Planifikimi urbanistik i qëndrës së Tiranës

[liliella]

Intelektualet dhe pushteti E Enjte, 27 Janar 2005
Nga Fatos Lubonja

Duke komentuar shkrimin tim mbi polifemin e Tiranes, vecanerisht ate pjesen ku them, duke ironizuar kondicionin e kategorise sime, se, teksa shkruaj, ndjehem si ata avokatet e kohes se komunizmit qe deri andej nga mesi i viteve '60-te lejoheshin te benin sikur benin profesionin, formalisht, pasi tashme vendimi per denimin e viktimes ishte marre, nje i njohur me tha: ti je me keq akoma se ata avokatet. - Pse, si jam, sipas teje, - e pyeta. - Ti - me tha - je si ata kundershtaret e denimit me vdekje ne Amerike, qe manifestojne ne kangjellat e jashtme te vendit te ekzekutimit me nga nje pankarte ne dore, nderkohe qe i denuari atje brenda eshte duke u ekzekutuar. Qendren historike tanime e ka marre lumi, kurse ti tund pankarten te Xhamija dhe Sahati.

Ne fillim me erdhi per te nenqeshur me krahasimin, qe m'u duk me i goditur se ai i imi me avokatin, sepse e tregonte edhe me fort pafuqine intelektuale per te ndryshuar nje vendim pushtetar. Por, pastaj, duke menduar me gjate, arrita ne perfundimin se ai nuk kishte te drejte, se kishte nje dallim te madh midis avokateve te kohes se Hoxhes qe dilnin formalisht ne gjyq te benin profesionin dhe atyre qe dalin e protestojne sot ne Amerike kunder denimit me vdekje, nderkohe qe i denuari po shkrumohet nen tensionin e larte te karrikes elektrike.

Ka disa dallime thelbesore, sipas meje, ne kondicionin e ketyre dy paleve. Por, pike se pari, per ta zhvilluar krahasimin, le le te ve ne dukje se me figuren "avokatet e kohes se Hoxhes" do te kem parasysh ne kete shkrim kategorine e tere atyre profesionisteve qe jetuan per buken e gojes ne regjimin e Hoxhes pavaresisht se nuk e donin ate dhe pavaresisht se bindjet e tyre ishin krejt te kunderta nga ato cka benin. Ata te pafuqishem ndaj pushtetit qe varionin qe nga te heshturit qe te thoshin privatisht: nuk ke ci ben, keshtu jane keto pune, do te hame edhe ne nje cope buke, kemi edhe ne kalamaj per te ushqyer, - e me kete pandehnin se i largoheshin pergjegjesise per ate qe i ndodhte vendit - e deri tek ata qe detyroheshin edhe t'i kendonin publikisht mesimeve te partise dhe te udheheqesit te lavdishem. Kam parasysh pra me shume nje kondicion intelektual qe pandehem se e kapercyem me 1991, por qe e pame dhe po e shohim te rikthehet ne forma te tjera "ikjeje nga liria" ne kohen
postkomuniste. Pas artikullit "Disa mendime mbi qikllopin e Tiranes" kane qene tronditese per mua disa telefonata te nje numri arkitektesh dhe intelektualesh qe, duke me mbeshtetur idete e artikullit, me kane thene: nese do materiale eja te t'i japim, e qe, kur u jam pergjegjur: nuk kam nevoje per informacionet tuaja, por per zerin tuaj publik, me jane pergjegjur pak a shume me frazen: ti dashke t'i heqim vetes buken e gojes.

* * *

E pra, per te ardhur tek dallimi midis "avokateve te kohes se Hoxhes" te sotem dhe manifestuesve kunder denimit me vdekje do te thoja se ka disa dallime thelbesore midis tyre, qe kane te bejne se paku me tre gjera qe percaktojne edhe kondicionin e individit ne nje shoqeri: se pari me raportin e tyre me pushtetin; se dyti me raportin e tyre me te ardhmen dhe se treti me raportet te tyre sociale.

Dua te them se manifestuesit kunder denimit me vdekje, qe shkojne te protestojne perpara kangjellave te pushtetit ne SHBA, edhepse e dine se nuk mund ta ndalojne aktin qe po kryen pushteti, se pari nuk jane te nenshtruar ndaj pushtetit, se dyti kane shpresen dhe besimin se lufta e tyre nuk do te shkoje kot sepse, nese nuk shpetojne dot nje te denuar me vdekje sot do te shpetojne shume te tjere ne te ardhmen, pra nese nuk fitojne te tashmen do te fitojne te ardhmen dhe pikerisht ky mosnenshtrim, ky besim dhe kjo shprese u jep force te ndersjellte per tu bashkuar e per tu ndjere me te forte nepermjet krijimit te dimensionit te tyre social.

Kurse shumica e profesionisteve qe figurativisht i quajta "avokatet e kohes se Hoxhes" kane: se pari, nje raport nenshtrimi ne mos bashkepunimi me pushtetin e mafjes qe sundon vendin; se dyti, bash ky nenshtrim i ben te kene mungese besimi dhe shprese ndaj te ardhmes, e, se treti, shprishja morale e shkaktuar nga nenshtrimi dhe mungesa e shpreses i ben tu mungoje edhe dimensioni i trete, ai social, i bashkimit me njeri tjetrin ne emer te nje ideali te perbashket. Edhepse nje pjese mund te duken se jashtmi se e bejne punen e tyre te avokatise, ne thelb me kujtojne shkrimin e nje miku tim ish i burgosur, i cili, duke perifrazuar Platonin, i paraqet ata duke lene kete testament: "Falenderoj Zotin qe me beri barbar dhe jo grek, qe me beri skllav dhe jo te lire dhe qe jetova ne shekullin e Kokedhimes." (N. Borici: Helmimi i Sokratit dhe te gjallet ne Tirane.)

Pra ajo cka dramatiksht mungon tek shumica e profesionisteve shqiptare jane dimensioni i mosnenshtrimit, i besimit ne bindjet se e ardhmja i perket atyre si dhe i aftesise per tu bere bashke ne emer te ketyre bindjeve. Edhe ne rastet kur nuk mungon dimensioni i mosnenshtrimit mungojne dukshem dy dimensionet e tjera, vecanerisht kur ke parasysh se sa investohet nga pushteti per shkaterrimin e ketyre dy dimensioneve nepermjet korruptimit te intelektualeve, qe nga blerja e heshtjes se tyre e deri duke arritur te behen te japin "porosira" (lexo kercenime mafjoze) sic ishte ajo qe me jepej nepermjet nje pseudoarkitekti ne gazeten Shekulli te djeshme: "porosia e fundit...: kontrollo ciften para se te dalesh per gjah, se, mesa duket, susten e sigureses e ke te konsumuar; mos te te plase ndonje dite ne dore!". Sepse, tek e fundit, ky kondicion i shumices se intelektualeve te sotem ne raport me pushtetin nuk eshte nje ceshtje individesh, me heroike apo me frikacake, me te felliqte apo me pak
te felliqte, por nje fenomen politik dhe social ashtu si mafja.

* * *

Ne kontekstin e ketij fenomeni qe kushtezon gjendjen e shumices se profesionisteve shqiptare (nuk eshte lapsus qe here i quaj profesioniste e here guxoj t'i quaj intelektuale), raportin e tyre me pushtetin e parase se piset dhe politikes se piset nuk mund te mos na terheqin vemendjen levizjet e fundit te afrimit te nje grupi intelektualesh ne krah te PD, cka e ka rihapur edhe nje here ceshtjen e raportit te intelektualeve me pushtetin me gjithe problematiken qe ajo ngerthen sa ne rrafshin teorik aq edhe ne rrafshin e pervojave te deritanishme.

Me se pari, nxitoj te them se duke pasur parasysh vrasjen dramatike qe i ka bere shpreses ky pushtet eshte per tu inkurajuar cdo levizje e re qe leshon mesazhin e nevojes per ringjallje te shpreses, nepermjet prurjes ne politike te me shume moraliteti, profesionalizmi, frymezimi dhe energjie intelektuale. Por, pikerisht ne kuadrin e inkurajimit te ketij afrimi dhe bashkepunimi ne te mire te ndryshimit, mendoj se eshte me vend te vihen ne dukje disa probleme qe lidhen me angazhimin e intelektualeve ne krah te partive e pushtetit politik qe, po qe se do te kiheshin parasysh, them se do ta benin me te efektshem kete bashkepunim.

