Gjuha standarde shqipe dhe ardhmëria e saj

[AsgjëSikurDielli]

Profesori Victor Friedman flet për “Javën”

Debate bëhen në të gjitha gjuhët që kanë norma të standardizuara, përfshirë edhe në anglisht

- Çështje këtu nuk është gjuha shqipe por gjuha standarde shqipe. Vendi që zënë tiparet e dallueshme gege në gjuhën standarde shqipe është çështje e folësve autoktonë të gjuhës që të vendosin përmes proceseve të mirënjohura sociolinguistike


Ragip Luta, Londër


Njëri prej folësve kryesorë në Ditën e Studimit kushtuar Gegërishtes që u mbajt kohë më parë në Londër ishte profesori i gjuhësisë ballkanike nga Universiteti i Cikagos, Victor A. Friedman. Kisha kërkuar më shumë informacion për të dhe si gjithmonë vendi ku gjen gadi gjithçka është interneti. E kishte madje një website të vetin. Një burrë pesëdhjetë e sa vjeçar, me mustaqe, që binte më shumë në sy me kravaten flutur dhe flokët kaçurrela. Me syza, natyrisht! Fotografia u duk paksa e vjetër (edhe për shkak të flutures), por në website shkruante se ishte update për herë të fundit në nëntor të vitit 2001. Në CV-në e tij lexon se është i lindur më 18 tetor 1949 në Çikago, se ka doktoruar në fushën e gjuhësisë në qershor të 1975, dhe kur vjen te punimet - një varg mbresëlënës me më shumë se 200 artikuj, qindra ligjërata e punime shkencore të paraqitura në konferenca të ndryshme, pastaj libra, monografi e dhjetëra çmime akademike.

Edhe në Diten e Gegerishtes ne Londer e kishte fluturen, si trademark. Për shkak të rrethanave objektive (me ishin harxhuar kasetat me te cilat regjistrova gjithe diskutimet e konferences!), intervistën e lamë ta bëjmë me e-mail, pasi të kthehej në Çikago.

Java: Cili është vlerësimi juaj për Ditën e Studimit të Gegërishtes të mbajtur në Londër më 24 maj?

Friedman: Për mua, Dita e Studimit të Gegërishtes ishte një sukses i madh. Mësova për punime për të cilat ndryshe nuk do të kisha ditur, dhe takova kolegë interesantë si dhe miq të vjetër.

Java: Atë ditë ju folët për veçantinë e gegërishtes në gjuhësinë shqipe, ballkanike, indo-europiane dhe sfidat që përbën ajo për gjuhëtarët. Ku e shihni atë veçanti?

Friedman: Çdo sistem gjuhësor është i veçantë, por në kontekstin e shqipes, gegërishtja ka shumë tipare që e dallojnë atë në të gjitha nivelet gjuhësore, nga fonologjia (psh zanoret nazale) deri te sintaksa (psh paskajorja). Në kontekstin e gjuhësisë ballkanike, disa prej këtyre karakteristikave e bëjnë gegërishten të duket më pak ballkanike se sa toskërishtja, por karakteristika të tjera që janë më tipike për gegërishten (psh vazhdimësia e dyfishimit të kundrinës) janë më tipike ballkanike. Në kontekstin e gjuhësisë indo-europiane, gegërishtja participon në kompleksin e dialekteve shqipe të cilat, së bashku, ofrojnë dëshmi unike që na mundësojnë të rindërtojmë karakteristikat e indo-europianishtes dhe historisë së saj.

Java: Organizimi i Ditës së Studimit të Gegërishtes shkaktoi debat ndër disa gjuhëtarë shqiptarë në Tiranë, të cilët e krahasuan atë me Konferencën e 1913-s në Londër, madje edhe para se të fillonte. Përse mendoni se bënë krahasime të tilla? A ka pasur ndonjë justifikim për një krahasim të tillë?

Friedman: Mendoj se krahasimet e tilla qenë hiperbolike dhe të bazuara në keqkuptim. Përpos faktit se një tubim i vogël akademik dallon shumë nga një konferencë diplomatike, Dita e Studimit të Gegërishtes afirmoi unitetin e shqipes pikërisht duke u marrë me gegërishten si një pjesë përbërëse të saj.

