Rudolf Marku

[BOKE]

Voyage out, Voyage in (Tri histori udhëtimesh)

Rudolf Marku

1.



Në vitin 1992 do shkoja për herë të parë në Suedi. Pasdreken e ditës para nisjes bëj gati valixhen. Dera troket. Është fqinji im që banon përballë. Më thotë se në shtëpinë e rudolf markutyre ndodhet mjeku i njohur S.B. i cili ka shprehur dëshirën që të më njohë. Fqinji im më fton për një vizitë në shtëpinë e tij. I them që do jetë vizita më e shkurtër nga të gjitha vizitat e tjera, ngase më duhet të bëhem gati për udhëtimin e nesërm. Në shtëpinë e fqinjit njihem dhe me doktorin S.B. të cilit i kërkoj ndjesë për mungesën e kohës. I them arsyen.



-Në Suedi?- më pyet ai. Më tregon se në Stockholm banon prej katër vitesh i vëllai, I.B. Më tregon historinë e të vëllait. I.B. ka qenë me studime në Moskë në vitin 1960. Pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, shteti shqiptar u kërkon studentëve që të kthehen menjëherë në atdhe. I.B. nuk pranon të kthehet. Të dy vëllezërit e humbasin komunikimin me njëri-tjetrin për më shumë se 30 vite. Mjeku, që jeton në Tiranë, ka marrë vesh rastësisht nga të tjerët se i vëllai i tij ka jetuar në Moskë, deri në kohën e Perestrojkës. Në vitin 1988, sapo kufijtë e Rusisë liberalizohen, arratiset për në Suedi. Është divorcuar nga gruaja e parë, ruse, dhe në Suedi doktori më thotë se ka dëgjuar se i vëllai i tij është martuar sërish, këtë herë me një suedeze, me të cilën ka një fëmijë. Kaq. Histori e trishtë shqiptarësh. Më prek historia që dëgjoj. Shqiptarët, këta fajtorë të përjetshëm të pa faj. Mjeku S.B. nxiton të ma kujtojë se nuk ka asnjë adresë të vëllait, asnjë numër telefoni, asnjë sinjal komunikimi. Thjesht ka dëgjuar se i vëllai, të cilin nuk e ka parë dhe të cilit as që ia ka ditur adresën për më tepër se 30 vite, jeton në Stockholm, dhe këtë histori ai e tregoi ngase unë i thashë se do shkoja ditën e nesërme në Suedi.

Është dita ime e tretë në Stockholm. Në orën pesë të pasdites, kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve suedezë më pret në një takim. Godina e Lidhjes nuk është larg nga hoteli im. Lë hotelin në orën 4:30. Më shoqëron një punonjës i ambasadës. Ecim në një pedonale kalldrëmi dhe flasim me zë të lartë. Përballë nesh, një kalimtar që ecën me një fëmijë përdore, ndalet, dhe na pyet në shqip.- Shqiptarë? –Po- i them. –Jam shkodran, dhe jetoj në Stockholm që prej katër vitesh, thotë ai. –Ke njerëz të afërm që jetojnë në Shqipëri? – e pyes. –Ah, thotë ai, kam vetëm një vëlla që jeton në Tiranë, të cilin nuk e kam parë që prej 30 vitesh. Është mjek.

Një dyshim i papritur më godet me forcë. A ka se si që rastësia të ketë kaq pushtet tek njerëzit? I them- Ti je I.B? Ai më sheh me dyshim që unë ia them emrin. Mundohem ta qetësoj duke i thënë se ai vetë ka arsye që të mos më besojë po t’i them që para nisjes sime i kam njohur të vëllanë, rastësisht, dhe ai më ka treguar historinë e tij. Mora adresën, numrin e telefonit. Të dy vëllezërit për herë të parë pas 32 vitesh u bashkuan më në fund vetëm e vetëm nga rastësia e takimi tonë. Ju lutem, kush mund të ma thotë përse dhe në bazë të cilit ligj, unë duhej ta takoja, në një qytet me 1.3 milion banorë, I.B.-në rastësisht, krejt rastësisht? Dhe po ashtu, në bazë të cilit ligj u desh që dy vëllezër të ndarë dhunshëm dhe në mënyrën më absurde për një kohë tepër të gjatë, të bashkoheshin nga një rastësi? Apo ndoshta nuk ishte fare rastësi?


