Petro Marko

[viganv]

Jeta dhe vepra e Petro Markos



Horizonti Poetik

Në radhë të parë Petro Marko është një prozator i madh; romanet e tij pasuruan traditën letrare të prozës shqiptare, duke i siguruar atij një vend nderi në të. Po P.Marko shkroi dhe botoi shumë poezi nëpër faqet e shtypit, të gazetave e revistave letrare. Krijimtaria poetike e P.Markos përmblidhet në vëllimin me poezi "Horizont", i cili u botua në vitin 1959. Ky libër u ribotua dhe në Prishtinë në vitin 1972. Poezia e P.Markos shquhet nga njëra anë për notat e dhembjes, shqetësimeve ndaj vuajtjeve individuale dhe kolektive nga ana tjetër ajo vlon nga protesta kundër padrejtësive shoqërore të kohës. Gjithashtu në këtë poezi është i pranishëm toni luftarak që lidhet me poezitë e frymëzuara nga koha e Luftës së Spanjës:

Madrit!
Më thirre?
Erdha!

Në këto poezi mbizotëron vargu i shkurtër si dhe përdorimi i dendur i shenjave të pikësimit. Ashtu siç ishte jeta e poetit me frymëzimin e një zjarri të brendshëm internacional, ashtu dhe poezia e tij trumbeton këtë frymë vëllazërimi e bashkimi që i kapërcen caqet nazionale
Njohja e disa gjuhëve të huaja dhe kontakti drejtpërdrejt me poezinë moderne bëri që P.Marko të përpunonte vargun poetik, të sofistikonte e metaforizonte nëntekstin e poetikës së tii. Kështu në poezitë që nga kritika mbahen më të mirat si Tri fattbënat, Vdekja lind, Kënga e valës, etj. poeti krijon atmosferë poetike me raportet jetë-vdekje, ëndërr-zhgjëndër, shpresë-iluzion etj. Në poezinë e tij shpesh bie në sy ndikimi nga mitologjia shqiptare apo modele të poezisë popullore, veçanërisht të vendlindjes (Labërisë).
Pavarësisht se P.Marko solli frymën e tij originale në poezinë shqiptare, ai mbetet i madh me prozën e tij romanore.

[Xhuxhumaku]

E bija e Petro Markos:

Pengu i babait tim

Dorina Topollaj

Jetëshkrimi

Emri: Petro Marko
Vendlindja: Dhërmi, Himarë
Vitlindja: 25 nëntor 1915

Arsimi dhe jeta

1932 përfundon shkollën e mesme tregtare në Vlorë
1934-1936 studion në Greqi për Shkenca Politike
1936 boton revistën “ABC”, e cila u mbyll pas numrit të 2-të
1936 internohet në Llogara për disa muaj
1936 bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë
1939-1940 studion në Francë
1940, pasi është kthyer arrestohet dhe burgoset nga italianët
1941 dërgohet në Ustika në Itali
1944 arrestohet nga gjermanët dhe po atë vit kthehet në Shqipëri
1945-1947 punon si kryeredaktor i gazetës “Bashkimi”
1947-1950 burgoset si agjent i amerikanëve
1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”
1973 i hiqet e drejta për botim
27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni

Çmime

1998 “Mjeshtri i Madh i Punës”
2000 “Penda e Artë”
2002 “Qytetar Nderi i Vlorës”
2003 “Nder i Kombit”

Librat

1929 boton poezinë e parë
1958 boton romanin “Hasta La Vista” ( Merr Çmimin e Republikës)
1959 boton “Horizont” vëllim me Poezi
1960 boton romanin “Qyteti i fundit”, u kritikua dhe nuk u ribotua
1961 boton “Rrugë pa emra”, vëllim me skica dhe tregime
1966 boton romanin “Stina e armëve”
1968 boton romanin “Ara në mal”
1972 boton romanin “Ultimatumi”
1964 boton romanin për fëmijë “Shpella e piratëve”
1967 boton tregimet “Urata, Dhia dhe Perëndia”
1969 boton romanin “Halimi”
1973 boton “Fantazma dhe plani 3+4”
1988 boton romanin për fëmijë “Griva”
1972 boton dramën “Guna mbi tela”
1973 boton “Miku i Martin Gjinit” (libri u sekuestrua dhe u asgjësua)
1974 boton “Poezi të zgjedhura” (libri u sekuestrua dhe u asgjësua)
1984 boton romanin “Të thjeshtët”
1989 boton romanin “Nata e Ustikës”
1996 botohen poezitë e përkthyera nga autorë hispanikë “Ku po shkon kalorës i vdekur”
2000 botohet jetëshkrimi “Intervistë me vetveten (Retë dhe Gurët)”
2001 botohet romani “Çuka e shtegtarit”
Së fundmi, botohen “Lejania”, “Një natë dhe 2 agime”, (romane) “Tregime të zgjedhura”, “Dita që rrojta unë” (publicistikë), “Erë e Det”



Pengu i Petro Markos ishte pikërisht ai që s’pushoi të bënte gjithë jetën: të shkruarit. “Cila do të ishte fjala e fundit kur do të jepja shpirt? Tani mendoj si i gjallë dhe do të dëshiroja të isha i gjallë deri në çastin e fundit kur të thosha: Jetova kohën si një aktor që nuk e shprehu mirë pjesën e caktuar nga regjisori jetë....”, shkruan në një nga shënimet e tij të pabotuara më parë, gjeniu i Brezit të Humbur. Kishte shumë plane për të shkruar, plane të cilat i ndrynte në blloqet e tij të xhepit, e që tani me kujdes, dashuri, por edhe habi po i nxjerr në dritë e bija e tij, Aranita. “Babai kishte plane shumë të mëdha për të shkruar dhe duke parë këto gjëra që po ndodhin do të kishte shumë për të thënë”, kujton Aranita në 92-vjetorin e lindjes së shkrimtarit të madh. “Sot është dita e babait tim”, shton ajo me sytë e mbushur me lot, duke kujtuar jetën me të. Ndërsa mbi tavolinë ndodhen blloqet e Petro Markos, me madhësi xhepi, ku shënimet janë hedhur herë me nge e herë me vrull. Ato ndodhen në të njëjtën shtëpi ku ka jetuar shkrimtari, rrëzë Bulevardit Zogu I, në katin e dytë të apartamentit që po diskutohet të bëhet muze. Në një intervistë, Aranita Marko tregon jetën dhe dëshirat e të atit.

Gjithashtu, në “Tirana Observer” botohen edhe disa shënime të shkrimtarit, që s’janë zbuluar më parë.

Si e përjetoni përvjetorin e lindjes së babait tuaj?

Përvjetori i lindjes dhe i vdekjes nuk ndahen dot nga njëri- tjetri. Në qoftë se do të ishte gjallë sot babai, do të ishte 92 vjeç. Ai punonte shumë, madje edhe duke mos qenë, ai ende punon. Ka shumë materiale që i gjej duke gërmuar vazhdimisht nëpër shtëpi. Herë pas here gjej gjëra me anë të cilave mund ta ndiesh afër. Ka aty gjëra që nuk i ke dëgjuar, gjëra që janë ende të reja. Do të dëshironim shumë ta kishim pranë dhe t’i tregonim atij librat që janë botuar pas vdekjes, të cilat nuk i ka parë. Për fat të keq patën kaluar shumë vite pa u botuar librat e tij. Është kënaqësi e madhe për një artist, çfarëdolloj artisti, që ta shohë punën e tij. Ne në fakt kemi atë dëshirën për të thënë se ai i shikon të gjitha këto dhe kjo nuk ka lidhje me besimin te Zoti. Është besimi te njeriu. Një njeri që të ka dashur aq shumë dhe ka qenë aq pranë teje, sa sado që të kalojë koha aq më tepër kur ai është njeri që ka krijuar, ato krijime gjithmonë i japin jetë. Kur botohet një krijim i babait bashkë me mamin në një fotografi që kemi të varur në mur i themi: Ja libri yt.

