Ismail Kadare

[BOKE]

Tregimi i panjohur i Kadaresë, që parashikoi vdekjen e Mehmet Shehut

Aida Tuci

Tri-katër javë pasi Kadare dorëzoi tregimin për botim, ndodh një tjetër krim në kupolën e shtetit komunist: vret veten Mehmet Shehu; një vrasje që, ashtu si ajo e Lin Biao-s nga Mao, u komentua nën zë në Shqipëri, por me bërtitje në botë, si vrasja e pasardhësit nga dora e Enver Hoxhës



Nuk është e vërtetë se unë e vrava Dunkanin për t’i rrëmbyer fronin mbretëror. Vrasja që kreva unë është nga ato që ligji i quan vetëmbrojtje.

Kështu e nis Kadare rrëfimin te “Dimri i fundit i vrasësit”. Kuptueshëm flitet për një vrasje, por mbi të gjitha për një të vërtetë të madhe, atë të krimit në kupolën e shtetit. Është e udhës të shpjegohet sfondi historik i botimit të këtij tregimi. Jemi në vitin 1981. Bota vlonte për vrasjen gjoja aksidentale të atij që shihej si pasardhësi i Mao Ce Dunit, Lin Biao. Sipas të gjitha rrëfimeve, dyshohet se Lin Biao u vra pas darke, njëlloj siç shkruan Kadare për Makbethin e tij. Ajo e Dunkanit dhe Lin Biao-s, janë dy vrasje që ngjajnë si dy pika uji (siç shprehet dhe vetë Kadare). Ndryshim i vetëm është se ndërsa në versionin dramatik shekspirian është pasardhësi që vret mbretin, në realitetin dramatik kinez është mbreti, pra Mao Ce Duni, që vret pasardhësin.

Dy paralele që ecin njëkohësisht, edhe pse shekuj larg njëri-tjetrit. Tri-katër javë pasi Kadare dorëzon këtë vepër për botim, ndodh një tjetër ngjarje: vret veten Mehmet Shehu, një vrasje që, ashtu si ajo e Lin Biao-s, u komentua nën zë në Shqipëri, por me bërtitje në botë, si vrasja e pasardhësit nga dora e Enver Hoxhës. Një paralele tjetër kjo, në leximin që i bën sot lexuesi. Një tregim që merr tashmë përmasa gati-gati profetike, edhe pse nuk ka asnjë gjasë që të jetë i tillë, është thjesht një koincidencë e jashtëzakonshme, por një shkak shumë i mirë, asokohe, për ta ndaluar menjëherë botimin e librit.

Pavarësisht se leximi i këtij tregimi sot të fut në kontekstin e leximit të krimit në kupolën komuniste, një nga aspektet madhore të veprës së Kadaresë është pikërisht universaliteti. Aq sa mendon se Kadare të ngërthen në kontekstin shqiptar, po aq të çon dhe më përtej, në atë universal. Gjithçka që trajton ky tregim lidhet me pushtetin, me ambicien, me urrejtjen, krimin e fshehtë, pra me çdo gjë që jetohet ende sot e kësaj dite, këtu e në pjesën tjetër të globit. Në çdo kohë kanë jetuar e do të jetojnë Makbethë që do ta lakmojnë aq shumë fronin, sa të “detyrohen” të kryejnë vrasje për t’u ‘vetëmbrojtur’.

Nuk është rastësi që te “Dimri i fundit i vrasësit” Kadare, ashtu si gjithë krijuesit e mëdhenj, i është rikthyer personazheve të ngjizur prej të tjerëve, në këtë rast të Makbethit. Helena Kadare në librin e saj “Kohë e pamjaftueshme” e cek dashurinë e Kadaresë për Shekspirin. Por dhe vetë shkrimtari shumë herë në shënimet e tij, në intervista por edhe biseda private mes miqsh ka folur për raportet e tij në adoleshencë me Shekspirin. Na ka rrëfyer sesi ka kaluar ditë të tëra duke kopjuar Makbethin, për ta pasur në shtëpi. “Mund të thuhet se ky ishte libri i parë që pata shkruar” – thotë Kadare në një nga intervistat. Në bisedat me të, kur bie fjala te Makbethi, (duke iu referuar edhe motërzimit të ri që sjell në këtë libër me tregime) tregon se kohë pas kohë në adoleshencë zemërohej me Shekspirin. I thoshte vetes se kur të rritej do t’i rishihte dramat e tij. Ky trill fëminor, që me sa duket ka jetuar gjithmonë brenda shkrimtarit, priti rastin të rizgjohej, pikërisht në moshën e pjekurisë së tij letrare. “Siç ndodh shpesh me dëshirat e hershme, me kalimin e kohës ato fitojnë tipare të reja dhe ti atëherë e kupton se ajo dëshirë që dikur ishte naive s’është më e tillë”- shkruan Kadare në librin “Ftesë në studio”. Pikërisht ajo dëshira naive por e bukur e fëmijës së dikurshëm Kadare, “për të përmirësuar dramën e Shekspirit”, i vjen sot, lexuesit me tiparet e një Makbethi sipas stilit Kadareian…një letërsi e nivelit universal, e thellë, e bukur, jashtëzakonisht interesante, që botohet në suplementin “Mapo libri”.







Nuk është e vërtetë se unë e vrava Dunkanin për t’i rrëmbyer fronin mbretëror. Vrasja që kreva unë është nga ato që ligji i quan vetëmbrojtje.

Për fat të keq, njerëzit e dinë fare të përçudur këtë histori. Nuk e fsheh që e dinë të shtrembëruar ata që ende besojnë që Dunkani u vra prej rojave të veta (në qoftë se ka ende të tillë), por aq më tepër ata që janë të bindur se unë e vrava mbretin i shtyrë nga xanxa për pushtet.

Kanë kaluar pesëmbëdhjetë vjet qysh atëherë. Thashethemja për vrasjen e tij u rrit nga viti në vit, gjersa këtë dimër u kthye në flamë të përgjithshme.

Shkaktar për ngatërresën u bëra ndoshta unë vetë. Do të ishte më mirë, ndoshta, që qysh në fillim ta shpjegoja saktësisht si ndodhi gjithçka dhe jo të gënjehesha nga mendimi se mund të fshihja gjysmën e së vërtetës. Shkurt, do të ishte më mirë që të shpallja qysh atëherë se Dunkani ia kishte hapur gropën vetvetes (gjë jo fort e rrallë kjo për tiranët) dhe unë nuk bëra gjë tjetër, veçse e shtyva në të.

Në të vërtetë, qysh në krye, duke e ditur gjithë prapa-skenën e kësaj shëmtie, isha i bindur se nuk gënjeja aspak kur shpalla se Dunkani u vra prej vetvetes, domethënë, prej njerëzve të tij.

Por, me sa dukej, kjo bindje e brendshme nuk ishte e mjaftueshme për të më shfajësuar. Kështu që nuk mund t’i bësh fajtorë pëshpëritësit e rrugëve e të bujtinave dhe as atë aktorin e paaftë, Uill Hampstonin, i cili, i bazuar në këto pëshpërima dhe për të zezën e vet, shkroi një dramë, dorëshkrimin e së cilës ia kapi policia ime e fshehtë.

Fajtorët, pra, s’ishin as fjalamanët e rrugëve e, aq më pak, fatkeqi Uill Hampston, por tjetërkush dhe ky tjetërkush, sado e çuditshme të duket, ishte, siç e thashë më lart, vetë mbreti Dunkan.

Ja se si ndodhi gjithçka:

Prej kohësh ai më shikonte gjithë helm. Kishte lindur dyshimi në kokën e tij, si pasojë e sëmundjes që kanë përgjithësisht sovranët për të dyshuar për këdo, nga ndonjë shpifje djallëzore apo thjesht ngaqë atij vetë i pëlqente të nxiste dyshimin, për të përligjur në fillim urrejtjen e pastaj veprimet kundër meje. Prej kohësh dihet se shpeshherë njerëzit e fshehin arsyen e vërtetë përse urrejnë tjetrin, kështu që shpikin shkaqe të tjera, ngaqë shkaku i vërtetë është aq i turpshëm, saqë ata ia mbulojnë edhe ndërgjegjes së tyre.

Qyshkur e kisha vënë re se Dunkani më kishte smirë. Në të vërtetë, ishte gruaja ime që e kishte pikasur e para këtë. Dhe jo tek ai, por në fillim te gruaja e tij. Shoh diçka të keqe në sytë e saj, më thoshte vazhdimisht, sidomos kur ktheheshim nga ndonjë pritje e oborrit. Unë e kundërshtoja. Nuk më duket e tillë, thosha, sillet aq e përzemërt me ne të dy. Por ajo ngulte këmbë gjersa më bindi disi. Por kjo nuk ma lëkundi, megjithatë, mendimin tim për Dunkanin. Punë e madhe se gruaja është e tillë, i thashë. Në fund të fundit, ka rëndësi ç’mendon ai.

Por gruaja ime, lady im e bukur dhe e mençur, më dëgjonte gjithë trishtim. Nuk ka smirë që të mos kalojë nga gruaja te burri, thoshte. Herët a vonë, kjo do të ndodhë.

Dhe kështu ndodhi vërtet. Në sytë e Dunkanit, gjithmonë e më shpesh nisi të krijohej një zonë e ftohtë. Dalëngadalë, ajo nisi të pikasej edhe prej të tjerëve. Për mua dhe gruan time filluan ditët e ankthit. I shtyrë pikërisht prej tij, u përpoqa të blija ndokënd nga rrethi i tij i ngushtë, për të mos u gjetur në befasi.

Kur ai shpalli se do të vinte tri ditë bujtës në kështjellën time, shumica e atyre që e kishin nuhatur, ndërkaq, ftohjen midis nesh, kujtuan se kjo bujtje shpallte mbarimin e saj. Kuptohet që armiqtë e mi u hidhëruan, kurse miqtë, përkundrazi, ishin gjithë hare.

Ç’e keni këtë fytyrë të ngrysur? na thoshin ata. A nuk gëzoheni që e gjithë kjo mërzi po merr fund?

Ne, sikur të përmendeshim nga këto fjalë, çeleshim në fytyrë, po zemrën e kishim sterrë. Dhe kjo për arsyen e thjeshtë se ne dinim, ndërkaq, atë që nuk e dinte njeri: Dunkani vinte jo për t’i dhënë fund ftohjes, por për shkatërrimin tim.

Plani i tij (që unë e mora vesh nga spiuni im) ishte sa djallëzor, aq edhe i thjeshtë: natën e tretë të bujtjes, te dera e dhomës së tij të fjetjes do të shkaktohej një trazirë, zhurma e së cilës do ta zgjonte atë nga gjumi. Pas kësaj, bashkë me shpurën, ai do të largohej me ngut nga kështjella ime dhe, merrej me mend që, pa gdhirë mirë, anekënd do të hapej fjala se Makbethi deshi ta vriste në gjumë bujtësin mbret.

