndimorët kanë arritur pikën e humbjes së intelektualitetit, përmes një zhvillimi të kapacitetit të tyre për veprim, se ata ngushëllohen duke shpikur teori të cilat vendosin veprimin mbi çdo gjë tjetër, madje shkojnë aq larg, për shembull, në pragmatizëm, sa të mohojnë që ekziston çdo gjë e vlefshme përpos veprimit; ose, përkundrazi, a është kjo mënyrë për të shikuar gjërat të cilat, duke u përvetësuar në radhë të parë, kanë shpënë në atrofi intelektuale, gjë që sot është aq e qartë? Sipas secilës nga këto hipoteza si dhe gjasave më të sigurta të së vërtetës që duket se qëndron diku midis këtyre dyjave, rezultatet janë identike; gjërat kanë arritur një pikë ku është koha e fundit që të reagohet, dhe pikërisht në këtë aspekt, të themi edhe një herë, Lindja mund t’i shërbejë Perëndimit jo duke ngulitur koncepte në të, gjë që është e huaj për mentalitetin e saj, siç duket të kenë frikën disa njerëz, por duke ndihmuar për të zbuluar traditën e tyre vetjake, kuptimi i së cilës ka humbur aq shumë nga pamja; mirëpo, Perëndimi vetë duhet të tregojë gatishmëri.
Do të mund të thuhej se antiteza midis Lindjes dhe Perëndimit, në gjendjen e tashme, qëndron në Lindjen që ruan epërsinë e meditimit mbi veprimin, ndërsa Perëndimi modern, nga ana tjetër, pretendon epërsinë e veprimit mbi meditimin. Këtu nuk ka më ndonjë çështje të pikëpamjeve nga të cilat do të mund të ishte e arsyeshme dhe e pranueshme si shprehje e së paku njëfarë të vërteteje relative, siç ishte rasti kur folëm për kundërshtimin ose për plotësueshmërinë me raport konsekuent të bashkërenditjes midis këtyre dy termave që kundërshtojnë njëri-tjetrin; meqenëse raporti i nënshtrimit është i pakthyeshëm nga vetë natyra e tij, këto dy koncepte vërtet janë në kundërthënie në këtë rast, prandaj dhe përjashto-hen ndërsjellazi, dhe del se kur njëherë të pranohet nënshtrimi i vërtetë, njëri koncept duhet të jetë i vërtetë kurse tjetri i rrejshëm. Para se të shkojmë në burim të kësaj çështjeje, të shënojmë një çështje plotësuese: derisa pamja që është ruajtur në Lindje u përket vërtet të gjitha kohëve, siç kemi vërejtur tashmë, qëndrimi tjetër vetëm sa ka dalur në pah në kohët fare të fundit; të gjitha konsideratat e tjera mënjanë, kjo duhet tashmë të shtytë njeriun të supozojë se është disi normale. Kjo përshtypje vërtetohet me vetë atë ekzagjerim në të cilin mentaliteti modern perëndimor ka dështuar duke vijuar tendencën e vet të brendshme; të pakënaqur me proklamimin e epërsisë së veprimit në çdo rast, njerëzit e Perëndimit kanë arritur në pikën që ta bëjnë atë preokupim ekskluziv të tyre dhe mohim të gjithë vlerës së meditimit, natyrën e vërtetë të të cilit nuk e përfillin ose nuk arrijnë ta kuptojnë. Doktrinat lindore, nga ana tjetër, derisa e miratojnë sa më qartë që ka mundësi epërsinë dhe madje tejkalimin e meditimit në raport me veprimin, megjithatë i lejojnë veprimit vendin legjitim dhe pranojnë plotësisht rëndësinë e tij të drejtë në fushë të rasteve të paparashikueshme të njerëzimit.
Doktrinat lindore po edhe doktrinat e lashta të Perëndimit deklarojnë njëzëri se meditimi është sipëror ndaj veprimit, njësoj siç është e pandryshueshmja sipërore ndaj të ndryshueshmes. Veprimi, duke arritur vetëm një ndryshim kalimtar dhe momental të qenies, nuk mund me gjasë të përmbajë brenda vetes arsyen parimore dhe të mjaftueshme; po të mos varej nga parimi jashtë sferës së vet të mundshme, atëherë ai do të ishte diçka iluzor; edhe ky parim prej nga del gjithë realiteti nga i cili ka mundësi, si edhe ekzistenca e tij dhe vetë mundësia e tij, mund të gjenden vetëm në meditim, ose me fjalë të tjera, në njohuri, sepse këto dy terme rrënjësisht janë sinonime, ose së paku përkojnë, që vetëdija dhe veprimi të arrijnë aty duke mos u ndarë kurrsesi. Njësoj ndryshimi, në kuptimin më të gjerë të fjalës, është i pakuptimtë dhe kundërthënës, domethënë i pamundshëm pa një parim prej ku mund të dalë dhe i cili, nga vetë fakti se është parim, nuk mund të jetë objekt i tij, prandaj doemos është edhe i pandryshueshëm; për këtë arsye në lashtësinë perëndimore Aristoteli pranoi domosdonë e “lëvizësit të palëvizshëm” për të gjitha gjërat. Është pikërisht ajo pjesë e “lëvizësit të palëvizshëm” të cilën dija luan në raport me veprimin; është e qartë se veprimi i tëri i përket sferës së ndryshimit dhe “të të bërit”; dija në vete siguron mjetet për të ikur nga kjo fushë dhe nga kufizimet e brendshme, ndërsa kur arrin te pandryshimi, si në rastin e dijes kryesore ose metafizike, gjë që në thelb është dija, vetë posedohet nga e pandryshueshmja, sepse e gjithë dija e vërtetë është në thelb identifikim me objektin e vet. Kjo është pikërisht ajo të cilën perëndimorët nuk ia dalin ta kuptojnë; ata nuk pranojnë asgjë sipërore ndaj dijes racionale ose diskursive, e cila doemos është e tërthortë dhe e papërkryer, duke qenë diç që mund të për-shkruhet si dije e reflektuar; madje edhe këtë lloj të ulët të dijes ata po vijnë gjithnjë e më shumë duke e vlerësuar vetëm aq për sa ajo mund t’u shërbejë qëlli-meve praktike të menjëhershme; të përftuar nga veprimi deri në shkallën e hedhjes poshtë të çdo gjëje që qëndron përtej saj, ata nuk ia dalin të kuptojnë se vetë ky veprim, për shkak të mungesës së parimit, shpie në agjitim aq të padobishëm sa është edhe i parëndësishëm.
Ky vërtet është tipari më i spikatur i kohës së sotme; një dëshirë me gjithë shpirt për agjitim të pandërprerë, për ndryshim të vazhdueshëm, për shpejtësi gjithnjë e më të madhe si ajo me të cilën vijojnë ngjarjet njëra pas tjetrës. Nga të gjitha anët shohim shpërbërje të shumëfishta dhe një shumësi të pabashkuar më nga vetëdija e çfarëdo parimi më të lartë; në jetën e përditshme, si në të menduarit shkencor, analiza bëhet deri në njëanësi, duke dhënë rezultat nëndarje të pafundta, një çintegrim të vërtetë të veprimtarisë njerëzore në çdo sferë në të cilën ajo vep-rimtari ende mund të ushtrohet; dhe prej këndej paaftësia për sintezë dhe pamundësia për çfarëdo lloj përqëndrimi që është aq tipar i dukshëm në sytë e lindorëve. Këto janë frytet e natyrshme dhe të pashmangshme të një materializimi gjithnjë e më të shquar, duke qenë vetë materia qenësisht shumësi dhe ndarje; dhe le të thuhet, në kalim e sipër, kjo edhe shpjegon pse çdo gjë që del nga materia nuk mund të lindë gjë tjetër pos grindje dhe të gjitha mënyrat e konfliktit midis popujve si dhe midis individëve. Sa më thellësisht të përzihet njeriu në këtë çështje, aq më shumë elemente të ndarjes dhe të kundërshtimit fitojnë forcë dhe hapësirë; nga ana tjetër, sa më shumë të ngrihet njeriu ndaj spiritualitetit të pastër, aq më afër hiqet ndaj atij bashkimi i cili mund të përmbushet plotësisht vetëm përmes vetëdijes për parimet universale.
Ajo që bie në sy është se lëvizja dhe ndryshimi vërtet çmohen për hir të vetë tyre dhe jo për nga ndonjë qëllim në të cilin mund të shpiejnë: dhe ky është rezultat i drejtpërdrejtë i përvetësimit të çdo aftësie njerëzore në veprimin e jashtëm, nga i cili posa u demonstrua karakteri kalimtar i domosdoshëm. Edhe këtu kemi shpërbërjen të shikuar nga një kënd tjetër dhe në një fazë më të përparuar: ajo do të mund të përshkruhej si tendencë ndaj të përkohshmes, që ka si kufizim gjendjen e çekuilibrimit të thjeshtë, i cili do të përkonte, po qe se do të arrihej, me shthurjen përfundimtare të kësaj bote; ndërsa kjo po ashtu është një nga shenjat më të qarta që tregojnë fazën më të fundit të Kali-Jugas.
Nën këtë ndikim, pra, e njëjta gjë paraqitet në suazat shkencore: studimi këtu bëhet për hir studimi shumë më tepër se për hir të rezultateve të pjesërishme dhe fragmentare që i arrin; para nesh kalon një sërë gjithnjë e më e shpejtë e te-orive dhe e hipotezave të pambështetje duke u thërrmuar posa të vëhen në punë, për t’u zëvendësuar pastaj me të tjera që kanë fatin të qëndrojnë gjithnjë e më shkurt, një kaos i vërtetë midis të cilit njeriu kërkon kot së koti që të arrijë diçka më pozitive sesa grumbullim të llahtarshëm faktesh dhe hollësish të paafta për të provuar çkado qoftë ose për të nënkuptuar çkado qoftë. Natyrisht, tani i referohemi shkencës spekulative, për aq sa ende ekziston diçka; sa u përket shkencave aplikative, përkundrazi, ka rezultate të pamohueshme dhe kjo mund të kuptohet lehtë, sepse rezultatet e këtij lloji lidhen drejtpërsëdrejti me sferën materiale, sfera e vetme në të cilën njeriu bashkëkohor mund të krenohet për çfarëdo epërsie reale. Prandaj duhet të pritet që zbulimet, ose më mirë shpikjet mekanike dhe industriale, do të shkojnë duke u zhvilluar dhe shumëfishuar me intensitet të shtuar derisa të arrihet fundi i kohës së sotme; dhe kush di nëse këto shpikje me rreziqe të shkatërrimit të cilat vijojnë në vargun e tyre a nuk do të bëhen një ndër agjentët kryesorë në katastrofën e fundit, nëse gjërat arrijnë kulmin nga i cili kjo nuk mund të mënjanohet?
Sido që të jetë, ndjehet në mënyrë shumë të rëndomtë mbresa se në gjendjen e tashme të gjërave nuk ekziston më ndonjë lloj stabiliteti; por derisa disa që e kuptojnë rrezikun dhe provojnë të reagojnë kundër tij, shumica e bashkëkohësve tanë e gjejnë veten fare rehat në mesin e këtij konfuzioni, në të cilin ata shohin një lloj përfytyrimi të jashtëm të vetë mentalitetit të tyre. Vërtet ekziston një përputhje e saktë midis botës ku duket se çdo gjë është në gjendje të diçkasë “që bëhet”, duke mos mbetur vend për të pandryshueshmen, duke hequr dorë kështu nga dija e vërtetë me nënkuptim, si edhe nga aspekti i asaj dijeje, gjegjësisht nga parimet e transcedencës dhe ato universale. Mund të shkojë njeriu edhe më larg dhe të thotë se ajo arrin te mohimi i njohurisë reale çfarëdo qoftë, madje edhe të llojit relativ, sepse siç treguam më lart, relativja është e pakuptimtë dhe e pamundshme pa absoluten, e rastësishmja pa të domosdoshmen, ndryshimi pa të pandryshueshmen dhe shumësia pa unitetin; “relativizmi” është vetë kundërthënës, sepse duke kërkuar të reduktohet çdo gjë për ta ndryshuar logjikisht duhet të arrijë në mohim të vetë ekzistimit të ndryshimit; në thelb argumentet e famshme të Zenos së Elias nuk do të thonin gjë tjetër pos kësaj. Duhet vërtet të pranohet se teoritë e llojit në fjalë nuk mund të plotësohen ekskluzivisht në kohën e sotme; ndeshet njeriu me to në filozofinë greke, shembulli i Heraklitit dhe i “fluksit universal” që është shembulli më i njohur; në të vërtetë, pikërisht kjo shpuri shkollën e Elias t’i sulmonte këto koncepte, si edhe ato të atomistëve, me anë të një lloj të reductio ad absurdum. Madje edhe në Indi mund të gjendet diçka e tillë, ndonëse natyrisht, qasja në atë rast dallon nga mënyrat e filozofisë. Teoritë e tilla, megjithatë, arritën në atë kohë jo më shumë se në përjashtime, kurse revoltat e atij lloji kundër frymës tradicionale, të cilat mund të jenë paraqitur herë pas here gjatë gjithë rrjedhës së Kali-Jugas, ishin fundja fare të kufizuara në hapësirë; ajo që është e re është përvetësimi i përgjithësuar i këtyre koncepteve, ashtu siç mund të shihet sot në Perëndim.
Duhet të vëhet në dukje se nën ndikimin e idesë së kohës fare të fundit të “përparimit”, “filozofitë e asaj që bëhet” kanë marrë një formë të posaçme te modernistët të cilët kurrë nuk e patën të njëjtin lloj të teorisë për të lashtit: kjo formë, derisa është e aftë për llojlloshmëri të shumëfishtë, mund të shkurtohet, thënë me fjalë të tjera, si “evolucionizëm”. Nuk ka nevojë të përsërisim atë që tashmë e kemi thënë gjetiu mbi këtë temë: vetëm do të përkujtojmë të dhënën se çfarëdo koncepti i cili nuk pranon asgjë tjetër përveç të “bërës”, është doemos po në atë bazë koncept “natyralist”, ndërsa si i tillë nënkupton një mohim formal nga ai i cili qëndron përtej natyrës, do të thotë, i fushës metafizike, e cila është fushë e parimeve të pandryshueshme dhe të jashtme. Mund të theksojmë po ashtu lidhur me teoritë e tilla kundërmetafizike se ideja e Bergsonit për “zgjatjen e thjeshtë” përkon pikërisht me atë shthurje të njëkohësisë të cilën e zumë ngoje më lart; intuita e supozuar e cila modelohet nga rrjedha e pandërprerë e gjërave të këtyre kuptimeve, larg asaj që të mund të shërbejë si instrument për të nxënë dije të vërtetë, vërtet paraqet shthurje të gjithë dijes së mundshme.
Kjo na shtyt të vërejmë edhe një herë, meqenëse është një çështje absolutisht qenësore dhe kjo mbi të cilën nuk duhet të lejohet të këmbëngulet as me dykuptimësinë më të vogël, se intuita intelektuale, përmes së cilës vetëm dija metafizike mund të nxënet, nuk ka asgjë, çfarëdo qoftë ajo, të përbashkët me atë llojin tjetër të intuitës për të cilin flasin filozofë të ndryshëm bashkëkohorë: kjo e fundit ka të bëjë me rrafshin e ndijimeve dhe, në të vërtetë, është nënracionale, kurse ajo e para, e cila i përket inteligjencës së vërtetë është, pëkundrazi, mbira-cionale. Por modernistët të cilët nuk janë të vetëdijshëm për asgjë sipër arsyes në rrafshin intelektual, as që marrin me mend mundësinë e intuitës intelektuale, kurse doktrinat e lashtësisë dhe të Mesjetës, edhe kur nuk kishin asgjë më shumë se karakter filozofik, prandaj edhe të paafta për të vënë në lojë këtë intuitë në mënyrë efektive, megjithatë e pranonin qartas ekzistimin e saj si dhe epërsinë e saj mbi të gjitha aftësitë e tjera mendore. Kjo shpjegon pse nuk kishte fare “nacionalizëm” para Dekartit; edhe racionalizmi është diç posaçërisht bashkëkohor dhe për më tepër lidhet ngusht me “individualizmin”, sepse ai nuk arrin asgjë tjetër pos mohimit të çdo aftësie mendore që i përket një rrafshi mbi-individual. Derisa perëndimorët të ngulin këmbë në mospërfilljen ose në hedhjen poshtë të intuitës intelektuale, ata nuk do të kenë asnjë traditë në kuptimin e vërtetë të fjalës, as që mund të arrijnë ndonjë mirëkuptim me përfaqësuesit e mirëfilltë të qytetërimit lindor në të cilin çdo gjë, si të thuash, pezullohet nga intuita, e pandryshueshme dhe e pagabueshme në vete dhe e vetmja pikënisje për gjithë zhvillimin në për-puthje me normat tradicionale.