A i festonte përvjetorët e ditëlindjes së tij, Petro Marko?

Nuk i festonte shumë ditëlindjet e veta, më shumë festonte tonat, të mamit që nuk e harronte asnjëherë. Por ama ditëlindjeve u jepte shumë rëndësi dhe nuk i harronte asnjëherë. Aq më tepër që ai ka qenë fëmijë i mbetur që i vogël jetim, pa nënë e pa baba. I donte ditëlindjet, sidomos ai që nuk ishte njëri që e çoi jetën kot; ai ishte një njeri që luftoi për idealet e tij për mendimet e tij, që krijoi familjen e tij dhe na deshi aq shumë. Unë mendoj se nuk ka baba si babai im. Edhe sot e ndiej mungesën e babait, sepse ishte i jashtëzakonshëm, ishte shumë familjar. Më mungon jashtëzakonisht shumë, më mungon në momentet kyçe të jetës, më mungon mendimi i tij, drejtimi që i jepte gjërave. Është e tmerrshme që ai nuk i pa librat e tij. Madje, babai ka pasur një dëshirë. Nuk donte që kopertina të kishte figurë. Thoshte që lexuesit duhet t’ia lësh të lirë imagjinatën. Domethënë, nëse ti formon si piktor një lloj figure, ti i imponon atij një lloj mendimi. Ai donte t’i linte dorë të lirë dhe dëshirën e tij e kemi ruajtur. Gjithë kopertinat e librave që kemi botuar, nuk janë bërë me figurë.

A ju ka mbetur ndonjë peng nga babai?

Ai iku nga kjo jetë në dhjetor të 1991-shit, në kohën kur ndodhën ndryshimet dhe unë me mamin gjithmonë mendojmë çfarë do të kishte thënë babai lidhur me këto ngjarje, për këto ndryshime që po bëhen, për njerëzit që janë. Por ai nuk pati kohë të na thoshte asgjë. Ne kishim një besim shumë të jashtëzakonshëm tek ai, sepse kaloi një jetë vërtetë të rëndë, por një jetë të jetuar nga njerëzimi, të lidhur me historinë e njerëzimit. Dhe kjo kohë që vazhdon është histori. Nëse do të ishte gjallë, ai do të kishte shkruar shumë më tepër. Babai kishte plane shumë të mëdha për të shkruar dhe duke parë këto gjëra që po ndodhin, do të kishte shumë për të thënë. Por për fat të keq ato që kaloi ia shkurtuan jetën, iku më shpejt se ç’duhej nga kjo jetë. Ky është pengu i babait dhe i yni.

A ka ende materiale të pabotuara nga Petro Marko?

Gjatë gjithë kohës kur dilte babai mbante nga një bllok shënimesh në xhep dhe shkruante përshtypje për njerëzit që i takonte, për ngjarjet që ndodhnin, për gjëra nga më të ndryshmet. Ka copa letrash që i shkruante, të cilat janë të gjitha shumë interesante. Duhet t’i grumbulloj të gjitha për të bërë një botim si plotësim të shkrimit të tij “Intervistë me vetveten”, sepse ka gjëra më personale e të detajuara. Ka pjesë poezish, mendime, prozë, ka gjëra shumë interesante, por siç thashë ka shumë, shumë punë. Këto pjesë janë të shkuara me dorë dhe është pak e vështirë për ta deshifruar. Një pjesë e madhe e shënimeve ka të bëjë me njerëzit që ka njohur në Shqipëri dhe njerëzit që ka njohur jashtë saj. Secili ka një pjesë më vete dhe këto do të nxirren në një botim.

Flitet që shtëpia juaj do të kthehet në muze. Në çfarë faze është ideja?

Kohët e fundit me shumë dashamirësi Ministria Kulturës, duke dashur të bëjnë diçka për Petro Markon dhe për familjen e tij ka hedh këtë ide. Është një mendim për ta kthyer shtëpinë në muze, por me kushtet që kemi ne si familje, me problemet dhe me vëllain të sëmurë nuk e di se ç’mund të bëhet. I falënderoj për vlerësimin që duan të na bëjnë, por konkretisht ne si familje kemi nevoja më të mëdha se një shtëpi muze.

Nusja e Maleve të Vetëtimës

Kur endesh rrugëve t’Afrikës dhe shikoja femra t’çveshura dhe mjera, kur
bridhja në Amerikë të Jugut dhe shikona limaneve detarë të dehur që rrëmbenin vasha të mjera...këndoja pa zë një këngë që këndonin vashat e fshatit, aty në Rrodhe, për Nusen e Maleve të Vetëtimës:
Nusja e maleve të vetëtimës, ishin bërë lengjendë po edhe një kambanë e fuqishme e kanunit të nderit...se qëmoti, kush e di se kur, ngjau një tragjedi e padëgjuar gjer ahere në vendin tonë.. Ishte zakon që vashat dhe nuset e bregdetit shkonin në fshatrat e përtej Malit të Vetëtimës, dy e dy, tri e tri e ngadonjëherë dhe filikat të vetme, të ngarkuara me prodhimet e krahinës, si portokalle, limona, ullinj, vaj e pemë të tjera... shkonin përtej në fshatrat e Lumit të Vlorës dhe të Mesaplikut për t’i çkëmbyer me mallrat e këtyre anëve.. Si nuse mali, kalonin shtigje të rrezikshme, dimër e verë, dhe asnjë, asnjë nuk e ngiste. Përkundrazi, të gjithë e mbronin sikur t’i kishin motra apo bija të tyre..
Mirpo ja që ngja një gjëmë e padëgjuar kurrë. Një djalë nga fshati ynë që kulloste dhitë në Gurrë, pa një vashë të re të ngarkuar.
Vasha ishte zërë e vërtet. Atij iu verbuan sytë dhe e kapi..Dhe ajo, duke qarë u hodh nga maja e malit dhe.. e bërë copë e thërrime ra në greminën e zezë.. Ky lajm tronditi fshatin dhe gjithë krahinën...Shkuan burrat dhe muarrnë kufomën e gjakosur e zbritën në fshat ku e pritën vashat me vaj duke çjerr faqet.. dhe jo vetëm fshati ynë, po gjithë fshatrat e shpunë si nuse në fshatin e saj.. Aty u bë gjëma e madhe.. Nuk mbahet mend kurrë një zi kaq i rëndë...
Fshatrat u kthyen dhe menjëherë pleqësia u mblodh për ta dënuar atë djalë që shkeli kanunin dhe nderin e vendit... Në kuvend të pleqve, shkoi dhe babai i djalit.
Nuk është zakoni, po ja që unë duhet të jem në këtë kuvend. Tha ai dhe uli kokën. Pastaj ngriti kokën, u ngrit vetë, aty nën ullirin e Kuvëndeve, dhe duke parë trungut e ullirit tha:
-Nuk ka nevojë të humbisnin kohë e fjalë. Unë, unë vetë po vendosë për këtë farë të huaj që dolli nga vatra ime, nga gjaku im. Urdhëroj që ai të digjet i gjallë. Dhe ashtu duhet të bëhet... Pas një heshtje të rëndë dhe të helmuar, ashtu u vendosë. Dhe vendimi u krye në drekë, mu në shesh të fshatit, aty ku burrat hidhnin valle me raste gazimi dhe feste.
Dy të huaj, që kush e di pse kishin shkuar dhe kaluar nga fshati, i thanë kryetarit të pleqësisë: “Si shumë të ashpra i kini zakonet!” Dhe plaku kish përgjegjur: “Kjo ashpërsi na ka mbajtur nëpër shekuj, të lirë dhe krenarë!”
Ajo këngë e pikëlluar e kënduar nga vashat dhe nuset e fshatit në pllaja duke bërë dru, në ara duke punuar, rrugës duke ecur të ngarkuara...më ka shoqëruar në të pesë kontinentet dhe më ka ngushëlluar kur isha në çaste shumë të rënda dhe të vështira në rrugët plot vuajtje të botës.

