Gjuha Shqipe - Dokumente të shkruara dhe libra

[javan]

Shume interesant. Nuk arrij te kuptoj se si qyteti Flumen (ku eshte shtypur glagolitiku i pare- dy librat qe permend Encounter) i Austrise eshte ne brigjet e Adriatikut 36 milje ne juglindje te Triestes. Ndersa publikuesi Sllav i ketij qyteti mburret qe eshte botues ne Iliri.

Me siguri qe po flasin per Kroatet Ilire .

[Stavri Trako]

STAVRI TRAKO


Franciscus Blanchusei
Frang Bardhi
(1606-1643)


Kapitull VII

Proverba & te ndëntie(të ndigjuara)
Epirotarum
1.Veç tënë zon adhuroj(veç zotin tonë adhuroj)
2,Kush njef vet-hen njef tënë zon (Kush njeh vetveten njeh zotin tone)
3.Njeriu mbledh e zot ynë përderdh.
4.Veçse zoti ynë është i pamëkat.
5.Ata të mire qi të hajsh s’gijesh e tinzot ia hanj.(Ajo e mire që të hash e s’ngopesh e zotit tonë është haj)
6.Shkaku ka shumë arsye.
7.Kush ka gjykuem, s’ka me vuem.(Kush ka gjykuar nuk ka vuajtur)
8.Çfarë të bësh, bëhe urtësisht.
9.Zgjidhe fjalën më të përçuerm
10.Njeriu i urtë (I mençur)zgjedh fjalën e vet.
11.Gjinden shumë duer (lloj) njerëzish.
12.Shikomë stanin ,ani(pastaj)të bamtë (bëmat)
13.Një frutit lisi e mire njifet, kish qenë Madha (frutet e një peme të mire njihen se janë të mëdha)
14.E dogj languan bushtëra.(E djeg languan bushtra)
15.Të këqiat mbëshojnë(rëndojnë)
16.Kush nuk është mbës-huem(mësuem),s’di me urdhënue (s’di me urdhëru)
17.Mbasi ta kesh zënë,ani mbësho.(pastaj mësho)
18.Majmuni nuk të zihet mbë lak. (Majmuni nuk zihet në lak)
19.Anmikun mos çel zuun. (Armikut mos i çel synë)
20.Me mijtë ha e pi ,e treg mos bëj.
21.Njëra dorë lan tjetrën e të dyja lajnë faqet.
22.Armiku plak ,s’të bëhet kurrë mik,e në t’u baftë s’bëhet i drejtë.
23.Skifteri s’gjitet (nuk u qepet) mbas mizashit. ( mizash)
24.Më mire me hesht, se të flasish shumë.
25.Për të paditurit , të pafolurit është të folë.(të heshturit është si të flas)
26.Duke folë fjalët,e fëdiga (e keqja ) rritet.
27.Mos i jep arësye të paditurit,thotë Solomoni.
28.Fjalët janë gra(për grate) ,të bamet burra.(bëmat janë për burra)
29.Gjithëkush duhet të mbaj një mjeshtëri fshehur.
30.Një njeri, që ka shumë fjalë na i shkërthen mendtë.
31.Ato gjaste (ngjarje)që s’të kanë hije e s’të përqasen,s’duhet me dëshirue.
32.Ato gjaste që të bjejnë(sjellin)të dhimtuen(dhimbje)s’duhet me i kujtue.
33.Më mire me dekun një here(të vdesësh një here) ,se me u rreziku gjithëherë.
34.Cilido nga zogjtë, o bilbili e bie pranverën.
35.Kur dro se (druan se) të del ma keq ,mos e ban.(bëj)
36.Kush vete në mulli, doemos do përmjellet.
37.Dëshirojmë gjithëherë ato caste, që si kemi.
38.Gjithëkush shikon të mirët e vet.
39.Peshku ma parë qelbet ndë kryet.(nga koka )Turqisht: Baluk bashkaclan kokar
40.Ani i qeih nuk thehet.
41.Dita e mirë njifet ndermenate.(që menatë,pagdhirë)
42.Molla nuk rëzohet larg mollës.
43.Gjithë gjastet (ngjastet) me mot.(gjithë ndodhitë në kohën e duhur)
44.Duhet me pritur rend.
45.Bushtra që ngutet me pjellë,bën këlysh të verbër.
46.Kush shkon ngadalë ,shkon ku e vendos.
47.Ky shekull u ongëthi( u hëngër ) ndasgia. (ndasish)
48.S’bët besë ndë këta shekuj.
49.Kush len kembyem (i marrë),këmbyem ( i marrë) vdes.
50.Më mire me pasun armikun shtruem(hapur),se sa mikun e mbyllëm.