Gjithë ato ditë e net përpara ardhjes së tij, ne të dy, unë dhe gruaja ime, jetuam në një ankth të vërtetë. Me qindra herë përsëritnim me vete e me njëri-tjetrin: ç’është kjo gjëmë që na gjeti? Pastaj vinin me radhë pyetjet e tjera: nëse Dunkani kishte vendosur të më rroposte, përse kishte zgjedhur një mënyrë të tillë? etj., etj., gjer te pyetja e fundit: ç’të bënim?

Arsyen e zgjedhjes prej tij të një mënyre kaq të pabesë nuk e patëm vështirë ta zbulonim: unë kisha shumë ndikim te kryezotët e provincave, sidomos atyre kufitare, kështu që një sulm i tij drejtpërdrejt, pa parapërgatitje, do të ishte i rrezikshëm për të, aq më tepër që kohët e fundit ai nuk ndihej i sigurt. Ndaj i dukej më e arsyeshme (dhe, për fat të keq, kështu ishte e vërteta) që, përpara se të më godiste, të më njolloste. Nuk ishte hera e parë që vepronte kështu. Me Thanin e Kodrit, e pastaj me atë të Glamsit, kishte bërë të njëjtën gjë. Ndryshonte vetëm forma.

Po ndërsa e gjithë kjo ishte për ne një hamendje torturuese, pyetja tjetër: “ç’të bënim?”, ishte, në të vërtetë, edhe më e tmerrshmja. Ishte një pyetje që kërkonte ngut, të cilën orët dhe minutat që kalonin e bënin më të padurueshme. Ç’të bënim përpara zezonës që po na avitej? Të ulnim kokën, duke iu nënshtruar fatit? Të shpresonim se, ndoshta, tiranit do t’i kthehej mendja? Të arratiseshim?

Orët kalonin dhe ne s’ishim të aftë të bënim asgjë. Në tremen veriore, atë që vështronte nga rruga e madhe, disa herë e kisha kapur gruan time duke soditur përhumbshëm. Isha i sigurt se, ashtu si unë, ajo priste që në rrugë të shfaqej kumtari mbretëror, që do të lajmëronte heqjen dorë prej vizitës.

Por kjo nuk ndodhi. Përkundrazi, katër ditë përpara mbërritjes së sovranit erdhi një pjesë e trupës së sigurimit të tij. Ishin, ndoshta, ata që do të sajonin trazirën.

Gruaja ime i kishte vënë re e para dhe më thirri:

- Eja të shikosh.

Që nga tremja, ne ndiqnim me sy afrimin e tyre. Ishte ftohtë. Fytyra e sime shoqeje ishte e bardhë si gëlqere. Ngadalshëm, jo sikur të ishin mendime, por kufoma mendimesh, më erdhën për herë të fundit në mendje mëdyshjet: të ulnim kokën përpara fatit, të arratiseshim, të shpresonim mëshirë.

Jo, nuk do të ndodhte asgjë nga këto. Unë do të bëja tjetër gjë dhe pikërisht atë që kishte sajuar mendja e tij e mbrapshtë. Kishte menduar të lozte teatër në kështjellën time? Le të vdiste, pra, si në teatër.

Të ardhurit s’kishin mbërritur ende te porta e parë e kështjellës, kur unë arrita, më në fund, t’ia them asaj vendimin tim.

Ajo nuk tha asgjë, veç u zbardh edhe më shumë në fytyrë. Një gulç i rëndë, çnjerëzor, nisi t’ia dridhte supet. Jam e ligë, përsëriste pa pushim, jam mëkatare.

- Asnjë nga ne s’është vrasës, – i thashë. – Por, në është puna për të qenë i tillë, jam unë ai që e mendova këtë gjë.

- S’është e vërtetë, – tha ajo me zë të fikur. – Unë e kam menduar përpara teje.

E kundërshtova. I thashë se, pavarësisht që ia kisha thënë në atë çast, kishte ditë që e bluaja në kokë, gjë që ishte krejtësisht e vërtetë.

Por ajo, në vend që të qetësohej, nënqeshi me hidhërim.

- Ti ke ditë, kurse unë kam javë, që nga çasti kur…

Atëherë, unë shpejtova ta ndërpres, për t’i thënë se, në të vërtetë, qysh atëherë, madje më përpara, më kishte vetuar nëpër tru vrasja e tiranit.

Por ajo prapë nuk qetësohej dhe ne të dy, si në një garë ogurzezë, po iknim larg e më larg në kohë, duke u përpjekur t’ia kalonim njëri-tjetrit për të siguruar kurorën e vrasësit.

Qysh në banketin e dukeshës K. Qysh në pritjen e ambasadorëve veriorë. Qysh në borën e madhe…

Ne shtyheshim praptazi si të verbër, pa vënë re se po afrohej një afat që s’duhej ta kapërcenim: dita kur unë mora vesh planin e Dunkanit për shkatërrimin tim. Ishim, pra, duke iu afruar asaj dite, atij afati, para të cilit asnjë nga ne s’mund të përligjej për vetëmbrojtje, përkundrazi, duke e kapërcyer atë, vërtetonim se gjithë jetën s’kishim menduar veç për vrasjen e tij, ishim, pra, duke u shtyrë verbtazi prapa, kur, siç duket, ajo u përmend dhe tha:

- Mjaft. Po vazhduam kështu, do të çmendemi.

Lëshova kokën te supi i saj, ndërsa murmurisja:

- Ti ke të drejtë. Ke plotësisht të drejtë… Asnjë nga ne nuk është vrasës… Është ai vetë që e sajoi gjithë këtë tmerr… Lindi në trurin e tij kjo ethe, që na ngjiti që larg… Dhe tani, mjaft me këto, ndryshe, ashtu siç the ti, do të çmendemi vërtet. Le të merremi, më mirë, me përgatitjen e incidentit…

Gjer në fund, madje edhe pasi u krye, ne vazhduam ta quanim atë “incident” dhe këtë, me sa duket, e bënim për t’i kujtuar ndërgjegjes sonë se ne po kryenim diçka që ishte ngjizur jashtë nesh. Shkurt, ne ishim aktorë, që po loznim në një pjesë të shkruar nga tjetërkush, vetëm se këtu, ndryshe nga teatri, skena do të lyhej me gjak të vërtetë dhe plagët, dhe rënkimi, dhe vdekja do të ishin po ashtu, të vërteta.

Kaq shumë m’u ngjit në kokë një përqasje e tillë, saqë njëmend nisa të dyshoja se një pjesë e shpurës së sigurimit të tij dhe pikërisht ata që ishin caktuar për trazirën te porta e mbretit, nuk ishin roja, por aktorë teatri të marrë me qira për këtë punë. Isha pothuajse i sigurt se kishin bërë prova përpara se të vinin këtu dhe në prova kishte qenë, ndoshta, i pranishëm vetë Dunkani.

Përgatitjet për pritjen e sovranit më lehtësuan ankthin, saqë, kur ai, më në fund, arriti, unë e zotëroja plotësisht veten.

Kishte në fytyrë, si përherë, atë shprehje përvujtnie që, më shumë se ushtria, burgjet, paratë dhe policia e fshehtë, kishte ndihmuar për çoroditjen e armiqve të tij, për përçarjen, mëdyshjet ose squlljen e komplotistëve në çastin fatal. Të godisje një tiran me fytyrë të tillë ishte gjëja më e vështirë në botë.

- A ka fantazma në këtë kështjellë? – pyeti ai, duke qeshur, në kohën që po ngjiteshim për në sallën e pritjes.

Për fat, gruaja ime, që diç po i tregonte mbretëreshës, nuk e dëgjoi pyetjen dhe kur, pas të qeshurave të përgjithshme, ajo pyeti: “çfarë tha sovrani?” dhe dikush iu përgjigj: mbreti pyeti: “a ka fantazma në këtë kështjellë?”, kuptohej që, falë kësaj rruge të tërthortë, mbresa e fjalëve të tij arriti e zbutur gjer tek ajo. Unë, gjithashtu, nuk e pata vështirë të bashkohesha me të qeshurën e përgjithshme, por ajo, ndërkaq, s’më pengonte të pyesja me vete se ç’ishin ato fjalë: një frazë e përgatitur qysh më parë, gjë e njohur në kësi rastesh për sunduesit që u pëlqente të bënin përshtypje përpara turmës, pjellë e beftë e ndërgjegjes së papastër apo një kuptim misterioz, nga ata që qielli ia dërgon njeriut dhe që ky i fundit, në shumicën e rasteve, nuk di t’i shkoqitë.

- Ç’ishin ato fjalë për fantazmat? – më pyeti gruaja, natën vonë, në shtrat.

- Marrëzira, – i thashë.

- Kurse mua ku s’më shkoi mendja.

- Fli tani.

Kështu i thashë asaj, por për vete as që mund ta mendoja se mund të më zinte gjumi. Në kokë bluaja hollësitë e planit që kisha përgatitur. Isha ende në mëdyshje për dy-tri pika. Ndër to, kryesorja qe zgjedhja e çastit të goditjes: t’i përmbahesha skenarit të Dunkanit, domethënë, të prisja natën e tretë, apo, për t’iu shmangur çdo të papriture, të veproja i pari, pa i lënë kohë atij të bënte ndonjë ndryshim, që do të ishte fatal për mua?

Ndërkohë, mendja ime sillej e shkonte te plani i tij. Disa pika të tij ishin për mua të errëta: për shembull, çështja e mbretvrasësve të gënjeshtërt. E dinin qysh tani rolin e tyre apo do të shtyheshin në kurth në çastin e fundit, të detyruar me forcë, me dredhi apo të nxitur nga pija? Veç kësaj, dhe kjo ishte kryesorja, ç’do të bëhej më pas me ta? Do të flijoheshin, duke u vrarë mu te porta, apo do të kurseheshin për t’u nxjerrë më vonë në gjyq që të dëshmonin kundër meje?

Dunkani, me siguri, para se të vendoste e kishte vrarë mendjen për punën e tyre njëlloj si unë tani. Unë, gjithashtu, isha në mëdyshje si të veproja me ta. T’i asgjësoja në vend, domethënë mu te porta e bujtësit, si provë e pakundërshtueshme e fajit, apo t’i kurseja për t’i detyruar të dëshmonin në gjyq?