* * *

Sipas meje problemi kryesor qe ka vendi yne nuk lidhet ashtu dhe aq me mungesen e ideve apo me mosnjohjen e problemeve, madje as edhe me mungesen e njohjes se rrugeve per zgjidhjen e tyre, tek e fundit, pra, me mungesen e profesionalizmit. Problemi kryesor qe ka vendi yne persa i perket raportit te intelektualeve me pushtetin eshte etik, ai ka te beje me raportin e mbrapshte midis moralit dhe pushtetit, midis moralit dhe biznesit, midis moralit dhe profesionalizmit. Ky raport i mbrapshte ka bere qe etika, e per pasoje te drejtat e dinjiteti njerezor, te mbeten te burgosur dhe te neperkembur ne kurthin e nje regjimi qe mbahet me kembe pikerisht ne saje te korruptimin moral dhe material te njerezve duke tjetersuar, kesisoj, edhe cdo lloj profesionalizmi, demokracie dhe zhvillimi. Them se kjo gje eshte e njohur per te gjithe dhe nuk mungon, po ashtu, njohja teorike e rrugeve per ta cliruar moralin dhe dinjitetin jo vetem te intelektualve, por edhe te tere njerezve ne vend, nga burgu ku
e kane futur. Ide te tilla si nevoja e eliminimit te konfliktit te interesve, e venies ne pune te prokurorise e te drejtesise e te hallkave shteterore qe te cojne tek ato, transparenca, ndryshimi i shume ligjeve etj., etj., qe jane te lidhura direkt me ndryshimin qe kerkojme, njihen mire nga te gjithe. Prandaj pyetja qe shtrohet eshte: cfare mund te sjelle me shume angazhimi ne politike i intelektualeve te rinj, me te afte e me te pergatitur, per kete ndryshim? Kjo pyetje behet edhe me e mprehte kur kemi parasysh se nuk mungojne ne institucione te ndryshme tonat njerez te afte te shoqerise civile apo qe kane studiuar jashte qe jane po ashtu edhe te rinj, me nje apo disa gjuhe te huaja, te cilet, per fat te keq, i kemi pare, ke me heret e ke me vone, ne kondicionin e "avokateve te kohes se Hoxhes", ate te te heshturit apo te te nenshtruarit, ne mos, me keq akoma, te te korruptuarit.

Prandaj nuk mund te mos te te linde dyshimi: mos valle edhe kete afrim te intelektualeve drejt nje force politike duhet ta shohim si perseritje te modelit te vjeter: ate te inteletkualit qe, duke u ndjere i pafuqishem, i pambrojtur madje edhe i kercenuar ekonomikisht, apo i tunduar nga pushteti dhe paraja, kerkon ta zgjidhe gjendjen e tij duke u futur ne ombrellen e pushtetit politik. Sepse, fatkeqesisht, pervoja ka treguar se nje pjese e mire tek ne aftesine profesionale nuk e shohin si nje investim te madh, ate me te shenjtin, te pashitshmin, por si nje mundesi per te rritur cmimin e shitjes se vetes ne kembim te pushtetit dhe parase. Shembulli i arkitekteve qe kane shkaterruar dhe po shkaterrojne Tiranen pa u vene emrin e autoresise, dmth. te krenarise profesionale, shumices se shemtirave qe kane projektuar e po projektojne, ashtu si ai i atyre kolegeve te tyre qe, perseri ne emer te pushtetit dhe parase, kane projektuar e po projektojne te shkaterrojne bregdetin, e pyje, e
lumenj, e monumente kulture, duke preferuar te mbeten anonime si profesioniste, e, nga ana tjeter, duke na thene ne te tjereve ju nuk keni te drejte te flisni se nuk jeni te profesionit, eshte vetem nje pjese e ketij mjerimi te madh intelektual.

Kunderpergjigja me e mencur ndaj kesaj pyetjeje eshte ajo sipas se ciles pushteti te jep edhe mundesi per te ndryshuar realitetin prandaj dhe angazhimi i ketyre intelektualeve eshte i nevojshem po qe se ata do te luftojne sinqerisht per ato qe premtojne.

E perseris edhe nje here se, duke pare gjendjen e pashprese, nuk mund te kem zemer t'i kundervihem atyre intelektualeve qe i jane afruar forcave politike kur me japin kete argument. Por perseri duke iu referuar pervojes se te kaluares dhe po ashtu filozofise time, (sartriane), mbi angazhimin intelektual, sipas se ciles intelektuali i angazhuar ndryshon nga militanti partiak ne ate se ai ruan qendrimin kritik ndaj pushtetit, ruan te drejten per te zbritur nga anija kur e sheh se ajo po iken ne rruge te shtrember, e po ashtu se eshte e veshtire ne mos e pamundur te punosh njeheresh per pushtetin e se tashmes dhe idealet e se ardhmen, po i rikthehem edhe nje here problematikes qe gjej tek kjo levizje dhe ne pergjithesi tek raporti i intelektualve tane me pushtetin.

Kur flitet per raportin e moralit me profesionalizmin nuk mund te mohoet se njerez me te ditur mund te sjellin me shume pergjegjshmeri sesa njerez te paafte qe jo rralle i futen aventures se abuzimit jo vetem per shkak mungese moraliteti, por edhe per shkak injorance dhe moslargpamesie. Psh., nje arkitekt apo urbanist qe e njeh shume mire kete art e ka shume me te veshtire ta shkele ate sesa nje qe kujton se mjafton te kesh nje shesh ndertimi dhe para per te projektuar. E, ne kete kontekst, eshte pozitive thirrja e njerezve te afte, me dinjiteti profesional, ne politike. Por, megjithate, sipas meje, ne kete vend mbetet prioritar problemi i neperkembes se kualifikimit, te inteligjences dhe te dinjitetit profesional nga arroganca dhe babezia e pushtetetarit - qofte ky pushtetari jashte intelektualit apo brenda vete ketij. Prandaj, e perseris, problemi kryesor i yni eshte ai i mungeses se moralitetit me shume sesa problemi i mungesese se profesionalitetit. Edhe vete thirrja e njerezve
te rinj nga PD-ja me shume sesa ceshtje profesionalizmi, sikurse u reklamua, me duket se eshte ceshtje e paraqitjes se figurave te pakonsumuara moralisht. Dhe s'ka asgje te keqe gjer ketu, por prap nuk mund te mos mendoj se pak gje mund te sjelle me shume duke u angazhuar direkt ne politike nje intelektual i zoti, nese politikanet qe e therresin sot ate te militoje ne parti, apo te jete prezent ne mbledhjet e tyre, do te respektonin gjate aktivitetit te tyre ekzekutiv, fushe ne te cilen ndoshta mund te kene edhe me shume talent, idete e intelektualit te botuara apo te kerkuara si keshille. Prandaj nuk mund te mos ngresh pikepyetjen paralajmeruese se mos kerkojne te na paraqisin figura te reja intelektuale per te lyer kemben me miell me ta, e per te na e hedhur edhe nje here.

Gjithe ne kete kontekst, pa iu kundervene afrimit te intelektualeve prane disa figurave qe ne te kaluaren nuk kane treguar se i respektojne ata, dua, megjithate, te theksoj se me etike profesionale, duhet te kemi parasysh edhe forcen morale per t'i mbrojtur bindjet dhe idete tona, kur te vije puna per tu ndeshur me presionet qe mund te vijne sa nga autoritarizmat e personave ne krye te institucioneve tona te ngritura sipas nje jerarkie tmerresisht piramidale, aq edhe nga sistemi i pushtetit te korrupsionit - apo edhe nga pushtetari apo skllavi brenda vetes sone. Me konkretisht, duke iu referuar PD, psh., ceshtja shtrohet: sa kurajo qytetare do te kene intelektualet e thirrur per t'i thene "nuk mendoj keshtu si ti" Sali Berishes kur te mos jene dakort me ndonje ide te tij? Dhe, me thelle akoma, sa korajo do te kene t'i thone jo pushtatarit brenda vetes e te heqin dore nga pushteti kur e shohin se ky nuk mund te mbahet vecse duke tradhetuar bindjet e tyre? Pervoja ka treguar se ky nuk
eshte vetem problem i Sali Berishes, i cili nuk di se sa e ka parasysh faktin qe, nese i rendon per keq e kaluara, nje nga peshat me te renda eshte pikerisht ajo pjese e se kaluares se tij qe e tregoi te paafte per te bashkjetuar e punuar si i barabarte me intelektualet e shumte qe e mbeshteten ne krye te heres PD-ne e po ashtu per t'i thene "ndal!" pushtatarit brenda vetes. Sic kam shkruar edhe here tjeter ky eshte problem i thuajse cdo institucioni, pasi eshte fenomen kulturor. Sot rezulton se ka mjaft te rinj qe kane mbaruar jashte shtetit e punojne ne institucionet tona te pushtetit qendror apo lokal, por qe, megjithate, nuk kane as kurajon minimale per t'iu kundervene shefit kur mendojne se ky nuk ka te drejte. Aq me pak i kam pare keta "te rinj" ne gjendje per t'iu kundervene atij qe duam te ndryshojme: pushtetit te parase, te korrupsionit. Dhe ndoshta edhe me pak per t'iu kundervene pushtetarit apo skllavit brenda vetes.