51.Të folurit e prit.
52.Kush dhjet në det, e gjen në krypë.
53.Duhet me shtri këmbët sa ke të mbuluemit. (mbulesën)
54.Të gjithë jemi bijtë e mortjes.(vdekjes)
55.Marin(mbaren ,turpin) s’duhet me e harrue,perse sot mue neser ty.
56.Si të nderosh, ashtu ke me qenë nderue. (Si të nderosh,ashtu do të të nderojnë)
57.I belbti merr vesh më mire të belbtit.(belbaku atij që i merret goja )
58.Deti,zjarri ,gruaja tri të këqijat më të mëdha.
59Kush ha shumë biber(piper) s’dendet edhe ne lakna.
60.Në qind të fitueme ,s’pagujnë një të pagueme.
61.Gruaja e bukur dhe vera e ëmbël janë helm.
62.Të vobegun ku ta zerë nata ,aty asht pallati i tij.
64.Posi leu ,ashtu vdes njeriu.
65.Kali është i atij ,që e ngarkon.
66,Një gur nuk bën mur.
67.Dheu i zi e bën bukën e bardhë.
68.S’duhet me i shërby atij, që s’të njef.
69.Mjalti shumë here bën të lëpim gishtat.
70.Kush bën fosen (Gropen) shoqit vet bie ndë të.
71.Kush vete në mulli më pare ,ai më pare bluan.
72.Kush dro(druan) zjarrit ,Ntimit(nga tymi) ikën.
73.Merr pene në do te gjesh lëmshin.(kap fillin)
74.Ri shtrembër e fol drejt.
75.Kur të shofsh vesht e vetit ,atëhere ke me më pa.
76.Kush ngjan,qan.
77.Si më sheh ,ashtu më shkruaj,
78.Qet (gjuan )shigjetën dhe mçef (fsheh) harkun.
79.Në njërin vesh më hyn e në tjetrin më del.
80.Ndër të verbëtit, edhe ti mbëshil sytë. (mbyll sytë)
81.I verbëri heq të verbërin e të dy ndërfosen e rrëzohen.
82.Ai çast që është më i bukur,ai është më i vështirë ta kesh. (me e pasun)
83.Luftë pa të vdekur ,s’është(s’ka)
84.Të dashtunit (dashuria)prej së pamit vjen. (nga atë parit vjen)
85.Kush ka hov, shkëcen. (kërcen)
86.Kush një kias ep,dy here ep.
87.Kush ka denar(pasuri ),amë e atë ble.
88.Gjithka fal, ka per denar.(gjithëka fal është pasuri)
89.Kalin e mire shpore nga dhuna.
90.Mos më merr, ç’mos më ke dhënë ( mos më merr atë që s’ma ke dhënë)
91.Lufta e madhe e ban pajën e ëmbël.
92.E vërteta si pëlqen gjithëkujt
93.Ujku qimen e ndërron ,ma vesin se harron.(por vesin se harron)
94.Edhe delet që i numëron i ha ujku.
95.Digjet bari i njomë ,ndër për të thatë.
96.S’duhet me i zan besë as ujit ,as turkut.
97.Ku turku ve kambën aty s’del bar.
98.I shkëmbyemi (I marri) gjithë herë bën dasëm.
99.Gjithë dheu i ka zakonet e veta.
100.Unë zot e ti zot ,e bar kalit kush i jep.
101.Unë fisnik e ti fisnik ,e kasht kalit kush i shtie.
102.Shigjetën e shtime nuk e kthen.
103.Mos të mundoftë i munduemi.
104.Si të bash ashtu ke me gjetun. (ashtu do të gjesh)
105.S’është mbare mos me ditur, ma me mos dashtun me xan.(por të mos duash të nxësh)
104.Vuan ajo shtëpi ku këndon pula ,e gjeli hesht.
107.Me atë masë që të matin, me atë keni për tu matur.
108.S’është i urtë (i mençur) ai që mshel (mbyll) derën e oborrit ,mbasi i vodhën kanë dhe dhitë.
109.Më mire me thyem kryet, se me vu zakon të ri o të lënë.
110.Në të pafsha nja tjetër here,ka me qenë e dyta here.
111.S’duhet me lujt me gurë përpjetë. (Loja me gurë përpjetë të thyen kokën)
112.Ma vlen një dhelpër e gjallë,se një luan i coftë (më shumë vlen një dhelpër e gjallë se një luan i ngordhur)
113.Tuk i diegj plakesh e aty përket .Ku i mbaron vjetët ,plakesh ,aty përket.