[Fiori]

APOLOGJIA IME
(JETES)

...Marrezi, turp turp dhe
mekate
per jeten e terbuar
se kur me ndal, o gjenerate,
qe vuan rruges ndonje nate,
me merr per te denuar
dhe, me nje ze qe vret,
ngahera me pyet:
-Ku linde, o i ri?
-O jete, linda ne shkreti!
-Ku rron dhe ku vete,
ne c'dhera e ne c'dete?!
-Cudi! C'kerkon prej meje ti

dhe si, o jete, pyet,
kurse ne varferi
me hodhe kur me gjete
te lindur nga skelete
pa drite, pa liri?
-Njeri!
Nga vete, as me thua?
-S'e di! Jo, Nuk e di!
Po lerme, o jete, c'ke me
mua?
-Dua ta di, po dua!
-Atehere, jete e krisur,
per mua mos pyet
se qysh ne n'agim kam nisur

te shkel si skllav i shkrete
mbi gjurma shprese drite...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
-O mekatar,
as faliu ligjes sime,
bindu i cmendur enderrtar,
s'jeton me shqetesime!...
-Mu thell' ne brendesire
ku ndjenja rron e lire,
ku dhembja dhemb e prekur

nga ligja jote e fuqiplote,
ne gjirin tim si hekur,
si hekur e celik,
qello,qello, o me kamxhik;
pa frik' e pa meshire
e pa pendim,
se mu ne thellesire
te shpirtit, ne nje kend,
lindi nje shqetesim
qe celi varrin tend...

1937

[Albo]

Tirana jetë-Stambolli

Petro Marko

-Hajde Paçe Stambolli!
-Hallvë Stambolli!
-Këpucë Stambolli!
-Rroba,jorgane Stambolli!
-...Stambolli!
Vetëm xhizë Tirone. Xhizë, kajmak...
Stambolli është emër që i jep reklamë plaçkës që shitet. Sadoqë bathët ose bizelet ose mishi i mirë, që mban Sotir Apostoli janë mall i vendit, prapë ai do të thotë:
-Mall Stambolli zotëni!
Dhe sado që stofa japoneze ka sunduar dyqanin e Hysen Ali Mehmetit, të cilin e vizitojnë dita-ditës qindra katundarë ai u bërtet:
-Merrni mall Stambolli! Mall i lirë, i lirë...
Dhe Lame Murthi, kur u servir hallexhinjëve kafet e tij plot kajmak, u thotë:
-Vallahi, pini mall Stambolli.
Mirëpo njerëzit, po jeta? A bien erë Stambolli vendet e dëfrimit ose vatrat e hallexhinjëve? Se kryeqyteti ynë është i ri, siç është edhe mosha jonë e re. Tirana është 17-vjeçare. Tamam si një vajzë 17-vjeçare, e cila fundi i fundit ka ëndërra, shpresa, shqetësime. Dhe siç mund të gjejë njeriu brenda shpirtit të nje vajze aq të re botëra të ndryshme, sidomos mendje të papjekur dhe çregullim në jetë, kështu mund të vërehet edhe këtu.
-Ane ku ka qenë një herë Tirana! Dhe si u bë sot? Dhe në daç të shohësh Tiranën e dikurshme, futu mu në kërthizë të saj, atje ku çdo gjë vazhdon rrugën e dikurshme. As rrugët, as dyqanet, asgjë s'ka ndryshuar. Vazhdojnë pak nga pak evolutën bashkë me jetën e banorëve të tyre.
A e keni vënë re?
Tri rrugë kryesore rrethojnë si mure mongoljane Tiranën e vjetër. Atje brenda qytetërimi s'ka guxuar të depërtojë. Sa larg është, bie fjala, sheshi i ministrive nga tregu i vjetër!
As 100 metra nuk janë larg sheshit, por më tepër se 100 shekuj janë prapa!
Megjithatë, atje gjëmon "Stambolli".
Salepçinj, hallvaxhinj, qeleshexhinj, jorganxhinj, e ku ta di unë turli-turli farkëtarësh, teneçexhinj, kallajxhinj... atje brenda kanë formuar një jetë më vete dhe s'duan të dinë fare se ç'ngjet përjashta tyre.
Atje, p.sh., Beqiri prej Shkodre, rrobaqepës me nam, vazhdon të qepë ende një xhaketë vetëm për një lek e gjysmë dhe kostumin e tërë për nja dy lekë. Dy lekë vetëm. Dhe në një orë e sipër fshatari që shiti drutë e ka kostumin gati. Ndryshon puna se si u qep. Puna është që jabanxhiu e bëri kostumin. Ai s'vë re nëse njëra mëngë është një pëllëmbë më e shkurtër se tjetra. Dhe kur thotë:
-More usta, pse...
Atëherë Beqiri bërtet:
-Mall Stambolli aga!
* * *
Jo vetëm ata kanë punuar në Stambolli dhe që kanë ardhur këtu e ushtrojnë mjeshtëritë e tyre përmendin me mall qytetin e ëndërrave dhe të qejfeve, po edhe ata të tjerët që s'ia kanë parë kurrë madhështinë e tij, kur duan të çfrejnë ose të tregojnë diçka e zënë në gojë, ndonëse pa dashje, Stambollin.
Kam parë shumë njerëz të mirë e për të qenë, të veshur shik, që banojnë në pallate të mira e moderne, që kur venë në "Nacional" e ja shtrojnë me birrë, bëhen tapë, dhe atëherë harrojnë fare se ç'janë, paraqiten ata që janë në të vërtetë, marrin karroca dhe shpejt për në kafe "Vera", atje ku gjëmon defi si në Stamboll, atje ku dëfren njeriu si në afenget e dikurshme të Konstandinopolit.
Se, fundi i fundit, ku do të vejë njeriu të argëtojë?
Ku do të kalojë ndonjë orë i dehur në mes të qejfeve të ndryshme?
S'ka lokale dëfrimi. S'ka jetë.
Ditë e natë në kafene.
Ja në "Kristal", ja në "Kursal", ja në "London", në "Berlin", në "Bella Venezia". Ose tek Loni i shkretë, që i ra në supe duke kënduar gazeta... E pastaj shpejt tek z. Vasil Avrami, jo te deputeti, por te farmacisti i mirë, që të pret gjithnjë me buzëqeshje dhe që të shërben me shpejtësi... një aspirinë, se të zuri koka!
Dhe në të dalë prej tij, nga e djathta, dëgjon një zë:
-Hajde hallvë Stambolli, zotëni!
Aspirinë apo hallvë! Ç'të pëlqen? Ç'të shëron?
E vërteta është se çdo shqiptar që ka punuar në Stamboll, kur është kthyer në atdhe, vetëm këtu në Tiranë ka gjetur vend. Dhe sheh këtu berberët më të mirë, gjellëtorët, rrobaqepësit, kasapët, këpucarët më të mirë, që përpiqen t'i kënaqin myshterinjtë duke u treguar dhe punët e mira fitimprurëse të Stambollit.

Botuar më 1937

[brooklyn2007]

[Besoja]

Ju falenderoj qe keni sjelle ketu ne forum kete shkrimtar te madh.
Romani i pare qe kam lexuar ishte `Hata la vista`.
Ju pershendes!

[Xhuxhumaku]

P.Marko: Edhe ndjenjat, stil

Roland Gjoza | 23/12/2009 | Kulture |
Autori kujton takimin e parë me shkrimtarin Petro Marko, në shtëpinë e tij. Mbi dashurinë, letërsinë, stilin dhe marrëzinë e një shkrimtari.