Mendoj se keto ceshtje etike jane per tu pasur fort parasysh nese vertet kerkojme te ndryshojne dicka ne kete vend. Tek e fundit historia e marredhenieve te profesionisteve tane me pushtetin ka qene histori e kthimit te tyre ne sherbetore te nenshtruar, ne persoses te artit te skllavit: genjeshtres; dhe ajo cka duhet te ndryshojme eshte pikerisht kjo histori. Ne thelbin e vet kjo eshte lufta per te mundur ate qe Michel Foucault e quan "armiku madhor", "kundershtari strategjik": fashizmi "jo vetem ai historik i Hitlerit dhe Musolinit [...], por edhe fashizmi qe eshte tek te gjithe ne, qe s'i shqitet mendjes dhe sjelljeve tona te perditeshme. Fashizmi qe na ben ta duam pushtetin, qe na ben qe edhe vete ne te gjakojme per ate qe na dominon dhe na shfrytezon." (Michel Foucault, Parathenie e librit te Gilles Deleuse dhe Felix Guatari "Anti Edipi: kapitalizem dhe skicofreni").

[liliella]

KOMENTI

Rreziqet si gazetar dhe si "urbanist" nën hijen e
"Ciklopit" të Tiranës

Mero Baze

Në historinë e këtyre 15 viteve të shtypit pluralist
shqiptar, për gazetarët, rreziqet nuk kanë qenë
gjithnjë të njëjta. Në vitin 1991, më 1993, më 1996,
më 1997, më 2000 dhe më 2005, ato kanë ndryshuar në
varësi të dominimit të së keqes në shoqëri dhe të
përkushtimit të gazetarëve për ta kryer misionin e
tyre. Në fillim ata kanë pasë rreziqe nga kasta e
vjetër komuniste, pastaj nga administrata e re e
pushtetit, për shkak të kritikave për korrupsion, më
pas nga mafia e piramidave, më 1997 nga bandat e
rrugës, më 2000 nga blerja e shtypit e kështu me
radhë. Së paku këto dy vitet e fundit tregu shqiptar
dominohet nga ajo që quhet mafia e ndërtimeve. Ajo
është sunduesja kryesore në vend, pasi ka shtrirë
rrënjët e saj në shtyp, politikë dhe, në të gjitha
rastet, në pushtet. Duke qenë kjo e keqja aktuale e
vendit, edhe rreziku aktual për shtypin dhe gazetarët
kurajozë, vjen prej saj. Testi real për të kuptuar sa
i lirë është një gazetar sot të shkruajë, është të
provojë të prekë mafian e ndërtimeve. Një fjalë tha
Kreshnik Spahiu në Kongresin amerikan dhe u bënë
fletërrufe për të në disa televizione ndërtuesish. Kjo
mafie po mbetet e paprekur në Shqipëri jo vetëm nga
fakti se ajo ka pushtuar shtypin ku 80 për qind e
gazetave dhe televizioneve janë njëkohësisht dhe
ndërtues, por mbi të gjitha nga fakti se pika lidhëse
e kësaj mafie mes shtypit dhe politikës, është një
figurë "popullore" në vend që quhet Edi Rama. Duke
qenë nyja gordiane që lidh shtypin e ndërtuesve me
pushtetin politik, ky njeri është bërë, jo vetëm
pronar real i Tiranës, por mbikëqyrës i debatit publik
mbi Tiranën dhe fatin e saj.
Para disa kohësh u shua papritur një arkitekt i njohur
i Tiranës, njeri i afërt i Edi Ramës, por me shumë
integritet profesional. Ai vdiq papritur në një
tavolinë duke nxjerrë shkumë nga goja, ndërsa
simptomat e sëmundjes për të cilën u tha se vdiq, nuk
përputhen shumë me shenjat. Në të gjitha rastet,
shtypi i kronikës së zezë shqiptare, që merret edhe me
puçrat që ka pasur në kofshë Manush Myftiu, apo me
ushqimet që hante Petrit Dumja, do ta kishte të bërë
të madhe vdekjen e dyshimtë të tij. Asnjë fjalë nuk u
shkrua. As unë në gazetë nuk shkrova, se nuk doja të
lëndoja të afërmit e tij me paranoja ndoshta të kota.
Por fakti që shtypi i ndërtuesve tanë që merret vetëm
me kronika të zeza e neglizhoi vdekjen e tij, më bën
të dyshoj për kontrollin që ka pasur mbi këtë lajm,
derisa u kurorëzua me një vajtim shembullor
publicistik të Edi Ramës në gazetën 'Shekulli'. Ky
kontroll i frikshëm mbi jetën e Tiranës nga kjo mafie
dhe dirigjimi i kësaj jete nga një njeri i vetëm që
quhet Edi Rama, po rishfaqet sërish nga debati i nisur
prej publicistit Lubonja për atë që është pagëzuar si
"Ciklopi" i Tiranës. Guximi i Lubonjës për të hapur
një debat rreth arbitraritetit dhe diktimit të mafias
së ndërtimeve mbi jetën e kryeqytetit dhe të ardhmen e
tij, është jo vetëm njerëzor, por shumë misionar dhe
profesional nga ana gazetareske. Dhe në një debat të
tillë pro ose kundër Lubonjës, duhet të përfshihen ata
publicistë dhe gazetarë, që kanë dhënë prova se nuk
janë konformistë me këtë ndërthurje të pushtetit,
shtypit dhe mafias së ndërtimeve. Në vend të
përgjigjes për shqetësimin e tij si publicist,
adresohen një sërë fyerjesh dhe kërcënimesh fizike
deri për jetën, siç ishte ajo e ish shokut të tij të
burgut Maks Velo. Unë e mirëkuptoj replikën e Velos
deri në atë masë sa Lubonja mund të ketë prekur
qytetarin Maks Velo, por replika e tij dhe së fundi
kërcënimet me çifte, ishin të gjitha në funksion të
mbrojtjes së "Ciklopit" të Tiranës që kritikonte
Lubonja. Pra shqetësimi këtu vjen nga fakti se
replikuesit e Lubonjës nuk flasin për llogari të tyre,
por për llogari të nyjes gordiane që mban të lidhur
mafian e ndërtimit, shtypin dhe pushtetin politik në
Shqipëri. Kjo është me të vërtetë një ditë e frikshme
për secilin gazetar në Tiranë dhe natyrisht për zotin
Lubonja. Ai ka ngelur i vetëm në betejën e tij, se
mediat janë nën kontrollin e "targetit" të tij Edi
Rama, pushteti, përfshi dhe Fatos Nanon, është në
mëshirën e parave të zeza që mund të ofrojë Edi Rama,
dhe "profesionistët" janë tërësisht nën thundrën e
tij. Nëse Maks Velo do t'i kërkonte Edi Ramës të bënte
publike se nga cila studio kanë kaluar për dizajn dhe
nënshkrim gjithë lejet e ndërtimit në Tiranë, do të
verifikonte se ato kanë kaluar nga studioja e një miku
të tij me mbiemrin Shkreli. Kjo studio, sipas
ndërtuesve të mbetur pa punë në Tiranë nga ky
mekanizëm mafioz, mban rentën për pushtetin që ka tek
Edi Rama dhe rentën për Edi Ramën, me qëllim që ai të
jetë i lirë të thotë se "nuk ka bir kurve të gjejë
lekë të botës në xhepat e mi". Pranë kësaj studioje
ishte atashuar dhe arkitekti që u shua një muaj më
parë. Për ta lënë të qetë në strehën e tij të fundit,
unë po e pranoj që ai dhe mund të ketë vdekur
paqësisht, por integriteti i tij profesional zor se
kishte degraduar në atë masë që të pajtohej me
sekserllëqet e studios ku kishte bashkuar emrin.
Heshtja ndaj tij tremb shumë "profesionistë", të cilët
jo vetëm që nuk po përfshihen në këtë debat, por dhe
kur afrohen aty, marrin gurë tek oborri i Edi Ramës
dhe i hedhin mbi ata pak gazetarë dhe publicistë që
ngrejnë zërin për debat. Dhe pasi ngopen së gjuajturi
me gurë, të kujtojnë edhe çiften.
Unë nuk e di saktësisht se cilat janë rreziqet e një
urbanisti profesionist në Tiranë sot për jetën e tij,
por di që, nëse ai nuk është dakord me Edi Ramën,
është një urbanist i papunë. Dhe Edi Rama së paku
duhet pranuar që nuk është një urbanist profesionist,
bile as nga ata popullorët nuk është. Eshtë një njeri
që ka tentuar të bëhet piktor, por nuk ia ka arritur,
ka tentuar të bëhet sportist, por nuk ia ka arritur,
ka tentuar të bëhet publicist, por e ka braktisur, së
fundi ka tentuar të bëhet ambasador i mafias së
ndërtimit në shtyp dhe politikë dhe ia ka arritur.
Rreziqet për një urbanist profesionist vijnë tashmë
prej këtij joprofesionisti, të lumaksur për para dhe
pushtet. Ai komandon tani median, shoqërinë civile,
"propagandistë të urbanistikës" që i ndërsen kundër
shtypit, polikanë dhe mafiozë. Ky është rrezik real
për secilin profesionist të urbanistikës në Tiranë.
Zoti Lubonja ka fat që nuk është klasifikuar si i
tillë nga zoti Velo, pasi mund të kishte një fat
tragjik. Si publicist profesionist zor se ka fat shumë
tragjik, por thjesht do të durojë fyerjet e tyre
përditë në shtyp, duke u përpjekur ta izolojnë.