2.

Është viti 1996. Ndodhem në Baku, kryeqyteti i Azerbajxhanit. Para se të nisesha, në shtëpinë time në Tiranë pat ardhur një i panjohur, burrë i shkuar në moshë, i ndrojtur, që ngjasonte më tepër me një mësues të zhubrosur fshati. Quhej S.Sk. Më pat kërkuar ndjesë që kish trokitur në derë pa më njohur. Më pat thënë se e kishte dëgjuar në Radio se do shkoja në Baku, dhe kësisoj kish ardhur të më besonte një sekret të jetës së vet. Në rininë e tij kishte studiuar në Baku për marinë ushtarake. Student, ishte njohur me një ruse të Azerbajxhanit, E. Petrovnën. Ishin martuar dhe prisnin fëmijën e parë, kur dhe erdh’ urdhri që ai të kthehej në Shqipëri. Qenë ndarë me lot në sy, duke besuar se së shpejti do të bashkoheshin prapë. Kishin kaluar 36 vite pa asnjë komunikim mes tyre. Asnjë letër, asnjë telefonatë. I pashpresë, S.Sk. qe martuar prapë dhe banonte në Durrës. Me martesën e dytë kishte dy fëmijë. As fëmijët dhe as gruaja shqiptare nuk dinin gjë për martesën e parë. Më tha se E. Petrovna nuk qe martuar kurrë. Vetëm tre muaj pas ikjes së tij kishte lindur djali i tyre, i cili vite më vonë do studionte elektronikë dhe do jetonte në Moskë, pa e njohur dhe pa e parë kurrë të atin e tij shqiptar. S.Sk. më tha: “Të lutem, përpiqu ta gjesh gruan time të parë”. Shpalosi nga një portofol i vjetër një copëz letre ku kishte të shkruar adresën dhe numrin e telefonit të E. Petrovnës. Më dha për ish-gruan e tij 104 dollarë amerikanë (që nuk bëheshin 110, as 120, merrej me mend se si i kishte mbledhur ato pak para!) dhe një letër të shkruar rusisht. I premtova, pa qenë i sigurt as vetë, se do bëja çmosin për ta gjetur E. Petrovnën.

Kur ia dhashë Spikerit të Parlamentit azerbajxhanas adresën dhe numrin e telefonit të E. Petrovnës, duke iu lutur që të më ndihmonte ta gjeja adresën, ai qeshi me të madhe. Që nga viti 1960, adresat kishin ndërruar të paktën nja 30 herë. Dhe po ashtu dhe numrat e telefonave. Megjithatë ai thirri një punonjësin e vet, duke i thënë: Merr makinën time dhe mos u kthe pa e gjetur këtë grua! U vumë në kërkim, duke u futur në rrugica dhe rrugëza të pafundme. Baku ishte aso kohe një qytet me një milion e gjysmë banorë. Buzë detit Kaspik, me ullinj që ishin sjellë nga Shqipëria e largët dhe që formonin një peizazh të ngjashëm me atë të Vlorës. Pas më tepër se gjysmë dite kërkimi, futemi në një kuadrat të zymtë apartamentesh, me fasada të rrjepura, me kazanë plehrash përreth. Një peizazh tepër i njohur për mua. Një grumbull fëmijësh luanin futboll me një top llastiku. Dolëm nga makina dhe pyetëm se mos rastësisht dikush e di se ku jeton një plakë ruse e quajtur E. Petrovna. Befas gjithë fëmijët e lanë lojën dhe na qarkuan duke na thënë një zëri: Ajo plaka që ka qenë e martuar me një shqiptar? E. Petrovna? Në katin e tretë, ja, aty….