Dialogët për jetën, famën, femrën, romanin "Qyteti i fundit", ashtu siç i mban mend, Roland Gjoza, dy dekada më pas. Më 27 dhjetor bëhen 18 vjet nga vdekja e Markos


Isha 20 vjeç. Ibrahim Uruçi, kryeredaktori i "Dritës", një burrë i vogël, rrondokop, që tërhiqte tirandat e pantallonave, më thirri në zyrë. Te Petro Marko, vrap, më sill... Po nuk e mora vesh ç'më tha. Ashtu ishte ai, i rrëmbyer, i sertë, nervoz, po kjo më tepër në dukje, se qe babaxhan njeri. E doja, po e kisha dhe frikë.


Nuk e di pse, ndoshta ngaqë i bërtiste Ismail Kadaresë në korridoret e Lidhjes: Më dëgjo mua, se do ta hash... Ismaili me të qeshte më shumë. Pati fatin më të zi: fshesaxhi në qytetin e Tepelenës. Vdiq në poshtërim, i harruar.


Shkova me vrap te Petro Marko. Pallati i verdhë ngjitur me maternitetin. Kati i dytë, dera në të majtë. Dera ishte e hapur: tak, tuk, tak. Kërciste makina daktilografike. Një makinë e vjetër, plaçkë lufte.


Trokita, hyra brenda, ai shtypte me të shpejtë, me cigaren e tretur në cep të buzës. Nuk e ngriti kokën me leshra të zeza kaçurrele. Ezmer, i bukur, i lodhur, i shkyer në gjoks, merrte frymë me zor. Po megjithatë shtypte. Prit, tha i përqendruar në faqen e letrës boje kafe të Kavajës.


Në dhomë s'kishte karrige, vetëm një minder ku qe ulur ai. S'po marr dot frymë, jam mbushur me djersë... S'kam as cigare... ilaçet më janë mbaruar... O djalë, më bëj një shërbim, më bli një paqetë dhe ilaçet, se nuk jam mirë...
Dola, ia bleva me një frymë. E gjeta duke hequr fletën e letrës me atë bisht cigare, atë grimë të shqyer në cepin e buzës. Një gotë ujë, më tha.


Piu një tabletë. Qëndroi një grimë ashtu, pastaj më pa në sy: Po ti? Ke emër, apo je i Paemri (personazh i romanit Qyteti i Fundit) I thashë emrin. S'të njoh. Mos e ke gjë Toli Gjozën, atë infermierin e urgjencës? Po, ai është im atë. Më ka shpëtuar dy herë jetën. Ka dorë të lehtë, më të lehtë se gjithë të tjerët kur bën gjilpërën.


E kam qejf, se fjala e parë që të drejton është: Pjeshka e Tolkës... Po edhe ti më shpëtove me ilaçet që më solle, ta di për nder. Në vend të ilaçeve më tregoi paqetën e cigareve dhe qeshi. Je kursant në gazetë? Nuk e di ç'jam, i thashë. Çfarë shkruan? Poezi.


Fliste shpejt, i hante fjalët. Ja, e shkrova tregimin, s'më doli i keq. Më të dalë është... Dëgjo të tregoj diçka; kur shkruan luaj të marrin, me një fjalë, bindju marrëzisë, në qoftë se e ke, po s'e pate, bëhesh profesionist dhe i ke larë duart me letërsinë. Më pe mua, gati po vdisja, po ç'të bëja, më merr në telefon Braçja: Petro s'kam tregim, më thotë, e dua në drekë, se mbyll gazetën...


U ula, ja këtu ku jam dhe i hyra më kot si duke u tallur... Mbaj vesh, si duke u tallur, se proza e mirë bëhet me marrëzi poeti. Më doli, them se më doli... Ja, lexoje, kursant dhe më thuaj si të duket...


Dhe më thuaj ç'të bëri përshtypje më shumë. Mos është vonë? belbëzova. Nuk është vonë, jo, e njoh Braçen unë, e bën qimen tre... E lexova dhe i thashë; shumë i bukur, ajo që më bëri përshtypje është stili... Bravo, fitove kursant.


Do t'i them Braçes të të mbajë në gazetë. Stili është shkrimtari, pikërisht stili. Ai del, nuk kërkohet, del ashtu nga vetja dhe mos e trazo, mos e prish, pra, djalosh të bëri përshtypje stili. Për këtë jam krenar. Jam vërtet krenar. E ke lexuar Heminguejn? Ai ka stil. E ke lexuar Lorkën?


Ai ka stil. E ke lexuar Kadarenë? Ai ka stil. Më pëlqen shumë. Është shkrimtar i madh. Po ai është shqiptar, e ndërpreva, zakonisht mburren shkrimtarët e huaj.


E ke fjalën për zilinë, djalosh? Ke të drejtë. Po fshati që duket s'do kallauz. Kur erdhi Cuhrai, ai regjisori rus i Baladës së Ushtarit, më kërkoi mua, kishte lexuar me dhjetëra skenarë, po nuk po i mbushej mendja. U takuam. Gjëja e parë që më tha: Ju shkruani ndryshe, më tërhoqët dhe ju lexova deri në fund. Ja, ky është stili.


Historia, sado e bukur që të jetë, nuk bën përshtypje pa stilin. Ramizeja, e di historinë e Ramize Gjebresë, u pushkatua se tha që dashuronte Zaho Kokën? Po ç'të bënte ajo, e donte more, la Nako Spirun dhe ra në dashuri me Zaho himarjotin. Kur i thanë Nakos, se e fejuara e tij dashuronte Zahon, ai i zi, tha: Ndjenja është revolucion. E tha bukur. Ja, ky është stil.


Ra telefoni. Do të jetë Braçja, ka për të ulërirë siç e ka zakon. Mori receptorin dhe e vuri në vesh. Dëgjova batarenë andej matanë. Më shante mua, i dukej sikur ia kisha shtruar me të pira te fuçitë e tymit, tani ishte koha që piqeshin bërxollat dhe mbusheshin krikllat e birrës, rridhte anëve ajo e uruar shkumë. S'mbaronte duke përshkruar paninet e buta dhe qoftet e gjata me erëza.


Petro Marko mbylli me dorë receptorin dhe më tha duke qeshur: Ja, ky s'është stil.
Më la në duar fletët e letrës së Kavajës që t'i prisnin si brisk gishtërinjtë dhe më thirri nga pas: Edhe në dashuri të kesh stil. Në gjërat e tjera s'ka ç'të duhet. Duku nesër të më blesh paqetën dhe të tregoj kush nga shkrimtarët ka stil. Jam vetëm.


Baba, i thashë, takova Petro Markon. Kush është ky? Shkrimtari. S'e mbaj mend. Është i madh? Më i madhi. Kush është më i madhi? Babanë e mundonte fama. Si nuk e mban mend? Ai ta dinte emrin, të kujtonte dhe atë shprehjen "pjeshka e Tolkës".


Ai qeshi: Mua më njohin të gjithë, se atë punë kam, po unë s'kam si t'i njoh.
Babai mbahej rëndë. Ja, nga ky këndvështrim dilte se një infermier urgjence mund të ishte më i famshëm. Kjo vërtet e gëzonte dhe ai e besonte.


I çova paqetën, i thashë të shkonim të "Arbëria" të pinim kafe, po ai s'mundte. Ai s'dukej si shqiptar. Ishte shumë i bukur, korrozi, me sy tejet shprehës, të zgjuar, pretendues, me një fjalë bukuria e tij të krijonte njëfarë distance, po sapo fliste, se ai nuk rrinte dot pa folur, bëhej njeriu më i afërt dhe më i thjeshtë në botë.


Të ikte ndrojtja si e trembur.
E di pse nuk vij për kafe, se aq qejf kam të pi një kafe atje, po sapo më erdhi në mend një episod për romanin që kam nëpër duar, mendoj të punoj, s'te vjen keq? Me një fjalë po më jepte duart. Dukej që s'ishte fort në qejf, i dridheshin pak duart, i turbulloheshin sytë, vuri fletën në makinë dhe u ul.