[Brari]

thx per kte shkrim te Meros qe ke sjell o e Kozmait....

kur te kesh mundesi sill dhe te tjera nga Tema..
psh nje i kastriot Dervishit..per LZHK ..a e sjell dot?

postoje tek politika..

[RTP]

Letër arkitektit nga Prishtina





Korrieri, 11 Shkurt 2005

Zoti Llonçari,

Lexova në Korrieri shkrimin tuaj lidhur me polemikën për kullën në qendër të Tiranës dhe më së pari desha t’ju falenderoj si për mbështetjen profesionale që i keni dhënë disa mendimeve të mija ashtu dhe për aktin intelektual të daljes me mendimet dhe shqetësimet tuaja në skenën tonë tmerrësisht të vështirë publike. Shkrimi juaj më kujtoi thënien e vjetër: ”E vërteta hollohet, por nuk këputet”. Me zë “të holluar”, por jo të këputur, ju falenderoj dhe një herë.
Por desha megjithatë t’u sqaroj disa gjëra, aq më tepër që kohët e fundit në këtë nahinë tonë, që disa e quajnë “shqiptarofolëse”, ka lindur edhe grindja se cili fshat është më i qytetëruar Tirana apo Prishtina. E në këto kontekst shkrimi juaj për disa është shenjë se ju andej nga Prishtina jeni më superiorë se ne këtej e për disa të tjerë se jeni shumë shumë më inferiorë e se bash shkrimi juaj është shenja më flagrante e kësaj prapambetjeje të madhe.
Duke qenë se unë jam me idetë e shkrimit tuaj, por nga ana tjetër duhet të bëj tifo për fshatin tim, lejomëni të bëj, pra, disa sqarime:
Zoti Llonçari,
Mos mendoni se edhe këtu në Tiranë nuk ka njerëz të ditur që mendojnë kështu si ju. Edhe Maks Velo me të cilin ju polemizoni ka pasur më parë këto ide – aq sa ka bërë thirrje publike për shembjen e dy kullave në bulevardin e Tiranës, madje në veshin tim kanë arritur edhe fjalë kolegësh të tij se ai pretendon se idetë e mija unë i kam “të huazuara” prej tij. Poende, shumë nga idetë që theksoni kur thoni se ngritja e një rrokaqielli të tillë nuk sfidon tjetër gjë “përveç vlerave të sheshit dhe qytetarët” apo kur thoni se e drejta e pamjes, qoftë edhe “në ose nga hapësirat publike” është “e drejtë e patjetërsueshme e njeriut” dhe paraqet në vetvete një ndër kualitetet më të qëndrueshme të një indi urban “për më tepër të një fokusi urbanistik siç është sheshi Skëndërbej.” janë ide që i ka pasur edhe kryebashkiaku Edi Rama në një kohë kur nuk ishte në këtë post, e kur, siç e përmendni edhe ju, u hodh ideja e parë e ngritjes së një kulle në atë shesh. Asokohe unë dhe ish piktori Edi Rama u hidhëruam shumë se mos na zihej pamja e malit të Dajtit dhe bëmë çmos ta prishnim planin e atij që donte të na e zinte.
Pra, nëse mendoni se ju andej nga Prishtina jeni superiorë në ide e dije e keni gabim. Problemi i tjetërsimit të këtyre njerëzve e të shumë të tjerëve si ata, zoti Llonçari, nuk ka të bëjë me njohjen, por me atë konstatimin tuaj se objektet e tilla si rrokaqiellat në qendër “janë po aq produkt i sëmundjeve sociopatologjike sa edhe ndërtimet e egra në periferi të Tiranës.” Pa pretenduar t’i hyj kësaj teme e ta trajtoj në tërë seriozitetin që meriton në kontekstin e idesë tjetër që shprehni në shkrimin tuaj se “arkitektura ka ndikim të madh në formësimin e mendësisë së njerëzve” desha t’ju ve në dukje se fakti që tani këta njerëz dalin me tezën se meqënëse Tiranën e prishën komunistët, e prishën edhe bashkiakët në kohën e Berishës tani ta prishim edhe ne nuk është tjetër veçse shprehje e përkeqësimit të kësaj sëmundjeje dhe jo e paditurisë së elitës sonë, largqoftë. Vetë fakti që kjo sëmundje ka kapur edhe M. Velon i cili grahmën e fundit të protestës, përpara se ta kapte kjo sëmundja, e lëshoi, me sa mbaj mend, kur u prish kinemaja më e vjetër në Tiranën historike për t’i lënë vendin një kompleksi monstruoz mega-ndërtesash është shenjë se virusi i kësaj flame po ecën. Pra duhet të na kuptoni, kemi të bëjmë me një flamë që na ka rënë, nuk jemi këta që jemi. E kjo flamë e ky përkeqësim i saj ka një shpjegim shumë banal, që është “banaliteti i së keqes” që e bën të pamundur dhe të pavlefshëm jo vetëm kompetencën tuaj profesionale apo përpjekjen time intelektuale, por edhe debatin se cila elitë është më superore ajo e Prishtinës apo ajo e Tiranës. Prandaj, ju lutem, çështjen e superioritetit apo inferioritetit lëreni në atë se cili e flet dhe e shkruan më mirë shqipen standarte, mos e ngatërroni me arkitekturën e muzikën e më the të thashë.
Që të shpjegohem pak më shkoqur:
Ju e dini se ç’është “flama e arit” – sikundër do ta quante Çaplini, - ajo e çon njeriun deri në atë kondicion që t’i duket tjetri si pulë që mund ta hajë (besoj ta kujtoni filmin e famshëm). Kjo flamë e ka fajin, zoti Llonçari; ajo ka zënë një pjesë të mirë të elitës sonë politiko – biznesore, i ka bërë tu duken të shëmtuara shtëpitë e vjetra të Tiranës, orientalet apo vilat dykatëshe italiane, por edhe çdo oborr ku mund të ketë mbetur pak bar. Kështu që i hedhin përtokë për të ngritur në vend të tyre mega-godina betoni. Jo vetëm, por kështu thonë po shkojmë drejt Evropës. Ju e quani këtë “sëmundje sociopatologjike”. Por mos kujtoni se mund të mburreni se jeni i pari që e ka thënë këtë ide. Edhe këtë e ka thënë M. Velo i pari. Kurse dikush nga elita jonë e ka thënë në një gjuhë figurative popullore duke e quajtur Tiranën e katandisur kësisoj “pre qensh”. Përfytyroni kufomën e një kafshe të vrarë që e shqyejnë nga të mundin një lukuni qensh – ja kjo është pjesa e mbetur e Tiranës historike e lagjeve me shtëpi orientale apo e atyre me vila të ndërtuara në kohën midis dy luftrave. Janë qen të tërbuar, zoti Llançari, që shqyejnë dhe kafshojnë nga të mundin, pa asnjë projekt; kafshojnë njëri tjetrin e tërbohen e harbohen gjithnjë e më shumë - një pjesë e mirë pa e kuptuar fare tërbimin e tyre. Aq sa ajo shprehja e njohur arabe “qentë le të lehin karvani shkon përpara” këtu është zëvendësuar me shprehjen: “njerëzit le të lehin karvani i qenve të tërbuar shkon përpara”. E në këto kushte, ju e kuptoni, nuk mund të presësh që të mënçurit të dalin të luftojnë me qentë e tërbuar. A nuk e kemi ne atë shprehjen ”të marrit lëshoi rrugën”. Shyqyr që është Tirana historike që ta hanë dhe të qetësohen e të mos na hanë ne. Por prap, ta dini mirë, ne jemi superior, se edhe ai më i tërbuari syresh shqipen standart e flet më mirë se akademikët tuaj.

