Tomas Venclova: E kam parë dosjen e KGB

[Xhuxhumaku]

Në udhëtimin e dytë në Shqipëri, disidenti lituanez gjen të botuar shqip librin e tij “Dialog në dimër” që është e para vepër e kulturës lituaneze botuar tek ne

Tomas Venclova: E kam parë dosjen e KGB

Elsa Demo

Remineshencat nga koha e leximeve të para dhe diktatorët janë arsye të mjaftueshme për t’u ndjerë i lidhur me një vend të huaj. Poeti dhe publicisti disident lituanez Tomas Venclova tregon se teksa lexonte Plautin përkthyer nga gjyshi i tij, fantazia e çonte në Epidamnos, në amfiteatrin ku mendohej të ishte luajtur në lashtësi komedia “Vëllezërit”. Aty (në Shqipëri) i bëhej sikur pinte një gotë verë me personazhin, Peniculus. Këtë asociacion dhe shprehja e Heraklitit çdo gjë rrjedh, Venclova i shkrin në poemën kushtuar Shqipërisë, të cilën e shkroi pas vizitës së parë në vitin 1995. Në fakt ai thotë se “kjo është një poemë për Shqipërinë e Enver Hoxhës, për bunkerët”. Poema ka hyrë në përmbledhjen me poezi të zgjedhura “Dialog në dimër” përkthyer nga Gentian Çoçoli dhe Rigels Halili, botuar nga “Aleph”. Kjo është e para vepër e kulturës lituaneze që botohet shqip. Më pas e njohu Shqipërinë nga kujtimet e udhëtimit të ambasadorit të Lituanisë në Suedi, Savickis, i cili në periudhën midis dy luftërave, në kohën e Mbretit Zog erdhi në Durrës e Tiranë.
Sa për diktatorët, ata kanë qenë jo pak por një gjysmë shekulli si në vendin e tij dhe në hapësirat e sovjetëve, bëmat e të cilëve si bashkëkohës i njeh mirë. Ndërsa Enver Hoxha sipas tij, barabitet me të gjithë këta të stepave të marrë së bashku.
Venclova ka një përvojë të vetën nën regjimin komunist. Në vitin 1977 u detyrua të largohej nga Lituania, si pasojë e kërcënimeve të pushtetit. Ai mundi të hyjë lirisht në atdhe në vitin 1991 dhe pa me sy dosjen e denoncimeve kundër tij dhe vendimet që ishin marrë për dëbimin e “këtij armiku të popullit”.
Venclova është bashkëkohës dhe përkthyes i poetëve si Nadjezhda Mandelshtam, Boris Pasternak, Ana Ahmatova, Josif Brodski etj. Në vitin 1971 ishte botuar vëllimi i tij i parë poetik “Shenja të fjalës”. Angazhohet në aksionet e ndërmarra nga disidentët sovjetikë, është një nga themeluesit e Grupit të Helsinkit në Bashkimin Sovjetik së bashku me Andriej Saharov, Mirra Ginzburg dhe Anatoli Shçaranjski. Për këtë arsye detyrohet nga autoritetet sovjetike të emigrojë. Në vitin 1977 vendoset në SHBA, ku prej vitit 1978 mban titullin e profesorit të letërsisë ruse dhe atyre sllave në Universitetin Yale

