Ismail Kadare

[gjirfabe]

Mary Fitzgerald

The Observer


Romani i ri i Ismail Kadaresë fillon në një mëngjes të njomur me shi, në autostradë drejt aeroportit të Vjenës, kur një taksist përplaset nëpër gardhin e sigurisë, duke vrarë të dy pasagjerët e tij dhe duke e lënë vetën të lënduar rëndë.

Duket si një tragjedi e llojit të përditshëm, por, për arsye kurrë të shpjegueshme, raporti i shoferit i asaj çfarë ka ndodhur menjëherë para se ai të humbë kontrollin e veturës shkakton konfuzion.

Çifti në ulësen e prapme, ka thënë ai, dukej sikur "po tentonin të putheshin". Për arsye që kurrë nuk janë tërësisht të qarta, është një sugjerim se ky akt, siç duket i padëmshëm, mund të ketë përshpejtuar katastrofën.
Të vdekurit ishin të nacionalitetit shqiptar dhe vdekja e tyre bëhet subjekt i një hetimi të gjatë të kërkuar nga qeveritë e dy shteteve, Serbisë dhe Shqipërisë. I vdekuri, i njohur vetëm si Besfort Y, kishte punuar për Këshillin e Europës dhe kishte pasur një lidhje të pashpjegueshme me hetimet për krime lufte të ndërmarra nga Haga.

Del në shesh fakti se ai dhe gruaja, Rovena, një praktikante në Institutin Arkeologjik, kanë pasur një aferë të pasionuar nëpër hotelet europiane gjatë dymbëdhjetë viteve të fundit.

Dhe derisa dëshmitë grumbullohen nga disa njerëz të afërm të tyre, fillon të duket sikur përplasja të ketë pasur një shkak më keqdashës. Sekuenca e errët, si ëndërr që vijon, është terren i njohur për Kadarenë, fitues i shpërblimit "International Booker", vepra e të cilit është përkthyer në më shumë se tridhjetë gjuhë.

Romanet e tij të mëhershme të njohura, sikurse "Pallati i ëndrrave", kanë dokumentuar dimensionet paranojake, absurde, shpeshherë 'kafkaeske' të jetës nën regjimin e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, ndoshta autokrati çuditërisht më i frikshëm i shekullit XX.
"Aksidenti" është i vendosur në Shqipërinë bashkëkohore dhe në Europën Qendrore, por hija e shkuar e Hoxhës ende mbetet, sikurse mbetet mjegulla e luftës që e kishte njollosur tërë gadishullin ballkanik gjatë viteve 1990-të dhe në fillim të viteve 2000. Është një vend ende dendur i përhumbur nga "çdo neveri e mundshme e njohur në këtë botë - vrasje, bombardim, vënie e popullatave të tëra në fytin e njëri-tjetrit".

Ky sfond sensacional luan një rol përbërës në këtë rrëfenjë me formë të ndryshueshme të dy njerëzve të kurthëruar nga njëri-tjetri, dashuria e tyre e destinuar të vdesë, madje edhe kur ata kërkojnë një "të çarë nëpërmjet së cilës mund të ikin" - jashtë tregimit të tyre, jashtë kohës.

E shënjuar me motive të pafundme nga folklori shqiptar, përfshirë tradhtinë, incestin, turpin dhe neverinë, sikurse edhe temat tragjike nga Platoni, Virgjili dhe Servantesi, kjo pjesë e narracionit është një "ndërhyrje e mençur", duke shpalosur dyzetë ditët e tyre të fundit, të përpiluara nga një hulumtues, obsesioni i të cilit me rastin kurrë nuk shpjegohet, por i cili përfundimisht është i habitur nga pyetja pa përgjigje: "Çfarë të drejtë kemi në këtë natë të zezë të pyesim rreth gjërave që janë përtej fuqive tona për t'i parë?"

Nxjerrja në shesh se misteri kurrë nuk zbërthehet plotësisht nuk e shkatërron tregimin, por nënvizon atë që ky libër nuk është: roman policor konvencional. Në vend të kësaj, është një eksplorim provokues i së keqes në marrëdhëniet njerëzore.

Në disa vende, karakterizimi është i rralluar - një lutëse e bukur me tendenca safike, e cila përfundimisht mbetet e bindur ndaj një njeriu, gjithmonë duke ia ofruar veten atij që mban erë të freskët pas preparateve të zgjatura në tualet. Por ky nuk është, në fund të fundit, roman realist.

"Shqipëria të ha", një mik i Besfortit i thotë atij pas largimit për në Belgjikë në vitin 1990. Ajo të çon në dëshpërim dhe nëpër kthesa, por nuk ka ikje prej saj. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për këtë libër: është një gërmim i plasaritur, ndonjëherë detyrues dhe demoralizues i dashurisë, pushtetit dhe artit të papërkryer të rrëfimit.

(Shkrim i botuar në gazetën britanike "The Observer")

[gjirfabe]

.


Kadare: Gadishujt europiane te letersise sime.


Shkrimtari Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive me gazetarin Luke Sampson,
të “Financial Times”, ku rrëfen të rrëfyerat dhe të pa rrëfyerat e jetës së tij.

Luke Sampson, “Financial Times”



I lindur në Gjirokastër, Shqipëri, më 1936, Ismail Kadare u bë i njohur si shkrimtar fillimisht përmes poezive të tij, njëra prej të cilave u botua për herë të parë kur ai ishte vetëm 12 vjeç. Në vitin 1963 u botua romani i tij i parë “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”. Në vitin 1981, romani i tij “Pallati i Ëndrrave”, një kritikë e vogël ndaj regjimit komunist, u ndalua menjëherë pas botimit. Kadare më vonë kërkoi azil politik në Francë (1990), pas deklaratave të shkrimtarit në favor të demokracisë. Librat e tij u përkthyen në mbi 30 gjuhë. Tashmë ai jeton mes Francës dhe Shqipërisë.

Cili do të ishte për ju lexuesi i përkryer?

Kadare: Një lexues që pëlqen Dante Alighieri-n, por që kjo nuk e pengon të shijojë Don Kishotin – sikundër ai që e lexon Shakespeare-n dhe kjo se pengon të lexojë edhe Kafkë-n.

Çfarë përtypni teksa shkruani?

Kadare: Unë nis të shkruaj pas mëngjesit, rreth orës 10. Gjithashtu, nuk punoj më shumë se dy orë në ditë, dhe pi vetëm kafe, asgjë tjetër.

Cila nga veprat tuaja ju bën të ndiheni më krenar?

Kadare: “Pallati i ëndrrave”. Është shkruar në vitin 1980 dhe botuar një vit më pas, i përket periudhës më të errët të tiranisë së Shqipërisë. Ishte një libër që kundërshtonte atë tirani.

Çfarë ju frikëson më shumë?

Kadare: Kam shkruar vepra letrare ku kanë sunduar sisteme politike diametralisht të kundërta: sistemi diktatorial që zgjati për 35 vjet (1955-1990), dhe sistemi demokratik ku kemi 20 vjet liri. Por në të dy sistemet, ajo që ka ndikuar në shkatërrimin e letërsisë është po e njëjta: autocensura.

Cilët janë librat që mbani mbi komodinën pranë shtratit?

Kadare: Libra që në të vërtet as i kam hapur për t’i lexuar, por që vetë prania e tyre aty mbi komodinë më rrezaton diçka. Shpesh kjo ndjenjë krejt e ndryshme nga ndjesitë që mund të krijohen nëse i lexon ato, gjë të cilën do ta bëj në një kohë tjetër. Por për momentin kjo është ndjesia për të cilën kam nevojë.

Procesi juaj i të shkruarit gjatë një dite cili është?

Kadare: Ulem të shkruaj rreth orës 10 të mëngjesit ose pasditeve çdo ditë. Kur jam në Paris, gjithmonë ulem e shkruaj në të njëjtën kafene. Në Tiranë, nuk mund ta bëj këtë gjë (të ulem në kafe e të shkruaj), pasi njerëzit janë shumë kuriozë.