Unë nuk e mohoj se në këtë “sëmundje sociopatologjike” apo “tërbim” ka shumë injorancë, dhe se në këtë injorancë hyn edhe një koncept i ngushtë i shqiptarëve të kësaj nahisë sonë për atë që rëndom quhet “cilësi e jetës” e cila për ne, gjithnjë e më shumë do të thotë jetë ose në shtëpi ose në kafe-restorante e mund të na përmendni edhe ju WC-të alla frënga që i vumë pas rënies së komunizmit. Ndoshta mund të na përmendni se në tërë këtë mori ndërtimesh që e ka bërë Tiranën të pesëfishuar si numër banorësh nuk ju figuron asnjë kinema e re, por vetëm 2 të vjetra. Ju mund të na thoni se nuk kemi ngritur asnjë muzeum të ri e se edhe ata ekzistuesit janë pakësuar dhe po pakësohen dita ditës për tua lënë vendin mega-godinave të banimit, se nuk ju figuron asnjë shkollë e re publike, asnjë rrugë e re, asnjë teatër i ri, për të mos folur për fushat sportive ku edhe ato të paktat ekzistuese ia kanë lënë vendin mega-godinave. Por unë prap, në mbrojtje të fshatit tim, do t’ju them se kjo është punë e flamës se edhe në kohën më të zezë atë të Hoxhës Tirana kishte 7 kinema kur ishte vetëm 150000 banorë, kishte më shumë muzeume, shkolla, kopshte, çerdhe parqe fusha sporti e të tjera gjëra nga ato që e kthejnë një tufë individësh në komunitet.
.
Ju prap do të ngulmoni e do të më thoni se nuk ju duken ashtu edhe aq “të tërbuar” ndërtuesit tanë madje se mund t’ju ketë qëlluar duke folur me ta për rrokaqiellat me të cilat po mbushet Tirana, e t’ju kenë thënë të njëjtin mendim që keni edhe ju se ato konsiderohen sot në botë si një e “keqë e domosdoshme”, apo mund të më sillni shembull se kur vjen puna për të ndërtuar shtëpitë e tyre ata dinë mirë se si i ngrënë, se ku i ngrenë apo se ku i blejnë - madje se një pjesë i blejnë jashtë shtetit në mes të gjelbërimit.
Këtu më zutë ngushtë, por po ju them se ka edhe një arësye tjetër, madhore, pse po ndodh kjo që shihni: puna e vështirë, por e lavdishme për ndërtimin e kapitalizmit zoti Llonçari. Sakrifica për ndërtimin e Shqipërisë kapitaliste e kërkon një çmim dhe Tirana historike hyn në pjesën që duhet sakrifikuar. Problemi është se ne na duhet të krijojmë elitën kapitaliste, zoti Llonçari. A nuk mendoni ju se ia vlen të shkatërrosh ca shtëpi të vjetra për të krijuar elitën tonë të re? A e keni parasysh se sa fëmijë nga të biznesmenëve e politikanëve që po ndërtojnë sot po shkollohen nëpër shkollat më të mira perëndimore vetëm e vetëm në sajë të kësaj Tirane historike? Si do të mund të arrijmë ne të bëhemi kompetitivë në tregun e lirë pa krijimin e kësaj elite?
Jo vetëm, por baballarët e kësaj elite të re që po lind kanë edhe një mision të madh: emancipimin e popullit shqiptar. A e dini ju se shumica e atyre që ndërtojnë nuk i hedhin tërë lekët që fitojnë vetëm për fëmijët e tyre, por sakrifikojnë edhe për fëmijët e gjithë Shqipërisë. Besoj ta keni dëgjuar se 80% e pronarëve të televizioneve tona private janë edhe ndërtues. A mund të mbahen tërë ato televizione moderne, tërë ai staf e më the të thashë, që po emancipon Shqipërinë, pa ato para zoti Llonçari? Ju mund të fërkoni sytë nga këto që ju them e të më sillni si shembull katandisjen që i kishte bërë gazeta më e madhe e vendit, Shekulli i datës 4 Shkurt, shkrimit tuaj profesional. Kurse unë po ju them: Mos kujtoni kurrsesi se Shekulli ka një staf ashtu dhe aq injorant sa për të mos kuptuar se shkrimi i një ligjëruesi të arkitekturës në Fakultetin e Prishtinës, qoftë edhe si replikë, meritonte të botohej në një vend me atë Velos e jo të katandisej në shtatë reshta tek letrat e lexuesve. Me sa di unë, madje, pronari i Shekullit është goxha kompetent në arkitekturë se merret edhe me ndërtime, plus që e ka mik për kokë Kryetarin e Bashkisë, që, siç mund ta dini, u shpall këtë vit në internet si kryetari më i mirë i botës. (Meqë ra fjala: A mund të ëndërroni ju që kryetari i bashkisë së Prishtinës të arrijë këto maja. Dhe mendoni, në kushtet kur Tirana nuk ka plan urbanistik dhe ka ajrin dhjetë herë më të ndotur se tërë qytetet evropiane? Po sikur të kishim plan urbanistik dhe ajrin të pastër si Gjeneva, ku do të arrinim?) Absolutisht mos t’ju shkojë mendja të talleni me nivelin e medias sonë dhe aq më pak për cenzurim për shkak lidhjesh korruptive midis biznesit dhe politikës. Sipas meje shkrimin mund të mos jua kenë botuar se, po ta vesh re, ju prekni atje aleatin tonë të madh SHBA. Seç keni një paragraf ku aludoni se Kullat Binjake e meritonin të rrëzoheshin sepse kishin shkaktuar frustrime tek njerëzit duke u bërë shkak i lindjes së fondamentalizmit. E me këtë, përveç të tjerash, keni treguar mosmirënjohjen më të madhe për ndihmën që dha SHBA për çlirimin e Kosovës. Prandaj për të mirën tuaj e kanë bërë, për t’ju mbrojtur nga zëmërimi i bashkatdhetarëve tanë të ndershëm dhe liridashës.
Ju prap mund të më thoni: mirë televizionet private që duhen mbajtur me paratë e ndërtimeve po pse publiku - ngase mund të keni lexuar se drejtori i TVSH seç ka blerë një vilë në qendër me ndihmën e Nanos dhe me ndihmën e Ramës kërkon të ngrerë një mega-godinë atje, por këto, ju siguroj, janë vetëm thashetheme keqdashësish. Ne kemi planin francez tani për qendrën, që është ligj dhe nuk guxon kush ta prekë. Përsëri ju do të thoni se para tre vjetësh kishim një ligj tjetër, atë të shpalljes monument kulture të qendrës.
Nuk ka rëndësi kjo.
Rëndësi ka që revolucionin e Tiranës ne do ta shpërndajmë në të gjithë botën, zoti Llonçari, ne kemi edhe shumë shokë në të gjithë vendet e botës që do të bëhen përçuesit në Francë, Gjermani, Itali, Angli të këtij revolucioni. Kemi edhe inteligjencien popullore që krah për krah me njerëzit e punës ndërton Tiranën e re. Kam frikë se vetëm kur ta shihni Romën, Parisin, Vjenën, të lyer si Tirana, e me grataçiela në oborret e shkollave e në vendet mes pallateve katër katëshe ku tani kanë lulishte e parqe ku luajnë fëmijët do të bindeni për këtë. Por atëhere do të jetë vonë, prandaj, për të tejkaluar prapambetjen tuaj, do të bënit mirë të merrnit edhe studentët tuaj të Prishtinës dhe të vini këtej.
Të mirupafshim sa më parë në Tiranën heroike.


Me respekt
Fatos Lubonja

[Dita]

Tek gazeta TemA sot, edicioni i dates 31 mars, gjendet nje artikull te arkitektit hollandez Wim Cuyvers te perkthyer ne shqip nga arkitekt Lorjan Agalliu mbi planifikimin e qendres se Tiranes.
Artikulli eshte shkruar per revisten hollandeze te arkitektures "archis" ne vitin 2004 (shih: http://www.archis.org/plain/object.p...07&year=&num=). Autori e ka perfshire Tiranen tek puna e tij ne leximin e qyteteve "Reading the Cities". Qytete te tjera qe ka studiuar pervec Tiranes kane qene New York, Sarajeva, Beogradi, Parisi.


Artikull kritikon dhe hedh poshte planin e Architecture Studio si i deshtuar qe pa filluar te aplikohet, nisur nga arsye thjeshtesisht arkitektonike: planifikimi arkitektonik niset nga njohja e realitetit dhe perfundon ne ngritjen e nje plani. Architecture Studio ka bere me sukses vetem dicka ... po me mire te lexojme ne artikullin e perkthyer:

"Architecture Studio tregoi qe zyra e saj ishte ne gjendje dhe kishte deshire te propozonte arkitekture dhe duke bere kete lejoi veten te manipulohej nga pushteti dhe deshtoi te shohe cfare po ndodh para hundes se saj. Kjo ishte gjeja me e tmerrshme rreth projektit te Architecture Studio: nuk ishte nje projekt i stimuluar nga realiteti, por nje plan qe kurre nuk e ka pare realitetin rrezatues te Tiranes."


Autori cek disa aspekte me rendesi ne argumentimin e vet per mangesite e planit, bazuar ne vezhgimin qe ka bere:

Tirana sot - nisur nga zhvillimet e viteve '90 qe e kane zgjeruar ne permasa shume here me te medha, se ato te dikurshmet, me probleme te pasqaruara te privatizimit, me njerezit qe jane te prirur per nga individualizmi dhe hedhja poshte e formave kolektive;

Zgjerimi qe po e shkrin me qytetet perqark - Kruja, Durresi, Elbasani;

Nevoja per hapesira publike - e injoruar ne kete plan, qe e ben te pohoje se Edi Rama synon zhdukjen e hapesirave publike dhe bashke me studion franceze tashme jane bashkuar ne punen e perbashket: "pastrimi i qendres se vjeter, kthimi i qendres se vjeter ne nje shesh festivali, zgjatimin e aksit te nisur nga fashistet, pergatitjen e terrenit per biznesin e madh dhe kush e can koken nese eshte konform rregullave monetare nderkombetare apo vjen nga Mafia";

Nga vezhgimi i tij, qendra e Tiranes sot nuk eshte bulevardi "Deshmoret e Kombit", por lumi i Tiranes, Lana.