Nuk e kam ndjerë veten më të emocionuar sesa kur trokita në derën e saj dhe i thashë se kam ardhur të sjell porosinë e S.Sk-it, ish të dashurit të saj, babait të fëmijës së saj. Ia dhashë letrën dhe paratë që m’i kishte dhënë me aq amanet S.Sk. Ajo filloi të qante me të madhe, dhe m’u desh të prisja një kohë të gjatë derisa ajo të merrte veten…

Kur u ktheva, i telefonova S.Sk. që të takoheshim. I dhashë letrën që E. Petrovna më dha për të. Të paktën dy njerëz që dikur ishin dashur në këtë Botë, qenë ribashkuar. Nuk më duket pak.

3.

Në qytetin e Lezhës, ku kam kaluar pjesën më të madhe të jetës sime, ka jetuar një grua gjermane e martuar me shqiptarin Ferdinand K. Ka qenë mike e shtëpisë sonë, ngaqë ime amë në Shkodër dhe Roza në Munich kishin pasë lindur në të njëjtën ditë, muaj e vit, dhe po ashtu ishin martuar në të njëjtën ditë, muaj e vit. Një rastësi që i kish bërë të dyja të ndjeheshin shumë të afërta me njëra-tjetrën. Familja e Rozës kishte lëvizur nga Bavaria në Kroaci, në atë pjesë të Kroacisë ku jetojnë bashkë kroatë, serbë, gjermanë, hungarezë, shqiptarë, hebrenj. Në vitin e fundit të gjimnazit, me klasën e saj bënë vizitën e parë në SHBA. Gjatë udhëtimit, në avulloren që shkon për në Nju Jork, ndodhet dhe një pasagjer me emrin Claudio Arran, pianist. Pianisti bie në dashuri keqas me Rozën dhe gjatë gjithë udhëtimit luan piano për t’i tërheqë vëmendjen asaj. Ajo, e re, e bukur, e mençur, për një trill të fatit e refuzon dorën e pianistit. Shumë vite më vonë do të mësojë se Claudio Arran, pianist kilian me banim në Gjermani e me vonë në Nju Jork, do të konsiderohej pianisti më i madh i të gjitha kohnave pas Liszt. Sapo kthehet nga Nju Jorku, bën një tjetër vizitë në qytetin e Dubrovnikut, ku dhe rastësisht takon një djalosh shkodran, Ferdinand K, kampion i kanoes në Kroaci, basketbollist i talentuar dhe pinjoll i një prej familjeve më të njohura të Shkodrës. Ferdinandi është gjatosh, elegant, sportiv e tepër tërheqës. Ka natyrën e një njeriu të mirë, gazmor, fisnik, aventurier, guximtar dhe shoqëror. Shqiptari e kishte bërë përnjëherë për vete gjermanen dinjitoze. Këtë radhë ishte ajo që binte marrëzisht në dashuri. Vendosën të jetonin në Dubrovnik, në shtëpinë e Kakarriqëve, një shtëpi dominuese në qytetin kroat. Jemi andej nga viti 1943. Së bashku me Ferdinandin bëjnë një vizitë në Berlin, tek e motra e Rozës. Pas dy muajsh, tek kthehen në Dubrovnik, e gjejnë shtëpinë e tyre të kthyer në gërmadhë gjatë bombardimit