Intervista
Zoti Venclova, në këtë vizitë të dytë tuajën këtu, mund të thoni çfarë atmosferë ka në vendet postkomuniste si Shqipëria, krahasuar me atdheun tuaj, Lituaninë
Ishte një vizitë tepër e shkurtër ajo e vitit 1995. Zgjati vetëm disa orë, erdhëm nga Bari në Durrës. Fjetëm një natë në Tiranë dhe të nesërmen qysh në 5 morëm autobusin për në Janinë. Është e pabesueshme se si ka ndryshuar Shqipëria prej atëherë deri sot. Tirana ishte një qytet gati-gati i vdekur, Hoteli “Arbëria” ishte shumë i keq. Ajo që na bëri përshtypje ishin njerëzit e kulturuar që kemi takuar. Ishte e dukshme se si një popull që sapo u çlirua nga diktatura komuniste, në të gjitha mënyrat i drejtohej kulturës botërore. Ndërsa sot Tirana më duket si një Nju Jork i vogël, njëherësh si kantier ndërtimi. Nuk ka asgjë të përbashkët me qytetin që kam parë dhjetë vjet të shkuara.
Për të shprehur sa shumë ka ndryshuar, po ju them se duke udhëtuar nga Durrësi në Tiranë, dikur kam numëruar rreth 100 bunkerë, ndërsa dje nga Shkodra në Tiranë, shumë herë më pak. Në vitin ‘95 do të thosha se Lituania është shumë herë më mirë se sa Shqipëria. Sot nuk mund të shprehem me të njëjtën siguri. Më duket se Lituania është një vend më tepër perëndimor, ndërsa Shqipëria më tepër oriental. Kjo gjë nuk ka për të ndryshuar, por më duket se ky ndryshim mes tyre është interesant.
Ku e shihni këtë Shqipëri orientale?
Do të thosha se duket në rrugë, në atë që quhet atmosfera e rrugës, duket në lëvizje, në arkitekturë, qoftë dhe për faktin se ka disa xhami përreth. Në Lituani nuk kemi xhami, kemi një përqindje të vogël myslimanësh. Në Vilnius ka pasur më parë vetëm një xhami dhe një varrezë myslimanësh e cila u shkatërrua nga regjimi komunist. Janë myslimanët tata, të ardhur nga Krimeja e sotme që u futën në Lituani në Mesjetë si luftëtarë. Flasin gjuhën bjelloruse myslimanët tanë dhe vetëm Kuranin lexojnë arabisht.
Kur flas për shpirtin oriental të rrugës, flas për atë që duket tek pazaret, dyqanet, gjë e kam ndeshur edhe në Bullgari, Rumani, Jugosllavinë Jugore…

Kur flitet për pozitën e ndërmjetme të Shqipërisë thuhet se ajo ndodhet me një këmbë në Lindje dhe tjetrën në Perëndim. Me zor pritet që edhe ajo këmbë në Lindje të hidhet këtej Perëndimit…
Unë nuk besoj se kjo duhet të shikohet si diçka negative, në asnjë mënyrë, sepse është e rëndësishme, pasuruese dhe interesante që në kulturën shqiptare hasen të dyja këto “rryma”. Natyrisht herët a vonë Shqipëria do të jetë anëtare e Bashkimit Europian. Dhe më duket se as atëherë shqiptarët nuk duhet ta harrojnë atë këmbën e dytë, këmbën orientale. Sepse kjo i jep një nuancë identitetit tuaj, identitetit shqiptar dhe kjo është me vlera. Kjo është diçka që e pasuron kulturën dhe nuk e dëmton atë. Po bëj një krahasim. Gjeorgjia ka qenë për mua vendi më i dashur në Bashkimin Sovjetik, është vend i krishterë, por ka edhe dimensionin oriental. Kjo ndërthurje është tepër e bukur. Kjo duket edhe në kuzhinë: nëse nuk do të kishim shishqebapin, atëherë do të ishte vërtet një humbje e madhe. E njëjta gjë ndodh edhe në Lituani e cila është me një këmbë në Lindje, në Lindjen Ruse dhe me këmbën tjetër në Perëndim. Ne dëshirojmë me të madhe që Lituania t’i afrohet sa më tepër Perëndimit. Por mendoj se duhet të mbetet edhe ajo pjesë lindore në kulturën lituaneze.

Çfarë dhe si ndodhi në jetën tuaj në vitin 1977?
U largova nga Bashkimi Sovjetik, më dëbuan. Është pak e ndërlikuar si çështje. Më dhanë pasaportën dhe lejen për të dhënë disa leksione në Kaliforni, në SHBA. Pas shumë e shumë vitesh u gjet dhe protokolli i Komitetit Qëndror në Moskë, ku u vendos për mua. Komiteti Qëndror i Vilniusit donte të mbetesha në Bashkimin Sovjetik, ndërkohë që Moska, konkretisht Juri Andropov, diskutuan në Komitetin Qëndror të Partisë Bolshevike Ruse, se çfarë duhej bërë me Venclovan, si ta zgjidhnin këtë problem. Vendosën të më japin pasaportën, të më dëbojnë nga Rusia. Sa më shpejt, aq më mirë do të ishte për ta. Kur erdha në Kaliforni më konfiskuan pasaportën dhe mbeta pa dokumente. Pra ishte një lloj emigrimi i detyruar. Në atë radhë ishte dhe Mistislav Rostropovic, violinist i shquar rus dhe Vladimir Ljubimov. Mes nesh thoshim se jemi anëtarë të grupit më eskskluziv në botë, sepse rreth 40 vetë i lanë të iknin nga Bashkimi Sovjetik, të tjerët, me dekret special iu morën nënshtetësinë sovjetike. Unë tani kam nënshtetësinë amerikane dhe nënshtetësinë lituaneze dhe këto më duken mëse të mjaftueshme.

Krijimtaria juaj ishte në një konfrontim të hapur me regjimin e kohës?
Konfrontim të hapur kam pasur nëpërmjet publicistikës sime dhe jo si poet. Si poet shkruaja atë që ndieja. Në përgjithësi këto gjëra nuk botoheshin. Unë arrita të botoja vetëm një vëllim, “Shenja të fjalës” në 1971. Personalisht jam përpjekur të shkruaja poezi që nuk ishin as sovjetike, as antisovjetike. Thjesht jam përpjekur të shkruaj poezi të mira.

Thuhet se kur donit t’i tregonit Ana Ahmatovës poezitë e para, nëse nuk do t’i pëlqente, do të gjenit një rrugë tragjike shpëtimi …
Në fakt këto ishin poezitë e Ahmatovës që unë i kisha përkthyer lituanisht. Ajo ka qenë gjithmonë e kujdesshme kundrejt poetëve të rinj, e dinte që kishin ambicjet, komplekset e veta. Kur erdhi Josif Brodski i tha “në poezitë tuaja ka një mister”; kur erdhi Aleksandër Solzhenicin ajo i tha “në poezitë tuaja ka shumë pak mister”, ndërsa Solzhenicin iu pëergjigj “kurse në poezitë tuaja zonjë, ka shumë mister”. Unë i çova poezitë që i kisha përkthyer lituanisht. Nuk e njihte gjuhën time dhe tha: e keni ruajtur intonacionin. Unë kuptova sikur nuk i kishte pëlqyer përkthimet e mia. Më pas kur mësoi se përkthimet ishin vërtet të mira, më telefonoi dhe më tha: tani e di që në përkthimet tuaja ka një mister, prandaj ejani të më vizitoni dhe të bisedojmë.

Pëmendët protokollin që është mbajtur për ju në Komitetin Qëndror të Moskës. Dosjen tuaj të plotë e keni parë? Ç’mendoni për fenomenin e “dosje të sigurimit të shtetit” në ish- vendet komuniste?
Këtu do t’i përmbahesha gjykimit. Ka praktika të ndryshme. Kështu në Poloni në fillim nuk u hapën dhe më pas u hapën. Hapja e dosjeve ka pasur raste që ka sjellë drama, ka sjellë keqkuptime të mëdha, kështu që nuk mund të jepja ndonjë mendim edhe për ju. Unë e kam parë dosjen time të KGB-së. Ma treguan. Nuk kisha dashur ta bëja një veprim të tillë dhe u përmbajta për shumë kohë. Kisha frikë se do të gjeja emrat e miqve të mi që do të më kishin denoncuar dhe do të sillte patjetër diçka të keqe. Falë zotit çdo gjë ishte në rregull, me përjashtim të dy personave për të cilët e dija që më denonconin prej kohësh.