[BOKE]

Ja edhe shkrimi i plote nga "TemA"

Per hir te Zotit, kush beson akoma ne nje plan 30-vjeçar?

Tirana – Mercedeza, shtepi dhe plehra


Wim Cuyvers

Archis*

Ne veri te qytetit, pergjat ures se vogel dhe te ngushte prej druri mbi lumin e madh, Lumi i Tiranes, e ndertuar shpejt e pakujdes nga njerzit qe banojne aty afer, qendron nje i ri i pashem me floke te zinj me brilantine, me kepuce qe shkelqejne te lyera me kujdes. Ai eshte i mrekulluar te flase gjermanisht dhe thote se mund te te shesi cdo lloj Mercedezi per €5,000 euro nese bleresi eshte i gatshem ta pranoje pa dokumenta – megjithate per €1,000 shtese edhe ato mund te sigurohen – me sedilje lekure, perndryshe ai as qe do e merrte mundimin. Ai thote se i merr ato nga Zvicra, por do ta zgjeroje fushen e veprimit paksa, drejt Frances dhe Gjermanise, dhe ai merret vetem me Mercedez: celsat dhe sistemi i alarmit nuk jane sekrete per te, dhe kerkesa eshte e sigurt, te gjithe ne Tirane duan nje Mercedez. Kapitali i shpenzuar eshte i paket: nje bilete njekalimshe per ne Zvicer, karburant per kthimin (megjithese shume prej makinave e kane serbatorin plote), dhe €50 shtese per doganieret. I riu qendron mbi nje stive blloqesh betoni, qe babai dhe vellai i tij po perdorin per te ndertuar nje shtepi. Rruga e pashtruar, me gropa te thella, eshte ravijezuar nga plehrat; male me plehra ravijezojne gjithashtu brigjet e lumit, dhe shishet e PET, copa poliesteroli, shkume dhe qese plastike lundrojne ne uje.

Me te gjitha keto, Tirana eshte nderkohe nje nga qytetet me te sigurta ne Europe. Pergjate revoltes popullore ne Shqiperi ne 1997, nje milion arme u vodhen nga gazermat e ushtrise. Por kjo duket tashme shume e larget. Koha kur cdo Shqiptar vinte verdall me Kalashnikov eshte nje e shkuar. Dy mije vete gjeten vdekjen gjate revoltave qe shperthyen pas kolapsit te skemave piramidale ne te cilat qarkullonte pothuajse gjysma e GDP-se, dhe qe rrezuan qeverine. Ky ishte kolapsi i radhes ne nje periudhe te shkurter, qysh nga vdekja e Enver Hoxhes me 1985, liderit komunist i ashtequajtur i pavdekshem, nje nga themeluesit e partise komuniste te Shqiperise, i cili e sundoi vendin per nje kohe te gjate ne nje menyre kaq te pazakonte (asnje prone private nuk lejohej, asnje influence e huaj apo informacion nuk tolerohej, toka bujqesore masivisht kolektivizuar, lidhjet me Rusine dhe me vone me Kinen te prishura, i cili e mbuloi vendin me bunkere betoni gjysemsferike), dhe ne 1991 kolapsi i regjimit te eger komunist nen te cilin vendi kishte jetuar per mese gjysem shekulli.

Tirana eshte qyteti i Mercedesit. Asnje vend ne bote nuk ka nje perqindje kaq te larte te Mercedezave sa Shqiperia. Cdo perendimor qe zbret ne Tirane eshte i shokuar te shoh vargun e Mercedezave qe gjarperojne permes baltes dhe pluhurit ne rruget e qytetit, pergjate rrugesh nga ku kapaket e pusetave jane vjedhur qysh kur nuk mbahet mend, kohe me pare se sa kriza e tanishme e hekurit si pasoje e histerise se ndertimit ne Azi ta bente kete praktike te njohur ne gjith boten. Shqiperia eshte ne njefare menyre nje pararires: nje qytet gjithe gropa dhe rreziqe. Qofte edhe menyra e pa strukturuar me te cilen Shqiptaret ndertojne shtepite e tyre nje-familiare te paplanifikuara i ben perendimoret te ngrene vetullat. Por ndoshta gjeja qe i bezdis me shume ata jane plehrat qe mesa duket gjenden gjithandej.

Sado groteske qe te tingelloj, Mercedezet, shtepite njefamiliare te paplanifikuara dhe plehrat te gjtha tregojne te njejten histori, historine e nje popullate te ngopur me kolektivitetin e organizuar, qe refuzon dhe ecen galopthi mbi planifikimin kolektiv, historine e nje populli qe enderron per pronen private, qe e do pronen private aq deshperueshem sa qe te mos kene asnje lloj problemi per ta marre ate (nje Mercedez) nga nje tjeter pronar privat apo duke e marre nga kolektivja apo prona e perbashket. Qysh prej fillimit te 1990-es ndertime masive kane vazhduar neper parqet e qendres se Tiranes, pergjat dhe rreth lumit te Lanes, lume me i vogel qe pershkon qendren, dhe asfalti i rrugeve; kioskat, zgjerimet e dyqaneve dhe shtepive mbine gjithandej. Eshte historia e nje confuzioni terheqes midis privates dhe publikes. Sidoqofte, qysh nga Tetori 2000 Edi Rama ka qene kryebashkiak i Tiranas (rizgjedhur ne 2003 me 61% te votave te hedhura). Ai nuk eshte vetem nje kryebashkiak por gjithashtu nje artist i pelqyer ne disa rrethe nderkombetare. Ne fillim te 1990-es, ai ishte nje pedagog anti-komunist ne Akademine e Arteve ne Tirane; ai eshte goditur edhe njehere per vdekje nga ndjekes te Presidentit Sali Berisha dhe ka jetuar per disa kohe si artist ne Paris, ku mesoi gjuhen dhe manierizmat dhe ndertoi kontakte dhe terheqje nderkombetare. Ne 1998 behet Minister i Kultures, Rinise dhe Sporteve, me Nanon. Nje nga veprimet e para te tij ne kete post ishte futja e filmave te Hollywood-it per tu shfaqur ne Shqiperi. Kur Edi Rama ben fushate ai perdor edhe rrethimet ne kantiret e ndertimit, ku shkruhet ‘Edi Rama’, pak a shume si firma Juan Miro vendos ne fund te pikturave te veta, dhe duhet pranuar qe ka nje te drejte ne te gjithe kete; Rama e ka pasur ne fund te fundit Tiranen, qytetin e ‘tij’, te pikturuar sipas dizajnit te tij. Per te fshire imazhin e nje qyteti te shthurur, ai pergatit dizenjo te shpejta dhe ve drejtorite e bashkise te lyejn ndertesat ne qender me ngjyra nga me te ndezurat ne perputhje te plote me keto dizenjo. Pas kater vjetesh eshte bere tashme e mundur te flitet edhe per periudha stilesh. Ai uleret ‘Tirona’ (me nje aksent te fort krahinor) ne nje video klip nga West Side Family, grup hip pop local. Ai eshte akuzuar per korrupsion dhe keqperdorim fondesh; ai ka pergatitur nje prishje massive te ndertimeve ilegale ne qender. Ai nisi projektin ‘Pastrim dhe Gjelbrim’ dhe vendosi drita blu dhe gardh pergjat hapesirave te strehimit poshte urave mbi Lumin e Lanes. Ai ben deklarata pathetike: ‘te jesh kryebashkiak i Tiranes eshte forma me e larte e artit konceptual. Eshte art ne formen e tij te kulluar’. Dhe menjehere kthen ne avantazhin e tij kriticizmin e dukshem se ai merret vetem me fasada; ‘Tirana eshte qyteti ku jo vetem grate por edhe fasadad e ndertesave bejne makiazh’.


Driteshkurtesi

Cfare ne shikim te pare mund te duket si nje veprim pozitiv per rigjenerim eshte ne fakt plotesisht nje politike ekonomike reaksionare dhe kontrolli. Nuk eshte aspak aksident qe kur nje konkurs nderkombetar u mbajt se fundi per planifikimin e qytetit te Tiranes, firma Franceze Architecture Studio u ngrit si fituese. Me sa duket, sipas zerave nga juria e rizgjedhur (Nano, Rama, Schroeder, Gunod, Pisani, Strink, Eliasson, Greulich and Zenghelis), French Connection (Nano-Rama-Chirac) ishte e mjaft i forte per ta arritur kete. Projekti fitues i Architecture Studio, i cili mund te shihet ne Galerine Kombetare ne Tirane, e ka kredhur ne jeshile si modelin, perspektivat ashtu dhe planet.