të qytetit. Vendosen përkohësisht në shtëpinë e prindërve të Rozës. Më vonë Ferdinandi ngul këmbë që të shkojnë në vendin më të sigurt në të gjithë Europën, në Shqipëri, në Shkodër. Nëse qytetet e Europës digjeshin, nëse shtetet e Europës përgjakeshin, ishte një vend larg nga lufta dhe marrëzitë e luftës, dhe ky vend ishte Shqipëria. Me këtë ëndërr vijnë e vendosen në Shkodër, në shtëpinë e madhe të Kakarriqëve që kishte dhe kopshtin më të pasur me trandafila në të gjithë Ballkanin. Mendohej se një i afërm i Ferdinandit, sa herë që kthehej nga udhëtimet e tij nëpër botë, sillte lule, për t’i mbjellë në kopsht… Rozës i mjaftonte përkujdesja për lulet që të ndjehej në Parajsë…Por nuk kaluan shumë ditë që Roza e Ferdinandi të përziheshin brutalisht nga Parajsa. Vendosja e komunistëve në pushtet sjell dhe rrokopajën e Rozës e të Ferdinandit. Ky i fundit jo vetëm që është biri i një familjeje të pasur, por ka patur paturpësinë që t’i shfaqë haptazi “simpatitë” për nazizmin, duke u martuar me një gjermane. Internohen ne Lezhë. Nuk vonon e arrestohet, duke u akuzuar se ka përdorur një radio te zakonshme shtëpie si radio marrëse-dhënëse për të komunikuar me agjenturat e huaja. Dënohet si agjent, si spiun gjerman, si borgjez e si bashkëpunëtor i Imperializmit botnor. Nuk kanë fëmijë. Roza ka shtetësi gjermane. E motra i shkruan nga Berlini që të kthehet në Gjermani. I thotë se ka biseduar me Qendrën e Kryqit të Kuq në Zvicër dhe çdo gjë është në përfundim. Duhet vetëm një kërkesë e saj me shkrim. Por Roza ka një plan tjetër: është e vendosur që të presë, derisa Ferdinandi të lirohet nga burgu. 35 vjet pritje. 15 vjet më shumë nga Penelopa e Odisesë. Roza bëhet pjesë e jetës së përditshme të qytetit të vogël provincial. E mbaj mend në tregun e së dielës: njerëzit blinin pula, rosa, pata, duke i mbajtë të gjalla nga këmbët e lidhura, me kokën poshtë. Dhe Roza i ndalte blerësit e panjohur e u thoshte: Të lutem, a mundesh ta mbash të gjorën me kokën lart, që të mos torturohet? Njerëzit e shihnin të çuditur këtë grua të çmendur, që gjente kohë për t’ua qarë hallin shpendëve, por ngase ishte e huaj, bënin pikërisht ashtu siç u thonte. Të paktën për disa metra, derisa Roza të mos i shihte. Ajo filloi të fliste me pemët, me lulet. Ndalej dhe i thoshte një trandafili buzë rruge: Shiko sa e bukur që qenke! Dhe nuk e çan kokën për asgjë në këtë botë. Zemërohesh me fëmijët që këpusnin degët e pemëve a lulet. Sepse i konsideronte qenie të gjalla…