Libri që ka ndryshuar jetën tuaj?

Kadare: “Macbeth”. E kam lexuar kur isha vetëm 11 vjeç. Edhe pse nuk e kuptoja gjithçka që shkruhej aty, më pëlqeu aq shumë sa fillova ta kopjoja gjithë librin me dorë. Të njëjtën gjë doja të bëja edhe me “Hamletin”, vepër që ishte pak më e lehtë për t’u kuptuar.

Çfarë bëni për t’u relaksuar?

Kadare: Shëtis. Në Paris, shëtis në Kopshtet e Luksemburgut, që ndodhen në anën tjetër të shtëpisë ku unë banoj. Ndërsa në Shqipëri, pushoj gjatë verës, në bregdet.

Cilat janë ndikimet tuaja letrare?

Kadare: Tre gadishujt europianë: Apeninet me Danten, Ballkani me tragjeditë greke dhe baladat shqiptare të Mesjetës; Gadishulli Iberik me Don Kishotin. Ishujt britanikë me Shekspirin. Letërsia ruse dhe ajo e Europës Qendrore me Kafkën.

A ka patur një moment në jetën tuaj kur e kuptuat se do të bëheshit shkrimtar?

Kadare: Kur mbusha 12 vjeç. Deri atëherë ajo që kam shkruar ishte e pavlerë dhe e kisha të lehtë ta përfytyroja veten si një shkrimtar të rëndësishëm. Më vonë ishte e kundërta.


.

[Gentian_gr]

DIMRI

Ç'i gjatë ish ky dimër, ç'i pafund.
E lodhur pudra mbi fytyrën tënde.
I mpirë është gëzimi, thua s'ngjallet dot.
Apo si ai q'u dergj nga një lëngatë e gjatë.
S'do mëkëmbet kurrë ashtu siç qe?

Ç'i gjatë ish ky dimër, ç'i ftohtë ish.
Në pusin e ndërgjegjjes mezi ndihen
Tinguj kambanash si rënkim të mbyturish.
Ato gjithashtu vdiqën, dot s'i ngjall,
Sa gjëra u vyshkën, më e keqe se vetë vdekja
Ish vyshkja e tyre e ngadaltë, o zot.

Ç'i gjatë ish ky dimër, ç'i pashpresë ish.
Kinezët që s'duken më në udhëkryqë rrugësh
Por vetë ata s'kanë vdekur: qelqe dritaresh
Të stilit q'ata sollën vezullojnë ngriraz
Duke dërguar ftohtësinë e tyre
Mbi mijëra fytyra si prej maske kalimtarësh

Sa kohë vallë do ti duhet
Genit të racës atë maskë të shpëlajë.
Apo në luftën e maskës me lëkurën
Maska do të fitojë më në fund?

Ç'i gjatë ish ky dimër, ç'i acartë ish,
Mbi varrin e tiranit monoton
Shiu po bie.
Ka gjumë a s'ka nën dhè?

Ç'i gjatë ish ky dimër, ç'i vrerosur ish.
E lodhur pudra mbi fytyrën tënde.
Nën pluhur tempujsh,
i lodhur shpirti im.


I. KADARE

[Gentian_gr]

KERCENIMI



Shtat'qind vjet kam për t'i djegur kullat,
Do të t'i vras qentë shtat'qind vjet.
Kështu Mujo me modesti pat deklaruar,
Ndërsa eposi po hynte në shekullin e tetë.

Erdh' pas tij i nënti, i dhjeti rradhazi.
Sa ngadalë në epos mllefi del...
Shtat'qind vjet kam për t'i djegur kullat,
Do të t'i vras qentë shtat'qind vjet.


I.KADARE

[gjirfabe]

Shtypi boteror per Kadarene.

Ky lexim i mitit në dritën tragjike të Shqipërisë nën diktaturë mund të jetë romani i fundit i shkrimtarit të madh shqiptar.

“Mbasi i vuri pikën përfundimtare romanit ‘E penguara’, mbaruar në vitin 2009, me një ton të qetë, që të shtinte frikën, Ismaili më njoftoi se ai do të ndalojë së shkruari romane”, shënon Helena Kadare, bashkëshortja e tij, në “Koha e pamjaftueshme”, libri i saj i kujtimeve, që do të dalë së shpejti, më 13 tetor, nga shtëpia botuese “Fayard”.

Prandaj, me një kureshtje të veçantë ne hapim romanin “E penguara”, që nëse besojmë autorin e tij, i vë një pikë përfundimtare një ndërmarrjeje romaneske të zënë fill në Shqipëri në fund të viteve pesëdhjetë, para se të vazhdohej në Francë, ku që nga përkthimi i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ka ngjallur admirimin edhe të lexuesve të mirë si Gilles Lapouge ose Julien Gracq: A është fjala pra për përfundimin e një evolucioni romanesk? Për një libër testamentar?

As njëra, as tjetra: “E penguara” është një libër i bukur, me rëndësi, që ngjan shumë me romanet më të vonshëm të autorit dhe paraqitet më pak si një konkluzion definitiv i veprës së tij, sesa si një variacion i ri mbi motivet e njohura. Ne e njohim shijen që ka pasur që prej një kohe të gjatë shkrimtari shqiptar, për romanet e gjatë që nën mbulesën e një afresku historik ofrojnë shumë pista leximi, gjë që i lejoi atij në kohën e diktaturës t’i bëjë një kritikë të maskuar shtetit policor të Enver Hoxhës. Në romanet e tij të mëvonshme, shumë më të shkurtër, Kadare ka hequr dorë nga fiksioni historik dhe kritika e tij ndaj Shqipërisë bashkëkohëse është më direkte, pa rënë megjithatë në reportazh.
Një Hades që nuk e thotë emrin e tij.

I familjarizuar me mitet antike, ai i përdor ato për të interpretuar si poet, që ai është gjithashtu, realitetin e një regjimi komunist të rrëzuar. Një nga përkryerjet e tij të mëdha, romani “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut”, botuar në vitin 2002, që tregon historinë e një aktori të ri të rekrutuar kundër dëshirës së tij në ushtri, dhe i dërguar në një bazë për të mbikëqyrur arratisjen drejt Greqisë të shqiptarëve të pakënaqur me fatin e tyre, ishte një rishkrim i mitit të Eneas, të rënies së Trojës dhe të instalimit në brigjet e Epirit. Me romanin “E penguara”, ai aktualizon historinë e Orfeut dhe të Euridices. Linda-Euridice është një gjimnaziste, familja e së cilës është “internuar” në një qytet provincial. Internimi, ky është një ekzil i brendshëm, një paradhomë e vdekjes: duhet që çdo javë të shkosh “të paraqitesh” në një rajon policie, dhe nëse vihesh re në
Tiranë, rrezikon burgun, apo edhe dënimin kapital. Shokët e saj e trajtojnë Lindën si ta kishte zënë murtaja dhe ajo e di që nuk ka asnjë të ardhme, që ajo është e dënuar të vdesë ngadalë, në një Hades që nuk e thotë emrin e tij. Për ta shpëtuar, ajo ka nevojë për një Orfe. Ky do të jetë Rudian Stefa, një dramaturg në modë, që ajo e admiron me shumë pasion. Migena, gjimnaziste si ajo, e cila duke qenë bija e një “patrioti” është e lirë të shkojë në Tiranë, i shërben asaj si një ndërmjetëse, si një “ndihmëse”. Për Lindën, ajo arrin të marrë një dedikim nga Rudiani, për njërën prej pjesëve të tij, pastaj bëhet e dashura e tij. Kur zbulohet trupi pa jetë i Lindës dhe kur gjendet ndërmjet gjërave të saj vëllimi i dedikuar, Rudiani vihet në dyshim që të ketë pasur marrëdhënie me një të “internuar”. Përtej shqetësimit të të marrit në pyetje dhe të ndalimit të pjesës
së tij, dramaturgut nuk i hiqet nga mendja vajza e re e vdekur: Po sikur ai të ishte pjesërisht përgjegjës për vetëvrasjen e saj?