I përndrituri Frang Bardhi ua dedikonte Fjalorin Latinisht Arbënisht, gjithë atyre Arbëreshëve që do ta marrin me zgjedhur e me nxanë
Në parathënien e librit, Ai thotëue pasun ditë e për ditë të dashtunit e mij (mbasi hyra në Kolegj) kujtuam me qit (nxjerr) copë libër që është me ndihmue : më njëane gjuhën tonë që po bdaret e po bastartdhohet , sa ma parët e vë(që sa vete e më),e ma fortë me mendihmue,gjithe atyre që janë ndër dhenë e tin zot e të shenjtës Kishës katolike e që s’dijnë gjuhën Latine .Pa të, nuk mbetet kush që mund të shërbejë si duhet ,zakonet e Ceremonitë e Shenjta të Kishës të Romës pa përseritur prapë një gabim a faj të madh. .Duke u ndjerë shumë mirën me marrë e me kthyem nga gjuha latine në gjuhën Arbëreshe një fjalor ,një tjetër fakt është veçes nja libre ,që ka në të sa fjalë e sa emra që janë ,e gjinden në këtë pjesë shekulli osi kur me thanë(si të themi) ,të njerëzve e të shtazëvet ,ujërave e të maleve e të fushave e të sa të tjera kafshëve ,që gjinden ndënë qielltë dhe mbi qiellt, posi kur të tinë zot,të engjëjt,të shenjtit e tjera . Cili(Ky) libër më pëlque e mu duk se kishte me qënë për ndonjë ndihmë ,ndonëse të pakët,e të merituar që kështu mbase i duhej. (për ashtu mbasi u dashte ) Kolegjit te Zonjës së Lurit, kur erdha në Romë, prurë thenit Kuvendit Shenjtë,e të Ndriçimit Ndershmit zot Ipevshkit të Zadrimes tim Ungji, i quajtur Gjeçi i Bardhë , nga fisi ynë e i dorës sonë, shumë i urtë e i vyer (vyjshmi),i cili prej dashurisë së tinë zot Të shenjtit At PAPA Urbanit VIII ,është tash krijuem e bam Arqipeshk i Tivarit . Hyra në Kolegj ku janë shkollarët o ata që xanë me vojtë(të shkojnë) mbasandaj, ndër të pa fet, me kënduem të shenjtën e te vërtetën fenë tonë ,zuna fill tue këthyem ketë fjalor mbë gjuhet tonë,e këtheva nësi (siç ) gjithë mujta (munda),e mbasi e sosa (mbarova ) mu duk i pakë ,e i vogël;prandaj ashtu hina(hyra) tuj kujtuem (duke kujtuar ),e shkrova mbë gjuhët tonë ma parë do të falunash(përshëndetjesh), që i kanë zakon e i bëjnë Arbëneshët kur së largu,o së këtej mbë udhë e piqen ,tue vum për ngjat tyre (duke vënë krahas tyre) edhe mbë gjuhet e Latineve , gjithëashtu edhe do proverba e të thëna, nse sijashit (n’ disa prej tyre ) i kanë zakon e i thonë Latinët disa italjante :disa ndajfolje edhe gjithë fare kasheze janë në ketë cope libër, I vura fjalë për fjalë,e ma pare mbë disa vise(raste) vuna latinisht ,e pastaj përbri o përfundit vuna Arbënisht e më të tjerat