**ORIONI** · 29-04-2005, 10:09

Kreu i katërt

SHKENCA E SHENJTË DHE SHKENCA PROFANE

Posa vumë në dukje se në qytetërimin që posedon karakter tradicional intuita intelektuale zë pozitën e parimit të cilit mund t’i reflektohet çdo gjë tjetër; me fjalë të tjera, është thjesht doktrina metafizike ajo që përbën të qenësishmen, çdo gjë tjetër lidhet me të në një trajtë qoftë të pasojave ose të zbatimeve sipas ur-dhrave të llojllojshme të realitetit të mundshëm. Kjo vlen sidomos për institucionet shoqërore; por vlen gjithashtu edhe për shkencat, për ato degë të njohurisë, domethënë, që merren me sferën e relatives dhe që në qytetërimet e tilla mund të konsiderohen si varshmëri, si të thuash, zgjatje ose pasqyrim i dijes absolute dhe kryesore. Pikërisht në këtë mënyrë hierarkia e vërtetë gjithmonë ruhet gjithkund: relativja nuk trajtohet në asnjë mënyrë si e paqenë, gjë që do të ishte e pakuptimtë; merret parasysh siç duhet, por vendoset në pozitën e saj të duhur, e cila nuk mund të jetë tjetër pos pozitë e dorës së dytë ose e nënshtruar; kurse brenda kësaj sfere të vetë relatives ka shumë shkallë të ndryshme, varësisht nga ajo nëse tema që shqyrtohet qëndron më afër apo më larg suazave të parimeve.
Prandaj sa u përket shkencave, janë dy koncepte rrënjësisht të ndryshme madje edhe të pajtueshme, të cilave mund t’u referohemi gjegjësisht si koncep-cione tradicionale dhe koncepcione bashkëkohore; shpesh kemi pasur rast të zëmë ngoje ato “shkenca tradicionale” që ekzistonin në lashtësi dhe në Mesjetë dhe të cilat ekzistojnë edhe sot në Lindje, ndonëse vetë nocioni i çfarëdo gjësendi të tillë është bërë fare i huaj për perëndimorët. Duhet të shtohet se çdo qytetërim ka pasur “shkenca tradicionale” të një lloji të posaçëm, të çuditshme në vete, duke qenë si arsye që aty ku është fjala për shkencat njeriu nuk është më në sferë të parimeve universale, të cilat janë trevë vetëm e metafizikës së vërtetë, por në rrafsh të përshtatjeve; në këtë sferë, pikërisht për arsye se është e rastit, duhet të bëhet llogaria e gjithë tërësisë së kushteve mendore dhe të tjera, që i përkasin cilitdo popull dhe madje mund të thuhet, për çdo periudhë të dhënë të ekzistencës së një populli, meqenëse tashmë kemi parë se ka periudha kur “ripërshtatjet” bëhen të domosdoshme. Këto ripërshtatje nuk janë më shumë se ndryshime të formës, duke mos ndikuar në asnjë mënyrë në thelbin e traditës; sa i përket doktrinës metafizike, mund të ndryshohet vetëm shprehja, në një mënyrë pak a shumë të krahasueshme me përkthimin nga një gjuhë në tjetrën; edhe pse format mund të jenë të llojllojshme, të cilat merren për hir të vet shprehjes, për sa i përket se sa është e mundshme një shprehje e tillë, metafizika mbetet një, pikërisht siç është e vërteta vetëm një.
Kur njeriu kalon, pra, në fushën e zbatimeve, rasti natyrisht ndryshon: në skenat si me institucionet shoqërore, hyn njeriu në botën e formës dhe të shu-mësisë, në këtë bazë mund vërtet të thuhet se dallimet e formës krijojnë shkenca të ndryshme, madje edhe kur objekti i studimit mbetet së paku pjesërisht i njëjti. Logjicientët e kanë zakon të shikojnë një shkencë si krejtësisht të përcaktuar me objektin e saj, por ky është një shikim tepër i thjeshtuar; pikëmbështetja nga e cila përfytyrohet objekti duhet të hyjë në definicion të shkencës. Numri i shkencave të mundshme është i pacaktuar; mund të ndodhë fare mirë që disa shkenca të studiojnë të njëjtat gjëra, por në aspekte aq të ndryshme prandaj edhe me metoda të tilla të ndryshme dhe me qëllime të tilla të ndryshme, saqë ato, megjithatë, janë në të vërtetë shkenca fare të ndryshme. Kjo ka mundësi të ndodhë sidomos me “shkencat tradicionale” që u përkasin qytetërimeve të ndryshme; shkencat, domethënë, të cilat ndonëse janë ndërsjellazi të krahasueshme, megjithatë nuk mund gjithmonë të asimilohen në njëra-tjetrën dhe shpesh nuk mund të përshkruhen në mënyrë të drejtë me emër të njëjtë. Shpesh kuptohet vetvetiu se dallimi është edhe më i dukshëm po qe se në vend që të bëhet krahasim midis shkencave tradicionale, të cilat së paku rrënjësisht kanë karakter të njëjtë, bëhet përpjekje për krahasimin e këtyre shkencave në mënyrë të përgjithshme me shkencën ashtu si kuptohet nga bota bashkëkohore; në shikim të parë mund të duket ndonjëherë se objekti i studimit ishte i njëjti në secilin rast por megjithatë njohja e tij të cilën e japin dy llojet e shkencës dallon aq shumë saqë njeriu hamendet, në shqyrtimin më të afërt, të vazhdojë t’i vështrojë ato si të njëjta, madje edhe në kuptim të pjesërishëm.
Disa shembuj mund të shërbejnë për të qartësuar atë që duam ta themi; dhe në fillim do të marrim një shembull shumë të zakonshëm, gjegjësisht atë të “fizikës”, ashtu siç kuptohej ajo nga njerëzit e lashtësisë dhe siç kuptohet nga bashkëkohësit; në këtë rast, për më tepër, nuk ka nevojë të shikohet përtej botës perëndimore për ta vështruar dallimin e thellë që ndan këto dy koncepcione. Termi “fizikë” në kuptimin e tij origjinal dhe etimologjik nuk do të thoshte gjë as më shumë e as më pak se “shkencë e natyrës”, pa cilësim të asnjë lloji; është, pra, shkencë e cila merret me ligjet më të përgjithshme të “asaj që bëhet” (“natyra” dhe “ajo që bëhet” janë thellësisht sinonime) dhe pikërisht në këtë mënyrë e kuptuan këtë shkencë grekët dhe posaçërisht Aristoteli; po qe se ndodh të ketë shkenca më të specializuara që lidhen po me atë rrafsh, ato mund të arrijnë jo më shumë se “specifikime” të fizikës, duke u marrë me një sferë ose një tjetër të përcaktuar në mënyrë pak më të ngushtë. Pra, tashmë ka diç bukur të rëndësishme për shmangien e kuptimit për të cilën modernistët kishin kundërshtuar fjalën “fizikë”, duke e rezervuar atë vetëm për të përshkruar një shkencë të veçantë ndër shumë të tjera, nga të cilat të gjitha janë njësoj shkenca natyrore; ky fakt lidhet ngusht me atë proces të nëndarjes që tashmë e kemi vërejtur si karakteristikë e shkencës moderne, një formë e “specializimit” e dalë nga suaza analitike e mendjes dhe e shpënë në gjatësi të tilla sa të marrë konceptin e një shkence që trajton natyrën si një tërësi tashmë të pakapshme për secilin që i është nënshtruar ndikimit të saj. Vështirësitë që dalin nga ky specializim e mbi të gjitha ngushtësia e pikëpamjes që shkakton ajo nuk kanë kaluar krejt të pavërejtura; por do të dukej se pikërisht ata njerëz të cilët janë shumë të vetëdijshëm për këtë fakt, vetë i janë dorëzuar, megjithatë, si një të keqeje të domosdoshme që del nga grumbullimi i madh i njohurisë së hollësishme të cilën asnjëri nuk mund të shpresojë ta përthakojë ndonjëherë; nga një anë, ata nuk kanë kuptuar se dijes aq të hollësishme i mungon rëndësia në vete dhe nuk e vlen sakrificën për një dije sintetike që i përket një rrafshi shumë më të lartë ndonëse ende merret me rela-tiven; kurse nga ana tjetër, ata nuk ia kanë dalur të shohin se pamundësia për bashkimin e shumicës së kësaj njohurie të hollësishme është pasojë e mungesës së dëshirës së tyre për ta lidhur me parimin më të lartë; do të thotë, kjo është për shkak të këmbënguljes për të punuar nga poshtë drejt përpjetë dhe nga ana e jashtme, kurse kërkohet procesi krejt i kundërt, kur dëshirohet të kihen shkenca të siguruara me vlera të vërteta spektakulare.