Ç’nuk do të jepja për të ditur zgjedhjen përfundimtare të Dunkanit. E ndieja se isha rob i planit të tij dhe, po ta kisha në dorë atë plan, nuk do t’i lëvizja asnjë presje. Madje, ashtu siç ndodh shpesh që midis një ankthi të madh njeriut ia përshkojnë trurin shestimet më të marra, mendoja se ç’do të ndodhte sikur të ngrihesha natën e t’i trokisja te dera për t’i thënë: madhëri, ma jepni, më në fund, skenarin tuaj dhe do ta shihni po nuk e kreva pikë për pikë… me të vetmin ndryshim se ju do të goditeni vërtet…

Gdhiu, më në fund, mëngjesi dhe pastaj kaloi edhe dita e dytë. Po afrohej nata. Koka po më çahej nga mëdyshjet. E para dhe kryesorja mbetej mëdyshja e vjetër: ta bëja që sonte, apo të prisja natën e tretë? Me siguri, Dunkani e kishte edhe ai një tundim për të ndërruar planin. Hamendjet e tjera nuk ishin më pak torturuese: ç’kishte pasur ndër mend të bënte më pas me provokatorët? Po unë, ç’do të bëja unë me ta? Po prit, duhej të mendoja gjithashtu ç’do të bëja me njerëzit e mi që do të më shërbenin. T’i shpërbleja ashtu siç u kisha premtuar, t’i ruaja për ndonjë gjyq, t’i zhdukja menjëherë?

Dunkani, me siguri, kishte parapëlqyer këtë të fundit për të tijtë. (S’kishte ndodhur ndonjëherë që vrasësit të mos flisnin më vonë.) Pra, s’kishte pse të ngulmoja për të qenë origjinal. Le që, edhe po të doja, s’bëhesha dot i tillë. E ndieja që kisha rënë kokë e këmbë në rrjetën e tij. Madje, nganjëherë më dukej që ishte truri i tij që më urdhëronte, ashtu siç më kishte urdhëruar gjithë jetën.

Gjatë darkës (ishte gjithmonë nata e dytë), ai më bëri ftesën që unë, gjithashtu, të shkoja bujtës në kështjellën e tij, pas dy muajsh. Kjo ftesë më çoroditi krejt. Ç’të ishte vallë? Një tërheqje, kushedi pse, nga plani i parë, duke menduar ndoshta se ishte më lehtë për të të më therte si një berr në kështjellën e tij? Apo thjesht një mënyrë e zakonshme për të më vënë në gjumë?

Për trurin tim, kjo ishte një ngarkesë me të vërtetë e tepërt. Ndonëse nuk doja kurrsesi, s’isha në gjendje të pengoja dyndjen e hamendjeve të reja të shkaktuara prej ftesës. Unë, natën në kështjellën e Dunkanëve në rolin e bujtësit. Dunkani, në rolin tim. Ç’do të bënte me vrasësit: t’i ruante për gjyq, t’i zhdukte në çast?

- Mos vallë ka hequr dorë nga e liga? – më tha gruaja, kur pas darkës ramë për të fjetur.

- Vetëm atë mos e beso, – iu përgjigja.

Ajo psherëtiu.

- Atëherë… në qoftë se ke për ta bërë, bëje sonte, – tha. – Ma thotë zemra se nesër do të jetë vonë.

Dhe ashtu u bë. Më dy pas mesnate. Sipas shestimit që kishim bërë të dy, unë dhe ai vetë. Me të vetmin ndryshim që, në çastin e fundit, kur e pashë trupin e tij të mbytur në gjak (kurrë s’e kisha menduar se trupi i një plaku do të kishte aq shumë gjak), i trullosur, pa e ditur as vetë pse, i thashë njërit prej njerëzve të mi ta nxirrte nga kështjella kufomën.

- Ku ta çoj? – më pyeti ai.

M’u kujtua një kanal ujitës, dy milje larg kështjellës, plot ujë dhe llum… Ndaj të gdhirë, mendimi që kufoma nuk ishte në kështjellë dhe që, veç kësaj, uji e kishte shpëlarë e zbardhur, më jepte njëfarë qetësie.

Pastaj ndodhën pak a shumë ato që u pëshpëritën bujtinave dhe që ai karafili Uilli Hampston i kishte shkruar në dramën e tij. Në mëngjes, ndonëse kufoma mungonte, vrasja u mor vesh prej të gjithëve. (Ishte vërtet për t’u çuditur që mungesa e kufomës nuk ngjalli shpresë tek askush se mbreti mund të ishte ende gjallë dhe diku zvarritej.) Të lemerisur, njerëzit vërtiteshin rrotull napave të përgjakura. Duke hetuar tmerrin që shkaktonte pamja e tyre, po mendoja se një kufomë që mungon qenkësh më ngjethëse se trupi i masakruar…

Gjetja e trupit në kanal aty nga pasditja nuk ndryshoi asgjë. Kurse unë kisha vënë aq shumë shpresë në atë zhvendosje të kufomës. Kanë kaluar pesëmbëdhjetë vjet që nga ajo ditë, por të gjitha orët, për të mos thënë minutat e saj, i kam të renditura në kujtesë: mbërritja e qerres me kufomën e mbretit, që kullonte ujë dhe llum, ulërimat e rojave të tij të vëna në torturë, shandanët e natës, që sajonin hije nëpër mure.

I ngrysur, unë rrija mënjanë, duke kafshuar gishtat. Sa mirë që e çova kufomën larg, thosha me vete. Madje, më larg ta kisha çuar. Njëqind, një mijë, dy mijë milje… Po ku t’i gjeja ato? Skocia, dreqi e marrtë atë, s’ka shkretëtira.

Atëherë ende besonim, unë dhe lady im, se zhvendosja e kufomës gjatë natës do të ndihmonte për mbulimin e së vërtetës. Por s’qe e thënë të ndodhte ashtu.

Të gjitha këto i kujtonim kaq herë bashkë me lady-n tim në pasditet e ftohta të dimrit, te vatra, që na ngrohte gjithmonë e më pak. Tani që ajo ka vdekur, i përsëris me veten time, pa u kujdesur aspak se mos më dëgjojnë shërbëtorët.

Qysh se lady më la, më ka munduar vetmia, por veçanërisht vitin e fundit ajo m’u bë e padurueshme. Lady im e bukur, e mençur, ajo që, fare pa të drejtë, në dramën e atij aventurierit Uill Hampstonit, dilte si nxitësja kryesore e vrasjes. O Perëndi, ç’gënjeshtra mund të sajojë pena e një kinse dramaturgu.

Megjithatë, tani më vjen keq që, në tërbim e sipër, e grisa dorëshkrimin e dramës. Do të doja ta lexoja edhe një herë, sidomos për ca vende mjaft të çuditshme… Së paku, të mos e kisha mbytur autorin. Po ta kisha në burg, do të zbrisja ndonjë natë në qeli dhe do t’i thosha: pa shkruaje edhe një herë atë paçavuren tënde.

Ca vende në dramë ishin vërtet të çuditshme, por mua më kujtohen fare turbull. E para, se ka kaluar mjaft kohë qëkurse dorëshkrimi u kap; e dyta, ngaqë e lexova pothuajse me një frymë, me sy të zbardhur nga tërbimi. Kështu që e tillë më vjen ndër mend, si në mjegull.

Më kujtohet se në të flitej për fantazmën e Dunkanit që më shfaqej mua. Është e vërtetë se në dy-tri gosti qeveritare kam pasur vegime, por këto nuk ia kam treguar askujt, madje, as lady-t tim. Atëherë, si ishte e mundur që ai sharlatani Uilli Hampston të merrte vesh atë që unë gati ia kisha fshehur edhe vetes?

- S’duhet ta shash ashtu, – më thoshte nganjëherë ajo. Fisnikja, zemërarta, lady im, ajo që duhej të urrente tërbueshëm njeriun që, pa të drejtë, e kishte nxirë emrin e saj. S’duhet ta shash më thoshte, sepse, në fund të fundit, në dramën e tij, nga kreu në fund, pohonte një keqardhje për ty.

- A thua?

- Jam fare e sigurt. Madje, kjo ishte dhe arsyeja kryesore që të thashë të mos e grisje dorëshkrimin e aq më pak t’i prisje kokën autorit. Por ti aq shumë ishe ndërsyer prej leximit, saqë ishte e pamundur të të flitej.

- Kjo është e vërtetë.

Kështu bisedonim pasditeve të gjata të vjeshtës. Gjithmonë e më shpesh na kujtoheshin (asaj më shumë, sesa mua) copa të dramës së asgjësuar. Një nga skenat që na kishte habitur gjithmonë ishte ajo e magjistricave. Uilli Hampston duhej të ishte vetë i sëmurë nga nervat, që të përfytyronte pamje të tilla. Në asnjë nga dramat e luajtura në teatër nuk ishte parë kurrë një gjë kaq e frikshme. Si i kishte shkrepur vallë në kokë dhe ç’kuptim kishte gjithë ai makth? Më ndërmendeshin njëra pas tjetrës dhe nuk isha në gjendje të gjykoja nëse më lehtësonte disi apo më rëndonte më shumë ndërgjegjen ajo parathënie e tyre ogurzezë.

Ishim duke folur një ditë pikërisht për këtë, kur unë, befas, i rashë ballit me dorë:

- Po prit, – thirra. – O Perëndi, ne po vrasim mendjen për një gjë kaq të thjeshtë. Magjistricat… e veshura me lecka… po ishte Xhon Tendleri, spiuni im në rrethin e Dunkanit, që dy-tri herë e dërgoi tek unë ndërlidhësin e veshur si grua lypsare.

- Vërtet? S’ma ke thënë ndonjëherë këtë…

- Ishte një hollësi e parëndësishme… Pastaj, kaq shumë më tronditnin lajmet që më sillte, saqë çdo gjë tjetër më fshihej nga kujtesa.

Ndërsa unë flisja, ajo nuk m’i ndante sytë e vëmendshëm, si njeriu që është i sigurt se tjetri ka ende për të thënë.

- Ndërlidhësi i Xhon Tendlerit, – vazhdoja unë. – …I veshur si lypsare rreckamane… Madje, e mbaj mend fare mirë edhe vendin ku u takuam… Është një yrt i shkretë përtej famullisë së vjetër… Atje e dëgjova për herë të parë gjëmën që donte të më punonte Dunkani… E gjithë kjo është fare e qartë… Por ajo që s’arrij ta kuptoj kurrsesi është se si ai Uilli Hampston e ka marrë vesh një gjë të tillë… Unë e kam mbajtur të fshehtën… ti vetë je dëshmitare… apo jo?

- Ndoshta Xhon Tendleri ose vetë ndërlidhësi ka folur…

- A thua?

- S’ka si të jetë ndryshe. Dikush nga ata të dy…

- Ka mundësi. Unë vetë nuk e kam çarë kokën për të mbikëqyrur më pas heshtjen e tyre. Në fund të fundit, ishte një e fshehtë që, sa ishte gjallë Dunkani, i përkiste, në radhë të parë, atij ta ruante… Kurse tani… hm, sikur Xhon Tendleri të ishte gjallë, tani as që do ta çaja kokën në qoftë se ai llapte andej-këndej, apo jo. Madje, po ta shikosh punën hollë-hollë, tani do të më voliste që ai t’i nxirrte ato që dinte… Po ç’e do që s’është më në këtë botë.