Gjatë leximit të kopertinës së prapme, ne jemi, siç ndodh shpesh, pakëz mosbesues. Ne frikësohemi që romani të mos jetë tepër “cerebral”, sa të mos arrijë të kapërcejë parakuptimin e tij intelektual. Por në mbarim të disa faqeve ne jemi të qetësuar. Kadare është kaq natyrshëm romancier, saqë rileximi i mitit në dritën tragjike të Shqipërisë së diktaturës (dhe e kundërta) funksionon përsosmërisht, dhe ai arrin të veshë bukur me poezi dhe me magjinë e legjendës pikturën e një realiteti të zymtë e dëshpërues.

”E penguara” është një roman që nuk harrohet. Ne jemi të prekur, dhe shpresojmë që Kadare do ta vazhdojë akoma këtë vepër unike, që ngre lart realizmin më të rëndomtë në nivelin e universales, duke depërtuar deri në sekretet e mëdha antike.


Botuar në gazetën franceze, “Figaro”

Përktheu Fatmir Alimani

[Xhuxhumaku]

"Aksidenti" i Kadaresë, një alegori e regjimit të Hoxhës

» Dërguar më: 25/11/2010 - 13:50
Charles McGrath

Emri i romancierit shqiptar, Ismail Kadare përmendet rregullisht në kohën e çmimit "Nobel" dhe ka ende shumë shanse ta fitojë së shpejti. Ai shkruan në një gjuhë, që nuk është anglisht. Ai vjen nga një vend, për të cilin shumica jonë nuk dinë pothuajse asgjë, ku ai u shtyp jo vetëm nga një totalitar mediokër, por nga i egri dhe paranojaku Enver Hoxha. Ai është i zhdërvjellët si në stilin modern, ashtu edhe në atë post-modern. Dhe diçka e paparashikuar, ai është, me sa duket, i paaftë për të shkruar një libër që nuk është interesant.
"Aksidenti" fillon si një thriller, apo si një përditësim i një romani të Alan Furst. Një taksi del nga një autostradë vjeneze, duke i nxjerrë jashtë dy pasagjerët e vet nga dyert e prapme. Në kohën që vjen ndihma, ata janë të dy të vdekur. Shoferi, dukshëm i tronditur, nuk mund të tregojë se çfarë ka ndodhur përveç të thotë se qëlloi që vështroi te pasqyrëza dhe pa udhëtarët, një burrë dhe një grua, "që po përpiqeshin të putheshin".
Viktimat del se ishin shqiptarë dhe dashnorë për një kohë të gjatë: Besfort Y., një analist që punonte në Këshillin e Europës për çështjet e Ballkanit, dhe Rovena St., stazhiere e Institutit Arkeologjik të Vjenës. Për shkak se Besforti mund të ketë qenë përfshirë në bombardimin e Jugosllavisë gjatë luftës së Ballkanit, qeveria serbe fillon të hetojë dhe shumë shpejt edhe shërbimi i fshehtë shqiptar bën të njëjtën gjë. A mund të ketë qenë një aksidenti një vrasje politike? Një vetëvrasje e dyfishtë?
Kur këto hetime nuk ia dalin mbanë të gjejnë ndonjë gjë konkrete, një personash i quajtur hulumtuesi - një zëvendësues i romancierit - e rimerr hetimin dhe ngulazi përpiqet ta rindërtojë ngjarjen. Ai i shikon provat me vëmendje, ashtu siç janë - "hamendje të errëta, që rrihnin të zgjonin dyshime, fraza me dy kuptime, dialogë të pazbërthyeshëm, të nxjerrë nga rikujtime bisedash telefonike" - dhe gjithashtu u jep liri imagjinatave të veta. Rrëfimi i tij për marrëdhënien e çiftit, që përbëhet më së shumti nga takime në dhoma hoteli me katër yje, kalon sa para pas në kohë dhe alternohet ndërmjet këndvështrimit të Besfortit dhe atij të Rovenës.
E parë vetëm nga njëra anë, historia e tyre duket se është ajo e një marrëdhënieje mjaft të zakonshme, me ftohjet dhe ngrohjet, e intensifikuar, ndoshta nga politika e Ballkanit dhe nga periudhat e gjata që kalojnë larg njëri-tjetrit duke menduar. Hidhësia e zënkave të tyre shpesh largohet nga ëmbëlsia e pajtimeve të tyre; në të vërtetë, edhe pse flasin shumë për të, as që bëhet fjalë për ndarje. Ata mund të mos kenë rënë në dashuri, por nuk janë gati për ta lënë njëri-tjetrin.
Ka edhe një anë tjetër, megjithatë. Hulumtuesi regjistron - ose imagjinon - çuditshëm mënyrën se si gjinjtë e Rovenës gufohen dhe tkurren, në varësi të asaj se si po shkon marrëdhënia, dhe përshkruan me detaje të pornografisë së lehtë vizitën e çiftit në një klub shqiptar këmbyesish. Apo ndoshta hulumtuesi po ngazëllehet tek e sajon këtë? Nuk mund ta dimë me siguri. E dimë që Besforti e nxit Rovenën të ketë dashnorë të tjerë, ose të paktën i toleron ata, dhe pastaj brehet nga xhelozia dhe e quan atë call girl. Një luftë e pashmangshme në marrëdhënie merr përmasat e një lufte politike për pushtet. Hulumtuesi sugjeron në disa vende se e gjithë historia mund të lexohet si një alegori e regjimit të Hoxhës, së pari me Rovenën e më pas me Besfortin në rolin e tiranit.
"Unë abdikoj, - thotë Besforti, që askush të mos më rrëzojë dot". Rovena përgjigjet: "Bjer, ngrihu prapë, bëj ç'të duash. Unë s't'u shmanga që s't'u shmanga dot".
Në fund, acarimi-pamundësia për të ditur ndonjë gjë me siguri - e bën hulumtuesin ta kapërcejë limitin, gjë që e transmeton te romani, duke shtjelluar spekulime gjithnjë e më të çmendura përpara se të japë një zgjidhje. Ndoshta njëri apo udhëtari tjetër në ndenjësen e pasme ishte një kukull? Ndoshta kukullat janë më të vërteta nga ata që përfaqësojnë? Ndoshta çelësi i asaj që ndodhi ruhet si një enigmë e "Përmes pasqyrës" (Through the Looking-Glass), brenda vetë pasqyrëzës prapashikuese dhe do të zbulohet një mijë vjet më vonë?
Çfarë mbetet pas në gjithë këtë hamendësim metafizik janë Rovena dhe Besforti, të cilët, në vend që të zhvillohen dhe të bëhen më interesantë ndërsa libri vazhdon, zvogëlohen. Ata bëhen aq të panjohur, saqë pothuajse nuk janë më as personazhe. Ndoshta kjo është e paramenduar nga Kadare, por kjo do të thotë se lexuesi duhet të heqë dorë nga disa prej kënaqësive tradicionale të romanit - iluzioni i njohjes së njerëzve me mish dhe gjak - për të përjetuar ndjesinë trallisëse të të shikuarit të tyre përmes një pasqyre të shtëpisë së horroreve. Me aq sa dimë, kjo është në të vërtetë se si ndiheshe në Shqipërinë e Hoxhës, dhe "Aksidenti" mund të jetë më shumë se shëmbëlltyrë, një realizëm kryengulthi. Sido që të jetë, ai të çon në një vend që romanet nuk e vizitojnë zakonisht në ditët e sotme dhe gjithashtu të bëjnë mirënjohës që nuk të duhet të jetosh aty.

New York Times
23 nëntor 2010

GSH.

[Anesti_55]

Kadaren se kam dururar dot s shkrimtar, asnjehere nuk me kane pelyer apo terhequr veprat e tij. Mund ta kem lexuar shume si autor, dhe prap se honeps dot. Mund te jem nga te paktet, ne mos i vetmi, qe skam aspak simpati per te, si individ, ashtu edhe si autor.