Po qe se në vend që të krahasohet fizika e antikës me atë që bashkëkohësit e kuptojnë me këtë term, ajo duhet të krahasohet me gjithë grumbullin e shkencave natyrore ashtu siç janë krijuar në kohën e sotme - kurse kjo është ajo që duhet vërtet të përkojë me fizikën antike - pika e parë e dallimit do të duhej të ishte nëndegëzim në “specialitete” të cilat, si të thuash, janë të huaja për njëra-tjetrën. Ky është, megjithatë, vetëm aspekti më i jashtëm i kësaj çështjeje dhe nuk duhet të supozohet se duke i kombinuar të gjitha këto shkenca speciale do të arrihet në ekuivalentin e fizikës antike. Çështja, në të vërtetë, është se kjo pikëpamje është plotësisht e huaj dhe pikërisht këtu ngrihet dallimi qenësor midis dy koncepteve të zëna ngoje më lart: konceptimi tradicional, siç kemi vënë tashmë në dukje, i lidh të gjitha shkencat me parimet e të cilave bëhen zbatime të posaçme, dhe pikërisht kjo lidhje është ajo të cilën nuk arrin ta pranojë koncepti bashkëkohor. Për Aristotelin fizika ishte e “dyta” në raport me metafizikën, ajo domethënë varej nga metafizika, dhe në të vërtetë, ishte vetëm një zbatim në fushën e parimeve të natyrës të cilat janë më sipërore sesa natyra dhe pasqyrohen në ligjet e saj; dhe po kjo mund të thuhet për kozmologjinë e Mesjetës, koncepcioni bashkëkohor, nga ana tjetër, kërkon të bëjë shkencat të pavarura duke mohuar çdo gjë që i tejkalon ato ose së paku i pohon si të “panjohura” dhe refuzon t’i marrë parasysh, gjë që si rrjedhojë del që të mos përfillen në praktikë; ky mohim ekzistonte si fakt një kohë të gjatë para se njerëzit të mendonin ta ngrenin në teori sistematike me emra të tillë, si “pozitivizëm” dhe “agnosticizëm”, sepse vërtet mund të thuhet se ajo qëndron në rrënjë të shkencës moderne në përgjithësi. Vetëm në shekullin XIX, pra, gjenden njerëz që krenohen me mosdijen e tyre (sepse të quhesh “agnostik” nuk do të thotë asgjë tjetër pos kësaj) dhe kërkojnë t’u mohohet të tjerëve gjithë njohuria e gjërave për të cilat ata vetë janë të padijshëm, ndërsa ajo fazë shënonte një shkallë të mëtejme në rënien intelektuale të Perëndimit.
Duke kërkuar të ndërprehet plotësisht lidhja midis shkencave dhe çfarëdo parimesh më të larta, me pretekst për të siguruar pavarësinë e tyre, koncepti modern ua grabit gjithë kuptimin më të thellë madje edhe nga interesi real nga pikëpamja e dijes, dhe kjo mund t’i shpjerë ata qorrsokakut teposhtë, duke i burgosur, siç edhe po ndodh, në një sferë të kufizuar të pashënueshme.1 Për më tepër, zhvillimi i cili vazhdon brenda asaj fushe nuk është thellim i diturisë, siç merret me mend zakonisht; përkundrazi, informata e marrë ashtu mbetet sipër-faqësore dhe thjesht konsiston në atë shpërbërje në hollësi, që kemi zënë ngoje, në një analizë aq shterpë sa edhe të mundimshme dhe e cila mund të vijohet deri në pafund pa përparuar më tutje për asnjë hap të vetëm në drejtim të diturisë së vërtetë. Për më tepër, perëndimorët në përgjithësi kultivojnë shkencën për hir të saj ashtu si e kuptojnë; qëllimi i tyre kryesor nuk është dituria, qoftë edhe e një rrafshi inferior, por zbatimi praktik, siç mund të përfundohet nga lehtësia me të cilën shumica e bashkëkohësve tanë e ngatërrojnë shkencën me shkathtësinë. Kështu që nga shumëkush inxhinieri shikohet si njeri tipik i shkencës; por kjo lidhet me një çështje tjetër të cilën do të duhet më vonë ta shqyrtojmë në mënyrë më të plotë.
Duke marrë me mend formën bashkëkohore të saj, shkenca jo vetëm që ka humbur në thellësi, por mund të thuhet edhe në qëndrueshmëri, sepse lidhja me këto parime i ka mundësuar të marrë pjesë në pandryshueshmërinë e saj deri në shkallë të plotë që lejon natyra e përmbajtjes së saj; kur njëherë të mbyllet ekskluzivisht në sferën e ndryshimit, megjithatë, nuk mund të shpresojë të arrijë çfarëdo lloji të stabilitetit, as të gjejë ndonjë bazë të qëndrueshme mbi të cilën do të ndërtohet; duke mos u nisur më nga asnjë siguri, e gjen veten të reduktuar në gjasa dhe përafërsi, ose në ndërtime thjesht hipotetike të cilat janë thjesht prodhim i imagjinatës individuale. Përveç kësaj, edhe po ndodhi që shkenca bashkëkohore rastësisht të arrijë, një rruge shumë tërthore, në rezultate të caktuara të cilat duhet të pajtohen me disa nga të dhënat e shkencave të lashta tradicionale, do të ishte gabim i madh të vështrohen ato rezultate për të vërtetuar të dhënat në fjalë, të cilat nuk kanë kurrfarë nevoje për vërtetime të tilla; dhe do të ishte humbje kohe të provohej të pajtoheshin pikëpamjet e tilla krejtësisht të ndryshme, ose të vendosej përputhje me teoritë hipotetike të cilave mund t’u dalë boja plotësisht brenda disa vjetëve. Sa u përket shkencave bashkëkohore, këto mendime mund të kenë të bëjnë me natyrën e hipotezave, derisa kanë arritur diçka krejt tjetër për “shkencat tradicionale”, duke u paraqitur si pasoja të padyshimta të të vërtetave të njohura në mënyrë intuitive, prandaj edhe në mënyrë të pagabueshme brenda rendit metafizik. Për më tepër, është një mashtrim i veçantë, tipik për “eksperimentalizmin” bashkëkohor, të merret me mend se një teori mund të provohet me fakte, kurse në të vërtetë të njëjtat fakte mund të shpjegohen gjithmonë njësoj edhe me llojshmërinë e teorive të ndyshme; kurse disa nga pionierët e metodës eksperimentale, siç është Klod (Claude) Bernard, kanë pranuar vetë se do të mund të shpjegonin faktet vetëm me ndihmën e “ideve të paraformuara”, pas të cilave do të mund të mbeteshin “fakte të thata”, pa rëndësi të vlerës shkencore.
Derisa të flitet për “eksperimentalizëm” mund të përfitohet nga rasti për t’iu përgjigjur pyetjes e cila herë-herë shtrohet në lidhje me këtë dhe e cila është si vijon: pse kanë arritur shkencat eksperimentale në qytetërimin bashkëkohor zhvillim të atillë që kurrë nuk ka arritur në duar të çfarëdo qytetërimi tjetër të mëparmë? Arsyeja është se ato kufizojnë vëmendjen në çështjet e kuptimeve dhe në botën e materies dhe se ato gjithashtu u jepen me gatishmëri zbatimeve praktike më urgjente; zhvillimi i tyre duke shkuar krahas me atë që mund të quhet “besëtytni e fakteve”, kështu është plotësisht në pajtim me tendencat posaçërisht bashkëkohore, derisa në kohët paraprake, përkundrazi, nuk do të kishin qenë në gjendje të gjendeshin nxitje të mjaftueshme për t’u absorbuar në këtë drejtim deri në shkallën e lënies pas dore të rrafsheve më të larta të njohurisë. Duhet të kuptohet qartë që, sipas botëkuptimit tonë, nuk është fare çështja e pohimit se çfarëdo njohurie, sado qoftë inferiore, është vetë legjitime; ajo që nuk është legjitime është thjesht keqpërdorim që haset kur temat e këtij lloji e thithin gjithë aktivitetin njerëzor, siç është rasti sot. Mund të përfytyrohet madje një qytetërim normal ku ka pasur shkenca eksperimentale të lidhura me parimet si dhe shkencat e tjera dhe kështu të siguruara me vlerë të vërtetë spekulative; në të vërtetë, po qe se duket se nuk është paraqitur kurrfarë shkence e tillë, kjo është për shkak se vë-mendja është kthyer në parapëlqimin e drejtimeve tjera, dhe gjithashtu për shkak se, edhe kur ajo ishte çështje e studimit të botës së ndijimeve aq sa është parë me interes për të bërë ashtu, të dhënat tradicionale e bënin të mundshme për t’i hyrë këtij studimi në mënyrë më të përparuar me metoda tjera dhe nga një pikëvështrim tjetër.

1 Duhet të shënohet se diçka e ngjashme është paraqitur në rendin shoqëror, ku modernistët kërkojnë të shkëpusin të përbotshmen nga shpirtërorja. Nuk është fjala për të mohuar faktin se këto dyja janë të ndryshme, sepse ato u referohen në mënyrë efektive fushave të ndryshme, pikërisht si në rastin e metafizikës dhe të shkencave. Ajo që nuk bie në sy, megjithatë, në saje të një gabimi karakteristik të qasjes analitike, është se dallimi nuk do të thotë shkëputje e plotë. Në këtë mënyrë, fuqia e përkohshme humb legjitimitetin, kurse po kjo do të mund të thuhej për shkencat në rrafshin intelektual.