T'jua bie kafenë këtu? Ah, djalosh, ti qenke flori, piva një në mëngjes që e bëra vetë, po më doli mavri, dëgjo, kur të veç atje, thuaj e dua për Petron, e dinë ato...


Nuk ia mbaj mend emrin kamerieres, po ajo u pre kur i thashë se Petro e donte kafenë në shtëpi. Nuk është mirë? më pyeti dhe iu mekën sytë, u dobësua menjëherë. Jo, po është gati për të filluar një roman të ri. Do që të më bëjë surprizë, pëshpëriti. Si do ta shtyj unë sot pa të? Jo, do ta lë "Arbërinë", do të shkoj te "Vollga", të paktën atje kam Sheri Mitën. Po filloi roman, ky s'di të mbarojë.

Dukej shumë e hutuar. Kamerieret gjithmonë më janë dukur të bukura. Fundi i zi i puthitur pas këllqeve dhe barkut, beli i tretur, gjoksi i kolmë i shtypur në sutjena për të mos rënë shumë në sy, bluza e bardhë e hekurosur nxitimthi, karafili që përtypin në goje, buzëqeshja, tundimi për t'u dhënë. Kjo e Petros ishte e gjatë, tejet e zhdërvjelltë, me bisht kali. Më dha kafenë, më futi si fshehtas një pako të vogël në dorë dhe më tha: Thuaj, se e puth..


I çova kafenë dhe atë pakon që ai e hapi shpejt dhe e kollofiti, ishte një ëmbëlsirë. Kursant, e hodha pjesën e vështirë, ç'të tha ajo? S'i erdhi mirë që fillove roman. Më tha se të puthte...


Dëgjo, ajo është çupkë e divorcuar, ti e pe sa e bukur ishte, i ka hipur në kokë me mua... S'më lë gjë pa lexuar... ore, po kur flas unë, ajo e lë punën, vë dorën në mjekër dhe më dëgjon si e lënë... flori është... më përkëdhel tërë kohën me sy, më thotë fjalë të mira, më jep, ja, nga këto ëmbëlsirat... Ç't'i bëj unë?


Ajo është në kohën e aventurave, unë i kam mbaruar... Ja, ky është stil. Sekreti për të ngjallur interesim, po s'pati interesim nga faqja në faqe, ftohet lexuesi... Ajo është stil, Ana Maria Monti është stil, këto femra që të marrin në qafë, duhet të jenë në roman, mu në qendër të romanit, se pa to s'ka art, po duhet të dish t'i përshkruash...


Një shkrimtar i mirë nuk rron dot pa këto gjëra. Të vogla, do të thuash ti, jo ore, të mëdha, them unë. Kur doli "Qyteti i Fundit", një grua zbriti nga pajtoni dhe më thirri. Ishte shumë e bukur, e veshur me pallto, me shall, me kapellë, ç'të shikoje, më e bukur s'bëhej, përpiqu ta njoh, jo, s'bëhej fjalë, ishte e huaj, e huaj ore, të besohet, foli italisht, mu hodh në qafë dhe më puthi. Iku, ktheu kokën dhe, me një buzëqeshje që s'do ta harroj, më thirri: Ana Maria Monti jam unë. Ishte gruaja e një diplomati, që edhe ai ishte brenda në pajton dhe ma bëri me dorë...


Ja, kjo marrëzi është stil... arrite ta bësh marrëzinë... po s'pati të tilla s'ke stil... Sa i koklavitur ky stili, ç'ta zgjas, është si ajo pakoja me ëmbëlsirën që ha unë më shumë, ajo më ktheu reston e surprizës, ajo, kamerierja e "Arbërisë". Ta ngjeshi ty në dorë minutën e fundit, pikërisht minutën e fundit, ja, kjo është ndjenjë e fortë turbulluese... Dhe të gjitha vijnë nga stili...


Tani më lër, më vjen keq, po mbathja, kursant...
Pas shpinës dëgjova si shkrehu karikatorin e shkronjave mbi letrën pa stil të Kavajës. O, sa dëshirë kisha që ai karikator të më zinte dhe mua!
Nju Jork 2009

shekulli

[Askusho]

PETRO MARKO

U lind në Dhërmi, Vlorë. Pak kohë studioi në Athinë. Që kur ishte nxënës i shkollës tregtare në Vlorë (të cilën e kreu në vitin 1932) filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra. Deri në vitin 1936 ai punoi në Tiranë si gazetar dhe po atë vit, në moshën 23 vjeçare u nis vullnetar në Luftën e Spanjës, si luftëtar në brigadat internacionale. Pas kthimit në Shqipëri në vitin 1940 do të burgoset nga italianët, që aso kohe e kishin pushtuar Shqipërinë dhe do të përfundojë në kampin e ishullit Ustika afër Palermos. Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin '44, Petro Marko do të marrë pjesë në radhët e partizanëve italianë, duke i rënë kryq e tërthor Italisë, si luftëtar dhe si komandant me përvojë luftarake. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës "Bashkimi" në Tiranë, por shpejt do të përjetojë disa nga vitet më të rënda nëpër burgjet e shtetit shqiptar komunist, për të cilin Petro Markoja kishte luftuar nëpër Evropë dhe Shqipëri më se 10 vjet rresht. Të gjitha këto përvoja jetësore i përfshin në romanet: "Hasta la vista" dhe "Qyteti i fundit". Në vitet '70 ai do të shkruajë romanin "Një emër në katër rrugë", ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm "Nata e Ustikës".
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij.
Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi - Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Qyteti i Vlorës e nderoi duke i dhënë emrin “Petro Marko”, teatrit të tij. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin "Nderi i Kombit".
Këto ditë ish dega e lidhjes së shkrimtarëve të Vlorës mori emrin “Petro Marko”.