Ti mund te kesh arsyet e tua, por te thuash se nuk e pelqej Kadarene ne asnje aspekt,do te thote se problemi eshte tek ty.Kadare nuk eshte veletm letrar, por historian, analist, politikan,sociolog etj.Ai duhet te analizohet ne te gjitha aspektet.Nje qenie universale.I vetmi intelektual qe noton mbi te verteten, qe na sjell te shkuaren ne menyre artistike, qe analizon te sotmen po me te njetat vegla, qe na orejnton ne te armen me cilesite e nje UFO-je.

[Anesti_55]

'Mosmarrëveshja' - Shqipëria Europiane dhe moskuptimi
02-12-2010 / Nga Entela Kasi
Mbi librin më të fundit të shkrimtarit Ismail Kadare

Nga Entela Kasi
Presidente e Qendrës PEN të Shqipërisë

Në vjeshtën e dytë të këtij viti, Ismail Kadare ka arritur si mjeshtër i shkrimit të gjuhës shqipe, mjeshtëri në të cilën është përthyer gjithë vetëdija dhe mbrujtja historike, tu japë shqiptarëve dhe krejt planetit, nga lartësia e pakrahasueshme prej patriarku, jo thjesht atë çka vetë shkrimtari ka emërtuar sprovë letrare, “Mosmarrëveshja”, por testamentin e identitetit, madje vetë mbrujtjen e identitetit kombëtar dhe kulturor të shqiptarëve në vragimin e tij shumëshekullor. Kjo vetëdije e thellë historike e kombëtare i ka dhënë këtij libri kumbimin e zërit profetik të një patriarku që mbron fisin e vet, gensin e demosin, në thellësitë e tij më të dukshme dhe më të fshehta, thellësi të cilat janë tronditëse. “Ajo nyje që e vë qënien në raport dramatik me lirinë është prodhimi i popujve, shtati trupor por edhe shpirtërtor i të cilëve dyshohet se mund të përballojë rrebeshe botërorë” - shkruan Kadare. Ai ka vendosur të shkruajë të vërtetat që trondisin, të cilat në gojën e patriarkut përcjellin kumte dhe kuptimësi. Ai e ka këtë vetëdije dhe këkron ndihmën e patriarkëve të tjerë të gjuhës shqipe. Ai u drejtohet rilindasve, Asdrenit, Naimit, Fishtës, Konicës, Nolit. Brenga e dikurshme e tyre mbetet brenga e përhershme e tij. Një brengë e thellë që trondit prej një shekulli. Nëse ne i shkojmë burimit, aty prej nga ku lumi nis qoftë edhe prej një pike të vetme, ai shkon dhe ndalon tek Skënderbeu.. Pikërisht këtu qëndron toni madhor i veprës. Projeksioni në të cilin shkruhet libri është sa i lashtë po aq edhe modern, e kështu “Mosmarrëveshja” shndërrohet në testament, që kumton mesazhe dhe kumbon nga ndjesitë profetike nën mjeshtërinë e gjenialitetit Kadare.

Universalizmi dhe Identiteti
Mosmarrëveshja në aspektin historik të kushteve gjeopolitike të shqiptarëve, shenjon shqiptarët në ndeshjen me vetveten, çka ka sjellë mosmarrjen në duart e tyre të fateve të kombit në momente vendimtare historike. Filozofi Fukayama shkruan se: “problemet e identitetit janë një fenomen që shoqërojnë vetë procesin e modernizimit të shoqërisë”. Në këtë proces, Ismail Kadare, të cilin bota e vlerëson jo vetëm si një prej shkrimtarëve më të mëdhenj por gjithashtu edhe një prej intelektualëve më të shquar të saj, në këto vitet e fundit ka sjellë para nesh një seri esesh, për të cilat shqiptarët dhe vetë shoqëria shqiptare duhet të ndjehen me fat. Ky libër universal mbi identitetin është në vazhdën e eseve, si : “Mbi identitetin Europian të Shqiptarëve”, “Tri këngë zie për Kosovën” apo “Hamleti ky princ i vështirë”. Ai nga lartësia e mendimtarit ka dashur të zbulojë rrënjët Europiane të Shqipërisë, dhe përkatësinë Europiane të saj. Ai i referohet Falmurit, Hymnit, Gjuhës, Skënderbeut, Nënë Terezës, racës. Ismail Kadare ka risjellë idenë e madhe që identiteti riformulohet në çdo kohë pasi brezat në përballjen me synimet e tyre duan të njihen me rrugët nga kanë ardhur dhe me shtigjet nëpër të cilat duhet të ravgojnë në të nesërme.
Era post ideologjike e izolimit dhe lirisë
Në kohën e sotme, në erën post komuniste dhe post shtetërore, të gjithë popujt madje edhe superfuqitë, mbas rënies të erës ideologjike (të konfrontimit të dy botëve, asaj të lirë dhe asaj komuniste), u janë kthyer problemeve për të riformuluar rolin e tyre të brendshëm dhe atë të jashtëm. Sot aktualisht shtetet po përcaktojnë rolet e tyre në botë ngaqë era ideologjike është kapërcyer. Për disa popuj, kryesisht popujt e mëdhenj ekzistenca nuk kushtëzohet prej lirisë, shkruan Kadare, Zhdukja e një kombi për shkak të mungesës së lirisë është e pamundur! Kina jo vetëm më si shtet por si kombi i një qytetërimi të lashtë, gjatë shekullit XX i ka ndërruar disa herë pozicionet e veta sipas kahut të fuqisë me qëllim që të përcaktonte rolin e saj në raport me botën dhe superfuqitë e kohës. Pas rënies së erës ideologjike ajo i është kthyer konfucianizmit, identitetit të saj racor, të gjakut dhe gjuhës, e në këtë mënyrë synon rolin e saj hegjemon në zonën e saj të përkatësisë si udhëheqëse e vendeve të Azisë Juglindore me këtë identitet kulturor. Rusët e post erës ideologjike janë kthyer tek ortodoksizmi rus, e amerikanët janë kthyer tek Kredoja amerikane. Ne sot shohim se shumëkulturat e globit nuk mund të mbërrijnë në globalizëm pa të veçantën e kulturës të çdo kombi, pa identitetin kombëtar dhe kulturor. Shekulli XXI është shekull i riformulimit të identiteteve kombëtare. Vitet e kanë lënë pas erën ideologjike dhe më së shumti ndarjet e botës sipas pikëpamjeve komuniste të Internacionales III. Ç’duhet të bëjnë shqiptarët në këtë rast? Të luftojnë kundër identitetit kur identiteti kombëtar dhe kulturor është në vetvete pasuri për njerëzimin, apo të shndërrohen në ndalues të zhvillimeve të mëdha e si gjithmonë, të vonuar në këtë moskuptim për shkak mosmarrëveshjesh mes vetes, ta shndërrojnë në fatalitet fatin historik të kombit dhe të çështjes shqiptare në Ballkan?