**ORIONI** · 29-04-2005, 10:10

Më lart vumë në dukje se një ndër karakteristikat e kohës së sotme është eksploatimi i të gjitha atyre gjërave që kanë qenë lënë pas dore deri tani si diç që nuk ka pasur rëndësi të mjaftueshme për njerëzit që t’u kushtonin vëmendjen e tyre, por të cilat, megjithatë, duhej edhe të zhvilloheshin para fundit të ciklit të tashëm, sepse edhe ato e kanë vendin e vet në mesin e mundësive të destinuara për t’u shfaqur atje; i tillë posaçërisht është rasti i shkencave eksperimentale, të cilat kanë lindur gjatë rrjedhës së shekujve të fundit. Janë madje edhe disa shkenca bashkëkohore të cilat arrijnë, në kuptimin më të drejtpërdrejtë të fjalës, janë pikërisht elementet më inferiore të këtyre shkencave të fundit ato që, duke qenë të izoluara dhe të shkëputura nga e gjithë pjesa tjetër gjatë periudhës së dekadencës, u materializuan me të madhe dhe pastaj shëmbëllyen si pikënisje për një zhvillim fare tjetër përgjatë vijave që përkojnë me tendencat bashkëkohore, në mënyrë të tillë sa të shpiejnë në formimin e shkencave që nuk kanë më asgjë të përbashkët me ato që u kanë paraprirë. Kështu, për shembull, nuk është e drejtë të pohohet, siç zakonisht merret me mend, që astrologjia dhe alkimia janë bërë gjegjësisht astronomi dhe kimi moderne, ndonëse ky pikëshikim përmban një shkallë të së vërtetës nga këndi thjesht historik, vetëm aq, në të vërtetë, siç del e qartë nga ajo që kemi thënë më lart: nëse këto shkenca të fundit kanë dalur vërtet nga ato të parat në njëfarë mënyre, kjo nuk është rezultat i “evolucionit”, por, përkundrazi, është bërë me procesin e degjenerimit; kurse kjo është çështje e cila kërkon shpjegime të mëtejme. në “mbeturina” të shkencave të lashta të cilat më nuk kuptohen:1
Në radhë të parë duhet të vërehet se mveshja e një kuptimi të veçantë termave “astrologji” dhe “astronomi” ka zanafillën relativisht të re; te grekët që të dyja fjalët përdoreshin pa dalluar midis tyre, për të shënuar tërë fushën që tani ndahet midis këtyre termave. Pastaj do të dukej, në shikim të parë, sikur ky të ishte vetëm një shembull tjetër i asaj ndarjeje të futur për hir të “specializimit” midis atyre që ishin në fillim vetëm pjesë të një shkence të vetme; por ajo që është e çuditshme është se derisa njëra nga pjesët, gjegjësisht ajo që paraqiste anën më materiale të shkencës në fjalë, përjetoi një zhvillim të pavarur, pjesa tjetër, përkundrazi, u zhduk tërësisht. Kjo është aq e vërtetë saqë më as që dihet se çka përmbante astrologjia e lashtë, madje as ata që kanë provuar të rindërtojnë kurrë nuk kanë arritur më shumë se një falsifikim të saj; ata ose provojnë ta kthejnë në një barasvlerë të një shkence eksperimentale bashkëkohore dhe kanë kërkuar ndihmë nga statistika dhe llogaritjet e gjasave, duke vijuar të përvetësojnë një pikëpamje që sigurisht nuk do të kishte ekzistuar as në botën e lashtë dhe as në atë mesjetare, përndryshe e drejtojnë vëmendjen vetëm në rikthimin e “artit hyjnor” i cili arrin të bëhet vetëm çoroditje e astrologjisë në rënie e sipër të saj dhe e cila do të mund të shikohej më së shumti si zbatim shumë inferior, zor se i vlefshëm për konsiderata serioze, siç mund edhe sot e kësaj dite të vështrohet në qëndrimin e treguar ndaj saj në Lindje.

1 Vlen të shënohet se emri tibetian për Kali-Juga është, fjalë për fjalë, "mosha e mbeturinave të papastra". Faza e fundit e saj përshkruhet si "koha kur papastërtitë shtohen gjithnjë e më shumë". - Shënim i përkthyesve në anglishte.

**ORIONI** · 29-04-2005, 10:13

Rasti i kimisë është ndoshta edhe më i qartë dhe më tipik; kurse sa i përket padijes së modernistëve mbi natyrën e vërtetë të alkimisë, së paku është aq e madhe si në rastin e astrologjisë. Alkimia e vërtetë ishte në thelb shkencë që i përkiste fushës kozmologjike dhe njëherit ishte e zbatueshme edhe në sferën njerëzore, sipas analogjisë midis “makrokozmës” dhe “mikrokozmës”; përveç kësaj, ajo përbëhej posaçërisht nga një këndvështrim që lejonte zhvendosjen në sferën thjesht shpirtërore, e cila i dha mësimit të saj një vlerë simbolike dhe rëndësi më të madhe, duke e vendosur ndër llojet më të plota të “shkencave tradicionale”. Kimia bashkëkohore nuk ka dalur nga kjo alkimi, me të cilën në të vërtetë ajo as që ka diçka të përbashkët; kimia moderne është shthurje, edhe në kuptimin më të ngushtë të fjalës, shmangie që ka zanafillën ndoshta qysh në Mesjetë, në mungesën e të kuptuarit nga një pjesë e njerëzve që nga pamundësia për të depërtuar në kuptimin e vërtetë të simboleve të përdorura, çdo gjë e mori fjalë për fjalë dhe nxori pak a shumë një eksperimentalizëm konfuz me supozim se alkimia ishte thjesht çështje e manipulimeve materiale. Këta njerëz të cilëve u referohen kimistët në mënyrë sarkastike si “fryrës” dhe “ndezës të qymyrgurit” ishin paraardhësit e kimistëve të sotëm; kurse kjo ilustron si u ngritën shkencat bashkëkohore nga ato që kishin mbetur prej shkencave të lashta, me materialet që ishin refuzuar dhe braktisur në padije dhe në “profani”. Të shtojmë se të ashtuquajturit përtëritës të alkimisë, nga të cilët një numër sish mund të gjendet në botën bashkëkohore, nga ana e tyre e shtyjnë më tutje këtë shmangie, ndërsa hulumtuesit e tyre janë larguar aq shumë nga alkimia tradicionale sa edhe astrologët e sotëm nga astrologjia e lashtë, prandaj pikërisht për këtë shkak njeriu arsyetohet kur deklaron se “shkencat tradicionale” të Perëndimit vërtet kanë humbur për botën bashkëkohore.
Ne do të kufizohemi në këta pak shembuj, ndonëse do të ishte çështje e lehtë të sigurohen disa të tjerë të zgjedhur nga sfera të llojllojshme dhe që gjithkund nxjerrin bastardime të ngjashme. Në këtë mënyrë do të mund të tregohej se psikologjia ashtu si kuptohet sot, domethënë studimi i dukurive mendore si të tilla, është prodhim natyror i empirizmit anglo-sakson dhe i qëndrimit të mendjes së shekullit XVIII, dhe se pikëpamja me të cilën përkon ajo ishte aq e dorës së dytë në sytë e njerëzve të lashtë saqë edhe po të ndodhte të merrej rastësisht parasysh, në asnjë mënyrë nuk do të ishte ngritur në shkencë të posaçme; çfarëdo vlere të kishte pasur në vete duhej të ishte shndërruar dhe asimiluar, sa u përket atyre, në përputhje me pikëvështrimet më të larta. Në një sferë fare tjetër do të mund të tregohej po ashtu se matematika bashkëkohore nuk paraqet më shumë se lëvozhgën e jashtme, si të thuash, apo anën ekzoterike të matematikës së Pitagorës; koncepti i lashtë i numrave është bërë madje fare i pakuptimtë për modernistët, meqenëse edhe në atë rast, pjesa sipërore e shkencës, ajo e cila së bashku me karakterin e saj tradicional i dha vlerë të vërtetë intelektuale, është zhdukur plotësisht; kurse rasti i matematikës është shumë i ngjashëm me atë të astrologjisë. Por të vështroheshin të gjitha shkencat njëra pas tjetrës do të ishte punë e mërzitshme; mjaft është thënë për të shpjeguar natyrën e ndryshimit së cilës lindjen e saj ia kanë borxh shkencat bashkëkohore dhe e cila është shumë e kundërt me “përparimin”, duke arritur vërtet në kthim prapa të inteligjencës; ndërsa tani do t’i kthehemi çështjes së rendit të përgjithshëm që ka të bëjë me rolet gjegjësisht të luajtura nga shkencat “tradicionale” dhe bashkëkohore dhe me dallimet e thella që ekzistojnë midis tyre sa u përket qëllimeve të tyre të vërteta.
Sipas konceptit tradicional, një shkencë është interesante jo aq shumë për hir të saj sa për atë që është, si të thuash, zgjatje ose degë e dorës së dytë e doktrinës nga e cila përbëhet pjesa qenësore, siç pamë me metafizikën e pastër. Në të vërtetë, nëse çdo shkencë është vërtet legjitime, derisa nuk kapërcen pozitën që i takon me të drejtë sipas natyrës së vet, do të kuptohet lehtë sidoqoftë; për çdokë që ka njohuri të nivelit më të lartë, format e ulëta të diturisë patjetër humbin shumë nga interesimi i tyre; çfarëdo interesimi që t’u ketë mbetur, ai do të jetë vetëm si funksion, si të thuash, i dijes kryesore, domethënë përderisa nga një anë ato pasqyrojnë këtë dije në filan e fallan sferë të mundshme, ose nga ana tjetër, përderisa janë të afta të shpiejnë në po atë dije kryesore e cila, në rast të tillë, kurrë nuk duhet larguar sysh ose sakrifikuar deri në konsiderata pak a shumë të rastit. Këto janë dy funksione plotësuese që me të drejtë u përkasin “shkencave tradicionale”, nga një anë, si zbatime të doktrinës, ato lejojnë të lidhen ndër vete të gjitha rrafshet e ndryshme të realitetit dhe të integrohen në një bashkësi të sintezës së tërësishme; nga ana tjetër, së paku për disa njerëz dhe sipas prirjeve të tyre të posaçme, ato përbëjnë një përgatitje për një lloj më të lartë të dijes dhe një lloj shtegu që shpie drejt saj, ndërsa nga rregullat hierarkike, sipas niveleve të ekzistencës me të cilat lidhen ato, formojnë, si të thuash, aq shumë këmbë shkallësh me anë të të cilave ka mundësi të ngrihet njeriu në lartësitë e intelektualitetit të vërtetë. Është shumë lehtë të shihet se shkencat bashkëkohore nuk munden assesi të përmbushin as njërin e as tjetrin nga këto dy qëllime binjake; pikërisht për këtë arsye ato nuk mund të arrijnë asgjë tjetër pos “shkencës profane”, ndërsa shkencat tradicionale, në saje të lidhjes së tyre me parimet metafizike, përfshihen efektivisht në “shkencën e shenjtë”.