- Po, ndoshta, është gjallë ndërlidhësi.

- Ndërlidhësi? I veshur si grua lypsare? Po kush e di cili ishte ai? Vetëm Xhon Tendleri e dinte… Unë, edhe po të më dalë përpara, nuk e njoh dot, kaq në mënyrë të neveritshme e kishte maskuar fytyrën.

- Ah, po…

Pas kësaj, kisha vënë re se çdo herë që hapej biseda për magjistricat, në sytë e saj ndehej një tis pikëllimi. Një ditë, me zë të ulët, gati përkëdhelës, më pyeti:

- Majkëll, je i sigurt se tek ai yrti i shkretë të erdhi vërtet ndërlidhësi i Xhon Tendlerit…

- Si?

Ajo më ledhatoi dorën para se të vazhdonte.

- Është e vërtetë apo ndoshta e gjithë kjo t’u përhi?…

Unë (siç ma tregoi vetë më pas) u zverdha në fytyrë dhe me zë të ftohtë mezi shqiptova midis dhëmbëve:

- Është krejtësisht e vërtetë. Dhe, në qoftë se ti, zonja mbretëreshë, nuk e beson, eja të shkojmë qysh tani tek yrti.

- Jo, unë të besoj plotësisht.

- Të nisemi menjëherë pa humbur asnjë çast.

- Majkëll, të lutem!

- Të vish ti, të vijnë edhe gjithë ata që dyshojnë, more vesh? Të shkulen të gjithë, me roja, me oborrtarë, me priftërinj.

- Mos ulëri! Po na dëgjojnë shërbëtorët.

- Le të dëgjojnë. Le ta marrë vesh gjithë bota që Makbethin s’e beson më as gruaja e vet.

Ajo nisi të qante heshturazi.

Edhe tani, pas kaq vjetësh, më pikon në zemër kur kujtoj dënesën e asaj dite. Nuk e di pse, po pas vdekjes së saj, nga të gjitha bisedat me të, ajo e magjistricave më vinte ndër mend më shpesh.

Një ditë (ishte një ditë e ftohtë, e zhveshur, ja, si sot) i hipa kalit dhe u nisa drejt e atje tek yrti. Kur iu afrova vendit, u thashë rojave të mos më shoqëronin më tutje. Djerrina, ku e kisha takuar dikur të dërguarin gjithë lecka të Xhon Tendlerit, ngjante më e shkretuar se atëherë. Shkurret e ulëta dhe guriçkat lageshin nga një shi i imët, i pashpresë. Për një kohë të gjatë i mbajta sytë nga ai drejtim ku më qe shfaqur gruaja e rreckosur. Një si pritje e turbullt më bënte të mos i hiqja sytë që andej. Madje, një herë m’u duk se ia dëgjova pas shpine hapat dhe vrulltazi u ktheva. Por ishte, me sa dukej, zhurma e një dege të rrëzuar nga ndonjë zog.

Ndërsa rrija ashtu krejt i mpirë në shi, m’u kujtuan prapë fjalët e së ndjerës lady-t tim: “mos e gjithë kjo t’u përhi?” dhe për herë të parë dyshova nëse e kisha takuar vërtet te ky yrt i shkretë të dërguarin e Xhon Tendlerit, apo e gjithë kjo s’kishte qenë veçse pjellë e trurit tim.

O Perëndi, thashë me vete, m’i hiq këto dyshime të marra… Ja ku ishin shkurret, dy të ngjitura me njëra-tjetrën dhe e treta pak mënjanë. Ja edhe guri i thyer, si i ngulur pjerrtazi në tokë, dhe nga e djathta druri gjysmë i tharë. E mbaja mend fare mirë gjithçka.

Kështu rrija të qetësoja veten, por një zë brenda meje më thoshte: që ke qenë këtu, kjo është e vërtetë, madje, jo një herë, por disa herë rresht, por kjo s’është kryesorja. Kryesorja është nëse i dërguari i Xhon Tendlerit të erdhi vërtet në takim te kjo humbëtirë dhe, nëse të erdhi, t’i tha vërtet ato fjalë apo…

Të ishte gjallë Xhon Tendleri, do të rendja drejt e tek ai për të dëgjuar edhe një herë të gjitha provat e pabesisë së Dunkanit. Për fat të keq, më duhej ta bluaja gjithçka në kokën time të lodhur.

Ndërsa kthehesha, u përpoqa të risjell ndër mend bisedat e mia me Xhon Tendlerin ose, më saktë, të vetmen bisedë që pata me të, ngaqë më pas, për arsye sigurimi, ai iu shmang takimeve të drejtpërdrejta. (Dunkani nuk të do, kjo është fare e qartë. Arsyeja? Oh, po kjo merret lehtë me mend. Si për çdo tiran, arsyeja e parë është smira. Dyshimi vjen më pas, për të përligjur krimin. Ç’duhet të bësh? Të hapësh sytë, imzot. Kjo është tani për tani këshilla e vetme që mund të të jap. Për çdo gjë tjetër do të dërgoj lajme. Njeriu im mund të vijë i veshur si lypëse plakë, që murmurit fjalë ose vjersha përçart.)

Në prag të bujtjes së Dunkanit, Xhon Tendleri arriti të më dërgonte një pusullë: “Kujdes nga bujtësi, imzot. Gjithsesi, do të çoj lajme prapë”.

Ditë të tëra prita me ankth mbërritjen e ndërlidhësit, veshur si rreckamane. Digjesha nga padurimi të merrja vesh se ç’kishte ndër mend të bënte Dunkani gjatë bujtjes. Hamendje nga më të frikshmet më vërtiteshin në kokë. Për dreq, ndërlidhësi nuk po dukej. Ime shoqe ishte në ankth po aq sa unë, në mos më tepër. Për të mos i shtuar ankthin, nuk ia tregova fare kur nisa të shkoja vetë te famullia e vjetër, atje ku të dielave mblidheshin zhulsit dhe lypsarët… Ishin disa që flisnin vërtet përçart… Unë vetë s’ndihesha mirë… Me njërën prej tyre, megjithatë, më duket se fola… Përpiqesha të mos më shpëtonte asnjë nga fjalët e saj… por ato ishin të turbullta… krejt përçartje, siç më kishte paralajmëruar Xhon Tendleri… Veç kësaj, unë vetë e kisha kokën të turbullt nga tronditja e pagjumësia… Arrita ta tërheq mënjanë dhe dy herë i thashë: tani jemi vetëm, fol qartë… Por ajo vazhdonte të fliste tymthi… siç duket, kështu e kishte porosinë… Fliste për një kazan të zi që ziente… S’merrej vesh mirë ç’donte të thoshte, megjithatë, unë e kapa thelbin: diçka e keqe përgatitej, kurth vrasjeje në gjumë, pabesi e zezë… Me shpresë se do të më fliste më qartë, i thashë se do ta prisja pas dy ditësh te djerrina prapa famullisë… Atje e prita vërtet, ja, në një ditë të tillë… me orë të tëra… ndërsa kokën vazhdoja ta kisha të turbullt, të turbullt…

Mjaft, thirra me zë, për habi të rojave, dhe vura kalin në trokth. Nuk do t’i kujtoja më këto. Në djall të venin hijet e së shkuarës. Unë vetë po i afrohesha zonës së hijes dhe s’kisha pse të trembesha prej tyre. Isha unë ai që do të trembja pas pak të tjerët, jo thjesht si mbret, por edhe si fantazmë. Kjo ide, për çudi, më lehtësoi. S’kisha pse të vrisja mendjen për hollësitë e asaj që kishte ndodhur pesëmbëdhjetë vjet më parë. Kryesorja ishte që Dunkani deshi të më bënte të zezën dhe unë arrita t’ia punoja i pari atë që donte të më punonte mua ai. Ky ishte thelbi i çështjes. Të tjerat s’ishin veçse vogëlsira.

I gjallëruar, u ula në treme dhe, sipas zakonit, nisa të shfletoja kumtesën për ngjarjet kryesore të ditës. Pastaj raportin e policisë së fshehtë për pëshpërimat në popull. Ky i fundit më kishte tërhequr gjithmonë, por qysh nga rigjallërimi i pëshpërimave për vrasjen e D., ai raport më qe bërë kureshtja kryesore e ditës. Shefi i policisë, duke e ditur këtë, sa vinte e pasuronte edhe më tepër, duke futur në të kuvendime të përgjuara nga spiunët e tij andej-këndej, letra të kapura, pohime nga të burgosurit, kallëzime padórase etj., etj.

E çuditshme qe se ndonjë nga pëshpërimat përkonte me ato që kishte shkruar Uill Hampstoni në dramën e tij. Kështu, për shembull, veç fantazmës së Dunkanit, që nuk mungonte në asnjë nga thashethemet, duke nisur nga ato të dukeshës së Jorkut e gjer te llomotitjet e pijanecit Dan Çiver te Taverna e Urës, flitej herë pas here për njollat e gjakut, që e ndjera ime shoqe gjoja i shihte mbi duar. Më kujtohet se kjo ishte në dramën e Hampstonit, madje mbaj mend edhe vargjet: “Unë: Çojeni kufomën te kanali i Zhytrave. Ajo: E lan dot vallë gjakun ai kanal?”. Kurse në një skenë më pas (më kujtohet se kjo ishte një nga skenat më të zymta dhe e shkreta lady im, sado që u përpoq ta mbante veten, në mbarim të leximit të saj qe zbardhur si pëlhurë në fytyrë), pra, në një skenë tjetër, ime shoqe dilte duke bërë sikur lante duart, ngaqë i dukej se në to i kishte ende ato njollat e mallkuara.

Thashethemet pohonin pak a shumë të njëjtën gjë: që lady-t tim, befas, gjatë drekës, në vallëzim a në kohën që bënte dantellë, i mbusheshin duart me njolla gjaku, të tilla që nuk ia lante dot asnjë sapun.

Hm… sa larg mund të shkojë fantazia e sëmurë njerëzore. Në të vërtetë, një vit para vdekjes asaj iu shfaq në duar një sëmundje lëkure, që mjeku i saj u përpoq më kot t’ia shëronte me gjithfarë mënyrash. Mua më pikonte në zemër, kur ia shihja duart e saj të bukura të lyera me balsam ose të mbështjella me fasha. Gjatë një pritjeje, ajo shtriga, dukesha e Jorkut, nuk ia hiqte sytë dhe një çast gjeti rastin për ta pyetur: si i keni tani duart, madhëri? Dëgjova se ju kanë dalë disa njolla…

Mbaj mend se lady-t tim iu zmadhuan bebëzat e syve. Ishte po atë natë ose ndoshta më vonë që, duke dashur ta ngushëlloja për bezdinë që i shkaktonte kjo, ia putha fashat dhe bëra një si lëvizje për t’i mënjanuar pak, me qëllim që t’ia shihja mishin. Por ajo i largoi ato me rrëmbim dhe me një zë të shurdhët, me një zë të ndryshuar, që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë, më tha: edhe ti dyshon se në to është gjaku i Dunkanit?