vura ma pare fjalëne ,e rjeshtënë Arbënisht, pastaj përfundit Latinisht ,ashtu qi,ata që nuk e dijne,e që duan me zanë gjuhënë latine ma mire e ma vdob(ndihmë) tu vijne. Perse veçe dy çaste (të dashtunit e mij)me shtynë ,e më nxitnë me u fedigun (përpjekun)e me kthyem këtë libër :e para që me shtim beleg (që të ftoj) gjithë atyre që munden me kthyem ndonja cope libër për ndihmë të fesë e të dorës sonë. ,:e dyta e ma e zellshme që të paditunitë gjithë atyre (posi preka ndë të zanët filli të kesaj letere )që shërbejnë Kishës së Shenjtë ,popullit, e famullisë ,e thonë të shenjtën Meshë ,e këndojnë shenjtën oficia, ,mbë gjuhët e mbë hesapit (llogari,interes) të Letinët ,e te shenjtës Amë Kishë e Romës ,as nuk ndëgjojnë ,as nuk marrenë vesht gjith çthonë ,e gjithë zgjidhen ,e ai që asht i pa ditune ,posi thotë Katoni ,legere o non itelligere nengligere est,sikur me thane(që do të thotë) e zgjidh (zgjedhja ) ,e mos ndëgjo o mos merr eshtë, gjith zgjeth te pa ditun ashtë.Prashtu (shtë po ashtu si të zgjedhësh paditurinë) Unë lus të dashtunit e të vyrtytshmit e mij për të mirtët tuaj ,që ti vini kryet e mentë me gjithe zemer, fuqi këtij Ditionar(fjalori),e të mos e lëshoni ndoret(nga dora ) e mendjet që duhet ta merrni vesh e të zini gjith thotë (gjithë çka thotë) , e gjith mëson(gjithë çka mëson ) e vnue(e përmban) U premtoj që për te vërtetën ndë daçi pakëz me u fëdigun(përpjekur) kini me zanë kësi libri( keni me nxaë nga ky libër),ndë mos tjetre ,me ndëgjuem gjith urdhënon kalandari,o ordinary ,e gjithë rubrikën Rubrikë që do me thënë tjetër veçse ato fjalët kuçijet (kyç) ,paret me ta ;mba të tjetërët(në anën ttjtër) anë kujtova,e me dy ma mire kthyem gja kafshë ‘se asgja( se është më mire me kthyem diçka se asgjë) ,përse .ndëmos ngjejem mendjet se nde terit (përse nuk gjejmë mëndje(dije) duke ndenjur ) e pakët dritë vjen e kushton shumë.Vullneti e kujdesi veçse, Krijuesi i Qiellit. Por e di Vëlleznit e dashtun si e kam pasun e si e kam ndë me rante fuqia me dhanë dorën e me ndimuem të pa fat e të dorës Arbëneshe ,pra ashtu përzini ma me me këte fedigjeze(përpjekje) sa asht e si do asht po sikur te ishte diçka e emadhe e vuetshme(e vlerë) e mos u vinjë vështire me uruem për mue ,i thoni shëndosh.
Prej Rome ,Dit ndë Maj 30,ndë vjetët e Krishtit 1635
Prej lisave(burrave) kërkohen fruta të mëdha, se për më keq mjaftë nga djemtë asgan i bjerin vlerat e tyre ngaqë bredhin e digjen si langojtë nga bushtra(hasmi).