Qëllimi i dyfishtë të cilin posa e vumë në dukje, aq më tepër, nuk nënkupton as kundërthënie as rreth vicioz, ndonëse sipërfaqësisht mund të duket se është ashtu; ndërsa kjo është gjithashtu çështje që kërkon shpjegim. Ajo mund të përshkruhet si çështje e dy pikëpamjeve, njëra që zbret teposhtë e tjetra që ngrihet përpjetë, ose njëra që përkon me shpalosjen e dijes, që fillon nga parimet dhe ecuritë drejt zbatimeve gjithnjë e më të largëta, kurse tjetra që përkon me nxënien graduale të po asaj dijeje, duke vijuar nga dituria më e ulët, drejt asaj më të lartës, ose, në qoftë se parapëlqehet, prej diturisë së jashtme drejt diturisë së brendshme. Nuk është, pra, çështja që të dihet nëse shkencat duhet të përbëhen nga poshtë lart ose nga lart poshtë, apo nëse është e domosdoshme që ekzistimi i tyre të marrë njohuri të parimeve ose të botës së ndryshme, si pikënisje e tyre; kjo çështje, e cila mund të shtrohet nga përqëndrimi i filozofisë “profane” dhe që vërtet duket se është shfrytëzuar pak a shumë qartas ndër grekët, nuk ekziston fare për “shkencën e shenjtë”, e cila nuk mund të niset prej asgjëje por vetëm prej parimeve universale; arsyeja pse një çështje e tillë nuk paraqitet në këtë rast është se faktori i dorës së parë këtu është intuita intelektuale, e cila është më e drejtpërdrejta nga të gjitha format e diturisë si dhe më e larta dhe është absolutisht e pavarur nga ushtrimi i çdo aftësie që i përket rrafshit ndijimor ose madje edhe racional. Shkencat mund të konstituohen vetëm në mënyrë të vlefshme, si “shkencat e shenjta”, nga ata të cilët, mbi çdo gjë tjetër, ende posedojnë diturinë kryesore dhe të cilët janë të vetmit të kualifikuar pikërisht për atë arsye të zbatojnë, në përputhje me dogmatizmin më të saktë tradicional, të gjitha përshtatjet e nduar-nduarshme që bëhen të domosdoshme nga rrethanat e kohës dhe të vendit. Kur njëherë, pra, të jenë formuar shkencat në këtë mënyrë, të mësuarit e tyre mund të vijojë rend të përkundërt; ato do të shërbejnë si “ilustrime” të doktrinës së thjeshtë, si të thuash, të cilën janë në gjendje ta bëjnë më lehtë të qasshme për disa tipe të mendjes; ndërsa nga fakti se ato merren me botën e shumësisë me të cilën përshtaten përmes llojllojshmërisë gati të pafund të pikëpamjeve të tyre, deri në nduarnduarshmërinë njësoj të gjerë të prirjeve individuale që gjenden ndër ato tipe të mendjes horizonti i së cilës ende kufizohet me po atë botë të shumësisë; shtigjet e mundshme që shpiejnë në dituri mund të ndryshojnë jashtëzakonisht shumë në rrafshet më të ulëta, por do të puqen gjithnjë e më shumë duke i arritur rrafshet më të larta. Kjo nuk do të thotë se secila nga këto shkallë parapërgatitëse është absolutisht e domosdoshme, meqenëse ato nuk arrijnë më shumë se të bëhen mjete të rastit dhe nuk gëzojnë masë të përbashkët me qëllimin që duhet të arrihet; mund të ndodhë madje që disa midis atyre te të cilët mbizotëron prirja për meditim do të arrijnë me një hap të vetëm në intuitë të vërtetë intelektuale pa ndihmën e çfarëdo mjeti të tillë; por këto janë pak a shumë raste përjashtimi dhe për njerëzit e zakonshëm kjo është çështje e pëlqimit, nëse mund të thuhet kështu, duke arritur në domosdoshmëri politike të cilën ata duhet ta çojnë përpjetë me etapa graduale. Për ta bërë çështjen më të qartë, mund të përfitohet edhe nga simboli tradicional i “rrotës kozmike”: rrethi vërtet ekziston vetëm me meritën e qendrës; por qeniet që gjejnë veten në perimetër duhet patjetër të nisen nga atje dhe të vijojnë rrezes për të arritur në qendër. Pos kësaj, si pasojë e përkimit që ekziston midis çdo rrafshi të realitetit, të vërtetat që i përkasin një rrafshi më të ulët mund të merren si simbolike të atyre që i përkasin rrafshit më të lartë, dhe kështu të veprojnë si “përkrahëse” për të arritur në diturinë e kësaj të fundit me anë të analogjisë; kjo është ajo që pajis shkencën me kuptimin sipëror dhe i jep karakterin e një “shkence të shenjtë” të vërtetë.
Le të thuhet se çdo shkencë është e aftë të marrë me mend këtë tipar, çfarëdo teme qoftë, me të vetmin kusht që të krijohet dhe të shqyrtohet sipas frymës tradicionale; është fare e domosdoshme të kihen parasysh shkallët e rëndësisë së shkencave të ndryshme që varen nga hierarkia e rrafsheve të realitetit me të cilat merren; por çfarëdo shkalle qoftë, karakteri dhe funksioni i tyre mbeten në thelb të njëjtë në konceptin tradicional. Ajo që vlen për të gjitha shkencat në këtë aspekt vlen po ashtu edhe për çdo art, për aq sa ai art mund të posedojë vlerë vërtet simbolike e cila ia bën të mundshme të shërbejë si mbështetje për meditim, dhe gjithashtu për shkak se rregullat e tij, si ligjet objekt shkence i të cilit është ai për t’u kuptuar, janë sipas radhës pasqyrime dhe zbatime të parimeve themelore; dhe kështu është rasti që në çdo qytetërim normal ka “arte tradicionale”, të cilat nuk i kanë humbur Perëndimit bashkëkohor më pak sesa shkencat tradicionale. E vërteta është se vërtet nuk ka diçka të tillë si “sfera pro-fane” që në një mënyrë i kundërvihet “sferës së shenjtë”; ekziston thjesht një “pikëpamje profane” e cila vërtet nuk është asgjë tjetër pos pikëpamje e padijes. Pikërisht për këtë arsye shkenca profane, domethënë siç kuptohet nga modernistët, mund të përshkruhet drejt si “dije injorante”. Ashtu siç kemi vënë në dukje tashmë gjetiu: ajo është dije e një rrafshi më të ulët, që mbetet në nivelin e shkallës më të ulët të realitetit dhe e verbër ndaj çdo gjëje që e kapërcen ose ndaj çdo qëllimi më të lartë sesa ai vetë, si dhe ndaj çdo parimi që mund t’i sigurojë asaj një vend të merituar, sado qoftë e përulur, ndër rrafshet e llojllojshme të dijes në tërësi; e burgosur në mënyrë të papërmirësueshme brenda fushës relative dhe të ngushtë në të cilën ajo është përpjekur për ta shpallur veten të pavarur, prandaj me vetë pëlqimin e saj duke u shërbyer të gjitha lidhjeve me të vërtetën transcendente dhe me dijen sipërore, ajo nuk arrin më shumë se një trajtë të paqëllimtë dhe iluzore, duke dalur prej asgjëje dhe duke mos shpënë askund.
Ky shqyrtim duhet të mjaftojë për ta bërë të qartë mangësinë e botës bashkëkohore nga pikëvështrimi shkencor dhe për të treguar si ajo shkencë e njëjtë me të cilën krenohet aq shumë nuk paraqet më shumë se shmangie dhe, si të thuash, një mbeturinë të shkencës së vërtetë e cila, në sytë tanë, mund të jetë vetëm sinonim me atë që kemi quajtur shkencë të “shenjtë” ose “tradicionale”. Shkenca bashkëkohore, duke u ngritur nga një kufizim arbitrar i dijes brenda një rrafshi të posaçëm, i cili në të vërtetë është më i ulëti nga të gjithë, gjegjësisht nga ai material ose i realitetit ndijimor, si pasojë ka gjithë vlerën intelektuale, aq sa mund të thuhet se dikush përdor fjalën intelektualitet me plotkuptimin e saj të vërtetë por refuzon të marrë pjesë në gabimin “racionalist”, ose të hedhë poshtë intuitën intelektuale, gjë që shpie në të njëjtën gjë. Burimi i këtij gabimi si edhe i shumë gabimeve të tjera bashkëkohore, dhe po ashtu rrënja e gjithë shmangies së shkencës, siç u përcaktua më lart, mund të zbulohet në atë që quhet “individua-lizëm”, një qëndrim i mendjes i cili nuk dallon nga vetë qëndrimi kundër-tradicional dhe nga i cili shfaqjet e shumta të dukshme në çdo sferë përbëjnë njërin nga faktorët më të rëndësishëm në hutinë e kohës sonë; dhe pikërisht ky “individualizëm” duhet të vështrohet tani në hollësi më të madhe.