ZHGENJIMI I MARISE

- Mos fol kështu, mor bir, për uratën!
- Më vjen keq për ty.
- Po të të vijë keq për mua, mos e shaj para meje, se më lëndon këtu - dhe i tregonte zemrën.
Maria, që kur ishte fëmijë, besonte këto: Urata është mëkëmbësi i Zotit mbi dhè, urata shëron gjithë sëmundjet dhe, urata që të pagëzon, që të vë kurorë, që të kungon para se të vdesësh, të ka në dorë edhe në këtë botë, edhe në atë botë. Këto Maria i kishte të ngulitura në tru, në gjak, në frymëmarrjen e saj.
Te personi i uratës shikonte njerinë e shenjtë. Njerinë me tru dhe zemër të mirë. Njerinë që qante hallet e të gjithëve. Lekët që ajo kish dhënë gjithë jetën për trisaitë, për meshët, për përshpirtjet, për shënjtorët, për ujët e bekuar, për ditën e Shën Vasilit, për bekimet e shtëpisë dhe të arës dhe të gjësë së gjallë ..... as që i qante kurrë.
Meshët, grurin e zier, verën, vajin që ajo kishte shpenzuar gjithë jetën e saj sa u bë pesëdhjetë e pesë vjeçe, as që i qante kurrë, as që i zinte fare në gojë. Përkundrazi, ajo ankohej se s 'kish qen në gjendje të jepte më shumë për shpirtin dhe mëkatet e saj - se edhe ajo njeri është dhe mëkate patjetër ka bërë, me dashje ose pa dashje - për shpirtin dhe mëkatet e prindërve dhe gjyshërve të saj, e sidomos të vjehrit dhe të vjehrës.
E krishterë fanatike, Maria. Dhe me priftin kurrë nuk ishte prishur. Edhe kur nuk kishte patur mundësi që ta paguante menjëherë, ai e kishte pritur.... Shpirt njeriu urata!
Dhe do të vdiste me këtë përshtypje për uratën, po të mos kishte ndodhur kjo:
E lajmëruan se vëllai ishte sëmurë rëndë.
Dhe kjo duhej të shkonte natën. Ndezi një fener nga ata që nuk i shuan era. Binte shi. Natë dimri.
Dhe natën sidomos në dimër, ato vende nga do kalonte Maria, janë shumë të rrezikshme. Thonë se natën atje dalin shejtanët në forma të ndryshme: kaçupe të fryra që hidhen, gjarpërinj të gjatë, skelete që kërcejnë, dhe lugetër që hedhin valle ....
Maria para se të nisej, bëri kryqin në konizmë dhe doli. U pështoll në një xhaketë të vjetër të djalit dhe u nis. Edhe gjatë rrugës, duke lëvizur buzët, ajo përsëriste disa fjalë nga ato të meshës që kish dëgjuar gjithë jetën e saj, po që kuptimin nuk ua dinte fare. Era frynte dhe shiu i hollë i përplasej në fytyrë. "Kohë e keqe, si s'më lajmëruan më parë? Meqë e kanë kunguar, ka mbaruar .... "
Kaloi monopatin e lagjes së parë dhe i afrohej vendit nga ku kalohej aq lehtë natën. Ajo nuk shihte asgjë përveç dy ose tri metrave të rrugicës që ndriçonte feneri. Po e dinte fare mirë se ku gjendej. Prandaj edhe pa fener sikur të ishte nuk do të rrëzohej në asnjë gropë, në asnjë shkallë.
"Hyra në tokën e djajve. Po ku ka sot djaj. I ka larguar urata. Urata .... Po pse im bir e urren. Ç'ka që e shan? Ai është njeri i Perëndisë, që i di të gjitha, të gjitha ... "
Frika që i kish mbirë në gjak dhe që i ish rritur gjithë jetën e saj, e tmerronte dhe e mundonte, sidomos në këtë moshë. "Po prëmë u takova me uratën dhe ai më dha temjan, më bekoi". Sytë e saj nuk i lëvizte as djathtas e as majtas. E dinte që tani ishte po në atë zonë ku shejtanët dalin si kaçupe të fryra. "Urata më bekoi dhe më dha temjan. Temjani i largon shejtanët. Po ku e kam temjanin? Më mirë ta nxjerr", Fut duart në xhepat e palltos së vjetër. E kërkon atë thërrime temjan. E gjen. E afron në hundë. Era e temjanit i pëlqeu shumë. "Tani sikur të ketë shejtanë, do të largohen". Me të hedhur një çap, pa përpara saj një gjë shumë të zezë.
- O Shën Mëri, ç'është kjo?
Një gjë e zezë, shumë e zezë. Më e zezë se nata. Më e zezë se korbi. Feneri i mbeti ashtu lart. Me sy të tmerruar shikonte atë gjë të zezë pak metro larg.
- O Shën Mëri .... Më duket si kamillaf.
Mbi atë gjënë e zezë, ishte me të vërtetë një kamil1af. E fërkoi pakëz temjanin që t'i dilte era .... dhe të largohej shejtani. Po asgjë nuk lëvizi.
Maria thirri me të madhe: "Piso mu satana ... ", Këtë shprehje e dinte përmenç. E kishte dëgjuar me mijëra herë nga urata. "Piso mu satana" - thirri përsëri me të madhe Maria. Po ajo gjë e zezë me kamillaf në majë nuk lëvizi fare .... Prifti nuk ishte. Se ajo gjë e zezë ishte sa një ka, sa dy qe së bashku .... "Piso mu satana", "Piso mu satana", përsëriste këto fjalë. Ajo nuk e dinte kuptimin e këtyre dy fjalëve.
Ajo e dinte vetëm qëllimin e këtyre dy fjalëve. Kur thoshje këto dy fjalë, satanai ikte, zhdukej. Po ja që satanai aty po qëndronte. Nuk lëvizte. Dhe sa i madh që i dukej Marisë. Ai ishte sa katër qe, po Marisë i dukej më i madh se tërë madhësia e errësirës së natës.
Ç'të bënte? Të kthehej prapa? Po ai mund ta ndiqte pas. Temjani nuk e bëri punën e tij. Satanai nuk u largua. As fjalët "piso mu satana" nuk patën sukses. Maria u ul e mori një gur dhe e vërviti mu te djalli i zi. Guri lëshoi një tingull të thatë.
Maria u tremb nga ky tingull i thatë i gurit dhe .... do të ulërinte po dëgjoi ja aty, pak metro mbi atë gjën e zezë dikë që psallte. Mbajti frymën dhe të rrahurat e zemrës.
"Hoj .... hoj .... me sytë e zinj .... me sytë e zinj .... Mos ki frikë nga mjekra ime .... mjekra ime .... mjekra ime .... "
Këto fjalë të kënduara po me atë ritëm që urata këndon ungjillin në kishë dhe që psalleshin ja aty, përmbi atë gjë të zezë, e tmerruan më shumë Marinë e gjorë.
"O Shën Mëri, shpëtomë, shpëtomë!" - tha me zë Maria....
"....Mos kij frikë nga mjekra ime ... mjekra ime .... " - dëgjoi përsëri Maria.
Psallmi erotik dilte i shtruar, i ngjirur, i lodhur, po me afsh, me pasion dhe i dredhur.
"O Zot, si zëri i papa Dhimitrit! O Shën Mëri, o papa Dhimitër shpëtomëni"! - tha me zë Maria. Dhe filloi të dridhej, të dridhej. Dhe sytë nuk i hiqte nga ajo gjë e zezë. Po psallmi nuk dilte nga ajo gjë e zezë me kamillaf në majë.
"Mjekra ime .... mjekra ime .... "
Maria nuk priti po ulëriti. Dhe ulërima e saj u zgjat shumë sa u zbraz gjithë era e mushkërive të saj. Përsëri ulëriti. Dhe do të binte pa ndjenja aty në shesh, po të mos kish dëgjuar një zë burri:
- Ç'është?
- Ndihmë!
Zëri afrohej.
- Ç'është moj? Pse ulërin?
- Ndihmë! Ndihmë!
Zëra të tjerë u dëgjuan. Zëra burrash dhe zëra grash:
- Ç'ka ngjarë?
- Kush ka vdekur?
- Kush ra?
U afruan dhe .... kur panë atë gjë të zezë, u drodhën nga tmerri. Burra të tjerë dhe gra të tjerë me fenerë, me pisha të ndezura në duar, ishin bërë si barrikadë. Shikonin vetëm atë gjë të zezë të frikësuar.
Maria erdhi në vete kur pa gjithë ata fshatarë me fenerë dhe pisha të ndezura në duar. Disa burra të guximshëm u afruan më shumë te ajo gjë e zezë. E goditën me shkop, me këmbë, po asgjë, fshatarët panë njëri-tjetrin në sy.
- Shumë i fortë, si prej guri.
- Si prej hekuri. Theva këmbën.
Kjo i tmerroi më shumë. Ajo ishte rasa, hedhur mbi një gur të madh.
Më lart u dëgjua psallmi:
"Pse ma mbylle derën, moj syzezë, moj syzezë."
Burrat shikuan andej nga vinte ky psallm erotik.
Disa ngritën fenerët dhe thanë:
- Po ai atje?
Të gjithë fenerët dhe të gjitha pishat u ngritën dhe e ndriçuan atë që ishte shtrirë në përrua, brenda në ujë.
- Lugati, lugati, - tha një grua dhe bëri kryqin.
- Ç'lugat more, është papa Dhimitri - tha një burrë dhe ju afrua uratës së shtrirë në përrua, në mes të ujit. Ishte me benevrekët e gjata dhe me një xhaketë të shkurtër. Mjekrën e kishte futur në ujë. I dukej gërsheti i trashë i flokëve.
Burrat u afruan dhe ngritën fenerët. Gratë të pataksura bënin kryqin.
-Ç'bën këtu, more djall? - i tha një burrë dhe e qëlloi me shkelm.
Papa Dhimitri filloi të psallte tropare erotike të sajuara prej tij. Me këto tropare ai shprehte hidhërimin e tij, se ajo e la përjashta dhe nuk ja çeli derën.
- Është bërë thumb.
- Si gjithnjë.
Merreni dreqin ta shpiem në shtëpi. E ngritën. Ai akoma psallte tropare erotike dhe shumë të ndyra. Kallëzonte për kofshët e Dhoksisë dhe për gjinjtë e saj të mëdhenj. Gratë u turpëruan. Ulën kokën dhe mezi e mbanin të qeshurit.
Maria nuk bënte më kryqin. Shikonte burrat se si e ngritën papa Dhimitrin, se si e hiqnin zvarë, se si i hodhën rason në krahë dhe se si i ngjeshën në kokë kamillafin. Dëgjoi dhe gratë të pëshpërisnin:
- Për cilën Dhoksi këndon?
- Ehu, sa Dhoksi ka fshati!
Maria nuk donte të dëgjonte më. Ato fjalë, ajo pamje që pa, ishte më rëndë për të se vdekja e vëllait.... Vëllanë e qau ashtu siç e qan motra vëllanë, po duke qarë vëllanë, ajo qante dhe për diçka tjetër, qante për atë që humbi: për besimin dhe adhurimin ndaj uratës. Nuk deshi t'i dëgjonte më as emrin.
I dha të drejtë djalit të saj, i cili shumë herë ja kujtonte atë ngjarje të llahtarshme që zhgënjeu Marinë.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, shkurt 2010)