Pas kënaqësisë së veçantë që ndjeve kur arrita të transkriptoja të 113 proverbat dhe pathënien e fjalorit latinisht shqip të të përndriturit Im zot Frang Bardhi ,ndoqa rendin e proverbave duke u munduar të kuptojë brendinë filozofike që ato i përcillnin nga afro 400 vjet më parë, sofrave të burrave Arbëresho -shqipëtarë ku ato do të përcilleshin. Ishte pikërisht koha kur Shekspiri vinte në skenën e teatri Globus tragjeditë e tij të pavdekshme.Dikush do të mendojë se ç’lidhje kanë ndër veti këta dy njerës të mëdhenj .Përpos bashkëkohësisë ata i bashkon dhe misioni dhe përgjegjësia e secili për bashkëkombësit e tij .
Shekspiri u ndritëte udhën bashkëkombasve për epokëne re që lindte në Anglinë e fillim shekullit të17 të ,ndërsa i përndrituri Im zot Frang Bardhi kërkonte,sadopak, të përhapë dritën e diturisë dhe të përshkëndijoje lirinë në ndërgjegjen e fjetur të shqipëtarëve duke pasur si kryefjalë adhurimi për zotin dhe domosdoshmërinë e njohje së vetvetes.
Hirësia e tij Frang Bardhi e ndjente se po rrezikohej gjithçkaja e aritur deri atëhere nga arbëneshët e tij, e për më zi, të tjetërsohej e të mbulohej nga tisi i harresës .Shkaku- thotë Ai -ka shumë arësye .
Për të mos u bëre preh e rrethanave historike e fatalitetit që rezervonte atyre çasti historik ai propozon që gjykimi të bëhet urtësisht dhe duke zgjedhur fjalën e përçueme .Nisur nga rrethanat e interesat,në të cilën ndodhen njerëzit, ai thotë,se gjinden shumë lloje njerëzish .Pos gjendjes katastrofike ,prej lisave(burrave) kërkohen fruta të mëdha, se për me keq mjaftë nga djemt asgan , po i bjerin vlerat e tyre ngaqë bredhin e digjen si langojtë nga bushtra(hasmi).
Ai u kujton burrave arbëresh se një nga të këqiat që rëndon më shumë është adituria që të pengon të bëhesh zot i vetes , I keqi(bashkëpunëtori) është si majmuni që nuk zihet në lak.
Imperativ i kohës është që të mos i hapin synë armikut Me të keqen,edhe mund të bashkëjetohet për rrethanat dhe momentin, por në asnjë mënyre te mos bashkëpunohet.Rrugëdalja nga e keqja është bashkimi, për të gjetut fuqinë,sepse armiku plak kurrë nuk të bëhet mik dhe në t’u bëftë nuk bëhet i drejtë.
Të keqen më të madhe Frang Bardhi e sheh të padituria ,e cila është më mirë të heshtë dhe të mos i jepet arësye.Është koha të lihen fjalët dhe të hidhet ne veprim,burrat vlerësohen nga bëmat.Organizimi i pavarsisë e sheh si një mjeshtëri,që duhet mbajtur e fshehtë.Në rolin e një udhëprisi të vërtet ai porosit : -duke harruar të shkuarën - duke harruar ç’ka s’të ka hije dhe nuk të përqaset e ç’ka të sjell dhimbje.Ai mendon, se është domosdoshmëri sacrifica dhe flijimi, kur e lyp nderi dhe liria e atdheut edhe prej çdokujt kërkohet të pranojë më mirë vdekjen,se sa përjetimin e rrezikut të vazhdueshëm.
Është detyrim i gjithëkujt prej zogjëve, si edhe e bilbilit ,që ta sjell pranverën . Gjithkushi e dëshiron atë që i mungon. Gjithkush sheh të mirën e vet . Por,të keqen e sheh te udhëheqësit, se peshku qebet nga koka,e nuk dyshon se mbarësi e njeriut duket që në te ritë e tij. Asht si molla që nuk bje larg mollës dhe njeriu duhet të mos i shërbej të tjerëve .