Java: Disa konsiderojnë se gegërishtes nuk i është dhënë vendi i duhur brenda shqipes dhe në një mënyrë ajo është ngulfatur. Cili është qëndrimi juaj për këtë?

Friedman: Çështje këtu nuk është gjuha shqipe por gjuha standarde shqipe. Vendi që zënë tiparet e dallueshme gege në gjuhën standarde shqipe është çështje e folësve autoktonë të gjuhës që të vendosin përmes proceseve të mirënjohura sociolinguistike.

Java: Si gjuhëtar, si e shihni mosgadishmërinë e gjuhëtarëve shqiptarë për të debatuar rreth çështjeve të tilla kontraversiale që kanë të bëjnë me gjuhën standarde shqipe?

Friedman: Fusha e gjuhësisë përqafon të gjitha aspektet e gjuhës si një sistem, nga i cili gjuha standarde përfaqëson vetëm një pjesë të vogël. Nga përvoja ime, ekzistojnë gjuhëtarë dhe jogjuhëtarë si në Shqipëri ashtu edhe gjetiu që janë shumë të gatshëm të diskutojnë natyrën e shqipes standarde. Individë të ndryshëm kanë qasje të ndryshme për mënyrën se si duhet ruajtur dhe zhvilluar shqipja standarde, dhe në një shoqëri të hapur kjo është krejt normale.

Java: Sa i rëndësishëm është zhvillimi i një debati të hapur mbi çështjet që kanë të bëjnë me shqipen standarde, edhe nëse kihen parasysh "ndjeshmëritë shqiptare"?

Friedman: Tashmë është duke u zhvilluar debat i hapur. Ka disa çështje se kush po merr pjesë dhe kush po e ndjek debatin dhe ku po paraqitet ai. Debati përhapet përmes praktikës. Në fund, kjo është çështje e pranimit të normës. Debate bëhen në të gjitha gjuhët që kanë norma të standardizuara, përfshirë edhe në anglisht.

Java: Ju folët edhe për idenë e disa gjuhëtarëve për 'hapjen e standardit'. A mund të na thoni diçka më shumë për këtë dhe për efektin e mundshëm të një 'hapjeje' të tillë?

Friedman: Në kontekstin aktual, kjo shprehje i referohet lejimit të variacionit më të madh që do të përfshinte karakteristika shquese të gegërishtes. Sa për efektin, kjo do të varej nga shumë ndryshore prandaj nuk do të bëja përpjekje ta parashikoja atë.

Java: Si e shihni zhvillimin e mëtejshëm të shqipes, duke marrë parasysh rrethanat aktuale dhe debatet?

Friedman: Kurrë nuk më pëlqen të parashikoj të ardhmen, sepse ka aq shumë faktorë të cilët nuk mund t'i parashohim. Kështu psh, më 1880, ekspertët statistikorë në Shtetet e Bashkuara ishin shumë të shqetësuar se brenda katërdhjetë viteve nuk do të kishte mjaft kuaj për t'i tërhequr të gjitha karrocat që nevojiteshin për transportimin e mallrave. Natyrisht, u shpik motori me djegie të brendshme dhe numri i kuajve u bë i parëndësishëm. Ashtu siç ndryshojnë të gjitha gjuhët e gjalla, ashtu me kohë do të ndryshojë edhe shqipja. Por aftësitë tona të parashikimit nuk janë avansuar në atë pikë që të mund të parashikojmë drejtimin e ndryshimeve.

Java: A duhet gjuhëtarët të bëjnë përpjekje në ndonjë mënyrë të ndikojnë në këtë? A mund të ndikojnë në zhvillimin e saj?

Friedman: Gjuhëtarët munden dhe nganjëherë ndikojnë në mënyrën e përdorimit të gjuhës standarde, për shembull duke dalë me mënyra më të arsyeshme dhe më të dobishme për organizimin e fjalorëve apo paraqitjen e gramatikës. Por zhvillimi i secilës gjuhë është tejet i ndërlikuar dhe në të marrin pjesë të gjithë përdoruesit e asaj gjuhe.



Më mahnit habitorja e shqipes

Java: Si ju lindi interesimi për gjuhën shqipe?