Architecture Studio ka pare vetem qendren e qytetit, dhe ne menyre te dukshme ka pare vetem gjurmet e vendosura gjate periudhes se fashizmit Italian nen Mussolinin nga arkitektet Florestano de Fausto and Armando Brasini. Ata e cuan te gjithe kete akoma me tutje me te njejtat menyra, por per pronare te ndryshem, njesoj si ne kohen e tyre De Fauston dhe Brasinin nuk i vriste ndergjegja ta kthenin doren e tyre per te punuar nje dite per fashistet dhe diten tjeter per Papen. Architecture Studio deshtoi te shihte qe ne dhjete vjetet e fundit qyteti kishte perjetuar nje ritje pesefishe, duke u rritur ne 1990-te nga nje qytet relativisht i vogel prej 200,000 banoresh ne nje qyetet me pothuajse nje milion banore. Akoma me e pabesueshme, arkitektet nuk pane se sa i vecante kjo rritje ne te vertet ishte dhe cfare lloj te vecante qyteti kishte krijuar, aq me pak arriten te kuptonin ata qe kjo rritje spektakolare mund te ishte domethense, sepse kolapsi e kishte bere Tiranen nje lloj laboratori, dhe ajo qe po ndodhte atje mund te ishte nje test dhe rast i vecante, qe kishte dicka per te thene per boten qe do te vije.

Ne propozimin e vet Architecture Studio fshiu (ne Photoshop) qytetin e ri i cili ishte zhvilluar ne veri te Lumit te Tiranes dhe ne lindje dhe jug te qytetit te vjeter, dhe zevendesoi ate me nje thurje amorfe gjelberimi. Habitati i qindramijra njerezve u fshi pa ditur ata asgje. Architecture Studio kurre nuk e pa realitetin e kohes te mijra e mijra banesave individuale te ndertuara njera pas tjetres, te ndara nga njera tjetra nga rruge te pershtatura per te lejuar gjeresine e nje mercedezi. Edhe ne qofte se ndonjeri do ta fluturonte Architecture Studio ne Babrru apo Paskuqan, perseri nuk do ta kishte pare realitetin, as nuk do deshironte ta shihte ate, sepse realiteti i saj ishte i paracaktuar nga syzet pa jete te Studios. Architecture Studio tregoi qe zyra e saj ishte ne gjendje dhe kishte deshire vetem et propozonte arkitekture dhe duke bere kete lejoi veten te manipulohej nga pushteti dhe deshtoi te shohe cfare po ndodhte para hundes se saj. Kjo ishte gjeja me e temershme rreth projektit te Architecture Studio: nuk ishte nje projekt i stimuluar nga realiteti, por nje plan qe kurre nuk e ka pare realitetin rrezatues te Tiranes.



Duke Ecur

Une besoj qe realiteti i tanishem duhet vleresuar, shpejt dhe me eficence, duke pershkuar qytetin vazhdimisht e vazhdimisht, duke ndjekur rruge qe nuk jane te destinuara per turiste por qe pershkojne cdo gje: rruge qe nuk orientohen nga neonet e reklamave, nga tregjet, nga pamjet apo pikeshikimet e bukura, rruge qe pershkohen sikurse pershkohet nje protkoll, sikurse lexohet nje novele terheqese, nga fillimi ne fund. Kjo eshte nje menyre per te kuptuar pa ndonje illuzion se po punon shkencerisht apo ndonje ambicie per ta bere kete. Nese Architecture Studio do ta bente kete do te shihte se Tirana nuk eshte nje bulevard i projektuar dhe ndertuar nga fashistet, nuk do t’i ishte afruar me egon e semure te kryetarit te bashkise, dhe nuk do te kishte lejuar veten te binte ne gracken e projektimit te nje plani te parashikuar per t’u realizuar pergjate 30 vjeteve te ardhshme. Kush eshte ai qe ne emer te zotit beson ende ne nje plan 30 vjecar? Nuk do tia kishte lejuar vetes te inkurajonte ca gratacela ndricuese te vendosen ne mes te qendres, te cilat mund te cojne vetem ne abandonimin gradual te projektit kur te shihet se ndertesat phalic-e kurre nuk do te kene transparencen e akullt te sugjeruar nga imazhet e vizatuara nga Architecture Studio.

Nese njerezit qe Architecture Studio vuri te punojne ne projekt do te kishin ecur gjersa tendinat qe lidhin shputen e kembes me kembet do te ishin enjtur dhe frymarrja pa fund ne rete e tymrave dhe gazrave qe dalin nga Mercedezet do ti kishte sjelle ata ne nje gjendje alucinante, ata do te shihnin se qyteti i Tiranes nuk eshte me i kufizuar ne territorin e Tiranes – dhe nuk ka qene prej nje kohe te gjate – por shtrihet deri ne Durres, Kruje dhe Elbasan. Ne Kruje ata do te kishin pare se si ka qene historikisht i destinuar te bjere ne kthetrat e turizmit, por gjate rruges ata do te kishin pare te njejtet rreshta te dyqaneve te mobiljeve me dyert e medha gri metalike te garazheve dhe gropat e bardha ne fshat nga ku nxirret gelqerja, dhe ata do te shihnin se sa mire transporti publik informal punon. Ne Durres ata do te shihnin ndertesat e larta ndertuar me pamje nga deti, me restorante dhe kafe, dhe sa pak e ndryshme eshte nga situata ne brigjet e Belgjikes, dhe ndoshta fjala clodhje do tu kishte rene ndermend. Dhe gjate rruges nga Tirana ne Elbasan ata do te kishin shijuar pamjen dhe ajrin e fresket ne ngjtje, pothuajse nje mije metra ne lartesi. Ata mund te shihnin majat me debore rreth e rrotull, por do kishin mundur te shihnin sa shpesh pamja do zihej nga lloj lloj ndertimesh te cuditshme, te reja dhe disporporcionalisht te medha, me ngjyra te ndezura dhe dekoracion te ekzagjeruar. Ne kete rruge pamja e Tiranes do te ishte paraqitur si nje qytet i plote, me turizem, industri dhe zona me bukuri natyrore, dhe natyrisht me ndertime informale te shperndara gjithandej.

Presupozohet se Architecture Studio do te kishte kuptuar se te pushuarit kerkon hapesire publike. Dhe ne kete rast arkitektet do te shihnin qe e vetmja e ashtequajtur hapesire publike qe eshte zhvilluar ne Tirane jane kafazet e futbollit: hapesire publike e marre me qera per ore net e cilat shkohet per te luajtur. Kjo do tu kishte beret e qarte atyre se te pushuarit nuk mund te siguroje nje baze per hapesire publike: hapesire publike e mbyllur ne te gjitha anet nga rrjete teli, edhe me ajrin te izoluar dhe te mbyllur ne gjelberim. Dhe atehere vizatimet e tyre per Sheshin Skenderbe do te ishin ndryshe, ndoshta do te tregonin nje femije qe fle, i shtrire e i abandonuar ne nje flete kartoni net e cilin njerzit aty ketu hedhin ndonje qindarke, apo nje grua pa kembe, por ne asnje rast ciftin e zbukuruar qe ata kane ngjitur ne fotografi.



Dhe ndoshta nje nga ecjet e tyre do t’i kishte cuar ata pergjate Lumit te Tiranes – nese do te ishin entuziast mund te ecnin gjer ne fund, nje distance prej dhjete kilometrash – ne kete rast ata do te kishin pare se si ky lum vepron si nje kolektor i madh plehrash nga njeri fillim i qytetit tek tjetri dhe do te kishin pare vendbanimet e ndryshme te romeve pergjate lumit, dhe ndoshta do te kishin pushuar se fundi ne nje fushe te madhe plehrash, menjehere pas varrezave natyrisht, ne jug-perendim te qytetit. Dhe ndoshta do te kishin kuptuar se hapesire publike eshte hapesira ku malet me plehra grumbullohen dhe lihen te patrazuara sepse hapesira nuk eshte privatizuar, dhe nuk eshte pronesuar nga asnje njeri, keshtu per shkak te neglizhences Tirana, nje qytet i fryre nga privatizimi, aktualisht permban masa te medha hapesirash publike (kufizuar me arkitekturen e shurdhte-memecte dhe te vdekur te mureve pa fund prej blloqesh betoni), por ata do te kishin kuptuar gjithashtu se Edi Rama eshte i preokupuar ne fshirjen e hapesires publike, te hapesires se vertet publike, te hapesires se nevojtareve. Dhe ndoshta ata do te kishin qene ne gjendje te kuptonin qe Rama dhe ata ishin duke luftuar te njejten beteje, dhe ishin duke ndjekur te njejten strategji: pastrimi i qendres se vjeter, kthimi i qendres se vjeter ne nje shesh festivali, zgjatimin e aksit te nisur nga fashistet, pergatitjen e terrenit per biznesin e madh – dhe kush e can koken nese eshte konform regullave monetare nderkombetare apo vjen nga Mafia?