E kishit të vështirë të ktheheshit në shtëpi, pas dëbimit?
U përpoqa të kthehesha edhe para rënies së komunizmit, por vizën nuk ma dhanë. Madje për herë të parë kam hyrë në Rusi, me një grup turistësh amerikanë, në fund të vitit 1988. Isha i fshehur. KGB e mësoi që kisha qenë në Bashkimin Sovjetik vetëm pasi kisha ikur. Më vonë në dosjen time do të lexoja korrespondencën mes KGB-së së Shën Petërburgut, Leningradit të asokohe dhe KGB-së së Vilniusit dhe një raport të saj ajo shkruante: si është e mundur që ai armik i popullit ka hyrë në vendin tonë. Atëherë ata morën një vendim që të mos hyja në Bashkimin Sovjetik, të paktën për një 5-vjeçar dhe ky vendim është në dosjen time. Madje edhe atëherë kur çdo gjë në Bashkimin Sovjetik po merrte fund, vizën nuk ma dhanë. Vetëm në vitin 1991 e mora për herë të parë. Natyrisht ishte kënaqësi shumë e madhe të shihja nënën time pas shumë kohësh, e cila jeton akoma, 94 vjeç. Dhe që nga ajo kohë kam qenë në Lituani çdo verë.

Duke qenë dëshmitarë për gjysmë shekulli i të rejave dhe rrymave në poezinë botërore të shek.XX, çfarë i kanë sjellë ato poezisë në tërësi? Personalisht ju, çfarë besoni se keni arritur në poezinë tuaj?
Avangarda ekstreme, ajo futuriste, rryma si dadaizmi, mendoj se janë interesante dhe me vlera dhe se do t’i bëjë ballë kohës ajo poezi që është moderne, por pak a shumë më formale, si poezia e Rilkes, Mandelshtamit, Milloshit, Ahmatovës, Brodskit.
Brodski dikur ka shkruar për këtë që nuk është e rëndësishme të të kuptojnë pasardhësit. E rëndësishme është të të kuptojnë paraardhësit, pra ata që kanë shkruar para teje. Pra që mua dhe atë të na kuptojë Pushkini.
Ndërmjet të tjerash unë mundohem të shkruaj një poezi të tillë, një poezi që në latinisht quhet “poesis docta”, pra një lloj poezie akademike, më formale. Aty ekziston një lloj sfondi kulturor, ka shumë citate, mitologji. Avangarda ekstreme e hedh tutje këtë mbështetje kulturore, ndërkohë që unë jo.
Si tek asociacioni i njërës poezi tuajës “nel mezzo del cammin di nostra vita” me “Komedinë hyjnore”?
Ky është një stad që duket, por ka shumë që janë të fshehura.


Këtu, pra ka qenë Epidamnos
“Unë duhet të ndihem krenar që libri im është i pari libër që botohet në shqip nga gjuha lituaneze, por ne kemi shkrimtarë me vlerë të shekullit 19-20 që mund të përkthehen në të ardhmen”,- tha poeti lituanez të premten pasdite në Galerinë “Zenit” ku u bë prezantimi i librit të tij “Dialog në dimër”. Ai tha se nga letrat shqipe njihte emra si Naim Frashëri, Fan Noli dhe Ismail Kadare. Venclova shprehu bindjen se dy letërsitë, shqipe dhe lituaneze kanë deri-diku një fat të përbashkët. Veprat e para i përkasin shekullit 16. Vepra e parë e shkruar lituanisht i përket vitit 1547.
Sa për fatin e letërsisë lituaneze gjatë regjimit komunist, poeti shprehet se ajo nuk ka sjellë asgjë me vlerë në letërsi, përkundër kontributit të shkrimtarëve që emigruan në Francë, Amerikë, Kanada, Australi, të cilët për disa dekada krijuan një letërsi më vete. Sot numri i këtyre shkrimtarëve është zvogëluar. “Kur u detyrova të emigroj gjeta një lloj ambienti letrar. Pas vdekjes së Stalinit u shfaq dhe një grup shkrimtarësh të rinj, mes tyre edhe unë, që nisën të shkruajnë në mënyrë më të lirë. Sot këto dy kënde të letërsisë janë bashkuar”.
Para se të lërë Shqipërinë nga një udhëtim në Jug, Tomas Venclovas i është rezervuar dje në Durrës një e papritur e këndshme. Në amfiteatrin e Durrësit u vendos një pllakatë ku janë shënuar vargjet e para të poemës tij “Në nder të Shqipërisë”: Këtu pra ka qenë Epidamnos/në këtë vend kaq të pasur me ekzistencë të varfër”.

17/07/2005
KATEGORIA: Kulture