Friedman: Kam qenë i interesuar në gjuhët e Ballkanit për pjesën më të madhe të jetës sime, por jam frymëzuar që të fillojë të bëjë hapa konkret për të filluar mësimin e shqipes kur e zura mik Ali Kadrin, një shqipfolës, pjestar i grupit etnik në Ohër, Maqedoni, që e quan veten 'egjiptian'.

Java: Ju filluat të mësoni shqip para se të krijohej 'gjuha e njësuar'. Ku i filluat studimet dhe si? Sa ishte vështirë të studjohej shqipja?

Friedman: Shqip fillova të mësoj në Universitetin e Çikagos pasi u ktheva nga Maqedonia më 1972. Ndonëse ishin dy profesorë atje që flisnin shqip -- Eric Hamp (i cili tani është në pension por edhe më tej shumë aktiv në këtë fushë) dhe Kostas Kazazis (i cili vdiq nga fundi i 2002-tës) - nuk ekzistonin tekste të përshtatshme, ndërsa librat e referencave që të gjithë citonin më shumë se një formë në shumë paradigma. Një i huaj që fillon një gjuhë të re, e ka jashtëzakonisht vështirë të bëjë progres nëse nuk ekziston një sistem konsistent i studimit.

Java: Më pëlqeu udhëtimi juaj 'habitor' për të cilin treguat që kishit bërë para disa vitesh në Kosovë? Cili ishte qëllimi dhe përse 'habitor'?

Friedman: Në maj 2002 pata një varg ligjëratash në Universitetin e Prishtinës falë organizimit të mikut dhe kolegut tim Rexhep Ismaili dhe me përkrahjen e USIA-s. Kishim një ditë të lirë gjatë të cilës Rexhepi më çoi për të parë Kosovën jugperëndimore, përfshirë Prizrenin, Dragashin, Brodin, dhe Gjakovën. Me ne ishte edhe një koleg tjetër. Qëllimi i udhëtimit ishte të vizitonim disa vende që kurrë nuk i kisha parë (Dragashin dhe Brodin) dhe të vizitoja përsëri vendet që nuk i kisha parë për më shumë se njëzet vjet (Prizrenin dhe Gjakovën). Folëm vetëm shqip, tërë kohën. Gjithmonë më ka mahnitur mënyra habitore e shqipes, dhe kam shkruar shumë artikuj për këtë temë. Sa herë që dëgjoj dikë që përdor habitoren, e vërej atë dhe i kushtoj vëmendje kontekstit. Fundja, kur je gjuhëtar, të gjitha paraqitjet e gjuhës mund të ofrojnë material për studim. Në udhëtimin në fjalë, më la përshtypje habitorja e parë që miku im Rexhepi përdori atë ditë, dhe meqë po merrja shënime për udhëtimin vetëm sa për të regjistruar mendimet dhe përshtypjet e mia, vendosa të shënojë edhe të gjitha fjalitë habitore. Kur u ktheva në dhomën time atë natë, lexova shënimet dhe shkrova të gjitha fjalitë habitore në një vend. Pasi e bëra këtë, vërejta se ato së bashku përbënin një lloj rrëfimi të palidhur të udhëtimit. Përfundova duke i përdorur ato në një material që shkrova për dallimet tipologjike ndër kategori të ngjashme të foljes në gjuhët e ndryshme ballkanike. Poashtu shembujt i përdora gjatë paraqitjes sime në Ditën e Studimit të Gegërishtes, sepse habitorja është një shembull i një dukurie që është karakteristike për qendrën shqiptare kur krahasohet me periferitë. Me fjalë të tjera, habitorja përdoret nga gegërishtja dhe toskërishtja, por dialektet më jugore të toskërishtes (dhe diaspora para-otomane) nuk e kanë atë, ndërsa është shumë dobët e zhvilluar në gegërishten veriperëndimore. Ja shembujt:

Këtu gropat paskan nisë menjëherë. (duke iu referuar gjendjes së rrugëve)

Ah, këtu e paskan kufizuar. (shpejtësinë]

Paskan të drejtë. (kur pamë kthesat në rrugën malore)

Po rruga e mirë qenka.

Paskan lopë. (kur pamë lopë në rrugë)

Paskan nji shkollë.