Çdo gjë duhet ta bësh në kohën e duhur ,duke i mendur mirë gjasat,se ngutja,ngjason me bushtrën , që ngutet me pjellë e bën këlysh të verbër.Për të arritur në ç’ka vendos duhet punosh me mend, të shmangësh ndasitë,të lidhet besë,sepse të marrët , të marrë vdesin.
Frang Bardhi është njohës i mirë i qëndrimeve e mendësisë së njeriut të kohës së tij.Duke dëshirur të eksploroj në shpirtin e tij bën një paraqitjeje të karaktereve e tipave të kohës
Njeriu duhet të jetë syçel, që të njoh mikun e vërtetë nga miku i remë;të mos flasë shumë;të mos bëj keq se do ta gjej në shtëpi dhe të mos harroj asnjëherë se jemi bijë të vdekjes ,turpërimi dhe korritja e tjetri lahen për kokë.
Nderimi i vetvetes është një gurë peshe, që do të përdorin të tjerët .Njeriu mund të humbas në se nuk ruhet nga rreziku i ujit ,zjarrit dhe femrës e sidomos nga kjo e fundit se kush ha shumë piper nuk dindet së ngrëni lakra .Por, gjithkush duhet t’i friket shpageses,sepse femra e bukur dhe vera e ëmbël janë helm.
I vobegti ishte në vemendjen e të ndritshmit Frang Bardhi Ai e konsideron atë një gurë të murit shoqëror.Është përgjegjësi njerëzore,për t’u përkujdesur për të ,se puna e tij e bën bukën e bardhë..
Ai troket edhe në ndërgjegjen e artyre,që shërbejnë të tjerëve duke ju kujtuar se mjalti shumë here bën të lëpimë gishtat e ndaj atyre që mundohen të të bëjnë gropën uron, që të bihen vet brenda .
Për Frang Bardhin kishte ardhur koha për të shijuar miellin e lirisë gjë që duhej bërë pa drojtje dhe me vendosmëri, duke bërë vlerësime të urta të situatës, për të zgjidhur lëmshin,duke u ruajtur nga pabesitë e shigjetave vrastare ,nga shurdhësia e njerzve.Ai godet verbërinë e tyre duke e konsideruar verbërinë vetvrasëse. Liria është çasti më i bukur e vështirë ta kesh,se kërkon fli. Dashuria për liri duhet të tregohet me përpjekje dhe bashkim,se të nderuar nuk të bën pasuria. Robëria zhduket duke shporrur dhunën nga njeriu,nga që jetën nuk është e drejtë tja marrish tjetrit kur nuk ja ke dhënë.Ta falësh jetën për atdhe është paja më ëmbël,që ke mare ndonjë here.
E vërteta e lirisë nuk i pëlqen në mënyrë te veçantë hasmit, që si ujku qimen e ndëron po zakonin nuk e harron.
Është i paqëm edhe me ata njerëz që, me apo pa dashje, janë vënë në shërbim të të huajve duke ju kujtuar se mund të shkoj i njomi me të thatin e s’duhet me i zënë besë ujit dhe hasmit .
Gjëja më e drejtë është të respektosh zakonet e vendit .Për zotin e shtëpisë është dhunë që të jet shërbëtor në shtëpinë e vet.
Tradhëtia është si një shigjetë e shtime që nuk të jep nder dhe që ka një fund të trupshëm ,si të bësh do të gjesh .Marrëzi është të mos duash ta kuptosh
Vuan ai komb të cilit i mungon burrëria e si ta vlerësosh veten ashtu kanë për të të vlerësuar të tjerët . Nuk ka më vlerë të kuptosh vetëm kur të kesh humbur gjithçka se është varfëri dhe robëri e dyfishtë.S’duhet me lujt si i marri me gurët mbi kokën se e pëson duke të rënë kresë.Sado i vogël në dukje çdo përpjekje per mëmëdheun vlen më shumë se një punë për luanin (perandorinë) tashmë të coftë.
Të gjithë duhet të bëjnë detyrën ndaj atdheut.
Me të 113 të thëniet, I përndrituri, Im Zot Frang Bardhi përurohet si shënjtërues i testamentit të lirisë