Vijon

Kreu i pestë INDIVIDUALIZMI

**ORIONI** · 30-04-2005, 08:44

INDIVIDUALIZMI

Me individualizëm kuptojmë mohimin e çfarëdo parimi që qëndron sipëror ndaj individit dhe si pasojë reduktimi i qytetërimit në të gjithë sektorët e tij në elemente thjesht njerëzore; prandaj në mënyrë themelore arrihet në çështjen bukur shumë të njëjtë me atë që njihej si “humanizëm” në kohën e Renesancës dhe po ashtu është tipar karakteristik i “pikëpamjes profane”, siç e përshkruam pak më parë më lart. Vërtet e gjithë kjo nuk është tjetër pos një dhe e njëjta gjë e përshkruar me emra të ndryshëm; dhe kemi treguar, pos kësaj, se ky pikëvështrim “profan” përkon me pikëvështrimin kundërtradicional në të cilin përmblidhen së bashku të gjitha tendencat posaçërisht moderne. Kjo, natyrisht, nuk do të thotë se ky pikëvështrim është tërësisht i ri; ai tashmë është zbuluar vetëm aty-këtu në kohë tjera, por shfaqjet e tilla gjithmonë kanë qenë në shkallë të kufizuar dhe ekzistonin ndaras nga rrjedha kryesore, kështu që kurrë nuk u zgjeruan mbi gjithë qytetërimin, siç ka ndodhur në Perëndim gjatë shekujve të fundit. Ajo që kurrë nuk është parë deri sot është qytetërimi i ndërtuar vetëm mbi bazë thjesht negative e cila mund të quhet mungesë e parimit; është pikërisht kjo mungesë e parimit ajo e cila e pajis botën moderne me karakterin e vet anormal, duke e kthyer në një lloj llahtari, që mund të shpjegohet vetëm nëse mendohet për të si diçka që përkon me fundin e periudhës ciklike, në përputhje me atë që u tha më lart. Prandaj, në të vërtetë, është individualizmi, në kuptimin që posa e dhamë, shkaku vendimtar i dekadencës së tashme të Perëndimit, meqenëse ai siguron, si të thuash, forcën tërheqëse për zhvillimin ekskluziv të më të voglave mundësi të njerëzimit, të atyre që nuk kërkojnë ndërhyrjen e asnjë elementi mbinjerëzor për t’ua mundësuar të zgjerohen dhe të cilat, pëkundrazi, munden vetëm të bëjnë ashtu në mungesë të çdo elementi të tillë, meqenëse ato qëndrojnë pikërisht në polin kundruall gjithë spiritualitetit dhe intelektualitetit të vërtetë. Individualizmi nënkupton, në radhë të parë, mohimin e intuitës intelektuale, për aq sa kjo është një aftësi thelbësisht mbi-intelektuale, dhe kështu e rrafshit të dijes e cila përbën trevën e vërtetë të asaj intuite, do të thotë, të metafizikës të marrë në kuptimin e saj të vërtetë. Kjo shpjegon pse çdo gjë që përshkruajnë filozofët bashkëkohorë me të njëjtën fjalë metafizikë - kur pranojnë ekzistimin e diçkasë çkado qoftë që mund të quhet me këtë emër - nuk ka absolutisht asgjë të përbashkët me komunizmin e vërtetë: ajo thjesht përbëhet nga strukturat tradicionale ose nga hipotezat e marra me mend, koncepte thjesht individuale, pra, shumica nga të cilat i referohen thjesht sferës “fizike”, ose me fjalë të tjera, natyrës. Madje edhe nëse shtrohet një çështje a një tjetër të cilat mund të lidhen në mënyrë efektive me rrafshin metafizik, mënyra në të cilën ato përfytyrohen dhe trajtohen ende e kufizojnë në kategorinë e “pseudo-metafizikës” dhe kështu përfshijnë çdo zgjidhje reale dhe të vlefshme: do të dukej madje sikur për filozofët të jetë më e rëndësishme të niseshin “problemet”, sado qoftë artificiale ose iluzore, sesa të zgjidheshin ato, dhe ky është edhe një aspekt tjetër i pasionit konfuz për studim për hir studimi, për agjitimin më të paqëllimtë, do të thotë, në sferën mendore dhe në atë trupore. Është edhe një konsideratë e rëndësishme që këta filozofë të njëjtë janë në gjendje të lidhin emrin e tyre me një “sistem”, domethënë me një tufë teorish të kufizuara rrept dhe të përshkruara mirë, të cilat do t’i përkasin përfundimisht vetvetes dhe do të konsiderohen ekskluzivisht si krijim i tyre; prej këndej rrjedh dëshira për të qenë origjinal me çdo kusht, qoftë edhe nëse e vërteta sakrifikohet për shkak të origjinalitetit: për famën e filozofit shpesh mund të jetë më mirë të shpikë një gabim të ri sesa të përsërisë një të vërtetë tashmë të vështruar nga të tjerët. Kjo formë e individualizmit, më e begatshmja nga shumë “sisteme” të cilat janë kundërthënëse në mënyrë të ndërsjellë edhe kur nuk janë qenësisht të tilla, mund të gjendet në mënyrë të rëndomtë ndër studiuesit dhe artistët bashkëkohorë; por anarkia intelektuale e cila pason nga kjo në mënyrë të pashmangshme duhet mbase të vështrohet në mënyrë më të plotë ndër filozofët. Në një qytetërim tradicional është gati e pakuptueshme që njeriu duhet të pretendojë të ketë një ide dhe për çdo rast, nëse ai do të duhej të bënte ashtu ai do të ishte, pra, i privuar nga gjithë besimi dhe autoriteti, meqenëse atij do t’i reduktohej ideja jo më shumë se në një lloj fantazie të pambështetje: nëse një ide është e vërtetë ajo u përket njësoj të gjithë atyre që janë të aftë ta kuptojnë; nëse është gënjeshtër nuk ka arsye të krenohet kush që ka një mendim të tillë. Ideja e vërtetë nuk mund të jetë e “re”, meqenëse e vërteta nuk është prodhim i mendjes së njeriut; e vërteta ekziston pavarësisht prej nesh, kurse për ne ajo është vetëm për ta kuptuar; jashtë kësaj dijeje nuk mund të ketë gjë tjetër pos gabimit; por a i japin vërtet modernistët rëndësi së vërtetës dhe a kanë më ata nocionin më të vogël prej se përbëhet ajo? Edhe këtu fjalët kanë humbur kuptimin, meqenëse janë disa njerëz, siç janë pragmatikët bashkëkohorë, të cilët shkojnë aq larg sa të përdorin fjalën “e vërteta” në mënyrë fyrëse për atë që thjesht është leverdi, për diçka që do të thotë se është plotësisht e huaj për shtresën intelektuale; si prodhim logjik i shmangies bashkëkohore kjo arrin deri në vetëmohimin e së vërtetës, si dhe të inteligjencës për të cilën e vërteta është thjesht objekt i vërtetë. Por të mos parashikojmë më tutje dhe të shtojmë në këtë pikë se lloji i individualizmit në fjalë është burimi i të gjitha iluzioneve të rëndomta që kanë të bëjnë me rëndësinë e të ashtuquajturëve “njerëz të mëdhenj”; gjeniali i marrë në kuptimin profan të fjalës, arrin shumë pak, dhe kurrfarë mendje e urtë nuk mund të merret si diçka që zëvendëson dijen e vërtetë. Meqenëse u zu ngoje filozofia, do të vëmë në dukje disa pasoja të tjera të zakonshme të individualizmit në këtë sferë; hapi i parë, duke vijuar mbi mohimin e intuitës intelektuale ishte të vënte arsyen mbi çdo gjë tjetër, duke trajtuar këtë aftësi thjesht njerëzore dhe relative si pjesën më të lartë të inteligjencës, ose madje duke konsideruar atë si diç që përkon me tërë inteligjencën; pikërisht kjo përbën “racionalizmin” autor i vërtetë i të cilit ishte Dekarti. Ky kufizim i inteligjencës, aq më tepër, ishte vetëm etapa e parë; pak kohë duhej të kalonte para se vetë ar-syeja të degradohej deri në përmbushjen kryesisht të funksioneve praktike, në përpjesëtim me zbatimet që fitonin rëndësi në dëm të shkencave të tilla që rastisnin ende të kishin njëfarë karakteri spekulativ; madje edhe vetë Dekartin e brente në zemër brengë shumë më e madhe për këto zbatime praktike sesa për shkencat e pastra. Por ky proces nuk duhej të mbaronte atje: individualizmi shpie pashmangshëm në “natyralizëm”, meqë çdo gjë që qëndron jashtë natyrës, pikërisht për këtë arsye, është përtej asaj që mund të arrijë individi si i tillë; “natyralizmi” dhe mohimi i metafizikës vërtet shkojnë krahas njëri-tjetrit, kurse kur intuita intelektuale jep lak, nuk ka më mundësi për kurrfarë metafizike; por derisa disa njerëz ngulin këmbë, megjithatë, për të ndërtuar ndonjë lloj të “pseudo-metafizikës”, të tjerët më haptas pranojnë pamundësinë për diçka të tillë; “relativizmi” në të gjitha format e veta vijon si pasojë e kësaj, qoftë ajo “kritikë” e një Kanti ose “pozitivizëm” i një August Komti (Auguste Comte); ndërsa meqenëse arsyeja është vetë thjesht relative dhe e aftë për zbatim të vlefshëm vetëm brenda një sfere njësoj relative, është e vërtetë se “relativizmi” është pro-dhimi i vetëm logjik i “racionalizmit”. Me këtë mjet, për më tepër, racionalizmi duhej të sillte vetë shthurjen e tij: “natyra” dhe “e bëshmja”, siç kemi vërejtur më lart, në të vërtetë, janë sinonime; natyralizmi që është konsekuent me vetveten mundet, pra, vetëm të jetë një nga ato “filozofitë të së bëshmes” të cilën tashmë e kemi vënë në dukje, nga e cila “evolucionizmi” është një lloj posaçërisht modern; por ishte pikërisht ky evolucionizëm ai i cili ishte paracaktuar më në fund për t’u kthyer kundër racionalizmit, duke marrë si faj arsyen e paaftësisë së tij që të veprojë në mënyrë adekuate me atë nuk ka asgjë pos ndryshimit dhe shumësisë, ose për të përfshirë në konceptet e tij ndërliqshmërinë e pafund të gjërave dhe të kuptimeve. E tillë është, në të vërtetë, pozita në të cilën e përvetësoi evolucionizmi formën e “intuitës” bergsoniane, e cila natyrisht nuk është më pak individualiste dhe më pak kundër metafizikës sesa racionalizmi, dhe vërtet, nëse ai e kritikon me të drejtë këtë të fundit, zhytet kështu edhe më poshtë meqenëse ai i drejtohet aftësisë që është vërtet infra-racionale, do të thotë, një intuitë ndijimore e përcaktuar në mënyrë të zbehtë pak a shumë të përzier me imagjinatën, instinktin dhe ndjenjën. Gjëja e rëndësishme është se në këtë etapë nuk ka më asnjë çështje të së vërtetës, por vetëm të së “vërtetës”, e kufizuar ekskluzivisht në rrafshin e ndijimeve dhe e konsideruar si diçka qenësisht e lëvizshme dhe jostabile; inteligjenca, për teoritë e tilla, reduktohet përfundimisht në rolin e saj më të ulët kurse vetë arsyeja nuk pranohet më, përveç nëse mund të detyrohet të shërbejë për të formësuar çështjen për përdorim të vyeshëm. Pas kësaj mbetet vetëm për t’u marrë edhe një hap, ai që arrin të hedhë poshtë plotësisht inteligjencën dhe dijen duke zëvendësuar të vërtetën me “levërdinë”. Pragmatizmi paraqiste këtë hap: këtë nuk e gjejmë më vetëm në sferën e pastër njerëzore ashtu si me racionalizmin, duke hyrë në trevën e nën-njerut, duke iu drejtuar “nënvetëdijes” e cila shënon përmbysje të plotë të hierarkisë normale. Kështu, në vija të përgjithshme, ishte rrjedha e cila filozofinë “profane”, të lënë në mjetet e veta dhe që pretendonte të kishte mbledhur gjithë dijen në horizontin e saj, u detyrua ta vijonte patjetër dhe, në të vërtetë, e ka vijuar; po të ekzistonte dituri më e lartë asgjë e tillë nuk do të mund të ndodhte, meqë filozofia ishte së paku e detyruar të respektonte atë që kishte dështuar ta kapte por që nuk mund ta mohonte; kur, megjithatë, njëherë ishte zhdukur kjo dije më e lartë, mohimi i saj i cili përkonte me gjendjen e vërtetë, së shpejti u ngrit në teori dhe pikërisht jashtë kësaj gjendjeje të vërtetë erdhi dhe u zhvillua e tërë filozofia bashkëkohore. Mjaft është thënë për filozofinë së cilës nuk ka nevojë t’i mveshet rëndësi e tepruar, pa marrë parasysh çfarë pozite mund të duket se zotëron në botën bashkëkohore; nga pikëvështrimi ynë, është me rëndësi kryesore nëse ajo shpreh shumë më tepër se krijon tendenca të çastit të dhënë dhe u jep formë sa më të qartë që është e mundshme; dhe nëse mund të thuhet se ato tendenca drejtohen deri në njëfarë shkalle, ato bëhen ashtu vetëm në kuptim të dorës së dytë dhe pas ngjarjes. Kështu, është e qartë se e gjithë filozofia bashkëkohore zë fill me Dekartin; por ndikimi i ushtruar nga ai si dhe brezat e tij dhe ato vijuese, ai që nuk është kufizuar vetëm në filozofi, kurrë nuk do të zgjerohej aq shumë po të mos kishin qenë konceptet e tij në përputhje me tendencat paraekzistuese tashmë të marra si gjëra të zakonshme nga shumica e bashkëkohësve të tij; pikëvështrimi bashkëkohor e pa pasqyrimin e vet në kartezianizëm prandaj përfitoi një vetëdije më të qartë se që kishte pasur deri atëherë. Për më tepër, pa marrë parasysh në çfarë sfere, një lëvizje aq spikatëse si kartezianizmi u bë në fushën e filozofisë si gjithmonë më shumë rezultat i diçkasë sesa pikënisje e vërtetë; ajo nuk është spontane, por prodhim i punëve të pshtjella dhe të paspikatshme; nëse dikush si Dekarti ndodh të jetë posaçërisht përfaqësues i shmangies bashkëkohore, nëse mund të thuhet se vë në jetë atë deri në njëfarë shkalle dhe nga një pikëpamje e caktuar, ai megjithatë as nuk është i vetmi person as i pari person përgjegjës për të dhe do të lypsej të shikohej shumë më larg prapa për të zbuluar zanafillën e saj. Njësoj, Renesanca dhe Reformacioni, të cilët zakonisht konsiderohen si shfaqjet e para të mëdha të frymës bashkëkohore, më shumë e plotësuan sesa e provokuan shkëputjen nga tradita; nga pikëvështrimi ynë, fillimet e asaj shkëputjeje datojnë që nga shekulli XIV, dhe se fillimi i kohës moderne duhet vërtet të shënohet nga ai çast dhe jo nga një apo dy shekuj më vonë.