Turqit qenkan. (për përkatësinë kombëtare të pikës së kontrollit të KFOR-it)

Livadhi qenka i bukur.

Paska nji teqe. (duke ecur përgjatë rruge)

Paskan zanat. (te tregu)

Qenka zona e bukur. (për rajonin e Dragashit)

Paska ujë mjaft.

Paskan bâ nji xhami të re.

Më ngadalë, se kontroll paska.

Ky paska parking.

Diçka paska ndodhur.



marrë nga Java

[AsgjëSikurDielli]

Me dhunë nuk mbrohet gjuha

Migjen Kelmendi

Nuk isha këndej dhe me vonesë e lexova nji artikull të nji gazetareje amatore se si po e (dez)informonte opinionin kosovar në gazetën Zëri, përmes artikullit “Përdhunuesit e gjuhës do të ndëshkohen me ligj”. Jo se nuk isha i informuem për iniciativën, sepse miqtë e mi në Tiranë me kishin marrë në telefon menjihere dhe më kishin tregue për nji iniciativë të nji dore pleqsh komunistë, të cilët kanë pësue nji teptisje iracionale atavizmash enverian, dhe në vend se me u ballafaque me fuqinë e argumentit kundër tanë atyne që e kontestojnë Standardin e vitit 1972, kërkojnë me u kapë për ‘alltia’ pushtetare.

Dikush duket se edhe i gëzohet kësaj dhune, ose ma mirë me thanë dëshire për me i dhunue tanë ata që mendojnë dhe e kuptojnë e perceptojnë ndryshe ate që ndër ne asht ba zakon me u quejt “Gjuhë Shqipe”, në vend se “Standard i Shqipes”.

Dhe, keqkuptimi i parë mbrenda kulturës sonë lind nga keqkuptimi i kësaj fjale – “Gjuha Shqipe”.

Çka queni ju “Gjuhë Shqipe”?

Ose ndoshta këte pyetje duhet me ja adresue tanë kulturës shqiptare, e cila në vend se me u mundue me e demokratizue dhe me e ba publike këte pyetje dhe çashtje përmes debateve dhe nji diskutimi publik, don me iu bind inciativave të dofarë pleqve të rrokatun që në mungesë argumentesh, mendojnë se me kamxhi e me allti munden me i zgjidhë problemet në gjuhë.

Po le t’i kthehemi pyetjes: Çka queni ju “Gjuhë Shqipe”?

Nëse Gjuhë Shqipe ju queni Standardin e vitit 1972 (sic!), mendoj se bani nji nga gabimet ma të mëdha që nji kulturë mundet me ia ba vetvetes, e nji gjuhëtar mundet me ia ba kredos së vet profesionale.

Nëse me ligj ju mendoni se mundeni me e heshtue e me e nemit Gjuhën Amtare të katër milionë shqiptarëve tjerë, të cilët rastësisht shqipen e kanë të nji tingëllime e shqiptimi tjetër, mendoj se jeni tue e ba nji nga dhunimet ma të mëdha që dikush mundet me ia ba këtyne njerëzve. Sepse, gjuha jemi na vetë. Ua ndalove atyne, neve, Gjuhën Amtare me ligj, ju automatikisht ua dhunoni nji nga të drejtata themelore njerëzore të tyne.

Por, nuk po due me u zgjatë, sepse iniciativa si e tillë duket joserioze dhe natyrisht se JAVA ka me e informue këte opinion thellësisht dhe thelbësisht për çkado që mundet me u shfaqë nga kjo iniciativë.

Por, argument ma të fuqishëm se sa të paargumentuem e fragjilë janë në mbrojtjen e Standardit të vitit 1972 jo vetëm këta pleq të rrokatun, por edhe tanë tjerët që me heshtje i kontribuojnë kësaj, flet bash kjo iniciativë, e cila nuk ngritë argumente për mbrojtje por – dhunë.

Po sa për dhunë, më duhet me ua kujtue, jo vetëm këtyne pleqve andej, por edhe të gjithë tjerëve që mendojnë se dhuna asht zgjidhja e kësaj çashtje, se Enveri ka vdekë, se ky nuk asht viti 1972, dhe se çfarëdo iniciative nuk ka me mbetë pa u ba shoshë nga pyetjet dhe argumentet e kundërta të nji opinioni qytetarësh.

Çfarëdo iniciative e cila kishte me qenë ligjore në esencë, mundet me u kuptue vetëm mbasi së pari të ishte deblokue dhe detabuizue Standardi i vitit 1972, të kishte pasue nji debat i gjanë me participimin e tanë njerëzve t’interesuem (jo vetëm gjuhëtarësh), dhe vetëm mbasi t’ishin ballafaque argumentet “pro” dhe “contra” në nji diskutim transparent publik. Dhe, mbas tanë kësaj, kur nga ai debat t’ishin emanue vendimet dhe t’ishte ekstraktue nji si projektligj (i cili po ashtu kishte me ju nënshtrue nji debati të gjanë) në mbrotje të asaj që kishim me e quejt jo “Gjuha Shqipe”, po “Standardi i Gjuhës Shqipe”, atëhere mundeni me thanë se kjo asht iniciativë demokratike në shërbim të përgjithshëm.

Kështu si u prezentue, kjo s’asht tjetër pos vagabondizëm i pleqve të rrokatun kaplue atavizmash enverian.

E ky standard i vitit 1972 s’ka shpëtim, veç vonim. Edhe nji argument shtesë jemi për këte asht – dhuna e kërkueme për me e mbrojtë standardin e vitit 1972!

[buna]

Se pari, nuk po kuptoj:ky Migjeni ka folur ne forum apo kete te sipermen e ka botuar gjekundi dhe krijuesi i temes e solli ketu! Do doja ta dija vertet.

Shoh me kureshtje debatet per gjuhen e sotme dhe per vitin 1972.Ky Migjeni na e quan Kongresin e Drejtshkrimit - atavizme.A ka harruar ky njeri se ky kongres qe nder arritjet e para, shkencore, te bazuara ne studime dhe qe eshte mbajtur ne vitin 72?Gjuha rritet.Se sa i permbush nevojat e sotme dihet.Dhe s'ka sesi t'i kerkojme vitit 72 te na mbaje akoma.Aq me teper qe ne ate periudhe bashkepunimi i gjuhetareve shqiptare qe pothuaj i paekzistueshem ( per shkak te kushteve politike).
C'u be, u be. Ti, si njeri modern dhe kerkues dil ne fushe te kerkimeve, bej studime dhe hidhi ne leter,parashtroja nje kongresi te vitit 2003 dhe nxirr perfundimet.Nuk te njoh personalisht se kush je dhe cfare ke bere, por me shqeteson fakti qe ngrihesh dhe flet pa bere perpjekje per te ndryshuar dicka.
Ah, vura re se shqipen e perdor mjaft mire dhe ne shkrimin tend varferohet gjuha(nuk pashe asnje perdorim te ri gramatikor ose cfaredo lloj pasurie).
Ktheje gishtin nga vetja dhe pyet: une c'po bej? Ath ke te drejte te kritikosh. Sidoqofte, jo te ofendosh, se tek e fundit historia njohu kongresin e 72 si arritje dhe akoma s'te ka njohur ty dhe arritjet e tua.Nese ke bere ndonje gje na le ta dime dhe te lavderojme vepren tende.Pse jo dhe t'i perulemi!
P.s Java je ti ASD?

[AsgjëSikurDielli]

Postuar më parë nga buna
P.s Java je ti ASD?

jo, une jam ASD, sic e verejte edhe vete ne fund te pyetjes.

[Rokeri]

SDO KOMENT KJO TEME
E SA PER MIGJEN KELMENDIN I CILI KINSA MUNDOHET TE FOLE GEGENISHT E NUK DI ASPAK JO TE FOLE GEGNISHT PO AS GEK NUK DI TE BEJ, DEL E SHKRUN NE ATE GAZETEN E TIJ PALIDHJE "JAVA" KINSE PO SHKRUJ GEGNISHT E ANEJ KNEJ.
SDO KOMENT PRAP PO THEM.
DIHET SE KU DUHET TA KETE VENDIN AI JAVIST
NUK DO E QUAJA NDRYSHE POS TRADHETARE TE KOMBIT SHQIPTARE.