E shkreta lady im! Me sa duket, qysh atëherë ishte pëshpëritur për kinse njollat e gjakut të mbretit… Ndoshta, ajo vetë ia ka pohuar trazimet e ndërgjegjes së saj ndonjë mikeshe, që e ka kujtuar besnike, duke u bërë kështu vetë burimi i së keqes.

Kaq herë kam vrarë mendjen, por gjithsesi nuk e kam gjetur dot nëse pëshpërimat kanë ekzistuar qysh atëherë dhe Uill Hampstoni, duke u treguar më i zoti se policia ime e fshehtë, kishte arritur t’i mblidhte e t’i fuste ato në dramën e vet, apo ishte drama e tij që, pasi ishte thërrmuar vetë, qe shpërndarë në mijëra pëshpërima.

I bindur se kopje të asaj drame të mallkuar gjendeshin ende diku, bëra çmos për t’i gjetur, por më kot. Spiunët e mi s’lanë brimë pa trazuar, skutë të fshehtë pa hapur, qilar e famulli të largët pa hulumtuar, po atë s’e gjetën dot. Ç’nuk zbuluan gjatë këtyre zhbirimeve: dorëshkrime nga më të pabesueshmet, përshkrime orgjish të turpshme, letra të fëlliqura, lidhje e vese të neveritshme, marrëzi të tjera, që s’i kap lapsi. Nga dramat e gjetura, një pjesë ishin qesharake, të tjerat, të mërzitshme, por asnjë nuk i afrohej sadopak asaj të Uill Hampstonit.

E megjithatë, dyshimi se ajo është strukur diku dhe pret një kohë më të përshtatshme për të dalë nuk më hiqet. Në mos ajo, një tjetër pjellë e saj ose pjellë e kësaj pëshpërime të mallkuar të pafund. Në këtë rast, duhet të jem fare idiot që të mos e kuptoj se kjo është mbi fuqitë e mia për ta ndaluar. Në qoftë se murmurima njerëzore ngul këmbë që duhet të ketë një dramë për mua, asnjë forcë e, aq më pak, unë, nuk do të jetë në gjendje ta pengojë. E vetmja gjë që mund të bëj, është që të kërkoj që, kur ajo dramë të bëhet gati për t’u shfaqur, në afishet e saj, në vend të emrit të autorit, cilido qoftë ai, të shkruhet emri i mbretit Dunkan, shestuesit të vërtetë të saj.

Pjesë e shkëputur nga “Koncert në fund të stinës”, 1981

MAPO

[BOKE]

Kadare boton romanin e panjohur të 1958-ës

NGA: FATMIRA NIKOLLI


Kadare boton romanin e panjohur të 1958-ësTIRANE-Shtëpia Botuese "Onufri" do të botojë këtë fillimshkurt romanin e parë të Ismail Kadaresë. I titulluar "Mjegullat e Tiranës", ai është krejt i panjohur për publikun. Veçse një rreth i ngushtë miqsh ka dijeni për historinë e shkruar më 1958, kohë kur Kadare ishte vetëm 22 vjeç.
Lajmi bëhet i ditur nga botuesi i tij, Bujar Hudhri, me rastin e 78-vjetorit të ditëlindjes së shkrimtarit.

Një histori dashurie mes dy të rinjsh studentë. Rrëfimi është vendosur në Tiranën e kohës, në vitet e zymta të 1950-ës. I pyetur, nëse kjo histori dashurie është bazuar mbi kujtimet e vetë Kadaresë, Hudhri thotë se "nuk mund ta pohojë një gjë të tillë". Në fakt, shkrimtarët janë mjeshtra në përdorimin e ngjarjeve reale, duke i mbështjellë me imagjinatë të pakursyer, e Kadare edhe më shumë se mjeshtrit. Romani që 'mori jetë' plot 56 vite më parë, kur shkrimtari i njohur ishte student në Tiranë, ka qëndruar deri më tani në sirtarët e tij.

Botimi
Pse nuk është botuar deri më tani një roman i shkruar më 1958? - e pyesim Hudhrin. "Kadare nuk ka dashur ta botojë. Ai ka menduar se nuk ishte aq i arritur sa duhet për t'u dërguar para lexuese", -përgjigjet ai. E megjithatë, koha që ai u bind ta shpinte këtë roman të parë të karrierës së tij, krejt të panjohur, e njëherazi kaq të vjetër, erdhi.

Botimi i tij është ideuar të bëhet i paraprirë nga një bisedë e shkrimtarit me një studiuese të re. Kjo bisedë do të ndërmjetësojë mes shkrimtarit e lexuesit. "Përmes kësaj bisede, shkrimtari do të tregojë çfarë është ky roman, konteksti në të cilin u shkrua dhe pse vjen tani. Romani paraprihet nga një studim i mirëfilltë, pasi Kadare nuk do që të ketë keqkuptime", përfundon Hudhri.

Kjo vepër është shkruar në 1958, para se ai të mbaronte degën e Gjuhës e të Letërsisë në Universitetin e Tiranës, për të nisur më tej udhëtimin drejt Moskës, ku do të përfundonte në dy vjet studimet në Institutin e Letërsisë Botërore "Maksim Gorki" (1958-1960). I bërë i njohur që në rini, para se të shkruante këtë roman, ai e kishte nisur rrugën e krijimtarisë letrare si poet që në vitet e gjimnazit, duke botuar "Frymëzimet djaloshare më 1954, "Ëndërrimet", (1957). Famën ia çoi më tutje vëllimi "Shekulli im" (1961), e më tej "Përse mendohen këto male" (1964), "Motive me diell" (1968) etj. Ndërkohë, në vitin 1964, ai kishte botuar "Gjeneralin e ushtrisë së vdekur", veprën e tij më të dashur e më të njohur.

Ditëlindja
Ismail Kadare ka lindur më 28 janar të vitit 1936 në Gjirokastër.
"Kështjella" (1975), "Kronikë në gur" (1970), "Emblema e dikurshme" (1977), "Ura me tri harqe" (1978), "Gjakftohtësia" (1980), "Pallati i ëndrrave" (1981), janë të tjera vepra të zëshme të tijat. Shumica e veprave të Ismail Kadaresë janë përkthyer e botuar në mbi 45 gjuhë të botës dhe janë pritur shumë mirë nga publiku lexues. Ai është shkrimtari shqiptar më i njohur në botë. Në vjeshtën e 1990-ës ai vendosi të linte Shqipërinë, për t'ju drejtuar Parisit, qytetit ku veprat e tij kishin korrur sukses. "Mungesa e ndryshimeve demokratike", qe arsyeja për të cilën ai kërkoi azil politik. Ai është fitues i shumë çmimeve letrare kombëtare dhe ndërkombëtare, ku më të rëndësishmit prej tyre, janë "The Booker Prize Man" që e mori në vitin 2005 e "Princi i Asturias për letërsinë", 2009.

(GazetaShqiptare/BalkanWeb)

[Xhuxhumaku]

Serbë ndryshe!


Ismail Kadare

ARRI (Rayonnement Français Realites Internationales) më ka ftuar me këmbëngulje në një tryezë të rrumbullakët, organizuar prej tij, me temën: “Të jesh shqiptar, të jesh serb… e të bësh dialog”.

Më duhet pra të bisedoj me një shkrimtar serb, për atë çka ndodh sot në Ballkan, në sytë e publikut francez. Shkrimtari serb, Vidosav Stevanoviç është i njohur. Kam përshtypjen se diku jam takuar me të, po s’jam i sigurt.

Tryeza zhvillohet në Avenynë e Observatorit, përbri Kopshtit te Luksemburgut, në orën 5 mbasdite. Meqenëse është fare pranë shtëpisë sime, nisemi në këmbë, të dy me Elenën, një çerek ore përpara pesës.

Ndonëse mbërrijmë para kohe, salla është ndërkaq plot. Dhe jo vetëm kaq, në tryezë ka zënë vend shkrimtari serb bashkë me përkthyesen si dhe gjallëruesi i debatit, Laurand Kovacs, nëndrejtor në Inalco. Të gjithë kanë qenë ne pritje, dhe aty për aty ndiej se ka qenë krijuar një dramacitet artificial. Mund te thuhet se kjo gjithashtu bën pjesë ne stilin e gjithçkaje që ka të bëjë me Kosovën. Vetë tryeza e rrumbullakët është mjaft kurioze duke nisur nga vetë emërtimi i debatit. Ky emërtim ka patur brenda dyshimin se a mund te dialogojnë dy shkrimtarë ballkanas? Pas këtij dyshimi të parë ka ardhur tjetri, e sikur të mos duan? Sikur njeri prej tyre të mos vijë vallë? Sikur të mos vijnë të dy?

Për publikun kjo është sidoqoftë tërheqëse.

Ndërsa eci drejt podiumit e ndiej se duhet sqaruar sidoqoftë publiku se nuk ka patur kurrfarë mëdyshje për të marrë pjesë në këtë dialog.

E meqenëse nganjëherë gjestet janë më të qarta se fjalët, kur mbërrij te tryeza, u tregoj të tjerëve orën, që ende nuk ka shkuar pesë.

Kovacs sqaron se në të vërtetë tryeza fillon në pesë dhe se ata kanë zënë vend para kohe në të.

Ai na paraqet të dyve, pastaj ma jep fjalën mua. Them se jam i gëzuar që me jepet rasti të bisedoj lirshëm me një kolegun tim serb për dramën e sotme ballkanase.

Në të vërtetë është ashtu. Shtoj se nuk është hera e parë që më ndodhte kjo me shkrimtarë jugosllavë. Përmend Ivan Gjuriçin, që e kam njohur këtu në Paris dhe mikun tim Danillo Kishin, që e kujtojnë të gjithë me mallëngjim.

-Këta kanë qenë gjithashtu miqte e mi,- ndërhyn Stevanoviçi.

Të kesh qenë mik me Kishin dhe Gjuriçin, është shenjë e mirë.

Tryeza nis kështu me klimë të përzemërt. Ajo vazhdon te jetë e tillë edhe kur vjen fjala te thelbi dramatik i çështjes: Lufta në Kosovë.

E them qartë pikëpamjen time. Vidosav Stevanoviç, gjithashtu. Si rrallëherë ndonjë serb ai dënon pa asnjë rezervë jo vetëm diktatorin Millosheviç, por gjithë krimet serbe në Kosovë. Ndryshe nga shumë kinse opozitarë, ai nuk spekulon me bombardimet e NATO-s.