Duhet të flasim më tutje për këtë shkëputje nga tradita, meqenëse ajo shpuri drejt në lindjen e botës moderne, nga e cila të gjitha karakteristikat mund të mblidhen në një kaptinë të vetme, gjegjësisht në kundërshtim me pikëvështrimin tradicional; kurse mohimi i traditës është njësoj individualizëm në mënyrën e vet. Kjo është në përputhje të plotë, aq më tepër, me atë që tashmë është thënë, meqenëse, siç kemi shpjeguar, intuita intelektuale dhe doktrina e pastër metafizike janë kryesoret në çdo qytetërim tradicional; kur njëherë mohohet ky parim mohohen edhe të gjitha pasojat e tij, së paku ashtu nënkuptohet, dhe kështu çdo gjë që vërtet e meriton emrin e traditës shkatërrohet po në atë bazë. Tashmë kemi parë çka ka ndodhur në këtë aspekt në rastin e shkencave; prandaj nuk do t’i kthehemi asaj teme, por do të shqyrtojmë një aspekt tjetër të kësaj çështjeje ku shfaqjet e pikëpamjes kundërtradicionale janë ndoshta edhe më drejtpërsëdrejti të dukshme, meqenëse ndryshimet që janë bërë kanë ndikuar në këtë rast drejtpër-sëdrejti në vetë masat e njerëzve në Perëndim. Në të vërtetë, “shkencat tradicionale” të Mesjetës ishin rezervuar pak a shumë për një elitë të kufizuar, kurse disa ishin madje monopol ekskluziv i shkollave rreptësisht të izoluara, duke arritur në ezotericizëm në kuptimin e saktë të fjalës; por, nga ana tjetër, ishte një element në atë traditë i cili ishte i përbashkët për të gjithë pa dallim dhe ai ishte i kësaj pjese të jashtme për të cilën tani dëshirojmë të flasim. Në atë kohë tradita e Perëndimit mori pjesë së jashtmi në një formë specifike religjioze, të paraqitur nga Katolicizmi; prandaj në sferën e religjionit do të duhet të hetojmë revoltën kundër pikëpamjes tradicionale, një revoltë e cila dikur supozohej të kishte formë të caktuar, erdhi e u quajt Protestantizëm; dhe lehtë shihet se kjo ishte vërtet shfaqje e individualizmit aq shumë saqë do të mund të përshkruhej si vetë individualizmi kur zbatohet në religjion. Protestantizmi, si edhe bota bashkë-kohore në përgjithësi, nuk qëndron mbi asgjë tjetër pos mbi mohimin, gjegjësisht si mohim i parimeve që qëndron në rrënjë të individualizmit; këtu përsëri shohim një shembull tjetër të dukshëm të anarkisë dhe të shthurjes i cili vijon në bazë të mohimit të tillë. Pranimi i individualizmit doemos nënkupton refuzimin për të pranuar çfarëdo autoriteti më të lartë sesa të individit si dhe çdo aftësi të diturisë sipërore ndaj arsyes individuale; këto dy gjëra janë të pandashme njëra nga tjetra. Si pa-sojë, pikëvështrimi modern detyrohej të refuzonte gjithë autoritetin shpirtëror në kuptimin e vërtetë të fjalës, autoritetin që zë fill, domethënë, në shtresën mbinjerëzore si dhe në organizimin tradicional të mbështetur qenësisht mbi autoritet të tillë, pa marrë parasysh çfarë forme do të mund të merrte organizimi i tillë, natyrisht duke dalluar prej një qytetërimi në tjetrin. Ishte pikërisht kjo e cila ishte paraqitur në të vërtetë: si zëvendësim i organizimit të kualifikuar për të shpjeguar në mënyrë legjitime traditën fetare të Perëndimit, protestantizmi pohonte të kishte nisur atë që quhej “liri për informim”, do të thotë, shpjegimin të lënë gjykimit privat të individëve, madje edhe të padijshmit dhe atij të pa-kompetencë dhe të mbështetur vetëm mbi ushtrimin e arsyes njerëzore. Ai, pra, paraqiste analogjinë, në sferën fetare, të asaj që duhej të ndodhte në filozofi me futjen e “racionalizimit”; dera u hap krah më krah për diskutime, dallime dhe shmangie të çdo lloji; kurse rezultati duhej të pritej: përhapje e numrit gjithnjë e më të madh sektesh, secili duke qëndruar vetëm mbi mendimet individuale të disa personave. Meqenëse ishte e pamundshme në kushte të tilla të arrihej pëlqim mbi doktrinën lënda e së cilës shpejt kaloi në prapavi, kurse aspekti i dorës së dytë të religjionit, domethënë i moralit, erdhi dhe e zuri vendin e parë: prej këtu del ai brez në moralizëm, i cili është tipar aq i spikatur i protestantizmit të sotëm. U paraqit një dukuri në religjion paralelisht me atë që tashmë e kemi vënë në dukje në filozofi; shthurja doktrinore, zhdukja e elementeve intelektuale të religjionit, sollën pasojat e saj të pashmangshme: duke filluar nga racionalizmi duhej patjetër të vijonte një rënie në sentimentalizëm dhe pikërisht në vendet anglo-saksone duhet të vështrohen shembujt më të dukshëm të kësaj rënieje të posaçme. Kur njëherë të arrihet ajo etapë, nuk mund të bëhet më kurrfarë pyetje e religjionit, madje edhe e varfëruar dhe e deformuar, por vetëm e “religjiozitetit”, domethënë e aspiratave të zbehta sentimentale, të pasanksionuara nga çfarëdo dije reale; kurse me këtë fazë të fundit përkojnë teoritë siç është “përvoja religjioze” e Uiliam Xhejmsit (William James), e cila shkon aq larg sa të shohë në nënvetëdije mjetet për të hyrë në bashkësi me hyjnoren. Në këtë pikë prodhimet e fundit të dekadencës së religjionit shkrihen me ato të rënies filozofike: “përvoja religjioze” shkrihet në “pragmatizëm”, në emër të së cilës nocioni i zotit të kufizuar përcaktohet sikur të ishte më i “përparuar” sesa ai i Zotit të pakufizuar, sepse ka mundësi që ai të ketë ndjenja të krahasuara me ato që mund të ketë një njeri sipëror; dhe njëherit duke iu drejtuar nënvetëdijes krijohet një lidhje me spiritualizmin dhe me të gjitha religjionet e rrejshme të cilat janë aq karakteristike për kohën tonë dhe të cilat i kemi shqyrtuar në shkrimet e tjera. Në një drejtim tjetër moraliteti protestan, duke u përhapur gjithnjë e më shumë me çfarëdo baze doktrinare, përfundon duke u degjeneruar në atë që mund të quhet “moralitet laik”, i cili ndër përkrahësit e vet i numëron përfaqësuesit e të gjitha nuancave të “protestantizmit liberal” si dhe kundërshtarët e deklaruar të çdo lloj ideje religjioni; në themel në të dyja grupet mbizotërojnë të njëjtat tendenca, duke qenë i vetmi dallim që çdokush nuk shkon aq larg në zhvillimin logjik të gjithë asaj që nënkuptojnë këto tendenca. Në të vërtetë, meqenëse religjioni në thelb është formë e traditës, fryma kundërtradicionale nuk mund të mos jetë kundër religjionit; ajo fillon me çna-tyrimin e religjionit dhe merr fund duke e mposhtur tërësisht, kurdo që ka mundësi për diç të tillë. Protestantizmi është i palogjikshëm nga fakti se, derisa bën çmos për të “humanizuar” religjionin, ai megjithatë pranon gjallërimin, së paku teoretikisht, të një elementi mbinjerëzor, gjegjësisht zbulimin; ai luhatet të fusë mohimin në përfundim logjik, por duke ekspozuar zbulimin në të gjitha bisedat të cilat vijojnë pas gjurmëve të shpjegimeve thjesht njerëzore, ai në të vërtetë atë e zvogëlon praktikisht deri në asgjë; dhe kur njeriu di se janë disa që, derisa vijojnë ta quajnë veten “të krishterë”, nuk pranojnë më hyjninë e Krishtit, lejohet të supozohet se njerëzit e tillë, ndoshta pa qenë të vetëdijshëm për të, qën-drojnë shumë më afër mohimit të plotë sesa Krishterimit të vërtetë. Kundërthëniet e tilla, aq më tepër, nuk duhet të krijojnë befasi të panevojshme meqenëse, në çfarëdo sfere që të paraqiten, ato janë shenjë e shthurjes dhe e konfuzionit të kohës sonë, pikërisht si nëndarja e pareshtur e protestantizmit që nuk është gjë tjetër pos një nga shembujt e shumtë të asaj shpërndarjeje në shumësinë e cila, siç kemi vërejtur, haset gjithkund në jetën bashkëkohore dhe në shkencën bashkëkohore. Përveç kësaj, është e natyrshme që protestantizmi, i gjallëruar siç është nga fryma e mohimit, do të duhej të lindte atë kritikë shthurjeje, e cila në duart e të ashtuquajturëve “historianë të religjionit” është bërë armë e fyerjes së gjithë religjionit; në këtë mënyrë, derisa ndikon të mos njihet asnjë autoritet përveç atij të Biblës, ajo vetë ka dhënë kontribut në masë të madhe për shkatërrimin e po atij autoriteti, do të thotë, të minimumit të traditës, në të cilën ajo ende ndikonte që të ruhej; kur njëherë del jashtë revolta kundër pikëpamjes tradicionale, ajo nuk mund të ndalet në gjysmë të rrugës. Mund të bëhet një kundërshtim në këtë vend: ndonëse u shkëput nga organizata katolike, a nuk do të mundej protestantizmi, nga fakti se ai megjithatë pranonte Biblën, të ruante doktrinën tradicionale të cilën e përmban ajo? Pikërisht hyrja e “kritikës së lirë” është ajo që e bën të vlefshme çdo hipotezë të tillë, meqenëse ajo i hap derën çdo lloj fantazie individuale; ruajtja e doktrinës, për më tepër, parasupozon mësimin e organizuar tradicional, ndërsa ruhet shpjegimi dogmatik, dhe në të vërtetë, ky mësim është identifikuar në Perëndim me Kishën katolike. Pa dyshim, në qytetërime të tjera ekzistojnë organizata që dallojnë shumë nga forma për të zbatuar funksionin gjegjës; por tash neve na intereson qytetërimi perëndimor dhe kushtet e tij të posaçme. Nuk mund, pra, të kundërshtohet fakti, për shembull, që në Indi nuk ka institucion që mund të krahasohet me papatin; ky rast është fare tjetër, në radhë të parë, për arsye se atje nuk kemi të bëjmë me një traditë e cila është religjioze në atë formë siç është në kuptimin perëndimor, me pasojë që mjetet për ta ruajtur dhe transmetuar nuk mund të jenë njësoj, dhe së dyti, për arsye se mentaliteti hindus është fare tjetër nga ai evropian, tradita nuk ka mundësi të ushtrojë pushtet spontan i cili nuk mund të përhapet në Evropë pa ndihmën e një organizmi të përcaktuar shumë më rreptësisht sa i përket përbërjes së saj të jashtme. Tashmë kemi vërejtur se tradita në Perëndim, që nga kohët e krishtera, është dashur doemos të ishte veshur me rroba të religjionit; do të duhej kohë shumë e gjatë për t’i specifikuar të gjitha arsyet për këtë pozitë, e cila nuk mund të bëhet plotësisht e kuptueshme e pa i dhënë disi konsiderata të ndërlikuara; mirëpo, e tillë është gjendja që duhet të merret parasysh kështu që, kur njëherë të njihet ky fakt, bëhet e domosdoshme të provohen të gjitha pasojat që vijojnë nga ai sa i përket organizimit të duhur sipas një forme tradicionale të këtij lloji. Kjo gjendje është e destinuar të vazhdojë, për më tepër, sipas mësimeve të Dhjatës, deri në fund të kohës, domethënë derisa të marrë fund cikli i tashëm. Përveç kësaj, është fare e sigurt, siç u theksua edhe më lart, se vetëm në Krishterim, përkundër të gjithave, është ruajtur çkado që ende gjallëron nga fryma tradicionale e Perëndimit; por a do të thotë kjo këtu se mund të flitet së paku për një ruajtje integrale të gjithë traditës të paprishur nga fryma bashkëkohore? Për fat të keq, ky rast nuk duket të jetë kështu; ose të thuhet më saktësisht, nëse bërthama e traditës ka ngelur e paprekur, nga e cila ka shumëçka, mbetet e dyshimtë nëse përmbajtja e saj më e thellë ende kuptohet si duhet, madje edhe nga një elitë shumë e kufizuar, ekzistenca e së cilës pa dyshim do të manifestohej përmes ndonjë veprimi, ose më mirë, përmes ndonjë ndikimi, gjë që, në të vërtetë, nuk dallohet askund. Më me siguri, pra, arrihet në atë që mund të përshkruhet si konservim në gjendje latente, duke u mundësuar kështu ende atyre që kanë aftësi ta rizbulojnë në kuptimin e plotë të traditës, edhe pse ai kuptim mund të mos i jetë tani askujt plotësisht i qartë; për më tepër, duhet të gjenden të përhapura aty-këtu në Perëndim, jashtë fushës së religjionit, shumë shenja dhe simbole që kanë mbetur nga doktrinat tradicionale të