Për të mposhtur vetminë, vendos të adaptojë një fëmijë në Befotrof. Shumë vite më vonë më ka treguar se si pat shkuar në shtëpinë e fëmijëve dhe se si, tek ecte përmes rreshtit të shtretërve, kish ndier se një foshnjë e shikonte me aq forcë, me aq këmbëngulje, sa e kish ndier fizikisht pas kurrizit shikimin e saj. U kthye dhe pa foshnjën që tashmë kish zgjatur krahët drejt saj. E merr në krahë. Shumë e shumë vite më pas, do të marr vesh një ironi tjetër të fatit: Foshnja e adaptuar nga Roza, për të cilën gjermania e anatemuar do kujdesej gjithë jetën e saj, një engjëll i pafajshëm, është fëmija i paligjshëm i njërit prej Presidentëve të radhës në Shqipërinë e viteve pas 1992.



Rozës i duhet të mbijetojë. I japin të drejtën që të punojë në Fermën e qytetit. Pasi punon 12 orë në ditë, i japin 20 lekë të vjetra. Aq sa të blejë gjysmë buke në ditë. Mëma ime e shumë njerëz të tjerë e ftojnë fshehurazi në shtëpitë e tyre. Dhe mua më kujtohet se sa e kujdesshme ishte Roza që të mos i fuste në siklet njerëzit, që e donin. Sepse e dinte se edhe një përshëndetje me kokë në adresën e saj, do interpretohej si simpati për armikun e klasës. E shmangte shikimin nga njerëzit që donin ta përshëndesnin, u shmangej njerëzve që donin të ndaleshin e të flisnin me të. Më ka treguar se mes njerëzve që e ndihmonin fshehurazi kishte dhe komunistë. P.sh., një grua nga Ishulli i Lezhës, sekretare Partie, të cilën Roza e pat bindur që të shkonte fshehurazi së bashku në Kishën e Laçit. Roza për t’u lutur për Ferdinandin, e sekretarja e Partisë për t’iu lutur Shna Ndout që të bëhej nënë… Rrallë herë shkon në Tiranë, sa për të marrë fshehurazi ndonjë libër gjermanisht nga një mik i saj, që quhej Robert Shvarc…Udhëtimet e tjera i bën në karrocerinë e kamionëve që transportojnë zhavorr. Janë makinat e vetme që ndihmojnë të afërmit e të burgosurve për të vizituar njerëzit e tyre në burgjet e Spaçit a të Burrelit. Dhe kështu kalonin vitet, ditët, orët, minutat e sekondat.



Në vitin 1990 shkova për t’i bërë një vizitë Rozës, ngase më treguan se Ferdinandi ish liruar nga burgu. I gjeta të dy, dhe ishte ndër pamjet më prekëse që kam pare në jetën time. Ishte pamja e një çifti adoleshentësh të dashuruar për herë të parë. Ferdinandi, shpërblimi i pritjes së saj 30 vjeçare, ishte një skelet i vërtetë njerëzor. Por Roza ishte gruaja më e lumtur që kam parë në jetën time. Të kapur shtrëngueshëm për duarsh, sikur të kishin frikë se do t’i ndanin nga njëri-tjetri prapë. Me sytë që u shkëlqenin nga lumturia. Ferdinandi më tregoi se si kishin dashur ta vrisnin, jo në burgun e Spaçit, por në një nga dhomat e Hotelit Tirana, 15-katëshit, në qendër të Tiranës. Në vitin 1990. Sigurimi i shtetit e kishte intervistuar disa ditë, pasi ishte liruar nga burgu. Në hotel Tirana. Hetuesit, djem të rinj, me siguri me karrierë të lavdishme në ditët e sotme, avokatë a gjykatës të lartë, e kishin kërcënuar se do ta hidhnin nga kati i dymbëdhjetë. Pastaj e kishin kërcënuar me revolver se do ta vrisnin. E kishin rrahur atë, një plak 75 vjeçar, duke i thënë se do t’i kishte pas gjithë jetën.



Pas kësaj kishin vendosur të iknin njëherë e përgjithmonë nga Shqipëria. Ndoshta ky kishte qenë edhe qëllimi i kërcënimit të fundit: ta detyronin që ta linte Shqipërinë. Nuk i detyronin të pafajshmit. Me Rozën kishin vendosur të shkonin në Kroaci. Në Zagreb… Dhe kështu bënë.



Kam biseduar me ta në telefon gjatë gjithë këtyre viteve. Roza ndihmonte shqiptarët kudo që i ndeshte. Në televizionin kombëtar kroat pat dhënë një intervistë prekëse rreth jetës së saj, aq sa shumë dëgjues merrnin studion në telefon për ta përshëndetur. Njerëzve u bënte përshtypje se si kjo grua, që kish kaluar përmes Ferrit, fliste fjalë të mira për shqiptarët. Si, edhe pse jeta jote është rrënuar në Shqipëri? E gjithë jeta jote, fillim e mbarim?



Në vitin 1997, më 31 janar, ndodhet në Vjenë. Ka ardhur me kursimet e pensionit të saj. Merr një taksi dhe e porosit shoferin që ta çojë në Zentralfriedhof. Shoferi preket nga adresa e Varrezave dhe mendon se gruaja plakë ka ardhë që të bëjë vizitë në varret e njerëzve te vet. Të pres këtu, dhe kthimin e ke pa pagesë, i thotë shoferi i taksisë. Roza kthehet pas gjysmë ore, dhe hypën përsëri në të njëjtën taksi. Burri? e pyet me kujdes shoferi. Jo, i thotë Roza. Kam ardhë nga Zagrebi veç për të vënë lule në varrin e Schubertit. Sot është 200 vjetori i lindjes se tij. Simfonia e Pambaruar e tij është muzika që më pëlqen më shumë nga çdo gjë tjetër. Dhe është e pambaruar, siç është dhe vetë jeta. Në Zagreb, një grup grash kroate zgjidhen për të marrë pjesë në një audiencë speciale me Papën Gjon Pali i Dytë. Më tregon Roza: ishim 20 gra gjithsej. Zonjat nga Zagrebi ishin veshur sikur të shkonin në një ballo nga ato që përshkruan Tolstoj. Papa na priti në dhomën e tij private. Filloi të thoshte se sa e rëndësishme është që të falim. Dhe zonjat e Zagrebit, që nuk kishin vuajtur kurrë në jetën e tyre, tundnin kokat duke pohuar, po, po, të falim. Veç unë nuk pohoja, as me krye e as me fjalë. Derisa shikimi im u kryqëzua me shikimin e Papës. Dhe ai e kuptoi përnjëherë se çfarë thoshte shikimi im: ti e ke të lehtë t’u flasësh këtyre grave për faljen, sepse ato nuk kanë kaluar përmes ferrit ku kam kaluar unë…Në mbarim të audiencës, tek po dilinim, Papa më ndali veçmas e më tha: Falja u përket fitimtarëve të shpirtit. Në vitin 2004 një telefonatë nga Zagrebi më njofton se Ferdinandi vdiq. Ishte Roza që qante me dënesë në telefon. Po atë vit, vendosëm që të shkojmë për pushime në Kroaci, që të takonim Rozën. Ajo erdhi me tren nga Zagrebi në Fiume (Rjeka). I kisha thënë të më priste në stacionin e trenit. E gjeta tek bisedonte me një grua. Sapo më pa, filloi të qante. Nuk jam e përgatitur të vdes, më tha. Kam aq shumë dëshirë të jetoj. Fëmijët tanë u mrekulluan me Rozën, po aq sa ç’isha mrekulluar dhe unë në moshën e tyre, kur e kisha takuar për herë të parë. Në ditën e nesërme bëmë një udhëtim me varkë, duke qarkuar ishujt e Brionit. Bashkë me ne ishin dhe dy çifte austriakësh. Një burrë e një grua, të sapomartuar, vështronin gjithë kohën njëri-tjetrin. Në mbrëmje Roza më tha: Ti kujton se ishujt e Brionit më mrekulluan? Ajo që më mrekulloi më shumë se ishujt qe vështrimi gjithë dashuri i atij çiftit austriak! O Zot, sa shumë dashuri që kishte në shikimet e tyre. Dhe gjatë gjithë kohës pyesja veten- Nga vjen gjithë kjo dashuri? Kush e sjell tek ne? Kur u ndamë, e dinim të dy se ishte hera e fundit që shiheshim. Në stacionin e Fiumes, tek ndaheshim, më tha prapë: Më vjen keq që nuk jam e përgatitur të vdes. Disa ditë më vonë, në Londër, mora një kartolinë nga Roza. Kartolina tregon një ishull të vockël, që qarkohet i gjithi nga një shkëmb i vetëm. Roza më shkruan: Ky shkëmb nuk po e çaka kryet as për diellin e as për ernat, as për detin e as për njerëzit! Ishin fjalët e fundit që do lexoja nga Roza. As dhe një muaj më vonë, një letër tjetër që vjen nga Shqipëria, më thotë se Roza vdiq. Letrën e shkruan vajza e saj e adaptuar. Më falenderon që e kam dashur deri në ditën e fundit. Kurse unë kujtohem se asnjëherë nuk e kam ditur mbiemrin e saj të vajzërisë!

Mapo