MOHSAT – Moskuptimi, mohimi, historia dhe deformimi i historisë
Konfigurimet ideologjike të erës ideologjike u kanë lënë vendin konfigurimeve të qytetërimeve. Idetë ideologjike u përthyen në identitete kulturore. Mendësia ideologjike e shekullit XX u zëvendësua nga gjetja e rrënjëve kulturore në shekullin XXI. Ndërsa “Mohsat”, “albanologët e rinj”, në tranzicion po përpiqen të risjellin në shoqëri argumente ideologjike (me thelb komunist, përafërsisht sipas Internacionales III) të shekullit XX, duke u veshur atyre një kostum modern. Një kostum i përdorur dhe i hedhur për zhvillimet e një shoqërie të shekullit XXI, e cila është shoqëri post komuniste, post shtetërore. Ismail Kadareja në gjithë sprovat e tij e sjell mendimin shqiptar, në veçanti diskursin mbi identitetin, nga shekulli XX në shekullin XXI, shekull kur shtetet mund të humbin diçka nga sovraniteti i tyre, por sado kontradiktore që të duket kjo, këto shtete asnjëherë nuk i zbehin identitetet e tyre kombëtare e kulturore. Sot Gjermanët, Francezët, Italianët, Anglezët, Kroatët, etj, ndjehen më tepër Gjermanë, Francezë, Italianë, Anglezë, Kroatë se dje.
Pikërisht këtë nuk e kanë kuptuar “ albanologët e rinj” apo “mohsat”. Këta të fundit, (mohsat), pra “mendimtarët” e anës sonë, të cilët po sundojnë duke u shfaqur si më të ndritur, të modernizuar apo të ditur, janë duke luftuar e duke sulmuar gjuhën shqipe dhe lashtësinë e saj, Skënderbeun dhe historinë e tij, vetë identitetin në emër të çmitizimit, kinse si mbeturina të mendimit komunist të Internacionales III. Në të vërtetë ata po lajkatojnë komunizmin, duke artikuluar atë se na paskësh qenë Enver Hoxha ai që e bëri gjuhën dhe identitetin (siç). Por a nuk është fakt që të parët njerëz që u shkuan në plumb prej komunistëve ishin pikërisht nacionalistët, kombëtarët? A nuk është fakt që në postdikaturë në shoqërinë postkomuniste prapë u deformua historia duke fabrikuar disidentë të rremë e duke rehabilituar persekutorë.
Për tmerret që ti ke parë atje (në arkiv), ti s’mund të heshtësh!
Shuarja e kombeve s’është as e rrallë dhe as e pamundur, shkruan Kadare, por ti e di ç’mund të ndodhë me një komb që ka keqkuptim me vetveten, t’i shuhen befas shenjat, qokat ,pikat e orientimit, ashtu siç shuhen faret në një terr të madh. “Intermexo me dy vrasje në sfond”, hedh dritë në të vërtetën e dy prej librave të post diktaturës, “Disidentët e rremë” të S. Bejkos, dhe “Nega Totum”të V. Barutit, dy libra që të tronditin. Këto dy libra zbulojnë dhe denoncojnë të vërtetën e hidhur të deformimit të historisë nën terrorin komunist, zëvendësimin e saj me një surrogat, por edhe thelbin kriminal të vetë mohuesve dhe të deformuesve. Në post komunizëm brezat duhet të studionin “ Mekamin” si lëndë letrare, ndërsa në komunizëm brezit tim e të tjerëve para meje iu ndalua Fishta dhe Konica! A nuk është fakt që era komuniste dhe doktrina e saj, kishin në thelb të saj internacionalizmin, që diktatura shqiptare, stalinizmi shqiptar, Enverizmi kishin në themel partinë dhe jo kombin, jo shqiptarinë? Kjo Parti e frikshme dhe e fshehtë që në fillimet e saj ekzekutoi R. Gjebrenë, që donte të pajtonte shqiptarinë me ideologjinë, me doktrinën komuniste. A nuk ishte kriminal, me duart me gjak, themeluesi i policisë sekrete, autori i “Mekamit”, që na u servir në 20 vite si disident? A nuk na kanë servirur një mashtrim mua dhe brezit tim për një kohë të gjatë? Pse e vërteta e madhe, por e frikshme e ndryrë në arkiva, duhej mbajtur e fshehtë me çdo kusht?
Ismail Kadare ka elegancën të qëndrojë në një nivel të lartësuar, gati prej orakulli, për të thënë të vërteta të mëdha. Në këtë libër ai nuk polemizon, nuk akuzon, ai parashtron dhe sheston rrugët nga duhet të kalojmë.
Ismail Kadare i bën strehë identitetit, dhe në gjuhën shqipe vjen fjala “strehsat”, e për “strehsat”, të thoshe se nëna e Skënderbeut ishte serbe, e sidomos ta thoshe këtë në maj të vitit 1999, ishte vërtetimi më i saktë se punoje për serbët.
Dua të ndalem e të shoh kumtin dhe veprimin që përcjell fjala tjetër në këtë libër: “mohsat”. Ata kanë marrë përsipër rolin e vjetër të rimohuesit në kohët e reja. Në këtë libër këta janë njëherësh dhe mohuesit e rimohuesit në vazhdë historike, një fatkeqësi dhe një fataliteti i përsëritur në truallin shqiptar. Ripërtëritja e mohsave në historinë tonë kombëtare, ripërtëritja e atyre që kanë rrëmbyer mikrofonat e mediave, që kanë prerë pyje për të nxirë me karbon identitetin, nxin sot ekranet e lodhura të shoqërisë shqiptare. Mohsat sot duhet të përballen me rilindasit, me Naimin, me Asdrenin, me Nolin e Fishtën, me Konicën, e së fundmi me Kadarenë!
Pa rënë në nivelin e “mohsave”, të atyre që më së shumti po shtohen si bari i keq, të hidhëron vazhda e rimohuesve. Kadare shkon tek mendimi se : bari i keq që nuk po i ndahet këtij vendi, është shndërruar gati në një fatalitet. Ismail Kadare, me brengë të thellë, duke zbuluar rrënjët e fatalizmit, nuk e bën këtë si pjellë të disa kohërave apo të një përkohësie, por të diçkaje që buron vetvetiu nga një deformim në ndërgjegjen kombëtare.
Duke i shkuar në thelb kësaj plage, Kadare na bën të hapim sytë se “Diçka nuk shkon me ne”. Kjo e vërtetë që vjen së bashku me brengën më të thellë të gjeniut, është në fakt paralajmërim prej orakulli, urtia e kumti i të cilit është: të paralajmërojë, të parashikojë!
Ky paralajmërim sikur na kthen tek vargjet e Filip Shirokës: Do thonë kam fe,/Do thonë kam din,/Njani asht turk,/Tjetri Latin
... Jeni të gjithë vllazën more të mjerë…..

Raporti moral dhe subjektiv me identitetin
Çështja Shqiptare, Shqipëria jonë londineze dhe Shqipëria atlantike, Kosova, siç i quan Ismail Kadare tek “Mosmarrëveshja” kanë sot në duar një libër testament të identitetit kombëtar dhe kulturor. Identiteti nuk fitohet, ai të dhurohet që prej lindjes nga familja e nga mjedisi kulturor ku ke lindur. Nëse objektivisht je në një identitet të dhënë, por subjektivisht ti zgjedh një identitet tjetër, atëherë njëanshmërisht ke prishur kontratën e përhershme të individit me kulturën e tij (Renan). Sa më shumë individë apo shtresa në emër të “dum babën” apo kinse të modernitetit, të “së resë”, marrin rolin e mohuesit, aq më shume tretet e rrallohet si demografi dhe si mendësi hambari i identitetit kombëtar. Dhe kjo ndodh subjektivisht, me dashje. Pikërisht kjo arratisje me dashje, ky mohim me dashje a në moskuptim i identitetit ndër shqiptarët, tingëllon që në vargun profetik të himnit: “se kombe zhduken përmbi dhè”. Theksimi i këtij raporti moral e subjektiv në marrëdhëniet e individit me identitetin e vet rrënjës, përbën një nga vlerat më të shënuara të kësaj eseje. Brenga dhe paralajmërimi që ato mos ndodhin janë lënda e gjerë dhe e plotë krijuese e esesë “Mosmarrëveshja”. Veç lëndës që sjell, ky libër të mpreh mendimin dhe shijen estetike dhe për stilin, kompozicionin, për teknikën e lartë të të shkruarit, për pajisjen me shënime, të cilat ndonjëherë janë ese në miniaturë për problem a personalitete të historisë dhe të së sotmes. Një libër që duhet t’i kthehesh.
Marrë nga portali “zemrashqiptare.net”


U perpoqa me kot te theksoja disa fraza por me kot , kjo eshte nje e tere.Nuk e kam lexuar kete liber, por nga kjo analize po shikoj tere veprimtarine tone ne foruminshqiptar.com, ne temat per identitetin kombetare e shpirteror.Vraponi dhe blijeni kete liber, per te pare vetveten ne penelatat e shkrimtarit te madh.

[BOKE]

Helena Kadare: Kohë e pamjaftueshme, jeta me Ismailin

Nga Admirina Peçi

Kohë e pamjaftueshme...", shkruan Ismail Kadare në një poezi të hershme të tij. Me të njëjtin titull, Helena Kadare, bashkëshortja e shkrimtarit, sapo ka botuar në Francë një libër të pazakontë, kurioz, ngacmues, të sinqertë, me dëshmi, kujtime, letra dhe rrëfime mbi jetën e përbashkët me gjeniun e letrave. Një libër kujtimesh prej saj, ngjan si ftesë për të hyrë në një botë ku gjallojnë qindra histori, këndvështrime e përjetime të panjohura, të vërteta të fshehura, por edhe fakte e dëshmi të shumëpërfolura, e njëkohësisht ende të pazbuluara deri në fund… Por çfarë është ky libër, botuar fillimisht në frëngjisht nga "Fayard" me titullin "Le Temps qui manque" (Kohë e pamjaftueshme)? Në këtë rrëfim për "Gazeta Shqiptare", shkrimtarja Helena Kadare zbulon shumë linja të tij...

Znj. Helena, nuk mjaftojnë pak fjalë për të zbërthyer një libër si ky, ndaj do t'ju pyes fillimisht si lindi kjo vepër? Kur keni nisur t'i shkruani kujtimet tuaja? Janë bazuar në ditarë mbajtur vit pas viti, apo në kujtime të depozituara në memorien tuaj që nga fillesat e njohjes me shkrimtarin Ismail Kadare?
Mendimi për të shkruar kujtime nuk më ka ardhur aspak papritur. Në kohën e sotme një tundim i tillë qarkullon në ajër, aq më tepër kur bashkëjeton me një njeri të njohur. Mjafton të hedhësh një sy nëpër librari dhe sheh se ato janë të mbushura me kujtime të tilla. Nuk e fsheh që shpesh më ka shkuar mendja, megjithatë ka një datë kur vendosa të merrem me gjithë mend me to, seriozisht dhe pa u ndalur: pesëmbëdhjetë vite më parë. Nga kjo kohë fillova të punoj rregullisht. Qysh nxënëse gjimnazi e kam pasur zakon të mbaja ditarë, të cilët i kam vazhduar nëpër vite, por jo në mënyrë sistematike, me periudha. Të gjithëve, besoj, iu ndodh një gjë e tillë, por jo të gjithë kanë durimin apo kujdesin t'i fiksojnë dikund ato. Tek unë ka qenë përherë një llambë e ndezur për t'i qëmtuar e për t'i mbledhur. E gjitha kjo, mendoj se ka qenë një ndihmë e çmuar për atë punë të gjatë që erdhi më pas.
Si ka qenë njohja mes jush? A e imagjinonit atëherë se do të qëndronit një jetë të tërë përkrah atij burri? Ç'ëndrra kishit? Ç'ndjesi?
E kam përshkruar njohjen në fillim të librit. Ka qenë disi e pazakonshme: Ai ishte student në Moskë, unë nxënëse në gjimnaz të Elbasanit, kur më erdhi fare papritur një letër e shkurtër prej tij, ku më uronte për një tregim të botuar në gazetën "Zëri i rinisë". Për këtë letër ai ka thënë vetë më vonë se "letra më e pasinqertë e jetës sime, më ka sjellë shansin më të madh". Në libër e kam shpjeguar përse letra nuk ishte fort e sinqertë. Thelbi ishte ky: motivimi për të më dërguar atë letër, siç doli më vonë, nuk ishte vërtet tregimi im i botuar, por pamja e vajzës që e kishte shkruar atë. Këtë ma konfirmoi me gjysmë shaka Dhimitër Xhuvani, që ishte bashkë me të në Moskë, por edhe ai vetë.
Edhe pse një gjeni, autor i një vepre ndër më të rëndësishmet të letërsisë botërore të shekullit XX, Kadare gjithsesi nuk është një burrë i përsosur. Për më tepër është një karakter i vështirë. Në këtë drejtim, ju e ngacmoni kureshtjen e lexuesve që në fillim tek e përshkruani vizitën e tij të parë në familjen tuaj me fjalët "...si të kishte mbartur me vete një erë të akullt, prania e tij e ngriu atmosferën..."
Znj. Helena, si do të ishte një portretizim i shkurtër por shumë përshkrues i Ismail Kadaresë përtej portretit të shkrimtarit?
Episodi i mësipërm tregon se unë nuk i kam shkruar kujtimet për t'i bërë lavdërime, gjë për të cilat, mendoj se I. Kadare s'do të kishte nevojë, por për të folur për të dhe për gjithë jetën tonë të përbashkët, për jetën në përgjithësi, në mënyrë reale dhe të besueshme. Prej tij kam mësuar, midis të tjerash, një gjë të rëndësishme në letërsi: të dish, por dhe të pranosh të bësh humor me vetveten, me njerëzit e tu të afërm. Kjo gjë nuk është shumë e njohur në letërsinë tonë. Ismaili e ka bërë shpesh në veprat e tij dhe, disa herë jam përpjekur ta bëj edhe unë në novelat e mia të para, gjë që më ka shkaktuar edhe probleme me fisin tim.
Në këto kujtime kam dashur të jap një portret të tij të saktë, me karakter të vështirë vërtet, siç e thatë edhe ju. Ky karakter, sidomos pakujdesia në sjellje, i ka krijuar shpeshherë probleme me njerëzit. Vetë profesioni i shkrimtarit, në kushtet e njohura tek ne, bëhej shkas i natyrës së mbyllur e të nervozizmit të tij. Është lehtë që kryeneçësinë apo mosvëmendjen e njeriut ta marrësh për shpërfillje, sidomos kur tjetri është shkrimtar. Nuk dua t'ia justifikoj këtë anë të karakterit, që më ka qëlluar ta provoj nganjëherë edhe vetë mbi shpinë. Ka qenë nga gjërat që bashkë e kemi folur shpesh dhe jam përpjekur, aq sa kam mundur, t'ia vë në dukje për t'ia shmangur keqkuptimet.
Ju jeni dëshmitarja më e afërt, që mund të rrëfejë sot se si janë shkruar kryeveprat më në zë të shkrimtarit. Cila prej tyre ka reflektuar më fort në marrëdhënien tuaj me Kadarenë?
Si njeriu më i afërt do të dija gjëra që s'mund t'i dinte askush, qoftë për zanafillën e veprave, qoftë për ndërlikimet e krijuara më pas. Kështu për shembull, janë përshkruar kushtet si u krijua një nga veprat e para problematike të tij "Përbindëshi", rastësia e botimit të saj, ndalimi dhe interpretimet shpeshherë të habitshme. Po ashtu ka dëshmi kurioze për vepra të tjera, sidomos ato, dorëshkrimet e të cilave ai arriti t'i nxirrte jashtë shtetit nëpërmjet botuesit të tij francez, Claude Durand, i cili bëri dy udhëtime në Shqipëri enkas për këtë gjë. Shumica e veprave kanë nga një histori të tyren të veçantë, shpesh të pangjashme nga njëra-tjetra.
Jeta e tensionuar e shkrimtarit në diktaturë pas plenumeve, kritikave, autokritikave, besojmë është një prej kapitujve që ka lënë shenja të thella në jetën tuaj familjare. Ç'dëshmi mund të sillni mbi këto raste? Mbledhjet, plenumet, diskutimet e veprave, disa herë dënimet e tyre, kanë qenë pjesë e jetës së shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Pa këtë tension të vazhdueshëm as që mund të përfytyrohet ndonjë stinë e kësaj jete. Jam përpjekur ta jap këtë atmosferë, duke mos u kufizuar vetëm me atë çka na ndodhte ne, por çfarë iu ndodhte të gjithëve. Në këtë libër janë kujtuar dhjetëra e dhjetëra ngjarje e shumë personazhe të njohur e më pak të njohur. Disa nga shkrimtarët dhe artistët e dënuar kanë qenë miqtë tanë të afërt.
A kishte miq besnikë e të sinqertë në familjen tuaj në atë kohë? Paralelisht me këtë, a kishte dilema, dyshime, zhgënjime, pabesi? Kaq vite më vonë, sa prej tyre mbetën miq të vërtetë?
Një nga gjërat më të çmuara në jetën tonë kanë qenë pa dyshim, miqtë dhe besnikëria e tyre. Miqësia ishte një gjë kaq e çmuar, sa pa të jeta do të dukej si një vazo e zbrazët. Ishte pikërisht ajo që krijonte një drejtpeshim të fuqishëm, në një jetë që, në pamje të parë, dukej aq e pasigurt, aq e kërcënuar. Shumica e miqve tanë kanë qenë miq me të vërtetë besnikë dhe ky ka qenë një gëzim i rrallë dhe i vazhdueshëm, i domosdoshëm për të qëndruar në këmbë, do të thosha. Ne iu kemi qenë gjithmonë mirënjohës, deri në fund këtyre miqve dhe besnikërinë e tyre e kemi çmuar mbi gjithçka tjetër. Të gjithë ata që kanë qenë pranë nesh, por edhe ata që kanë qenë disi më larg, e dinë fort mirë se sa e përkushtuar dhe e devotshme kam qenë ndaj tyre. Por, natyrisht, ka pasur edhe zhgënjime. Pavarësisht nga natyra disi e tërhequr e shpërfillëse e Ismailit, shtëpia jonë ka qenë e hapur. Shumë njerëz hynin e dilnin atje, shtroheshin në biseda me mirëbesim të plotë, shumë prej tyre ftoheshin bujarisht nëpër drekat e darkat, aq të zakonshme tek ne. Një numër i vogël, fare i vogël mes tyre, ka qëlluar që nuk kanë qenë të sinqertë. Si zonjë shtëpie nuk kam përtuar kurrë t'i pres me ngrohtësi dhe pa m'u rëndur aspak. Ndaj dhe zhgënjimin, besoj se më shumë se Ismaili, e kam ndier unë. Ai, si moskokëçarës që ishte, më duket se e ka kaluar më lehtë.
Ç'kuptim i jepet sot censurës dhe autocensurës? Nëse kthehemi pas në kohë, ç'ndodhte në tryezën e shkrimtarit sa herë ulej të shkruante? I imagjinojmë këto dy koncepte, tek shtriheshin gjithkund në hapësirat e krijimit në ato kohë... Si i kapërcente ato Kadare për të na dhuruar më tej kryeveprat e tij?
Ashtu siç e ka shpjeguar edhe Ismaili vetë, problemi kryesor në një vend të vështirë nuk është censura, por autocensura. Me censurën edhe mund të luftosh, të arrish ta shpëtosh një pjesë të veprës, kurse po të vuri poshtë autocensura, nga ajo nuk shpëton dot. Duke qenë se punoja si redaktore në një shtëpi botuese, e kam ndier se sa e lehtë ishte të bije pré e kësaj të keqeje. Kur ka qëlluar t'i bëj Ismailit ndonjë vërejtje të kësaj natyre, pra si "redaktore", nga vetë reagimi i tij jam bërë e ndërgjegjshme se sa rrezik real mund të kishte qenë infektimi prej saj. Kjo më ka ndihmuar të kuptoj shumë gjëra dhe ta shihja artin nën dritën e shenjtë që kërkonte ai.
Vetë Ismaili ka ngulur këmbë që nuk e ka njohur autocensurën dhe kjo ishte e vërtetë. Gjithë ai që quhet sot "mister", në rastin e tij, qëndron te kjo mosnjohje. Sipas tij, autocensura nuk të lejon të shkruash qoftë edhe disa faqe letërsi të vërtetë, pa le pastaj një vepër të tërë. Siç e ka thënë vetë, ai përpiqej të shkruante letërsi sikur shteti të mos ekzistonte. I kam para syve ato mëngjese të largëta kur unë nisesha në punë dhe e lija atë vetëm para oxhakut të ndezur, me fletët e bardha mbështetur mbi gjunjë. Mund të them se ishin çastet më të bukura, kur, i shkëputur nga bota që na rrethonte, ai fillonte atë punë të shenjtë, i patrazuar nga asgjë, i bindur se po bënte atë që duhej.
Në këto kujtime pra, jam munduar të përshkruaj procesin e tij të krijimit, atë që shihja unë, natyrisht: ditën e punës, oraret, gjendjen shpirtërore. Kjo e fundit për shembull, në kundërshtim me natyrën e tij, gjatë procesit të krijimit ishte e qetë dhe e ekuilibruar.
Çfarë ka ndodhur në atë vizitën e shumëpërfolur në shtëpinë e diktatorit Hoxha? Sa i vështirë ka qenë raporti mes tij dhe shkrimtarit? Si reflektonte tek ju? Si perceptohej?
Ajo vizitë është përshkruar në një shkrim të vitit 1984, një vit përpara vdekjes së E. Hoxhës. Ka qenë i vetmi takim mes tyre (pa përmendur takimet në grumbull, dhënien e dorës në plenume apo aktivitete). Të gjithë atyre që iu kishte ndodhur një gjë e tillë, iu kërkua ta përshkruanin. Pra, merrej me mend që E. Hoxha mund t'i lexonte vetë shkrimet e tyre. Përshkrimi që i ka bërë Ismaili kësaj vizite është i saktë, mund ta lexojë gjithkush. Në një emision televiziv me gazetaren E. Vasili pas rënies së komunizmit, ai e ka shpjeguar ashtu siç ka qenë atë takim. Në po atë emision ka folur për temën shumë delikate, atë që quhet raport i një sunduesi me një shkrimtar të njohur.
Përtej caqeve të kësaj jete me tension, a mund të rrëfeni çaste të lumtura, kujtime të bukura nga ajo kohë?
Duke qenë e tensionuar, jeta jonë nuk ka qenë aspak e ngrysur dhe pa gëzime. Pa llogaritur gëzimet familjare, që asnjë epokë, sado e ashpër të jetë, nuk mund t'i shuajë dot, takimet me miqtë, darkat e pasdarkat me ta, bisedat e paharrueshme, nga më të çuditshmet e më interesantet që mund të bëhen, ne kishim edhe një tjetër gëzim të madh e të pakrahasueshëm me asgjë: botimin e librave. Duke qenë i ndërgjegjshëm për vështirësitë, çdo botim të tij Ismaili e quante një triumf të vërtetë. Ai mbetej i tillë edhe kur botimi krijonte probleme më pas. Ata që kanë marrë pjesë në plenumin ku u dënua "Pallati i ëndrrave", e mbajnë mend gjakftohtësinë e tij. Ishte në tribunë, pranë Ramiz Alisë, kur ky i fundit i drejtoi haptas kërcënimin: "Partia të ngriti në Olimp, partia të rrëzon në humnerë". Fytyra e tij qëndroi e palëvizshme dhe unë që e ndiqja nga salla, e dija fort mirë arsyen. Nëse romani nuk do të ishte botuar, me siguri shqetësimi i tij do të ishte shumë më i madh. Por romani "Pallati i ëndrrave" ishte botuar dhe shitur komplet në 20.000 kopje. Dhe kjo krijonte një tjetër gjendje, një qetësi të veçantë.
A ndiheni e sakrifikuar sa i takon botës suaj të shkrimeve? Një jetë pranë një shkrimtari të madh kërkon sakrifica...Ka qenë e vështirë të jeni njëkohësisht shkrimtare, bashkëshorte e një shkrimtari të përmasave të Kadaresë, nënë, grua, intelektuale...?
Jo, nuk mund të them se ndihem e sakrifikuar. Në radhë të parë sepse herë pas here kam shkruar dhe kam botuar letërsi. Për t'i thënë gjërat siç janë, natyrisht, po të mos isha gruaja e tij, ndoshta do të shkruaja pak më tepër, por sinqerisht nuk më vjen keq për këtë. Nuk do ta ndërroja kënaqësinë e të shkruarit me atë kënaqësi që krijohej prej vetë faktit që isha e pranishme, më afër se gjithkush tjetër, në krijimin e një vepre të rëndësishme, që niste e merrte jetë, aty, fare pranë meje.
Sa për të tjerat, në preokupimet e mia si nënë, si zonjë shtëpie e të tjera, nuk mund të them që ai më ndihmonte, por kishte një gjë të mirë që nuk më ndërhynte në këto gjëra. Përgjithësisht bëja atë që mendoja dhe që kujtoja se ishte mirë ta bëja.
Ka qenë një periudhë dramatike arratisja juaj drejt Francës. Askush në Shqipëri asokohe nuk e dinte ku ndodheshit... A zë vend në librin tuaj kjo periudhë? Ç'ishte për ju Shqipëria atë kohë?
Kjo periudhë zë një vend të dukshëm te Kujtimet. Krahasuar me tmerrin e arratisjeve, s'kishte ndonjë gjë vërtet dramatike. Megjithatë ka qenë periudhë jo e lehtë. Unë kisha lënë në Shqipëri vëllain, me të cilin isha e lidhur shumë dhe, natyrisht që më hante meraku për të dhe familjen e tij. Kurse Ismaili e kishte më të vështirë. Lajmi më i hidhur që na erdhi pas disa ditësh, ishte bastisja natën e apartamentit në Tiranë, ku banonin motra dhe nëna e tij, gjysmë e verbër. Përfytyroni që dy gra të vetmuara shikonin se si po kthehej shtëpia përmbys, për të sekuestruar gjithë dorëshkrimet e tij. Për fat të mirë, dorëshkrimet nuk u dëmtuan dhe na u kthyen të plota më pas.
Ju më pyesni se ç'ishte për mua Shqipëria në atë kohë? Do të më duhej të flisja gjatë për këtë...Kjo gjithashtu zë një vend të gjerë te Kujtimet.
Pas asaj arratie, si ishte kthimi në Shqipëri? Dhe më tej, si vijojnë të jenë kthimet në atdhe vit pas viti, stinë pas stine...? Sikurse dhe kishte deklaruar Ismaili, ne u kthyem fill pas rrëzimit të komunizmit. Emocionet e atij kthimi edhe sot i kam të freskëta... Tani ne e ndajmë jetën gjysmë për gjysmë, në Francë dhe në Shqipëri. Një gjë mbetet e pandryshueshme: edhe pse vijmë aq shpesh, emocionet e ardhjes nuk arrijnë të zbehen, ato janë përherë bashkë me mua. Kur vij, ndihem e lumtur dhe ditën e fluturimit drejt Tiranës e pres me padurim... Ismaili gjithashtu, por ai ka shumë më tepër punë në Paris.
Polemika e debate të shumta janë hapur e mbyllur, duke e lakuar shpesh emrin e shkrimtarit Ismail Kadare. Si janë përjetuar në familjen tuaj sulmet ndaj shkrimtarit, kritikat e hapura, apo edhe akuzat, sidomos në dhjetëvjeçarin e fundit? Ku gjendet burimi i tyre sipas jush?
Kjo është e vërtetë, por ne jemi përpjekur të mësohemi me to. Në një farë mënyre është një gjë e njohur dhe e kuptueshme, është taksa që duhet të paguajë njeriu i njohur. Ç'është e vërteta, në Shqipëri kjo taksë është tepër e lartë. Fakti që në shumicën e rasteve akuzat e kapërcejnë çdo logjikë, në vend që të na acarojë, disa here bën të kundërtën. Një mbrëmje, për shembull, rasti e solli të shohim në lajmet televizive se si në një sallë mbledhjesh promovohej një libër, titulli i të cilit ishte përafërsisht: I. Kadare kundër UCK-së dhe Kosovës. Besoj, nuk ka nevojë të shpjegoj ose të bëj ndonjë koment. Nuk po zgjatem me shpifjet fare vulgare, si ajo që gjoja ka thënë për refugjatët, e fabrikuar nga shteti, për ta armiqësuar shkrimtarin me popullin e vet, sidomos pas ikjes sonë.
Të gjitha këto njihen, siç e thashë në rastin e shkrimtarit, por, ka diçka që unë personalisht, si nënë, meqenëse po më pyesni, nuk mund ta harroj dhe nuk mund ta fal kurrë edhe sikur të kisha për të jetuar dy jetë bashkë: Është fjala për një emision televiziv, vite më parë, kur ndodhi një gjë çnjerëzore, që rrallë ndodh në botë, të godasësh fëmijën e shkrimtarit, për të dëmtuar të atin. Unë nuk e njoh ndjenjën e urrejtjes, as të hakmarrjes, por, në këtë rast, më duhet të pranoj, nuk e kapërceva dot.
Si e përjetoni muajin tetor të çdo viti, kur në Stokholm gëlojnë diskutimet për çmimin 'Nobel', kur emri i Kadaresë lakohet vazhdimisht si pretendent për çmim, e që gjithsesi nuk shpallet fitues...
Shpresova se nuk do ma bënit këtë pyetje...Janë tepër të rralla ku në intervistat që jep Ismaili, në çdo vend e në çdo kohë, të mungojë kjo pyetje. Kam vënë re se ai nuk bezdiset prej saj. Në fund të fundit një gjë të tillë e quan nder. Kur këtë vit çmimin e mori Vargas Llosa, që ne kemi pasur rastin ta njohim dhe e çmojmë shumë, Ismaili, që ndodhej në Londër, më tregoi në telefon për habitjen që kishte treguar Llosa kur mori vesh lajmin. Ngaqë kishte ca kohë që nuk ia kishin bërë pyetjen e famshme, tregoi me sinqeritet se e kishte mbledhur mendjen, ngaqë kujtonte se e kishin harruar.
Kthehemi sërish tek libri, që besoj gjithçka thamë më lart, në një formë a në një tjetër ka gjetur strehë në faqet e tij. Pse e botuat fillimisht në Francë? Si e priti botuesi juaj atje, shtypi francez, opinioni publik?
U botua fillimisht në Francë, sepse kështu ka qenë kontrata me botuesin francez, që ka të drejtën botërore për librin.
Libri është ndërkaq në të gjitha libraritë franceze dhe shtypi ka nisur të shkruajë për të pozitivisht. Nga letrat e shumta që vijnë shoh se ai po lexohet me interes. Të njëjtën pritje e kam parë edhe në takimet me lexuesit. Promovimi i këtij libri fillimisht u bë në Strasburg, në librarinë e madhe "Kleber". Ndërkaq, ditët e ardhshme do të ketë promovime të tjera në Monte Carlo, në Nice e në Bruksel.
Cili ka qenë gjykimi i parë i Kadaresë mbi këtë libër? Ju ka përkrahur, kritikuar, vlerësuar...?
Pikërisht për këtë kam folur në Hyrje të librit. Nuk ka qenë kundër dhe kjo ma ka lehtësuar shumë punën. Ky është libri i jetës dhe i kujtimeve tona të përbashkëta dhe, merret me mend se pa miratimin e tij s'do ta nisja punën. Në libër ka shumë letra të tij, sinopse veprash, që u shkruan ose nuk do të shkruhen asnjëherë, si edhe shënime të tij nga tre udhëtime të ndryshme.
Ndërkaq gjatë viteve që merresha me të kemi folur bashkë për episode të veçanta, por librin, ashtu të tërë, të përfunduar, ai e lexoi veç në fund fare, madje, për të qenë sa më i distancuar në gjykim, e lexoi pasi u krye përkthimi në frëngjisht. Më propozoi të shkurtoj rreth 100 faqe, për të cilat u mendova gjatë para se t'i hiqja. Për të cilat ende nuk jam krejtësisht e bindur...
Dhe së fundi, kur do të jetë ky libër edhe në duart e lexuesit shqiptar?
Në Shqipëri, libri do të botohet vitin që vjen. Natyrisht, prej botuesit tashmë të mirënjohur "Onufri".

Ballkan Web

[TikTak]

po me hajn gishtat me shkrujt per ket helenen por kom fryk se me qujn thashe njashtu xhi hahahahahahahahaha