[Askusho]

PETRO MARKO




VAJZA E VALAVE

Valët e tërbuara të detit që pëlcisnin të shkumëzuara mbi shkëmbinjtë e thepisur të bregut, bënin që të humbiste kënga e zakonshme e djemve të lagjes, që ia kishin shtruar rrëzë Shën Mitrit. Melodia, megjithatë, arrinte gjer te veshët e Lolës, e cila plaste nga marazi dhe, fshehurazi, qante e qante me dënesa që të këputnin shpirtin. Atje poshtë, në fund të horizontit, mbi det, disa re të kuqe silleshin vërdallë nga fryma e fundit e tramundanës. Këtej lart minaret blegërinin. Ktheheshin nga mali. Mu në mes të fshatit kënga lëvonte, kurse fashatarët, që gjithë ditën kishin punuar, tani, të lodhur, i drejtoheshin vatrës së tyre. Dita po perëndonte…
-Bijo, mos qaj më. Bëj durim, se Neçoja do të kthehet!-kështu i përsëriste gjithnjë Lolës vjehrra e saj,-Ta dije se sa vjet më iku edhe mua, ndjesë pastë, plaku im! Iku, more, iku edhe ane kur të kthehej! Ti do të thuash se mua më la Neçon në bark, dhe shpresoja! Eh, mirë! Ka Perëndia edhe për ty. Por bëhu trime dhe duro të durojmë...
Nga njëra anë këto fjalë dhe nga ana tjetër kënga e mallkuar që oshëtinte në sheshin e Shën Mitrit, ia copëtonin zemrën nuses së gjorë, e cila kishte humbur çdo shpresë. Se kishin kaluar tetë vjet dhe Neçoja nuk dukej. Neçoja levend, këngëtari i fshatit, që me këngën e tij e kishte çmendur fare Lolën e ëmbël, kishte marrë gjurmët e mërgimit. Kishte ikur për të fituar para. Kishte vajtur shumë larg, atje ku perëndon dielli, në Argjentinën e pasur.
-Do të kthehet plot flori dhe i ngarkuar me peshqeshe. Ai thoshte se do binte pesë baule të mbushura...Tërë lagjen do të kënaqë..
-Po pse nuk na shkruan, moj nënë? Ka Perëndia edhe për ne. Mos u merakos, se Neçoja s’është nga ata që humbet kollaj në mërgim…Vetëm lutu gjithnjë e mos ua vër veshin shoqeve. Ashtu e ka ky kurbet i zi...
Dhe, duke mbaruar fjalët me një psherëtimë të thellë, plaka e regjur nga vujatjet lidhte duart, ulte kokën dhe largohej në majë të këmbëve. Ajo e gjora e dinte se ç’i ziente brenda shpirtit të saj. Neçon e shtrenjtë, djalin e vetëm, e martoi të vogël, vetëm e vetëm që të zinte gojët e këqija. Se qe ditën kur Neçoja këndoi këngën “Vajza e Valave” në dritaren e Lolës së ëmbël, tërë fshati nisi të pëshpëriste. Dhe kështu, një ditë vendosi dhe e martoi, se i vinte keq edhe për vashën që i dolën fjalë...Dhe bëri një dasmë të madhe, ku u dehën që të gjithë me verën që kishte mbledhur për të pritur burrëzinë, që s’kthehej kurrë. Në dasmë u këndua pa pushim edhe kënga e të martuarve, “Vajza e Valave”, kënga që Neçoja kishte ngritur për Lolën.
Djemtë e lagjes, të mahnitur dhe gati të shkalluar nga bukuria që dita-ditës i shtohej Lolës, e kishin ndryshuar këngën në disa vargje dhe përsëritnin:
...Gjithë bota ven’ e vijnë,
por ai nuk vjen, a e mjera,
por ai nuk vjen....
Dhe, me gjithë këto nxitje e shkrepëse për t’i ndezur ndjenjat, Lola duronte e duronte. Priste me besim Neçon e saj. Shpresonte në fjalët e tij të fundit që i tha kur iku: Sado që të vonoj, do të kthehem një ditë...Edhe i vdekur, unë do të kthehem....”
Atje poshtë, te shkëmbi i madh, shikonte varkat që lundronin. Vërente vendin ku punonte bashkë me Neçon, edhe qante. Dhe matanë djemtë, që kurrë nuk e linin të qetë, këndonin:
Vajz’e Valave,
je një vajz’ e re,
un martohem n’atë jetë,
ti martohu atje, a e mjera,
ti martohu atje...
Sa e sa djem të pasur dhe levendë e kishin kërkuar Lolën engjëllore. Por kjo, besnike gjer në vdekje, askujt s’i kthente sytë. Priste Neçon e saj.
Dhe vitet kalonin.
Asnjë lajm. Asnjë të re nga Neçoja. Shtatëmbëdhjetë vjeç u martua Lola. Vetëm dy muaj ndenji me Neçon e saj. Dhe pastaj ai i iku. Tani, grua tridhjetë vjeçe, dukej më e bukur dhe më e re se ditën që u martua. E shkreta! Qante e qante dhe hera-herës mërzitej aq shumë, sa mendonte të mbytej atje pishtë, tek ai shkëmbi i madh, ku valët e shqetësuara pëlcisnin, duke mbuluar këngën që dita-ditës dëgjohej në mes të fshatit. Ishte kënga që e çmendi, që e bënte të dashuronte gjer në vdekje Neçon e humbur. Ishte kënga e saj që mbante gjallë në zemër kohën e parë, ku shtrihej me Neçon atje poshtë nën portokallet dhe qitrot, ku Neçoja i thoshte se ajo ishte “Vajza e Valave” dhe ah, atje, të pandarë, të përqafuar, kujtuan se vetëm në Argjentinë ka shumë flori për të ngritur një pallat mu në mes të fshatit, sa të pataksej bota...Ajo ishte kënga që i sillte ndër mend çastet më të lumtura, dhe prapë ajo ishte kënga që i copëtonte zemrën, që e dëshpëronte dhe që nuk e linte të qetë...Por ajo shpresonte. Priste Neçon e saj....