Ky takim që nisi me një trysni te ngucur artificialisht, ka rrezik të përfundojë në një idil rozë. Ndaj për të prishur idilin, i bëj një pyetje kolegut serb lidhur me nacionalizmin shqiptar.

-Më thoni sinqerisht, Vidosav, a ju bezdis nacionalizmi shqiptar dhe në qoftë se është kështu, çfarë ju bezdis konkretisht në të?

Ai u mendua një hop, pastaj u përgjigj:

-Unë e njoh nacionalizmin shqiptar, po ai mua nuk më bezdis. Mua më bezdis nacionalizmi serb.

E njoh mirë parapëlqimin e francezeve për përplasje mendimesh të kundërta, ndaj për të shmangur shijen e keqe të një mirëkuptimi të tepruar i kujtoj sallës cështjen e Shqipërisë së madhe dhe të “miteve nacionaliste shqiptare” që përmenden shpesh në shtyp, madje i kujtoj se shpesh të dy nacionalizmat vihen në një plan, një prolog i zakonshëm ky për të vënë pastaj në një plan: xhelatët dhe viktimat.

Prejardhja ilire e shqiptarëve, zanafilla e shqipeve prej ilirishtes dhe legjenda e Skënderbeut janë tre macet e zeza që tmerrojnë paqeruajtësit kulturore te Ballkanit. Përsëris mendimin tim të njohur, se edhe sikur këto të jenë tre përralla të çmendura të shqiptarëve, ato s’janë të dëmshme për askënd. Shtoj se të tria janë zbulime të Evropës dhe nëse në Shqipëri ka tre ose katër libra për Skënderbeun, në Evrope ka 300 ose 400. E po kështu qëndron puna me sheshet dhe rrugët dhe me shtatoret e portretet.

Vidosav Stevanoviç tund kryet në shenjë pohimi.

Kur takimi mbaroi, i pari që më përgëzon për paqen është Jacques Rupnik, një nga ekspertët më të njohur të Ballkanit të sotëm. Shtypi e pastron takimin me tone dashamirëse. Pra, mund të jesh shqiptar, mund të jesh serb e mund të diskutosh.

Fatkeqësisht, Vidosav Stevanoviç është shpallur tradhtar i serbëve pikërisht se ka një mendje të lirë. Tani për tani atje sundon e kundërta: mendja barbare.

Shkëputur nga “Ra ky mort e u pamë”, 22 qershor 1999

http://www.standard.al/serbe-ndryshe/

[Xhuxhumaku]

Dosja e Orfeut


Ismail Kadare





braccio_Duke_Rene_II_Lorraine_France_c1490Orfeu ishte përgatitur në fshehtësi të plotë. Përveç një ndryshimi që i kishte bërë lirës, asgjë tjetër s’ishte marrë vesh. Ndryshimi kishte të bënte me numrin e telave: nga shtatë i kishte çuar në nëntë. Në krye ishte marrë si diçka e thjeshtë, më pas nisi të pëshpëritej se kishte gjasë të quhej më e madhja risi e shekujve të fundit.

Muzikanti ishte tepër i famshëm, kështu që nuk përjashtohej që lajmi për shpikjen e tij të fundit të zinte një vend në kronikën olimpiane. Orfeun e duam t =ë gjithë, flitej se kishte thënë Zeusi. Megjithatë, s’mund t’i lejojmë gjëra që s’ia lejojmë askujt. Aq më tepër që nuk e ka bërë të qartë përse i duhen ata dy tela të tepërt.

Unë vetë mbare jam i shijes së vjetër, por mendoj se të gjithëve na është mësuar veshi me lirën e moçme shtatëtelshe.

Nga e majta e tij, Prometeu, nga i cili nuk pritej veçse miratimi i çdo akti rebelues, rrinte shpërfillës.

Ishte Apolloni, për çudi, zakonisht i matur, që i kishte dalë në mbrojtje artistit. Madje, me aq zell, saqë jo vetëm ishte për miratimin e risisë, por kishte shkuar më tej, duke kërkuar që numri i muzave të shtohej gjithashtu nga shtatë në nënte, për t’iu përshtatur asaj.

Debati, që edhe pa këtë kishte qenë i ashpër, u acarua më fort. Trille artistësh, thoshin kundraorfeianët. Sot duan dy tela shtojcë, nesër kushedi ç’mufka do të kërkojnë. Së paku, të shpjegoheshin, ndërhynte hyu i luftës. Te ne, kur shqyrtohen modelet e reja të armëve, gjërat janë të qarta. E do heshtën dy pëllëmbë a dymbëdhjetë pëllëmbë më të gjatë, se kështu ia bën gropën më mirë kundërshtarit?

Okej. Ndryshe, s’kemi kohë për sofizma.

Britmat pro e kundër, lërini artistët në punë të tyre, i lëmë, i lëmë, por pastaj na ndodh hataja, si mijëvjeçarin që shkoi, zotëruan një copë herë, gjersa Zeusi, i lëkundur siç qe atë ditë, e shtyu vendimin. Zeusi dinte, me sa dukej, diçka që të tjerët ende nuk e dinin.

Vëmendja e të gjithëve u përqendrua në Olymp, në atë javën e paharrueshme, kur nuk flitej veç për hallin e Orfeut. S’ishte vetëm çështje e miratimit ose jo e shpikjes së tij. Ishte diçka tjetër, ajo që e dinte vetëm Zeusi: sëmundja e së fejuarës së re të muzikantit. Ajo zbehej çdo ditë, kishte dhembje gjithkund, sidomos në gjoks. Ajo që askush, duke përfshirë edhe Zeusin, nuk e dinte ishte se ç’lidhje mund të kishte sëmundja e vajzës me dy telat e shtuar të lirës.

U desh një kohë e gjatë, që e vërteta të pikonte, sidomos pas vdekjes së Euridikës. Orfeu nisi të kërkonte diçka të pamundur: kthimin e saj nga përtejvarri. Artin që gjer atëherë e kishte shpenzuar për famë dhe për dëfrim, tani po e përdorte veç për nxjerrjen e lejes së vështirë. Iu desh të mallëngjente me këngëtimin e tij ministrat e Ferrit, gjersa të dëgjohej prej Hadesit vetë. I verbri ishte prekur nga zëri i artistit, po aq sa nga sajdisja që iu bë. Të mësuar me Olimpin luksoz, artistët rrallë kujtoheshin për skëterrën. Por Hadesi s’do të hakmerrej për shpërfilljen. Përkundrazi, do të bënte çmos ta ndihte. Madje, pa i kërkuar asgjë nga ato që pëshpëritnin gojët e liga, një himn kushtuar skëterrës, për shembull, a ndonjë koncert falas për të vdekurit. S’ishte nga ata Hadesi, dinte të tregohej xhentëlmen, ndonëse çështja nuk ishte e lehtë. Asnjë banor i ferrit nuk kishte dalë kurrë prej tij.

Megjithatë, Hadesi kishte bindjen se pengesat, sado të rënda, ishin të kapërcyeshme, me përjashtim të Cerberit, qenit të portës. Jo, nuk shtrohej çështja që Orfeu i famshëm të këndonte apo jo përpara një qeni. Edhe po të bindej ta bënte, për hir të Euridikës, s’dihej a do të arrinte një përfundim. Qeni ishte i një race të panjohur, i pandjeshëm ndaj çdo ndërhyrje tokësore a hyjnore.

Ndoshta kishte një shpresë, kishte thënë Orfeu. Dhe i kishte folur për risinë që kishte dashur t’i sillte muzikës, me ata dy telat e famshëm. Hadesit diçka i kishte zënë veshi, por turbull.

Në kohën që Orfeu kishte parandier se fati po i përgatiste ditët e këqija, pa e shpallur se do të ngrihej kundër tij, si njeriu që kërkonte të pajisej me një vegël shpëtimi, po shtyhej drejt kërkimit të një muzike të paarritshme.

Enigma e dy telave, ajo që kishte torturuar atë verë kureshtarët e Olimpit, ç’ishin vallë ata dy tela, përse, për çfarë hynin në punë, do të zgjidhej më në fund.

Hadesi tundte kryet krejtësisht mosbesues. Qeni Cerber, ai që Orfeu shpresonte të zbuste me këngën e tij, në jetë të jetëve nuk do të lejonte kurrë askënd të dilte nga porta. Nëse kishte ende një shpresëz, ajo s’lidhej kurrsesi me zbutjen, por me vënien në gjumë të shtazës.

Orfeu kishte bindjen se mund të bënte. Paç fat, i kishte thënë Hadesi, përpara se t’i shpjegonte kushtin e fundit. Ishte një pakt i detyrueshëm midis Orfeut dhe atij vetë, Hadesit, thënë ndryshe Mortit. Një pakt, në dukje i thjeshtë, përmbushja e të cilit nuk varej veçse prej atij vetë, Orfeut.

Nëse varet prej meje, do ta përmbush sado mizor të jetë.

Do ta shohim, tha Hadesi dhe me fjalë të pakta ia tha paktin… Ashtu si dy telat e shtuar, ishte folur gjatë për të. Kishte a s’kishte pakt të fshehtë? E nëse kishte, përse nuk tregohej.

Siç pritej, zhurma u fashit kur e vërteta doli në dritë. Kishte një pakt vërtet. Dhe si çdo pakt klasik ishte i thjeshtë. Pas vënies në gjumë të Cerberit, Orfeu do të plotësonte një kusht të vetëm: gjatë daljes nga ferri, nuk do ta kthente kryet për të parë të fejuarën, që i vinte pas.

Ky ishte thelbi: sado mall të kishte, sado padurim, nuk do ta kthente kryet. E kthente, e humbte. Në jetë të jetëve.

Shumicës së olimpianëve, pakti iu qe dukur i lehtë. Një moskthim koke vetëm. Të ishte, së paku, që ta kishte nusen në shtrat e mos ta prekte dot, hajde de. Zhurma për lehtësirat që u bëheshin artistëve, në kohën që të tjerëve, për një gabim të vogël, iu thyheshin brinjët, u përtëri kudo. Gjer ditën kur erdhi lajmi se Orfeu e kishte humbur shansin. Kur e fejuara e kishte thirrur me mall, s’kishte duruar do tpa kthyer kryet. Disa ia qanin hallin: i gjori, malli i madh e kishte vënë poshtë, të tjerët e qortonin, si shumë i dobët paskësh qenë, punë artisti.

Një palë e tretë, nga ata që flisnin rrallë, kishin tjetër mendim. Ishin të bindur se pakti kishte qenë i rremë. Kurrfarë Eurodike nuk i vinte pas, në çastin që Orfeu kapërcente pragun e skëterrës. Kthimi i kokës kishte qenë një si gjetje e djallit. Thelbi i tij përbëhej nga një mohim. Një mos i pafund.

Nga mosvështrimi prej Orfeut, e fejuara e tij merrte jetë. Kurse nga vështrimet merrte mort.

Gjithçka ishte mbrapsht në këtë histori. Prej mospamjes, Orfeu bëhej një ringjallës. Prej të kundërtës, një vrasës.

Mund të ishin të dy në këtë botë, por me një kusht: që të mos shiheshin kurrë.

Shprehja e famshme, të jesh a të mos jesh, në këtë rast do të ishte: të mos jesh që të jesh.

Pra, sido që ta merrje, në të gjitha rastet nuk kishte veç një ngadhënjim të asgjëse dhe Orfeu s’mund të ishte veçse i humbur.

Kurrfarë Euridike nuk vinte pas Orfeut në çastin e kapërcimit të pragut të ferrit.

E në rast se Orfeu nuk binte në kurth? Mund të pyeste një zë kundërshtues. Me fjalë të tjera, në rast se, duke i besuar paktit, nuk e kthente kryet, ç’ndodhte pastaj? Do të zbulohej më në fund se Euridika s’kishte pasur dhe se pakti paskësh qenë i rremë?

Kjo ishte e pamundur…Rruga do të ishte e gjatë. Në pakt, me sa dukej, nuk përcaktohej koha e moskthimit të kokës…Dihej, ndërkaq, se për një të mosqenë si Euridikj=a, pafundësia durohej lehtë, kurse për Orfeun s’ishte ashtu. Do të vinte një çast që do ta kthente kryet…

Veç kësaj, s’duhej harruar se nata do të binte mijëra herë, në shumë shekuj rresht…Një zgjidhje tjetër mund të gjendej…

Ndonëse ndërtesa e teatrit nxinte, dramaturgut iu duk se brenda saj, diku në thellësi, regëtinte një ndriçim i zbehtë. Iu afrua portinerisë së jashtme, asaj përbri oborrit, prej nga hynin aktorët dhe, për habinë e tij, bashkë me xixëllimën e cigares, dalloi në gjysmëterr spikamën e njohur të portierit.

I tha mirëmbrëma përpara se ta pyeste se a ishte dikush brenda apo i kishin bërë sytë.

Portieri iu përgjigj se hidrauliket po merreshin me një riparim, por ai, po të donte, mund të hynte.

E falënderoi dhe eci drejt hyrjes. Zakonisht, ulej aty nga mesi i sallës, midis radhës nënte dhe trembëdhjetë, me sytë nga skena. Në fillim ia kishin marrë për trill, pastaj mani, pastaj krizë të krijimit, ndonëse fjalën “krizë” nuk e shqiptonte kurrkush. Ai vetë përpiqej të mos gjente ndonjë shpjegim. Thjesht ndihej mirë. Perden ngjyrë vishnje e kishte lehtë ta përfytyronte si rrobën e gjatë të një zonje disi të fyer, s’dihej kur dhe prej kujt.

Ndenjëset kishin të njëjtën ngjyrë dhe kadifeja e lozhave, gjithashtu, duke përfshirë edhe qeveritaren.

Dramat e pakta të tij, përpara se t’i shkruante, ashtu i kishte përfytyruar pak a shumë, në sallën e zbrazët, me sytë nga skena.

Nga të dyja anët e saj, të ndriçuara më pak se vetë skena, ishin dy shkallina të jashtme. Zakonisht, nuk binin në sy, por, kur fenerët e zbehtë anash ndizeshin, spektatorët e dinin se do të kishte personazhe që do të ngjiteshin që andej. Me përjashtime të rralla ishin personazhe negative të krejt realizmit të pafund socialist, nga Berlini në Shangaj. Ngjiteshin nga qilarët gjithë frikë, nga strehimet kundërajrore, baret e natës plot zvetënim ose nga vetë skëterra. Hidraulikët të dyshimtë, spiunë të NATO-s, komplotistë të zbuluar prej plenumit të tetë, të njëmbëdhjetë, madje të dytit, atij për të cilin shumë njerëz ishin të bindur se nuk ishte bërë kurrë, shfaqeshin pikëllueshëm. Nuk vonin pas tyre priftërinjtë katolikë, horrat me laviret e tyre, madje hija e mërzitur e mbretit Zog.

Në të vërtetë, më shumë se të skena, dramaturgu e kishte shpresën tek ato shkallina. Natyrisht, nëse fati nuk e kishte braktisur.

Ndriçimi i fenerëve po luhatej si nga një frymëmarrje e fshehtë. Mos u ndal e bekueme, tha me vete, pa e ditur ose, në shqipe të vjetër.

Hija e dikujt që po ngjiste shkallinën, u duk përpara se të shfaqej njeriu vetë. Dramaturgu e kuptoi se ishte pikërisht ai që kishte pritur. Në dorë mbante lirën e moçme, dy telat e shtuar të së cilës, si çdo shtesë metalike e mëvonshme, dalloheshin që larg.

Me frymëmarrje gati të ndalur, ai ndiqte atë që po ndodhte. Do t’i vinte vallë pas e fejuara, ashtu siç dihej nga të gjithë, apo Euridike s’do të kishte?

Humbjet e mëdha ne i krijojmë vetë, mendoi. Dhe, po në atë çast, disa hapa pas njeriut me lirë të riparuar, u duk vajza. Bëri një mënjanim për të mos shkelur trupin e Cerberit të fjetur, pastaj kokulur, si shumica e nuseve ballkanase, eci pas Orfeut.

Mos thirri dramaturgu së brendshmi. Ishte një “mos” i njohur miliardash, prej të cilit njerëzimi nuk shkëputej dot: mos kthe kryet, në s’do që ta humbsh!

Orfe, foli vajza me zë të fikur.

Dramaturgu mbylli sytë për të mos e parë atë që do të ndodhte.

Pjesë e shkëputur nga “E penguara”, 2009, përfshirë në librin me tregime “Bisedë për brilantet në pasditen e dhjetorit”

http://www.standard.al/dosja-e-orfeut/

[Cerebro]

Letër Kadaresë

Letër Kadaresë
Nga Alfred Lela {25/07/2014}

Ismail Kadaresë i kanë nisur letër javën e shkuar. E shkruar prej Nasho Jorgaqit, letra dhe as mëtimi i saj nuk të jep arsye të mjafta për t’u ndalur; jo se nuk është e habitshme dhe shqetësuese, por se ngjan si pushkë e vjetër nga një tjetër frëngji. Vajtim i dëgjuar domethënë. alfred lelaMotivi i qëndisur me dogmë socrealiste dhe i paraqitur si analizë teksti, më shumë se kritikë e kulluar ishte një biçak i vogël qejfmbetjeje rrethuar me helm. Në të kundërt, ajo letër të fton për t’i ikur rastit dhe për të studiuar vazhdën apo kontekstin.

Vazhda është numri jo i vogël i ‘denoncimeve’ ndaj mjeshtrit të letrave shqipe, i pranuar botërisht si një prej të mëdhenjve të letërsisë universale. Radhitja e këtyre fletërrufeve do donte kohë, por as nuk është nevoja e saj, duke qenë se çdo gjë që lidhet me shkrimtarin bëhet menjëherë dijeni publike. Skizofreninë e denoncimeve e përmbledh më së miri një shkrim i paradokohëve i Arben Kallamatës i cili shpallte, pak a shumë, se ‘erdhi shtatori muaji i sulmit kundër Kadaresë.’ Sepse çdo shtator zhvillohen, si me thënë, eliminatoret e Finaleve të Botërorit të Nobelit.

Pse, megjithatë, ka kaq shpesh, e kaq shumë fort sulme ndaj një shkrimtari kryesisht me mantelin e demiurgut, i cili me ngulm i reziston kërkesës për t’u futur në arenën e debatit politik të ditës në Tiranë (debat mbi literaturën nuk ka). Gazetarët e dinë fort mirë këtë ngaqë më shumë se njëherë, buzëvarur kanë marrë mohime pas kërkesave për prononcime apo intervista ndaj shkrimtarit. Nëse, në ngut e sipër, a në mosdëshirë për t’u thelluar, ia mveshim antikadareadën inateve të vogla, të tipit: më the e të thashë; s’më pe e të pashë; ika e ta lashë; s’ma le, po ta lashë; jemi vetëm sa duke kënaqur shijen tonë bazike për informim dhe aspak thellimin që kërkon formimi.

Lufta e zhganit antiKadare me Shkrimtarin, duhet ta themi që në zanafillë të shtjellimit, nuk është luftë brenda llojit, por mes llojeve. Një antagonizëm i tillë, sa i ashpër, por më shumë hileqar, nuk mund asesi të fshihet brenda fizionomisë së luftës brenda llojit. Forca të tjera shtytëse, përbindësisht të tilla, e përcaktojnë këtë përplasje.

Sigurisht anatemuesve të Kadaresë nuk u volit që të bëhet e ditur natyra e vërtetë dhe e thellë deri në frojdizëm e qëndrimit të tyre, kështu që ata kanë gjetur strehë te një kategorizim moral. Duke shpikur dikotominë perverse dhe hileqare ‘shkrimtar i madh, njeri i vogël’.

Modeli i ‘njeriut të mirë’ në art dhe jetë mbërrin deri te ne si një derivat i shkollës socrealiste në letërsi dhe asaj komuniste në pedagogji e moral shoqëror. Njeriu i mirë, ai që sakrifikohet për ‘interesin e përgjithshëm’, është një kategori e mjerimit filozofik. Mund ta gjesh sigurisht në filmat e Hollivudit, por brenda një heroizmi shterues që i nevojitet happy end-it dhe biletashitjes. Dështimi i komunizmit si rend shoqëror ndoshta këtu e kish fillesën: te përpjekja për të deindividizuar individin. Për ta ndërtuar atë pa cene. Po, kapitalizmi i ka njerëzit e tij të mirë: te punëtorët socialë, klerikët, dhe po deshe prostitutat.

Ne të tjerët jemi njerëz më vete.

Te mëvetësia në spikamë, e shndërruar në universalizim të veprës letrare, fillon edhe tëhuajëzimi (in)koshient i anti-kadareanëve me Shkrimtarin. Me filozofinë e tij hapur Oksidentale, antishenjë e parapëlqyer e së cilës janë sovjetizmi (lexo bizantinizmi politik e shoqëror) dhe otomanizmi (lexo orientalizmi despotik e kulturor). Kadare i ka pasur e i ka tema të parapëlqyera marrëdhëniet e shqiptarit me ‘sovjetiken’ dhe ‘otomanen’, me orientalen dhe oksidentalen, me mitin dhe anti-mitin. ‘Mosmarrëveshja’, një dhjatë e antropologjisë kombëtare më shumë se një sprovë, është dëshmi e kësaj.

Rrjedhimisht parehatia e anatemuesve. Shumë syresh ndihen sovjetikë (filorusë), e shumë të tjerë otomanistë (dumbabistë). Por nuk mund ta thonë këtë: do të ishin politikisht jokorrekt, por edhe do skualifikoheshin e ndoshta përçmoheshin nga një opinion publik kryesisht Oksidental. Ky ngushtim, ky kulm i ulët, kjo bezdi sociale e kjo dergjë kulturore u dhemb në shpirt. Fajësojnë për këtë Kadarenë që është në fakt një ndër shenjat, programuesit dhe përçuesit e Oksidentalizmit shqiptar. Nuk është e rastit që ai është prej të targetuarve të mëdhenj, njëri krah i Trinisë (së shenjtë) të universalizmit e oksidentalizmit shqiptar: dy të tjerët janë Nënë Tereza e Gjergj Kastrioti.

Kadare me letërsinë dhe mendimin e vet ka ngritur, pavarësisht terrenit të minuar me atentatorë të shkollave otomano-sovjetike, një sistem më vete të shpirtit të shqiptarit, një arkitekturë oksidentale të tij. Duke u bërë në proces një Shqipëri e dytë ose një Komb paralel. Është ky shorti i përcaktuar dhe i panegociueshëm i shkrimtarit të madh që del nga një kulturë e vogël. Atë që Shqipëria nuk e ka patur në fat historik e ka marrë në fat kulturor.

Për këtë letra e javës së shkuar drejtuar Kadaresë, ka qenë në fakt një kumt për publikun. Një aht nga yrti i ngushtë i viteve 1945-1990 dhe letërsisë dogmatike të realizmit socialist. Shenja e fundit e disfatës së asaj dergje letrare. Që e kërkon shpëtimin, ironikisht, bash te modeli që e vdiq: te njeriu i mirë, personazhi pozitiv.

Kadare, padyshim, nuk mund të bëhet pjesë e këtyre kanoneve të vokta e të vorfna socletrare. Ai është, tashmë dhe përfundimisht, më shumë se njeri dhe personazh: një Katedrale e kulturës shqiptare.

Këto do t’i thoja nëse merrja të shkruaja një letër për Kadarenë.

[Gazeta MAPO.]

[Cerebro]

Nëse drejtësia ekziston, Kadare duhet ta kishte marrë Nobelin

Nëse drejtësia ekziston, Kadare duhet ta kishte marrë Nobelin
nga MALCOLM FORBES

Në këto kohëra të vështi ra për blerjen e librit, ku dominojnë thrillerat me gjuhë stereotipe dhe kujtimet e njerëzve të shquar të shkruar nga dikush tjetër, lajmi se, më në fund, është përkthyer në anglisht një roman i vitit 1978, i thjeshtë në subjekt e në zhvillimin e personazheve, nuk ka të ngjarë të ngazëllejë lexuesin e zakonshëm. Fakti se autori i këtij romani është poeti dhe romancieri më i shquar shqiptar, mund të jetë më shumë pengesë se ndihmë.

Sidoqoftë, për ata që janë të familjarizuar me emrin e Ismail Kadaresë ose të magjepsur nga vepra e tij, ose për ata shpirtra aventurëkërkues që iu ngjallin interes zërat e huaj të padëgjuar, “Muzgu i perëndive të stepës” mund të jetë një kënaqësi e vërtetë.

Ky roman enigmatik dhe joshës është një rrëfim fiksional i Kadaresë për kohën kur ishte student për Letërsi Botërore në Institutin e mirënjohur “Gorki” në Moskë, në vitin 1958. Kjo “fabrikë intelekti” synonte të indoktrinonte një brez të ri poetësh, romancierësh dhe dramaturgësh që të aderonin dhe të bëheshin “prodhimtarë” të realizmit socialist të sanksionuar nga shteti. Kadare e përçmonte mësimdhënien doktrinare (deri në atë masë, saqë iu zvordh dëshira për të shkruar dhe konsideroi seriozisht braktisjen e letërsisë) dhe narratori anonim që rrëfen në vetën e parë në roman gjithashtu ankohet dhe përqesh pjesëmarrësit trushpëlarë të kësaj doktrine.

Për t’iu shmangur tonit deklamativ, narratori i Kadaresë largohet nga ky mjedis sa më shpesh mundet dhe vendoset në një distancë të sigurt nga profesorët e Partisë Komuniste dhe instruksionit të tyre të mërzitshëm. Duke bërë një gjë të tillë, ai fiton liri vetjake dhe ajo që vjen më pas është thjesht një kremtim i moskokëçarjes rinore.

Ne përgjojmë festat e dehjes dhe mbrëmjet letrare, të cilat shpien në zbulimin se “një njeri mund të ndeshë më shumë mrekulli në një natë të vetme në krahasim me ato që stërgjyshërit e vet antropoidë kanë parë në dhjetëra mijëra vite të evolucionit”. Lexojmë për shëtitje me ski dhe udhëtime drejt daçave, endje të çmendura me tren drejt së panjohurës dhe një kërkim ngulmues, të krisur, për vilën e Mbretit Zog. Një pjesë e pushimeve në shtëpitë e krijimit të shkrimtarëve janë pa gjallëri – me shi të herëpashershëm dhe bilardo në Jaltë, net të bardha të pafundme dhe pingpong në Rigë – por narratori ynë është krijues, duke sajuar vetë argëtimin e tij (zakonisht në formën e dëfrimeve me vajzat ruse) dhe duke bërë humor me absurditetin që e rrethon.

Kadare e mbush romanin e tij me lloj-lloj personazhesh dytësore. Gjejmë aty teto Katjan, babushka e ftohtë, jobuzëqeshëse ndaj tij, e cila monitoron portinerinë në katin e parë të shtëpisë ku flenë studentët si një rojë pa shprehje në fytyrë; ish-partizanin grek Anteo, që tani pi gjithë kohës; dhe studenten e bukur të mjekësisë, Lidën, e cila është e lumtur të ketë një të dashur shqiptar, për sa kohë që ai nuk është shkrimtar.

Nuk është për t’u çuditur që asaj nuk i pëlqejnë ata. Shkrimtarët e institutit përshkruhen si një tufë leshkosh e spiunësh mburravecë e servilë. Më të vjetrit prej tyre, që duhet të ishin edhe më të shquarit, ushqejnë paragjykime të vjetra dhe ngjajnë me “qenie të përçudnuara, që i kisha parë të futura nëpër tretësira në ca enë qelqi, në muzeun e shkencave të natyrës”. Rekrutët e rinj kanë smira të tmerrshme mes tyre dhe sajojnë gjëma të zeza prapa krahëve. Secili nga ata është mediokër, që ka për qëllim të shkruajë çfarë është udhëzuar të shkruajë. Duke përshkuar qytetin, narratori reflekton për pasaktësinë artistike të tyre “Pothuajse në asnjë roman sovjetik nuk përshkruhej saktësisht Moska”.

Përkundrazi, përshkrimet e tij për qytetin janë një kritikë e ashpër dhe e hidhur: Sheshi i Kuq është “i shkretë”, muret e shtrira të Kremlinit kanë “diçka të mangët, shurdhane, një mungesë drame” turmat rrallohen “si gjaku që ngjitet me vështirësi në kokën e njeriut, kur ai e ka trysninë të ulët”.

Romani i Kadaresë është përkthyer në mënyrë të shkëlqyer nga përkthyesi David Bellos, nga një botim i vitit 1998 në frëngjisht, dhe kaq fatmirësisht nuk ngjan si një “telefon i prishur”. Humori i lehtë i Kadaresë, dëshpërimi dhe talljet sarkastike ndaj shkrimtarëve servilë, mbeten të paprekura. Drejt fundit të librit, këto tallje sa vete e bëhen një kritikë më e ashpër dhe e hidhur, kur të gjithë shkrimtarët përfshihen në furoren që shpërthen ndaj lajmit se Boris Pasternak paskësh fituar çmimin “Nobel”. Ndërsa natë e ditë nga transmetimi i radios dëgjohen mallkime të njëpasnjëshme për Pasternakun, shpalosen ngjyrat e vërteta të tyre. Heroi i Kadaresë vetëm sa ndalon për një çast dhe mendon si i mpirë se “Një e gjashta e dheut ndodhet nën sharje”.

Joshja kryesore e romanit të Kadaresë është mospranimi i tij për të luajtur lojën për të cilën është përzgjedhur që të luajë dhe kafshimi i dorës autoritare që e ushqen. Një kënaqësi tjetër mund të përjetohet ndërsa ndjek pranëvënien mendjemprehtë të baladave të lashta shqiptare me arratitë e tij reale dhe sureale. Folklori ballkanas përshkon shumë nga poemat dhe romanet e Kadaresë, veçanërisht “Kush e solli Doruntinën” (2011), por këtu autori e përdor folklorin për një efekt të epërm, për të shpuar tejpërtej artificet e kulturës letrare sovjetike.

Një roman i hershëm, vende-vende disi bazik, “Muzgu i perëndive të stepës” shënjohet, sidoqoftë, nga madhështia dhe është një shtesë e mirëpritur e veprës së Kadaresë. Ai e ka marrë tashmë çmimin “Man Booker International”. Nëse drejtësia ekziston, ai do të kthehet dikur në Europën Veriore për të kaluar nga pretendent i përjetshëm i Nobelit në një fitues që duhet ta kishte marrë me kohë këtë çmim.


Marrë nga gazeta “The National”, 30 korrik 2014

[drague]

Nëse drejtësia ekziston, Kadare duhet ta kishte marrë Nobelin

ja dha enveri nobelin.mjafton besoj

[Xhuxhumaku]

ja dha enveri nobelin.mjafton besoj

enveri dhe partia,

mos harro, se [partia ta ve dhe ta heq njollen

[AGIMDEDEJ]

Nese nje shkrimtar shkruan per politiken ,atehere atij duhet ti gjykohen veprat sipas ndikimit politik qe ka pasur.

[diskoteka]

Kadareja eshte shume lart, po qe te merrte cmim nobel librat duhet t'i kishte shkruar nga burgu. Do te ishte histori me pikante edhe per publikun boteror qe i pelqen sensacioni dhe sakrificat e jashtezakonshme. Ky i shkreti ka qene rehat, behet tashti sikur ka qene ne tension psikologjik etj etj, po nuk ja ble njeri ato sot. Nen-kuptimet i kishte futur neper libra, po ishin aq te thella e kriptike sa nuk i merrte vesh njeri dhe mund te perdoreshin nga te gjitha krahet. Po te beje tashti ndonje roman per vuajtet e vete-syrgjynosjes ne France, mund te kete ndonje shans, po ate nuk ka per ta bere se i rrenohet kalaja...