[gezim.q]

kerkoj nje proze

[sirena_adria]

Si sot, 467 vjet më parë, nisi rrugën e vet fjala e shkruar shqip

“U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herrë se gluha jonë nukë kish gj~ të ëndigluom ën së shkruomit shenjëtë, ën së dashunit së botësë s’anë, desha me u fëdigunë, për s~ mujta me ditunë, me zhdritunë pak mendetë e atyne qi të ëndiglonjinë… “Ëndë vietët M.D.L.IV. njëzet dit ëndë mars zuna ënfill, e ënbarova ëndë vietët një M.D.L.V., ëndë kallënduor shkruan Gjon Buzuku në Meshar, veprën letrare më të vjetër shqipe të botuar dhe të ruajtur deri sot.

Libri përbëhej nga 110 fletë mirëpo kopja e librit që ka arritur është e cunguar dhe i mungojnë 16 faqet e para dhe ndër to edhe kopertina me faqen kryesore.

Autori i librit ishte Dom Gjoni i biri i Bdek Buzukut, i cili nga dashuria për atdheun e tij, me anën e kësaj vepre, deshi me sa mundte, të afronte sado pak ata që do ta dëgjonin. Ai e nisi këtë me 20 mars 1554, dhe e mbaroi me 5 të Kallëndorit 1555, pa dalë qartë për ne, nëse ishte kjo koha e hartimit apo e shtypit apo u kryen këto dy punë paralelisht. Shumë pak gjëra dihen për shkrimtarin dhe jetën e tij. Ky emër na del në Sarajevë ku ka pasur njerëz të quajtur Buzuk, që e dinin veten fis shqiptarë e ku më 1887, provinciali i Françeskanëve të Bosnjës ka qenë Andria Buzuku, i cili vetë dëshmonte se të parët e tij ishin të dal prej Shqipërie.

Një lokalizim i emrit familjar të autorit tonë, pas kërkimeve të fundit të Justin Rrotës, u bë i mundur për një kohë rreth katër breza para tij. Në Katastrën Veneciane të Shkodrës, përmendet “Vlada “, e veja e një farë Gjura Buzuku për katundin e Reçit në breg të Bunës në krahinën e Ulqinit. Në një dokument të 1445, Buzulki del si emër katundi në krahinë të Tivarit, pranë Obotit të Krruçit. Pastaj ky emër do të jetë ndryshuar në Buzuku, me zëvendësimin e “ulk” me “uk”. Autori i veprës ishte një famullitar i thjeshtë i një komuniteti katolik shqiptar. Gjuha e tij mbete gjithmonë një gegërishte veriore disa veçori dialektore vetanake. Nga kjo del qartë se si ai ishte një bir i Shqipërisë së Veriut, por nuk dihet a i përket anës perëndimore apo lindore të kësaj treve. Nuk është e pamundur që vendi i tij i lindjes të ndodhte në një krahinë që ka mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme.

Justin Rrota mbron tezën se vendlindja e autorit të Mesharit duhet të kërkohet ndër krahinat e Krajës e Shestanit. Nga pikëpamja e historisë së Shqipërisë, sa i përket gjuhës, kemi të bëjmë me një gegërishte të shekullit XVI.

Rethanat politiko-kishtare që frymëzuan autorin

Historikisht kjo vepër nuk duhet shikuar e izoluar në vetvete, por përbrenda një pamjeje më të gjerë. Ajo atëherë nuk do çmohet ndryshe veç si fryt i një politike kishtare të zhvilluar rreth mesit të shekullit XVI.

Në një krahinë periferike, kufitare të Kishës së Romës, me një popullsi katolike-shqiptare e ortodoksesllave, ku antagonizmi fetar ekzistonte prej kohësh, ndonjë prelatë ose kryetar dioqeze ambicioz e largpamës si Arqipeshkvi i Tivarit, Gjon Bruni (1551-1571), ndërmori masa të përtërinte besimin katolik, ta ruante e ta zgjeronte. Momenti psikologjik për një vepër politiko-kishtare të këtij lloji, jo vetëm që nuk mund të zgjidhej më mirë, por vetë rrethanat e reja historike shtynin për një të tillë ndërmarrje: ishte koha e Koncilit Tridentin, dhe pikërisht periudha e intervalit midis dy kuvendeve të para 1545-1547, 1551-1552 dhe e të tretit 1562-1563. Me këtë Koncil, siç dihet, krahas me përtrirjen e Kishës Romake, nis lufta e saj kundër reformimit që kishte filluar të depërtonte edhe në Gadishullin Ballkanik. Nga ana tjetër, me pushtimin e kësaj zone nga osmanët, kishte filluar këtu largimi, sidomos i krahinave perëndimore, nga besimi kristian, largim ky që u shtua në shekujt e mëvonshëm. Këto janë afërsisht rrethanat poltiko-kishtare, brenda të cilave arsyetohet iniciativa që mori ky autor nën shtysën e ndonjë ipeshkvi ose arqipeshkvi të Shqipërisë së epërme për hartimin e shtypjen e një teksti liturgjik për elementin katolik shqiptar të kësaj krahine.

Këto rrethana janë reflektuar padyshim edhe në fushën mendore dhe për lulëzimin e tyre, këtyre u detyrohet literaturë shqiptare e vjetër. Buzuku përbën pikënisjen në këtë punë, e cila vazhdon pastaj me shkrimtarët e tjerë në shekullin XVII dhe XVIII. Gjithashtu, kjo veprimtari letrare lidhet historikisht në fund të fundit me efektet e kundër reformimit në Evropën Juglindore dhe të situatës që u krijua në këto anë nga sundimi osmanë.

Përfundim

Qëllimi i Gjon Buzukut ishte pajisja e Kishës Katolike shqiptare me një libër që të përmbushte nevojat e përditshme të shërbimeve fetare, dhe ngritjen e kulturës së kleri. Synimi tjetër ishte edukimi fetar i masës së besimtarëve në veshin e të cilëve do të arrinte më në fund fjala e tij, qoftë përmes gojës së priftit, qoftë me anë të leximit direkt të librit. Qëllimi tjetër ishte zëvendësimi i gjuhës së përgjithshme të liturgjisë romake me gjuhën e vendit. Dihet se përdorimi i një gjuhe nacionale brenda në liturgjinë e kishës katolike nuk është një punë e zakonshme. Buzuku, më i vjetri autor shqiptar që njohim, duke u ushqyer te rrënjët e kulturës së atdheut të tij, pati siç është e natyrshme, edhe disa ndikime nga jashtë që janë kryesisht të kohës e të vendit. Megjithëse ato nuk mundën të ndryshonin qenësisht veprën e tij, përsëri u dukën në disa anë të formimit të tij si shkrimtar, në trajtën e jashtme të librit, në karakteret e shtypit dhe zbatimin fonik të tyre. Në vend që të gjykohet autori e libri i tij në mënyrë të njëanshme nga caqet e kohës së sotme, duhet pasur gjithmonë parasysh që Buzuku, ka qenë një bir i Shqipërisë, i pari autor shqiptar, gjatë periudhës së mbarimit të Mesjetës dhe fillimit të Renesancës si dhe i rrethanave në të cilat u formua./ KultPlus.com


https://www.kultplus.com/libri/si-so...shkruar-shqip/

[Akuamarini]

Emisioni "Me Xhaxhiun" - E ftuar ne studio Elena Kocaqi, historiane

[Akuamarini]

Ky është dokumenti i shqipes më i vjetër se i pagëzimit të Pal Ëngjëllit!-Shqip nga Dritan Hila
Apr 5, 2022