Dhe ndoshta ata me ne fund do te kishin kuptuar qe Lumi i Tiranes eshte bere qendra e vertet e Tiranes, nje linje e paqarte e perdredhur qe eshte ne cdo rast ne kundershti me aksin fashist, Bulevardin Deshmoret e kombit, qe fusha e plehrave eshte pika e qendres ne qytet, dhe qe njerzit qe zbriten poshte nga malet ne dhjete pesembedhjete vjetet e fundit dhe ndertuan mure disametroshe rreth tokave qe ata kane zene (sepse u eshte dhene sipas termave te shperndarjes se tokes me 1991, apo sepse e blene nga nje pronar apo nje tjeter, apo thjesht se ata u sistemuan aty nen shpresen se asnje njeri me i forte apo me i fuqishem do t’u dilte ne rrugen e tyre) dhe ndertuan shtepi dhe rriten pak perime, ishte nje pasqyrim i nje endrre te madhe sa bota, nje realitet te madh sa bota mund te thote dikush, ne gjendje te shemb perposht e thyej cdo lloj skeme apo koncept intelektual, duke e bere pozicionin e artistit dhe intelektualit te pamundur (ne te vertet ndoshta e ka bere te pamundur kohe me pare), duke i lene ata mbrapa, duke ardhur verdall neper plehra, ku asnje drejtim nuk mund te gjendet.



-Wim Cuyvers eshte nje arkitekt. Artikulli i mesiperm eshte botuar ne revisten prestigjose arkitektonike hollandeze Archis, ne #4 2004)

[Brari]

Bok..

Meqe paske mundesi te marresh shkrime tek Tema.. posto ketu nje shkrim nga Bedri Coku..leter Lubonjes.. sepse une spo mundem ta bej.

Tos Lubonja spo ndihet me per Tiranen. Dikur jepte mendime interesante.
Qe thua ti ..Tirana ka marr fund e nuk ndreqet me.
Te mencurit..qe natyrisht jan dhe te pasur.. ne Tiran lene sekretaret e vet qe tu a kullundrisin Bizneset por vete e bejne frymmarrjen ne Llogara Dardhe Golem Sarande e matane kufijve..

Te ecesh neper Tirane eshte si te livadhisesh neper Cerrikun e dikurshem era mazut e m.ut apo ballsh e azo-tec..e bradashesh..

Po ceshtja eshte se ashtu e duan banoret e Tiranes Tiranen.. pleh.. tym bloz pluhur e squfur e plumb skapamentosh.. e grataciela gjer ne re..
Ashtu le ta gezojn.. fmijet e vet i kan aty ne ate ferr.
Do ja degjojn krismen..me vone..'

[Pedro]

Para afro tre vjetesh ne shkimin tim te pare ne kete teme postimi #8, kam cituar Ludwig Wittgenstein, kur thote:
“Arkitektura perjeteson dhe glorifikon dicka. Prandaj nuk mund te kete arkitekture atje ku nuk ka asgje per tu glorifikuar”.

dhe mepas shkruaj vete:...Ma besoni: Tirana eshte per tu perjetesuar dhe per tu glorifikuar.

Ne Tirane kam lindur, ne Tirane jam rritur. Tiranen e kam pare me shume sy.
-Me syte e femijes, i cili mrekullohej, sepse shikonte perdite dicka te re.
-Me syte e djaloshit ne pubertet, i cili mrekullohej, sepse ka zbuluar dicka me te madhe se qyteti dhe qyteti nuk i hyn ne sy dhe ka vlere per te vetem si vendbanimi i asaj, dashurise se tij te pare.
-Me syte e adoleshentit rebel, i cili mrekullohej, sepse po merrte pjese ne rrezimin e dickaje te keqe, me idealin per te luftuar per nje shoqeri, e cila ka si baze vlerat e verteta te moralit.
-Me syte e rioshit, i cili po zhgenjehej, sepse idealet e tij po tradhetoheshin, sepse ne vend te vlerave te verteta te moralit, po instalohej inversi i ketyre vlerave morale.
-Me syte e studentit jashte shtetit, i cili entuziasmohej, jo vetem sepse po mesonte nje dije dhe nje kulture perendimore, por edhe sepse shihte se kishte edhe te tjere si ai, qe ua kishte enda, qe vlerat e kesaj kulture perendimore te ishin edhe vlerat e kultures se vendit te tij.
-Me syte e arkitektit, i cili keto dy vjetet e fundit gjate vajtjeardhjeve te shpeshta ne Tirane po ligeshtohej, sepse shikonte se Tirana e ka humbur trenin, i cili do e conte atje ku duhet ta kishte vendin me kohe, perkrah gjithe qyteteve te botes perendimore, dhe ne vend te kesaj eshte kthyer ne nje laborator eksperimental, ku te tjeret mesojne se cfare nuk duhet te bejne per te mos perfunduar si "tironcit". Sepse ne Tirane (dhe kur them Tirane, imagjinoni pjesa tjeter e Shqiperise) ka shume vite qe nuk jetohet, por mbijetohet.
Eshte me te vertete per te ardhur keq, eshte me te vertete per te uleritur, por edhe ulerima me e madhe as nuk do tja vriste fare veshin asaj shoqerie te kalbur dhe te gangrenizuar, e cila eshte krijuar ne Tirane. Asaj lloj shoqerie, pa pike principi dhe pa pike parimi, e vetmja ne Europe e cila jeton brenda shtepive te pastra picobello dhe nuk e vrasin mendjen se jashte deres se shtepise te vrasin syte plehrat dhe balta. Mjafton qe "Mercedesi" i tyre e ben rregullisht rrugen per ne lavazh dhe parkon i lare para shtepise. Dhe ne mes te "Mercedesit" dhe shtepise picobello nje grumbull plehrash.
Rruges nga Darmstadt per ne Frankfurt shikoj gjithmone nje pllakate te madhe ku shkruhet: "Po ti ne cfare shoqerie deshiron te jetosh?", nje reklame e nje forumi qytetar, i cili ngre zerin publik, per ceshtjet qe e shqetesojne.
Heren e fundit kur e pashe e kapa veten gafil duke thene: "Jo ne nje shoqeri, si ajo ne Shqiperi."

Citati i Wittgenstein "Prandaj nuk mund te kete arkitekture atje ku nuk ka asgje per tu glorifikuar.” i shkon per bukuri Tiranes se sotme. Fundja Tirana dhe bashke me te edhe Shqiperia nuk ka ndonje gje per tu glorifikuar. Atehere perse cuditemi perse nuk paska arkitekture?

[ridy85]

jam shume ne kundershtim me ty brari.
tirana megjithese ka bere permisime keto tre vitet e fundit ,ajo eshte per faqe te zeze ne pergjithesi dhe sidomos qendra e saj ne vecanti.
ne rradhe te pare duhet hequr xhamia qe eshte objekti me i shemtuar ne qender.nuk po ofendoj aspak fene myslimane por xhamia e tiranes eshte vertet nje objekt i shemtuar dhe une jam i mendimit qe muret e lyra brenda saj te ruhen dhe te vendosen ne ndonje muze.
pallati i operas dhe baletit i ndertuar nga ruset ne vitet 60' eshte ndertesa e dyte qe eshte per faqe te zeze dhe duhet shembur komplet dhe te ndertohet e re dhe moderne.
muzeu kombetar eshte ndertesa e trete per faqe te zeze qe duhet hequr dhe per mendimin tim aty duhet te ndertohet nje gradacele qe te jete afer me tirana international hotel.
ndertesa e katert dhe me e shemtuara eshte banka e shqiperise qe eshte nje arkitekture komplet enveriste dhe duhet gjithashtu te prishet dhe te ndertohet si gradacele.
blloku i ministrive nuk eshte aspak keq vetem qe ministrite duhen rikonstruktuar dhe zmadhuar qe ti japin nje pamje me madheshtore tirones tone te dashur.
gropa e hajdinit qe eshte afer selise se pd duhet te mbyllet dhe te ndertohet nje park .
keto jane shume te mundshme per tu realizuar dhe ma do mendja se brenda nje periudhe 10 vjecare do kemi mundesine ta shohim tironen ne ate menyre qe te ndihemi krenar.

perveç asaj gropes qe ke thon....qe te jap te drejt.....sa per te tjerat...s'kam çar te them.....si mer do hiqkemi xhamin se qeka e shemtut sipas teje......roma po mban koloseun prej 2000 vjetesh ti dashke me heq xhamin....ajo esht karakteristik e tiranes....pallatin e kultures? pse ta prishin? shum gje e bukur esht...e njejta gje per banken.....enveriste apo fashiste ajo esht simbol i historise...atehre meqe universitetin e beri musolini o burra ta hedhim pertok qe te bejm gradaçela....çar thoni mer? un s'ju kuptoj...çar bukurie i shihni gradaçelave ju?...ato behen ne nje qytet te madh per motiv hapsire...po tirana nuk ka 25 milion qytetar....tirana thjesht me nje rregullim territorial qe s'do te thot modernizim po thjesht funksionim i qytetit nga te gjitha anet esht ne rregull...gradaçelat vijn me von....kur te rregullojn ujin e dritat, kur te shtrojn te gjitha rruget deri ne periferi qe mos te mbysi pluhuri....atij i them rregullim qyteti un....po shqiptaret kshu e kan...genjehen me tajvana e pastaj blejn kpuc çdo jav se ju shkon balta deri te gjuri