***
Dhe një mbrëmje vjeshte, kur Lola kthehej e lodhur nga puna, u ndalua mu në hyrje të fshatit nga një vajzë e vogël.
-Sihariq! Sihariq!
-Ç’është? Ndonjë lajm...ndonjë letër?
-Erdhi? Gjallë... apo?
Dhe me shpirt të ndezur e me gjunjë të prerë deshi të vraponte, por nuk mundi... Përqafoi vashëzën:
-Do të të jap... do të të jap..., -por nuk fliste dot… Lotët nuk i mbajti dot… i rridhnin çurkë në faqet e saj të djegura nga dielli i Himarës.
Si në furtunë, kokulur, çantë njerëzit që kishte mbuluar oborrin e shtëpisë së saj. As dëgjonte se ç’i thoshin... Për çudi, nuk e vuri re as heshtjen që kishte pllakosur tërë ata fshatarë, që e shikonin Lolën me dhembje, sikur i qanin hallin. Shkarkoi barrën, dhe ashtu, si nëpër gjemba, kokulur, u ngjit shkallëve. Para i doli plaka. E përqafoi dhe me lot në ndër sy i tha:
-Erdhi, bijo... Erdhi... po...
-Po... si?
Si e shkalluar, si e zgjuar nga një gjumë i trubullt, hyri brenda. Dhe e pa Neçon e saj të shtrirë në shtrat. Me sy të përlotur, pa e dalluar mirë fytyrën e zverdhur dhe sytë e thelluar të burrit të saj, u gjunjëzua për ta përqafuar...
-Mos... mos më puth o “Vajza e Valave” -i tha, dhe kthehu kokën matanë, pa i përmbajtur lotët...
E mjera! E kuptoi se Neçoja i saj ishte verem! Heshti. Pastaj iu bë sikur dëgjoi këngën e saj të këndohej përjashta, në sheshin e Shën Mitrit, nga djemtë e lagjes... U trondit aq thellë, sa i ra në prehër Neços së saj duke thënë:
-Mirë se erdhe!- dhe e puthi fort mu në buzë...

1937

[Askusho]

KENGA E VALES
(Vlorës)

Lëmo', o vale e përkëdhel
atë breg që s’është i gjallë,
e, kur të flesh aty në Skelë,
të shtrihesh në atë zall,
këndo një këngë e nanuris
shumë qetë e me ngadalë,
se në atë tokë fle një fis
që u ngrit në shekuj valë
për nderin e Lirisë...

Lëmo' o valë me ngadalë!
këndo një këngë lehtë,
të mos dëgjohet gjer në mal,
se aty në ullishtë fshehtë
dergjen..... - oh lëre mos e nga,
kujtimi u ka mbet! -

Pra ti o valë, këndo, mos qa,
se zemrën e ke det
dhe gjuhën ligjërim e shkumë,
sa brigje ke në dorë!...
Dhe kot kërkon të vërë në gjumë
dhe shpirtin tënd, o Vlorë!

Po ah, o vend që lind ç'ka vdes,
pse hesht mbi varr, i gjallë?
Përherë syri yt do jesh'
me llahtari në zall?..

Lëmo' o valë me ngadalë,
këndo kushtrim të qetë...
Se mos dëgjohet lart në male
në Arbërinë vetë
se atje dergjet një jetë...

Lëmo' o valë e përkëdhel
me zemër, jo me zjarr,
se bën vaki që vdekja del
e s'hesht brenda në varr.

Kushtrimin tënd o të dëgjoj
oh, ndërsa vendi qan -
atëherë, o valë, gjumi mbaroi
dhe labët kush i mban...?!

KEMBEVE

Ç'keni, o këmb', që këmba-këmbës
po gjurmoni lot e lodhje?
a s'u ngopët duke ecur
nëpër shtigjet e së nesmes?
ku e shpini n'ato ndodhje
t'ashpra kurmin që ka ngecur
përmbi ju o kërcitharë?
-Po drejtohemi në varr!...

DESHPERIM!

Tërë brenga bredhërin
shpirtkëputur nëpër rrugë,
zër' i tij më s'psherëtin
se në syt' ku dergjet muga
lot i heshtur, lot i ngrohtë
rrokulliset me përtim
mes fytyrës djersëftohtë
duke shkruar: dëshpërim!

HIMARA

Lagur syt' i zu qepalla,
s'kanë të hapen në jetë,
se në ato vise të rralla
fluturon shpirti shigjetë!

Atje, ah! gjelbëron fryma;
n'ato male ar të lara
ku mbi re shkrep vetëtima,
shkruan me zjarr:
-Flak' është Himara!

VETVETES

Gëlltite dhimbjen me pahir
në thellësinë tënde!
Vërtite brenda pa mëshirë
dhe qesh si një çapkëne!

Shterroi jeta, s'ka më lot
as ëndrra, as përralla,
eja në vete, dehu sot
me zemrat e gjalla!

HA...

Ha vajtim, o i helmuar,
ha gëzim, o i gëzuar,
ha përralla, o vjershëtar,
ha litar, o Atdhetar,
ha gënjeshtra, o ëndërrtar....
hani bar për të jetuar.
Hani arkat... hiç mos mbeten
mbretër - sa të hani veten.

KENGA LABERISHTE

Kur ja marr o me të qarë
asaj kënge trimërishte,
them: - Eh, mbeta si i vrarë,
se dyjarja labërishte
më kujton .... O Perëndi,
nuk e them, po do ja nis
sy rrëmbushur në arrati
si bilbil i Labërisë!

DERI KUR...

Deri kur i arratisur,
i pastrehë në mërgim,
deri kur o shpresëngrysur,
do të endesh pa drejtim?

Kthehu, lumëmadh në Atdhe,
mba në gji atë flamur
që valon i fsheht atje!...
Bëhu burrë! Po deri kur?!

PERMENDORJA E VLORES
(luftëtarit të panjohur)

Trim , arbresh, ja ti si hekur
çelik më rri pa tundur!
Fsheh në sy turmën e vdekur
që nga vdekja s’është mundur!

Rri rinia e të sheh,
por mjerisht ajo s'të njeh!
Edhe pyet, o zemërftohur:
- Ç'është ky trim i panjohur?

TE VARRI I DREJTESISE

Të pat rritur me pekule
drita e jetës... Po tani,
pse e vdekur ju përkule
dhunës - arit, pa stuhi?

Ja... të qan o turm' e gjallë
që të humbi. Dhe me hak
të kërkon. Si thua, vallë,
për t'u ngjallur, do shumë gjak?

N'ARRATI

Kokën mu në trastë e futi,
mori dhenë... Pse o Zot,
tërë kohën jetëshkurtri
qetësinë nuk e gjen dot?

Ligja me kamxhik s'e zbuti
skllavin që endet sot e mot,
llogore nuk gjen gjëkundi
dhe mundimi s'e mund dot.

TUNGJATJETA SHQIPERI

...................

Tungjatjeta Shqipëri, Nënë e fisit mirëpritës
për ata që të nderojnë.
Tungjatjeta Shqipëri, Nënë e fisit kryengritës
për ata që të lakmojnë!

Ti je Besa, bujaria, Nënë e fisit legjendar
për ata që të nderojnë.
Ti hakmarrja, burrëria, Nënë e fisit zemërzjarr
për ata që të shkelmojnë!

Ti o Nënë, tërë jetën sa kujtohet historia,
theve prangat që të hodhi shkelësi dhe barbaria!
Fryma jote, jeta jote, zemra jote është Liria!
Dhe kur bota ballkanike ra në zi, në robëri,
viset e tua kreshnike nuk i shkeli dot njeri.
Bijtë e tu sorkadhe mali, rritur erërash për trima,
suleshin mbi invazorët, si në malet vetëtima.

Ti me shekuj dhe kushtrimin për çlirimin e Ballkanit.
Ti me gjakun e arbëreshit skuqe jetën e tiranit,
shkele ligjet e sulltanit, ngrite zërin për Liri,
dhe me gaz djemtë të këndonin "Tungjatjeta Shqipëri!"

.........................

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës, prill 2009)