lashta dhe ruhen pa u kuptuar. Në raste të tilla nevojitet kontakti me frymën tradicionale plotësisht të gjallë për ta rizgjuar atë që është zhytur në një lloj amullie dhe kështu të rikthehet të kuptuarit e humbur; dhe të themi edhe një herë, pikërisht në këtë aspekt, mbi të gjitha, qëndron Perëndimi duke kërkuar ndihmë nga Lindja nëse dëshiron të kthehet në vetëdije të traditës së tij vetjake. Ajo që posa u tha ka të bëjë rreptësisht me mundësinë të cilën Katolicizmi e bart me vete përmes parimit të vet në mënyrë të qëndrueshme dhe të pandry-shueshme; në këtë sferë, rrjedhimisht, ndikimi i pikëpamjes moderne përkufizohet doemos për të penguar që disa çështje të mos bëhen të kuptueshme në mënyrë efektive, për një periudhë më të gjatë ose më të shkurtër kohe. Nga ana tjetër, në qoftë se kur flasim për gjendjen e tashme të Katolicizmit mendohet për mënyrën në të cilën ai ravijëzohet nga shumica dërrmuese e vetë pasuesve të tij, njeriu vër-tet do të detyrohet të pranojë faktin për një veprim më pozitiv të pikëvështrimit bashkëkohor, nëse mund të thuhet kjo për diçka që në të vërtetë është thelbësisht negative. Kur flasim kështu nuk mendojmë vetëm për lëvizjet e përcaktuara pak a shumë mirë, si për atë që, në të vërtetë, njihet si “modernizëm” dhe i cili arriti në asgjë më pak pos në depërtim të synuar, për fat të mirë,të frustruar, të frymës protestane në bërthamë të vetë kishës katolike.; po i referohemi një gjendjeje të mendjes e cila është shumë më e zakonshme, e përhapur më gjerësisht dhe më vështirë e përcaktueshme, megjithatë edhe më e rrezikshme, dhe gjithnjë e më shumë e tillë duke qenë shpesh plotësisht të pavetëdijshëm ata që ndikohen nga ajo: ka mundësi që dikush të mendojë për veten se është sinqerisht religjioz dhe të mos jetë fare i tillë në kuptimin themelor të fjalës, kurse njeriu madje mund edhe ta quajë veten “tradicionalist” pa pasur as nocionin më të pakët prej se përbëhet fryma e vërtetë tradicionale: në këtë shohim edhe një shenjë tjetër të hutisë mendore të kohës sonë. Gjendja mendore për të cilën po bëjmë fjalë qëndron në radhë të parë në “minimizimin” e religjionit, si të thuash, në të kthyerit e tij në diçka që duhet të lihet anësh dhe të cilit mjafton t’i paracaktohet një fushë sa më e kufizuar dhe sa më e ngushtë që të mundet, diçka që nuk ka kurrfarë ndikimi të vërtetë në ekzistencën tjetër e cila izolohet prej saj si me një lloj ndarjeje të padepërtueshme; a ka sot shumë katolikë mënyra e mendimit dhe e veprimit të të cilëve në jetën e përditshme dallon dukshëm nga ajo e shumicës së bashkëkohësve të tyre të “pa fe”? Është edhe një çështje e mospërfilljes thuaja të tërësishme nga pikëshikimi doktrinar, i indiferencës madje edhe ndaj çdo gjëje që ka të bëjë me të: për shumë njerëz të tillë religjioni është thjesht çështje veprimi, zakoni, të mos themi rutine, kurse ata në mënyrë të kujdesshme heqin dorë nga përpjekjet për të kuptuar çkado qoftë përkitazi me të, madje edhe deri në shkallë të të menduarit se nuk vlen të kuptohet, ose ndoshta që nuk ka asgjë aty për të kuptuar; për më tepër, nëse dikush do të kishte mirëkuptim të vërtetë për religjionin, a do të ishte ai ndoshta i kënaqur t’i jepte atij vend aq të padukshëm ndër preokupimet e tij? Kjo doktrinë, kështu, në të vërtetë, harrohet ose reduktohet thuaja deri në asgjë, një qëndrim ky i cili e sjell njeriun dukshëm afër pozitës protestane, meqenëse ky është vërtet rezultat i tendencave të njëjta bashkëkohore, të gjitha në kundërshtim me çdo lloj të intelektualitetit; kurse më e mjeruara është ajo se udhëzimi i cili zakonisht jepet, në vend se të reagojë kundër kësaj gjendjeje të mendjes, përkundrazi e parapëlqen duke iu përshtatur me gatishmëri tepër të madhe: vazhdimisht bisedohet për moralitet, kurse doktrina rrallë zihet ngoje me pretekst se nuk mund të pritet të kuptohet; religjioni sot arrin pak më shumë se “moralizëm” ose së paku duket sikur askush nuk do më të njohë atë që ai vërtet është, gjë e cila është diç fare tjetër nga ai. Po qe se, megjithatë, ndodh që ende të flitet për doktrinën ndonjëherë, rezultati është në të shumtën e herës për t’ia ulur vlerën përmes bisedës me kundërshtarët e vet në mbështetje të tyre “profane”, e cila shpie pashmangshëm për të bërë koncesionet më të paarsyeshme, pikërisht për këtë arsye posaçërisht njerëzit e marrin me mend veten si të obliguar të marrin parasysh, në shkallë më të madhe ose më të vogël, zbulimet e supozuara që dalin nga “kritika” moderne, ndërsa asgjë nuk do të ishte më thjesht, duke vënë veten në pikëpamje tjetër, sesa të demonstrohej cektësia e tyre; në këto kushte sa mund vërtet të mbetet gjallë nga fryma e vërtetë tradicionale? Ky largim nga tema, në të cilën jemi futur me anë të shqyrtimit të shfaqjeve të individualizmit në sferën e religjionit, nuk ka qenë i padobishëm sepse tregon se e keqja në këtë aspekt është edhe më e kobshme dhe më e përhapur sesa mund të supozohet në shikim të parë; kurse përveç kësaj, kjo zor se na largon nga çështja kryesore në shqyrtim, në të cilën vërejtjet tona aq më tepër mund të zbatohen drejtpërsëdrejti, sepse gjithmonë është individualizmi ai që fut frymën e debatit në çdo sferë. Është më së vështiri t’i bësh bashkëkohësit tanë të kuptojnë se janë disa gjëra për të cilat, sipas vetë natyrës së tyre, nuk mund të bisedohet; njeriu bashkëkohor, në vend se të përpiqet të ngrihet deri në të vërtetën, pretendon ta ulë atë deri në rrafshin e tij; dhe kjo pa dyshim shpjegon pse ka aq shumë njerëz të cilët, kur ju flet dikush për “shkencat tradicionale” ose madje për metafizikën e pastër, marrin me mend se ai i referohet vetëm “shkencës profane” ose “filozofisë”.Në sferën e mendimit individual është gjithmonë e mundshme biseda, meqenëse rendi racional nuk kapërcehet, dhe është lehtë të gjenden pak a shumë argumente të vlefshme në të dyja anët e çështjes, kur nuk ka kurrfarë drejtimi ndaj ndonjë parimi të lartë; vërtet në pjesën dërrmuese të rasteve ka mundësi të vijohet biseda deri në pafund pa arritur në asnjë zgjidhje, prandaj gati e gjithë filozofia moderne përbëhet nga dykuptimësitë dhe çështjet e formuluara keq. Larg asaj që të sqarohen këto çështje, siç supozohet zakonisht, biseda zakonisht thjesht i sjell ato rreth e përqark, nëse nuk i mjegullon edhe më shumë; kurse rezultati më i rëndomtë është se çdo pjesëmarrës, duke u përpjekur ta bindë kundërshtarin, lidhet më shumë se kurdoherë me mendimin e vet dhe e mbyll veten në të, madje edhe më ekskluzivisht se më parë. Motivi i vërtetë është jo të dëshirojë të arrijë në njohjen e së vërtetës, por të ketë të drejtë me çdo kusht, ose së paku të bindë veten se ka të drejtë edhe nëse nuk mund t’i bindë të tjerët, se dështimi për të arritur këtë është më i dhembshëm për shkak të futjes së atij afshi për “të kthyerët” i cili është tipar tjetër karakteristik i mentalitetit perëndimor të sotëm. Ndonjëherë individualizmi, në kuptimin më të rëndomtë dhe elementar të fjalës, e zbulon veten në mënyrë edhe më të qartë: kështu, a nuk duhet njerëzit të takohen me ata që ngulin këmbë për të gjykuar punën e njeriut në bazë të asaj që dinë për jetën e tij private, sikur këto dy gjëra të mund vërtet të lidheshin në këtë mënyrë? Nga tendenca e njëjtë, e lidhur me të metën për hollësi, ka lindur edhe interesimi lidhur me ngjarjet më të parëndësishme në jetën e “njerëzve të mëdhenj” dhe me iluzionin që kultivojnë njerëzit se çdo gjë e bërë prej tyre mund të shpjegohet në kuptim të një lloj “psiko-fiziologjie”; e gjithë kjo është e rëndësishme për secilin që dëshiron të regjistrojë natyrën e vërtetë të mentalitetit bashkëkohës. Por duke iu kthyer për një çast futjes së shprehisë së bisedës për fushat të cilave ajo nuk u përket me të drejtë, duhet të bëhet vërejtje qartas se qëndrimi “shfajësues” është në vete jashtëzakonisht i dobët, duke qenë thjesht “defansiv” në kuptimin juridik të fjalës; nuk është përshktuar kot së koti kjo me një term që rrjedh nga fjala “apologji”, e cila në të vërtetë vë në dukje shfajësimin e një mbrojtjeje dhe e cila, në një gjuhë si anglishtja, ka filluar të përdoret zakonisht me kuptim të “arsyetimit”; rëndësia e tepërt e lidhur me “apologjetikën” është, pra, shenjë e pakontestueshme e kthimit prapa të frymës së religjionit. Kjo dobësi bëhet më e theksuar kur apologjetika degjenerohet, siç u tha më lart, në biseda të cilat janë plotësisht “profane”, si përsa i përket metodës ashtu edhe pikëshikimit mbi të cilët është vendosur religjioni në të njëjtin nivel me ato të rastësishmet dhe hipotetiket të teorive filozofike dhe shkencore ose pseudo-shkencore, për hir të asaj që të duket “pajtues”, pranohen koncepte së paku deri në një shkallë, të cilat u zbuluan në radhë të parë thjesht për qëllimin e shkatërrimit të gjithë religjionit; njerëzit që veprojnë kështu vetë e arsyetojnë provën e pavetëdijes së tyre si të natyrës së vërtetë të doktrinës për të cilën ata vetë supozojnë të jenë pak a shumë përfaqësues të autorizuar. Nga ata që janë të kualifikuar të flasin në emër të doktrinës tradicionale nuk kërkohet të hyjnë në bisedë me “profanët” ose të angazhohen në polemika; për ata është e nevojshme thjesht të parashtrohet doktrina e tillë siç është, për hir të atyre që janë të aftë ta kuptojnë edhe njëherit të denoncojnë gabimin kudo që paraqitet, duke e treguar si të tillë me përjashtim të dritës së diturisë vërtet mbi të; funksioni i tyre nuk është të angazhohen në grindje dhe të ngatërrohen për të komprometuar këtë doktrinë, por për të shqiptuar gjykimin të cilin ata kanë të drejtë ta shqiptojnë nëse vërtet i posedojnë parimet të cilat duhet të frymëzojnë në mënyrë të pagabueshme. Sfera e grindjeve është ajo e veprimit, do të thotë, sfera individuale dhe e përkohshme; “lëvizësi i palëvizshëm” krijon dhe drejton lëvizje pa u përzier në të; dija e ndriçon veprimin pa marrë pjesë në fatin e saj; shpirtërorja i prin të përkohshmes pa u përzier me të; dhe kështu të gjitha gjërat mbeten në rendin e tyre të duhur, në pozitën caktuar atyre në hierarkinë universale; por ku duhet të haset në botën bashkëkohore nocioni i hierarkisë së vërtetë? As njerëzit as gjësendet nuk janë më në pozitë të cilën ata duhet ta zënë normalisht; njerëzit nuk njohin më autoritet efektiv në rraf-shin shpirtëror as ndonjë pushtet legjitim në rendin e kësaj bote; “profanët” ia lejojnë vetes bisedën mbi gjërat e shenjta, duke kontestuar natyrën e tyre madje edhe vetë ekzistencën e tyre; çka është kjo pos që e ulëta të gjykojë të sipërmen, padija të imponojë kufizimet mbi mençurinë, gabimi të kapë të vërtetën, njerëzorja të zëvendësojë vetë hyjnoren, bota të ketë epërsi mbi botën hyjnore, individi të vërë veten si masë e të gjitha gjërave dhe të pretendojë të diktojë ligje për gjithësinë të nxjerra tërësisht nga arsyeja e tij e kufizuar dhe e gabueshme? “Mallkuar qofshit, ju prijës të verbër”, thotë Ungjilli; dhe vërtet, kudo qoftë i sheh njeriu sot këta prijës të verbër të të verbërve, të cilët përveç nëse jo të përmbajtur nga ndonjë kontroll kohor, do t’i shpiejnë patjetër vijuesit e tyre në humnerë, për të marrë fund atje në shoqërim të tyre.

Tema: Kriza e botës bashkëkohore

Funksionet e Temës

Kriza e botës bashkëkohore

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt