Me Qenë a Mos Me Qenë.

[kosovar]

Ilp,

Pse zemrohesh?

Fjalën e kam për Ramiz Kelmendin e jo për Ramiz Muriçin, sepse ky i fundit s'ka lidhje me gjuhë as me letërsi.

Unë kur diskutoj për tema të ndryshme nuk përdorë mesazhe private, sepse s'ka nevojë.

Unë shprehi mendimin tim, por kjo nuk do të thotë se domosdoshmërisht kam të drejtë. E njejta gjë vlen edhe për Ramiz Kelmendin apo Migjenin.

Unë jam shumë i bindur që konfesionet te shqiptarët dhe gjuha letrare nuk duhet të preken për hatër apo inati të askujt. Për disa gjëra duhet konsensus kombëtar i nivelit më të lartë.

[kosovar]

[bursa33]

ILovePejaa.
Faleminderit per informacionin.NUK KA ASPAK RENDESI QE E KE DHENE ME VONESE,rendesi ka qe tashme e dime se kush eshte, e ke bere mire qe prure nje shkrim te tille ketu.

Pasi jane shkrime te tilla te cilat i kalojne kufirin "Copy & Paste" qe disa abuzojne me te ,duke sjelle gjera pa kuptim ketu.Pra te pershendes qe ke prure kete shkrim dhe nese di ndonje link a dicka qe shkruan per autorin e shkrimit a temen qe po diskutohet ketu na e thuaj.

kosovar.
Dhe pa e thene ti,eshte e qarte se nuk eshte nje tragjedi qe nuk e dime emrin e autorit,e nuk do jete e nevojshme te diskujtojme ketu konceptin e tragjedise,te cilin dhe ti e kupton por e keqperdor,pa sens.

Nuk jam shprehur e pergjeruar qe te njoh autorin per te pire kafe me te, ashtu sic nuk i kam kerkuar ILPejaa llogari pse nuk e ka bere nje gje te tille.Shpjegimi i dhene eshte i kenaqshem per mua,nuk e dinte autorin,tani na e tregoi.

Autorin kam dashur ta di jo thjesht per arsye formale,e as estetike,por per ta ditur se kush eshte ai person qe shkruan nje shkrim te tille.I cili me ka ndezur imagjinaten e me ka pelqyer.

E ashtu sic thua ti nuk eshte tragjedi- e drejte.

Nuk eshte aspak.

Por a mund te lihet anonim nje shkrim i tille ?! Une them se jo.

Pasi nuk ka rendesi se kush eshte Migjeni a Ramizi,por kur nje shkrim i kesaj forme e menyre te shprehuri e ngacmon dhe e ve lexuesin te mendoje,atehere mua me duhet autori e me duhet shume.Per vete faktin se jo perdite lexon dicka qe thua :

"kete e kam menduar dhe une ,por nuk e artikuloj dot ne forme te tille"

Nuk ka rendesi se a pajtohem une a te tjere me nje shkrim te tille.por rendesi ka qe nje individ ka argumenta,ka njohuri e talent.E nese lexohet deri ne fund te ben te mendosh,ta kundeshtosh,te biesh dakort me te ,por gjithsesi nuk mund ta injorosh.Pra ti japim kredit-in qe i takon.

E pra emri i nje individi te tille me duhet dhe nese neser ky njeri shkruan dicka,une dua te ndalen-ta lexoj deri ne fund.

Nje pene e tille erudite,me nje rrjedhe mendimi,me brenga per vete e per ne nuk mundet kurrsesi te jete ANONIM.
-----------------

Ndoshta meqe tani paralelisht ne gazeta po botohen shume shkrime per gjuhesine,kjo do e pasuroje debatin tone,te faqja e pare e forumit,Albo ka vene nje interviste te Kadarese e nje tjeter te Rexhep Ismailit,po ashtu shekulli kishte nje seri artikujsh per strukturen e ndryshimin e gjuhes.

Por me duhet ta filloj me nje shkrim nga Rupert Shvarc te Shekulli 3-4 dite te shkuara,per te cilin babai me tha qe eshte nje nga perkthyesit me te medhenj qe ka Shqiperia.

Shkrimi i SHVARC ishte vertete i goditur pasi aty jo vetem qe behej thirrje per veprim,te te gjitha niveleve,por viheshin ne dukje shume gafa,diletantizma gazetareske e te politikaneve- gjithashtu terhiqte vemendjen e te gjitheve ndaj nje rreziku iminet per gjuhen tone.

E cila nuk ka asnje kujdesje nga askush.

Tek Kadare,pergjigja ishte as mish e as peshk,megjithe respektin per te,si ne cdo interviste tjeter te tij asgje nuk te ngelej ne mendje.

A mund te jete ky nje nga faktet qe proza e shkurter e gazetaria nuk jane nje nga pikat e tij me te forta?
Nuk e di,por ai ben mire te vazhdoje me prozen e gjate,menimi im nuk e ul vleren per te.

Vec duhet te them qe nuk e pranoj argumentin e tij ne krahasimet e gjuhes qe ben me shtete te tjera duke justifikuar faktin e nje dialekti.
E para historia jone nuk krahasohet me Francen,pasi jemi gjysma e kombit e ndare.

E dyta,nuk behet fjale per dialekte,por per pasurim gjuhe.

Bejme fjale per nje fare njesimi i cili duhet bere tashme,e askush nuk thote ta harrojme Kongresin e Manastirit apo ta zhbejme ate te drejtshkrimit ne Shqiperi.

Eshte dicka qe duhet bere nga akademike te trojeve tona kudo qe ndodhe,qe te sigurohet qe Shqipetaret kudo shkruajne nje gjuhe,pavaresisht dialekteve e ne bashkeveprim me ta (dialektet) .

Nuk ka justifikim 30 vjet me vone qe programi gjuhesor i Shqiperise e ai Kosoves te jete ndryshe a njeri te ndihet inferior ndaj tjetrit.Nuk mund t`ia leme fajet perjetesisht,komunizmit,gjeografise, faktorit te huaj ,ekonomise a dicka tjeter kur shqiptaret fare Mire i kane SOT mundesite qe te krijojne komisione e te argumentojne e projektojne ardhmerine e gjuhes tone.Jo vec ne raport me ndryshimet qe ndodhin ne nje gjuhe,por ne raport dhe me vetveten.

Mendoj qe ky diskutim te mos shtrihet vec te Migjeni (Kelmendi),por te ajo te cilen ka dashur te thote ai GJUHA.

deri atehere
bursa33

[kosovar]

Per bursa33

Ilp,

Ti ke bërë shumë mirë që e ke postuar këtë shkrim. E kam lexuar edhe më parë. Që nuk e ke dhënë emrin e autorit nuk është ndonjë tragjedi, sepse ky shkrim tashmë është botuar dhe nuk e ke dëmtuar asgjë autorin (flas për honorarin në lekë).
----
bursa33, a ka mundësi ta lexosh edhe fjalinë e vënë në kllapa. Nëse elxon edhe atë, do kuposh arsyen pse kam thënë, nuk është tragjadi, Ilp, që nuk e ke dhënë emrin e autorit.

[kosovar]

Per bursa33

Ilp,

Ti ke bërë shumë mirë që e ke postuar këtë shkrim. E kam lexuar edhe më parë. Që nuk e ke dhënë emrin e autorit nuk është ndonjë tragjedi, sepse ky shkrim tashmë është botuar dhe nuk e ke dëmtuar asgjë autorin (flas për honorarin në lekë).
----
bursa33, a ka mundësi ta lexosh edhe fjalinë e vënë në kllapa. Nëse e lexon edhe atë, do kuptosh arsyen pse kam thënë, nuk është tragjadi, Ilp, që nuk e ke dhënë emrin e autorit.

[Iceberg]

ALI DHRIMO



GJUHA DHE PUBLICISTIKA



Lexova me ëndje të veçantë, por edhe me një pikëllim të thellë “klithmën” e çiltër që i dilte nga shpirti, poetit dhe përkthyesit tonë të shquar Robert Shvarc për shfytyrimin që po pëson gjuha jonë në ditët e sotme. Ai thotë se ndoshta nuk i takon atij t’u tregojë bashkëkombasve vlerën e gjuhës për një komb e se kjo do të ishte në radhë të parë detyrë e Akademisë së Shkencave, e Institutit të Gjuhësisë. Dhe, nga njëra anë, ka të drejtë. Koha që po jetojmë, kërkon jo vetëm studime të thelluara për çështje të ndryshme të gjuhës shqipe, por në radhë të parë e mbi të gjitha ruajtjen e përkryerjen e saj në të folur e të shkruar. Përndryshe mund të na ndodhte si te romani “Tre muskëterët” të Aleksandër Dymasë, ku një oficer i prin nëpër labirintet e kështjellës një toge ushtarësh, të cilët një e nga një ia farojnë muskëterët, pa kuptuar gjë fare ai. Dhe kur më në fund ai urdhëron: “toga, ndal” dhe kthehet nga ushtarët, sheh se është fare i vetmuar e se toga është zhdukur (!). Prandaj këtu, më mirë e më shpejt se kushdo, padyshim alarmin duhet ta japin dhe fjalën duhet ta thonë gjuhtarët, të cilët edhe e ndiejnë më mirë se kushdo se ku mund të çojë ky shhpërfytyrim me këtë “yrysh” që ka marrë. Veç kësaj mendohet se - që të parafrazojmë fjalët e Konicës - edhe në mos qofshin, duhet të jenë më në gjendje t’i shohin, ku janë të metat, gabimet e shtrembërimet, nga vijnë dhe si duhen parandaluar e shmangur ato.

Por, kur pashë se edhe numri i gazetës, ku botohej shkrimi i zotit Shvarc, vetëm atë shkrim kishte pa gabime, ndërsa të tjerat vijonin të vuanin si përditë nga të njëjtat lathitje, mendova se hauret e Avgjisë nuk pastrohen dot me një “lopatë” gjuhëtari a shkrimtari, ato duan t’u kthesh lumin. E këtë lumë mund ta bëjmë të gjithë së toku, jo me zëra të veçuar e që dëgjohen “nga një herë më hanëz” dhe që gëzojnë vetëm redaktorin e rubrikës përkatëse të gazetës. Se këtu nuk bëhet fjalë, siç thoshte zoti Petraq Kolevica në shkrimin e tij aq shqetësues lidhur me lyerjen e ndërtesave të kryeqytetit, për “lyerjen e shtëpisë sate nga brenda”, të cilën ti mund ta bësh si të duash, por është fjala për fytyrën e një kombi të tërë, prandaj askush nuk ka të drejtë të na e llangosë si t’i thonë halucinacionet a padija e tij. Kjo do të thotë që shqetësimin për ta mbrojtur gjuhën tonë duhet ta kemi e ta ngremë që të gjithë dhe jo vetëm një herë, kudo që jemi dhe të çfarëdo mjeshëtrie qofshim.

Mirëpo ç’ndodh? Është për të ardhur keq të rikujtojmë këtu disa nga fjalët e Mahir Domit për gjuhën tonë letrare, thënë këtu e njëzet vjet të shkuar, për të parë punën tonë gjatë këtyre dhjetë vjetëve në lëmin e gjuhës letrare. Ai shkruan: Çlirimi e gjeti gjuhën tonë letrare jo të përpunuar sa duhet, të pakristalizuar, të panjësuar, me dy variante, të mbushur me një mori fjalësh të huaja të panevojshme (Gjuha Jonë, Tiranë, 1, 1981, f. 27). Ne më 1992, kur u orvatëm ta kthenim fytyrën nga Perëndimi, siç na mësonte Naimi, kishim tashmë një gjuhë të njësuar letrare, me një normë pak a shumë të kristalizuar përfundimisht në të gjitha rrafshet e saj. Ajo kryente funksionet e veta si mjet komunikimi e bashkimi shpirtëror për të gjithë shqiptarët kudo që jetonin e punonin. Por pikërisht në atë vit, kur duhet të niste një nga çlirimet e vërteta të mendjes dhe të shpirtit shqiptar, ndodhi “një hap para, dy hapa prapa”. Dhe me ne shqiptarët ndodh çuditërisht gjithmonë e njëjta gjë: ne nuk mësohemi dot të vijojmë rrugën e historisë, si gjithë kombet e tjera, duke përmirësuar vetëm gabimet e së kaluarës. Neve, të gjithë ata që na vijnë në krye, përpiqen të na mbushin mendjen vetëm e vetëm për një gjë: që ata janë më të mirët gjatë tërë historisë së këtij kombi. Prandaj çdo gjë duhet të nisë me ata, nga e para. Kështu që iu vu kazma gjithçkaje të deriatëhershme, shumë shpesh edhe atje ku jo vetëm që nuk ishte fare nevoja, por ishte një gabim i tmerrshëm dhe i pafalshëm. Në këtë qerthull ndryshimesh e “mrekullish” filluan, pra, menjëherë edhe në lëmin e gjuhës „përpjekje“ çoroditëse të ndërmarra nga “të pamarrë vesh” për një rishikim thelbësor e të gjithanshëm të asaj gjuhe që ishte arritur me aq mund e gjak brezash të tërë. Ajo nuk kishte qenë jo kurrën e kurrës “pronë” e diktaturës (hiq këtu ca gjëra qesharake të psikologjisë e të fjalorit sharës për kundërshtarët politikë dhe lavdërues e hyjnizues të pafre për kastën e veprat e saj) dhe aq më pak ishte e duhet të lejohej të ishte “pronë” e ndonjërit që zuri një post të beftë në sferën e gjuhësisë. Ajo ishte prona më e vyer e një kombi të tërë, të cilën ai e kishte arritur me luftë e përpjekje më së pakti 500-vjeçare. Po ja që Don Kishoti, i cili pasi e ndreqi gjithë ditën e ditës përkrenaren e tij, i dha një shpatë të fortë dhe “e zhbëri atë që kishte bërë tërë ditën e ditës”, - thotë Fan Noli. Veç se këtu ka një ndryshim: Nuk ishin këta zotërinj që e kishin bërë gjuhën tonë letrare. Po t’i numëronim vetëm emrat e veprimtarëve të saj, lista do të ishte shumë e shumë më e gjatë se e atyre që u del llotaria të lënë Shqipërinë! Kështu, pra, në emër të demokratizimit të saj, po synohej për ta kthyer gjuhën tonë, ndoshta pa e kuptuar as vetë nismëtarët e kësaj fushate, mu aty ku e kishte gjetur çlirimi i dyzetekatrës, për të cilin flet Mahir Domi. Pra, u vu në jetë parimi i paparim: në mos paç mend e aftësi të ndreqësh e të çosh më përpara atë që gjen trashëgim, prish sa të mundësh, se edhe kështu mbetesh në histori, paçka se për keq, si nëpunësi i Çehovit në gazetë.

Do të kishte qenë mjaft e frytshme, sikur të ishte vijuar puna e nisur me harrje, përkitje e plotësime të mëtejshme, për të përmirësuar, përpikësuar e plotësuar më tej ato vise, ku gjuha jonë letrare kishte nevojë, sidomos në rrethanat e reja politiko-shoqërore, ashtu siç kanë bërë dhe bëjnë gjuhëtarët e çdo vendi që kanë prej shekujsh një gjuhë letrare, e cila lëvrohet e përpunohet pa pushim. Kjo jo vetëm që nuk parakupton kurrsesi prekjen e qenies dhe të funksionimit të gjuhës letrare si mjeti i vetëm dhe më i rëndësishëm i komunikimit mbarëshqiptar, por përkundrazi është kusht i domosdoshëm që ajo ta kryejë si duhet këtë mision dhe të mos ngurtësohet e të largohet nga gjuha e përgjithshme kombëtare. Eqrem Çabej thekson se „ringjalljet kombëtare kudo e më çdo kohë kanë shkuar hap më hap me pasurimin e pastrimin e gjuhës (Gjuha Jonë, Tiranë, 1,1981, f. 36). Për fat të keq te ne dolën disa „teoricienë“ me ide frymëshkurtra ala Marr, të cilët pandehën se në emër të demokracisë duhej dhe mund ta rrafshonin lehtë ngrehinën e sendërgjuar me aq mund nga breza të tërë lëvruesish, mendimtarësh e penash të pavdekshme dhe pastaj të fillonin një kullë të re Babilonie. Kështu gjuhëtarët humbën dhe po humbasin edhe sot mjaft kohë në këtë luftë me mullinjtë e erës, me diskutime shterpe: a kemi apo nuk kemi një gjuhë të njësuar e “të përshtatshme“ letrare. Edhe në kemi, ta flakim e të bëjmë një tjetër. “Shyqyr jarebi!” që nuk u shkoi ndër mend ta fillonin “luftën” me alfabetin dhe Kongresin e Manastirit! Se ja, kjo vjen nga Jugu, ajo nga Veriu… – a thua se bëhej e bëhet fjalë për ministra e kolltukofagë dhe jo për një mjet komunikimi mbarëkombëtar. Po Selman Riza shkroi në gjuhën letrare edhe përpara Kongresit të Drejtshkrimit, edhe si pensionist, pas Kongresit të Drejtshkrimit, megjithëse nuk u ftua në atë kongres, dhe këtë e bënte pikërisht sepse ishte i bindur dhe e vlerësonte këtë arritje madhore. Po pyesni, mor të uruar “gjuhëtarë”, nga ishte Dantja, nga ishin Shekspiri, Luteri, Gotshedi, Adelungu, Gëtja, Shileri, Pushkini etj. etj., të cilët shtruan rrugët dhe bënë gjuhët letrare të Italisë, Anglisë, Gjermanisë, Rusisë? Dhe ata i bënë këto gjuhë për popuj shumëmilionësh. Dhe dialekte kishin e kanë të gjitha gjuhët e Europës, dhe madje jovetëm dy! Dhe hapësira gjuhësore, ku veprojnë këto gjuhë, është pa krahasim më e madhe sesa jona. Dhe sot, kur i shqyrtojnë këto gjuhë dhe bëjnë ndryshime, nuk nisen aspak dhe nuk i bëjnë ndryshimet aspak nga qëndrime dialektore, po nisur nga vetë gjuha letrare bashkëkohore, nga ecuria e saj. Të gjitha këto argumente janë më se të qarta për këdo. Ndërkaq këto çorbëzime që i bëhen mendjes së esëllt të njerëzve tanë, të cilët besojnë te mendja e madhe e gjuhëtarëve, ndodhin në një kohë, kur bibliotekat e kombit tonë janë të stërmbushura me botime në këtë gjuhë letrare që duan të na e hedhin poshtë a të na e ndryshojnë, dhe kur njerëzit e thjeshtë e të kulturuar e kanë përqafuar pa asnjë ngurrim dhe nuk dinë mjet tjetër më të mirë. Dhe kur ajo në asnjë pikë nuk ua ka ngushtuar a rrudhur mundësinë e shprehjes së ndjenjave më të holla e të ideve më të përpikta. Madje është për t’u “tromaksur”, se edhe zotërinjtë që e vunë dhe e vënë në pikëpyetje këtë arritje madhore të kombit shqiptar, vrerin e tyre kundër saj e shprehën dhe e shprehin pikërisht nëpërmjet kësaj gjuhe dhe jo me atë abstrakten që propozojnë e që na qenka më e mirë, po ne s’e ditkemi dhe s’e kuptuakemi. Ata vepruan dhe veprojnë kështu, së pari, sepse nuk e dinë mirë as vetë se ç’fytyrë ka ajo “gjuha tjetër”, dhe, së dyti, sepse nuk guxonin e nuk guxojnë ta shprehin me atë gjuhë, nga frika se mos shqiptarët nuk i kuptonin dhe nuk i kuptojnë fare dhe largohen menjëherë prej tyre. Në këto rrethana, të themi të drejtën, nuk po e marrim vesh, kë dhe ku shtrëngon këpuca?! Na kujtohet Fan Noli i madh, i cili thoshte se “ka auktorë që thonë se me këtë gjuhë nuk mund t’i japësh as dy para mend evgjitit, po unë u them këtyre auktorëve se ju as me një gjuhë tjetër nuk do t’ia jepnit dot ato dy para mend evgjitit”(!).

Por ama duhet pranuar katërcipërisht se me këtë “kontribut” ata një qëllimi ia arritën pa mëdyshje: Së pari, ndihmuan në pështjellimin pa asnjë nevojë të asaj që ishte mjaft e qartë e që kishte firmën dhe njëzëshmërinë e mbarë një kombi. Së dyti, duke u shtënë pas problemeve kinse teorike të krijimit të gjuhës letrare, bënë që të lihen mënjanë problemet e vërteta që erdhën në këtë fundshekull edhe në gjuhën tonë. Kështu ndodhën ndryshime të papara demografike, me pasoja shumë të mëdha edhe gjuhësore, dhe gjuhësia hesht. Shpërtheu një lulëzim i pakundshoq i botimeve, filluar nga libri artistik dhe përkthimet e deri te pylli i vërtetë i shtypit shqiptar dhe gjuhësia hesht. Gjuhësia hesht në një kohë që te ne ka dhjetë vjet që po merren me shkrime e ligjërime publike lloj-lloj njerëzish, me lloj-lloj formimi kulturor e para së gjithash gjuhësor. Gjuhësia hesht, kur duke u shtuar aq vrullshëm sa stacionet radio-televizive, aq edhe kohëzgjatja e transmetimeve të tyre, aty flasin gjithfarë njerëzish, kryqëzohen pa kurrfarë kontrolli lloj-lloj formimesh kulturore e gjuhësore, madje lloj-lloj pikëpamjesh për kulturën e për gjuhën. Gjuhësia hesht, kur në këto stacione radio-televizive punon e vepron një armatë e vërtetë vajzash e djemsh të rinj, të cilët punojnë me përkushtim me dhe pa orar, por që për fat të keq të shumtën e herës çështjet e gjuhës që përdorin, i kanë shqetësim të fundit, në mos të aspaktë. Disa prej tyre madje nisen për fat të keq nga bindja e rreme se, siç thotë zoti Shvarc, ata “thajnë” tashmë disa gjuhë të huaja, jo më shqipen që e kanë të nënës (!).

Duke e parë gjendjen në këtë këndvështrim, bëhet e domosdoshme të trandet vendi e të shkundet fort mbarë shoqëria shqiptare, sepse jo vetëm gjuha e masave të gjera të popullit, por edhe e të shkolluarve (shpesh analfabetë me diplomë) ka rënë shumë poshtë. Ajo është bërë si një grua e pakrehur prej kaq e kaq kohësh, së cilës nuk i mjafton më aspak krehëri i zakonshëm, por i duhet së pari një shqitës me dhëmbë të trashë metalik, jo si ata prej druri që përdornin nënat tona. Ajo ka nevojë jo të parfumohet, por të lahet e të shpëlahet mirë e mirë për t’iu ndier përsëri era dehëse e gjuhës së mjeshtërve të penës, të fjalës dhe të mendimit shqiptar. Po nuk u veprua kështu, ka rrezik që ajo së shpejti të arrijë në atë gjendje, kur do të duheshin pluhura të posaçëm larës për t’ia hequr zhulin e zgjyrën.

Në këto rrethana është e domosdoshme të ndërmerren hapa sa më të ngutshëm dhe sa më praktikë. Duhet, pra, një “tërmet”, nuk duhen disa biseda, takime e porosi në salla të mbyllura me disa përgjegjës, drejtorë e kryetarë. Atyre këtej u hyn, andej u del. Ministria, Universiteti, Akademia duhet të nisin punën dhe të ndërgjegjësojnë së pari armatën e madhe të arsimtarëve, pastaj ato të redaktorëve, përkthyesve, gazetarëve, shkrimtarëve, botuesve, të gjithë punëtorët dhe njerëzit e fjalës shqipe.

Duhet të organizohen, para së gjithash, takime me mësuesit e shkollave, sepse ata mëkojnë brezat tanë të ardhshëm me gjuhën amtare. Ata duhet të jenë shembull i ligjërimit letrar së pari në klasë, por detyrimisht edhe jashtë saj. Bisedoja me një gjuhëtar dhe ai, duke dashur të më tregonte se njeh disa “regjistra” të gjuhës sonë, më thoshte se me të ëmën, me vëllezërit dhe në fshat flet të folmen e vet të kulluar. I bëjmë pyetjen vetes dhe themi: A jemi misionarë ne mësuesit apo jemi artizanë, kallfë? A duhet të kemi gjithmonë një fytyrë, një ligjërim apo disa? Të veprosh kështu, do të thotë ta vështrosh gjuhën letrare si një “luks”, si “ privilegj” a “kostum të diele” të rezervuar vetëm për të shkolluarit, për intelektualët, vetëm për sallat e sallonet, kurse masa e gjerë e popullit as në mënyrë pasive nuk ka pse ta dëgjojë, ajo “boll” e ka të folmen e vet dhe nuk ka pse të mundohemi me të dhe as ta zgjojmë nga gjumi shekullor. Por ne për më tepër nuk duhet të harrojmë aspak se në ato biseda “në fshat” ka edhe fëmijë, të cilët nesër do të bëhen si ne e do të na zëvendësojnë dhe ne pa dashje i mëkojmë keq. Prifti është prift, në kishë a në mes të fshatit, kurse ne qenkemi ndryshe në klasë, ndryshe nëpër podiume konferencash, ndryshe në fshat (!) Këtu nuk duhet ngatërruar terminologjia profesionale, këtu është fjala për gjuhën si mjet komunikimi.

Po kështu duhet folur drejtpërsëdrejti me njerëzit e shtypit e të mediave, të cilët janë çdo ditë e çdo mbrëmje në familjet tona dhe bashkë me të rejat e “hyneret” e ditës na ngulisin në mendje edhe lloj-lloj fjalësh e shprehjesh nga më të çuditshmet, më të pabesueshmet dhe, ç’është me e keqja, më të pakuptueshmet! E njëjta gjë mendoj se duhet bërë me redaktorët e shtëpive botuese, të cilat hedhin në treg një ushqim të jashtëzakonshëm për mendjet e njerëzve tanë e bashkë me të edhe një gjuhë me të mirat e të metat e saj jo të vogla. Këtu nuk duhen lënë aspak mënjanë punonjësit e institucioneve të ndryshme, njerëzit e administratës, të cilët hartojnë lloj-lloj shkresash, urdhëresash e ligjesh. Pra, duhen thirrur në tryezë të gjithë anëtarët aktivë të mendjes e të penës në shoqërinë tonë dhe duhet të vihen vijimisht në dijeni për shqetësimet e ndryshimet që nxjerr praktika gjuhësore te ne. Dhe një gjë e tillë arrihet duke krijuar një sistem enësh komunikuese, duke dalë vijimisht në faqet e shtypit me çështje gjuhësore, por edhe duke organizuar biseda të shpeshta, në mos të rregullta, për çështje të caktuara me të gjithë këta veprimtarë. Pra, jo konferenca masive, një herë në pesë vjet, por lidhje e këshillime të pandërprera.

Është gjithashtu nevojë e ngutshme e kohës që edhe politikanët tanë, edhe në u ardhtë rëndë të marrin pjesë vetë në takime të tilla, duke nderuar kështu gjuhën amtare, të dërgojnë aty së paku ata që ua shkruajnë fjalimet, “Demkat”. Kur dëgjon gjuhën e tyre në parlament e jashtë tij, njeriu bindet se sa e ngutshme është një gjë e tillë dhe se sa poshtë ka rënë gjuha jonë. Ndërkaq duhet pranuar se të gjorët shqiptarë janë ndër të paktët, në mos të vetmit, që kanë pushuar së mësuari gjuhën e tyre qysh në moshën 13-vjeçare. Në këto rrethana është krejt e kuptueshme që ata të mos dinë ta shkruajnë e ta flasin mirë gjuhën e tyre, edhe kur si të rritur marrin detyra të larta. Kështu na ta dinë ata se duhet thënë nga? Ata përdorin edhe në parlament thjesht gjuhën e nënës në kuptimin më të ngushtë të fjalës!

E njëjta gjendje vërehet në emisionet tona televizive në përgjithësi dhe sidomos lidhur me lajmet në veçanti. Lajme te ne ka dhe madje ka tepër, me orë të tëra (megjithëse më të shumtat janë për gjëra që nuk përbëjnë lajm). Duke mbetur në lëmin e fjalës – pa e kuptuar këtë aspak vetëm si gramatikë -, do të themi se ato jepen me një gjuhë gati krejt të pakontrolluar, tejet të shkujdesur a të shkapërderdhur, - më fort përkthime të këqija, - me një ritëm të tmerrshëm leximi dhe jo më në fund në një mënyrë jashtëzakonisht të mërzitshme. E vetmja gjë që i bën interesante, është se ato janë të mbushura me vrasje, vjedhje, skandale, sulme e plot gjëra “trimërore”, çka tregon në mënyrë të katërciptë se këtu ndër ne nuk ka shtet. Ato jepen pak a shumë kështu: Fillojmë emisionin e orës… Në këtë emision do të ndiqni... (dhe na jepen njëherë të gjitha lajmet si tituj). Pastaj, sipas radhës, ngjarja e secilit lajm na tregohet “me pak fjalë” nga folësi (a folësja). Pastaj atë na e ritregon me hollësi telekronisti (a telekronistja). Dhe në fund, jo rrallë, e rimerr fjalën folësi (a folësja) dhe na i kujton edhe njëherë të gjitha “lajmet”, duke na thënë: Në lajmet tona ndoqët... (dhe i dëgjojmë edhe njëherë të gjithë “hyneret” e asaj dite në Shqipëri)! Helbete, jemi të trashë, dhe kujtesë nuk kemi! Le të mos të shkojë mendja, po deshe, te vargjet e Kristo Floqit, drejtuar Zogut I, mbretit të shqiptarëve: Nga xhepi jemi hollë,/ Nga menia pleqni,/ Kena qillu njerëz pa shkollë, / Na fal kusuret, Naltmadhni. Pa dyshim këtë mënyrë transmetimi kanë edhe stacionet e huaja, po me një ndryshim: Përsëriten ato më kryesoret dhe që përbëjnë vërtet lajm.

E pra, kush po merr mundimin t’ua bëjë këto vërejtje dhe të bisedojë me ta për lajthitjet a shmangiet nga norma gjuhësore gjithë këtyre njerëzve që na prodhojnë ushqimin e përditshëm shpirtëror e intelektual, gjithë atyre që shkruajnë e flasin si njerëz publikë? Askush.

Pas kësaj hyrjeje shumë të gjatë, do të merremi pikërisht me gjendjen e gjuhës sonë letrare në publicistikën e sotme*, duke qenë të bindur se ajo është ilustrimi më i mirë për rënien ballësore të interesimit për gjuhën letrare në përgjithësi.

Dihet se shtypi i përditshëm, i cili përbën thelbin e publicistikës, krahas mjeteve të tjera të medias, është jo vetëm mjeti kryesor për përhapjen e informacioneve të natyrave të ndryshme, por edhe mjeti më masiv, sepse lexohet nga numri më i madh i folësve të një gjuhe. Prandaj kuptohet vetiu roli vendimtar që ka ai në një vend si yni për ruajtjen, pastrimin dhe pasurimin e gjuhës letrare në përgjithësi me fjalë e mjete të reja shprehjeje, për përhapjen dhe përsosjen e mjeteve të ndryshme stilistike. Ai ndihmon ndjeshëm edhe për ruajtjen dhe ngulitjen e normave të njësuara gjuhësore, të cilat janë një punë e mundimshme shumëvjeçare brezash të tërë studiuesish e mësuesish të gjuhës sonë. Në këto vite të trazuara në kërkim të një rruge demokratike të botës shqiptare gjuha jonë e përbashkët letrare ka njohur edhe ajo trazime të fuqishme. Nga njëra anë, ka pësuar një zhvillim të fuqishëm shumëplanësh me fjalë e shprehje, të cilat ia bëri të domosdoshme vetë koha. U shtua në mënyrë të jashtëzakonshme numri i gazetave të përditshme dhe vëllimi tyre. Në një kohë që organi qendror i shtetit tonë totalitar, “Zëri i popullit”, dilte dikur vetëm me katër faqe, sot edhe gazetat më të pafuqishme kanë shumëfishin e atyre faqeve. E meta e parë që shkon kundër kësaj rryme të fuqishme zhvillimi, është politika gjysmake e shpërndarjes, e cila ndërkaq nuk cenon aq përhapjen e shtypit. Thamë se numri i atyre që sot kanë rrokur penën dhe shkruajnë, është i pabesueshëm në krahasim me numrin e popullsisë në vendin tonë. Tematika e shkrimeve është nga më të larmishmet. Të gjitha këto kanë bërë që edhe gjuha e shtypit të dalë nga kornizat e thata gazetareske të viteve të diktaturës, të zhdërvjellësohet e të pasurohet me fjalë, shprehje e mënyra të reja të shprehuri, me variante të shumta stilistike dhe të përpunojë dhe të çojë në mënyrë ballësore shumë më përpara arritjet e dikurshme.

Nga ana tjetër, krahas këtyre arritjeve të padiskutueshme që solli hapja e Shqipërisë, njohja gjerësisht e masivisht me arritjet e botës së qytetëruar në këtë fushë, vërehen edhe jo pak të meta e mangësi që duhen mënjanuar patjetër për t’i dhënë shtypit shkëlqimin, seriozitetin dhe vendin që meriton në fjalën e shkruar.

Së pari, na duket se gazetat pak interesohen për vërtëtësinë e lajmit a të informacionit që japin. E rëndësishme për to është buja që ai do të bëjë. Para pak ditësh i dhashë një kolegu me lutje për ta botuar diku “dekalogun” e shtypit gjerman. Pika e parë e tij ishte pikërisht vërtetësia e lajmit. Mendoj se, duke mos i dhënë rëndësinë e duhur vërtetësisë dhe besueshmërisë së burimit nga vjen lajmi a informacioni, jo vetëm që bëjmë të pabesueshme vetë gazetën, por mbjellim edhe një pështjellim të pafalshëm te lexuesit, të cilët për fat të keq vijnë nga një e kaluar jo e largët, ku gjithçka që botohej në gazetë, quhej absolutisht e vërtetë, ishte plotësisht e besueshme. Së dyti, për sa i përket formulimit stilistik të përmbajtjes së lajmeve a informacioneve në përgjithësi, na bie në sy një komercializim ekstrem i shtypit. Duke u nisur nga ideja e sensacionit, i cili e shet gazetën, vërehet njëfarë ngazëllimi a kënaqësie në formulimin e lajmeve dhe të informacioneve të ndryshme, edhe kur ato njoftojnë gjëma të vërteta kombëtare. Viktima të ndasive partiake, gazetat për fat të keq harrojnë në më të shumtat e rasteve faktin e dhimbshëm se gjithçka e keqe që ndodh në Shqipëri, bie në kurriz të gjithë shqiptarëve dhe jo vetëm të një pjese e aq më pak të politikanëve të tyre. Kjo na kujton tregimin e Çehovit për nëpunësin që bridhte me gazetë në dorë duke bërtitur: “Lexoni gazetën, se ka shkruar për mua”, megjithëse ai në atë gazetë kritikohej. Nuk do të vijojmë me mangësi të kësaj natyre, pasi kjo do të na largonte nga qëllimi ynë kryesor: përmirësimi i nivelit gjuhësor të shtypit tonë të sotëm.

Një nga përkujdesjet e gjithmonshme, por që do mbajtur parasysh sidomos në rrethanat e krijuara, në kushtet e kësaj hapjeje pa kufi ndaj botës perëndimore, është që gjuha jonë të ruajë natyrën e vet, të mos “bdiret”, siç thoshte Buzuku, dhe të marrë shkallë-shkallë fizionominë e gjuhëve të tjera, të afërta e të largëta, në emër “të modernizimit” të saj ose nga mosnjohja e kësaj natyre. (Kështu, deri edhe disa gjuhëtarëve ka filluar t’u vijë “turp” të thonë “kam lindur më 1940”, meqë në shumë gjuhë të huaja thuhet “jam lindur”). Po këtu nuk e kemi aq fjalën për format gramatikore të fjalëve, sesa më fort për zgjedhjen e vet fjalëve që ato të jenë shqip, për mënyrën e të shprehurit e të ndërtimit të shprehjeve, për rendin e fjalëve, për sintaksën në përgjithësi. Ata që marrin lapsin në dorë, a hapin kompjuterin për të shkruar, duhet të ndiejnë një përgjegjësi të pazakontë përpara vetes, përpara lexuesit dhe përpara kësaj gjuhe, për të mos e zhbërë a dëmtuar pandreqshëm atë që është bërë me një mund të jashtëzakonshëm nga një komb i tërë. E në mbështetje të kësaj vërejtjeje do të vëmë qysh në fillim në dukje si të metën themelore që na bie në sy, një mosnjohje a shpërfillje të paparë të rregullave më elementare të drejtshkrimit të gjuhës sonë, një shkarje në pakujdesi a më mirë një mospërfillje arrogante të mjaft arritjeve tashmë të ngulitura përgjithësisht e përfundimisht në gjuhën tonë letrare. Më duket sikur shkruesit thonë: “Këstu dua u!”

Gjuha e gazetave, si mjeti më masiv i informimit, nuk ka se si të bëhet sot më e qortueshme në të gjitha pikëpamjet, që nga drejtshkrimi deri te gramatika e fjalori që përdor (Sado gjerë që ta ilustronte njeriu këtë pohim, përsëri do të dukej sikur paska pak të meta). Ka ardhur koha që ato të lexohen me syrin dhe vëmendjen e gjuhëtarit dhe të lëshohet kushtrimi për gjendjen e rëndë të gjuhës në to. Duket sikur sot kemi të bëjmë me popullin shkrimtar shqiptar. Të gjithë shkruajnë dhe askujt nuk i kujtohen fjalët e Fishtës së madh: Lala Kros, or Lala Kros,/ Vetë shkruej e vetë vulos/ e kurrkush nuk të thotë: Mos!

Kryet e vendit në këtë mes e zë mbushja mekanikisht me kompjuter e shtyllave të gazetave tona. Duket sikur ky është një zbulim i hatashëm dhe është vërtet “i hatashëm”, sepse cenon sistematikisht edhe rregullat më elementare të shkrimit, pa le më të drejtshkrimit të shqipes. Duke vepruar kështu, shkelja e parë madhore që po bëhet rregull për që të gjitha organet e shtypit tonë, është ndarja pa asnjë kriter e fjalëve në fund të rreshtit. Eshtë një gabim kaq banal, sa nuk do t’ia vlente ta vinim në dukje, sikur të ndeshej aty-këtu si një shkarje e shpërfillshme. Mirëpo po t’i hedhim një sy çdo gazete që do të na zërë dora, do të bindemi menjëherë se kjo po rrezikon ta kthejë shqipen në një gjuhë mezi të lexueshme. Dihet se jo vetëm në gjuhën shqipe, por në të gjitha gjuhët e lëvruara të botës ka rregulla të qarta për ndarjen e fjalëve në fund të rreshtit. Ndër to më kryesoret janë që një shkronjë e vetme nuk mund të mbetet në fund të reshtit. Po kështu nuk mund të ndahet një tog çfarëdo shkronjash në fund të rreshtit, në qoftë se ai tog nuk formon dot rrokje. Kundër kësaj rregulle të mirënjohur, në shtypin tonë do të gjeni gjithandej e rregullisht të tilla mënyra ndarjeje: A-merika, sh-qiptar, SH-kodër, të sh-tunën, dh-jetë, fëm-ija, ng-ritur, mor-al, e par-egjistruar, veçan-ërisht etj. etj.

Siç shihet edhe nga shembujt e mësipërm, aty nuk zbatohet kurrëfarë rregulle, duke lënë jo vetëm një shkronjë të vetme në fund të rreshtit. Në gazetat tona ndahen madje edhe dyshkronjëshat, të cilët shënojnë një tingull të vetëm, si d-h, g-j, l-l, n-j, r-r, s-h, t-h, x-h, z-h: S-hqipëria, n-jëkohësisht, popul-latës, ar-ritur, e sapoard-hur, shekul-lit etj. etj. E pabesueshme por e vërtetë është edhe që shumë shpesh e pa asnjë arsye shkruhen së bashku fjalë që nuk kanë asnjë lidhje midis tyre. Këto mënyra të shkruari tregojnë qartë se në asnjë gazetë nuk është futur më parë në kompjuter sipas një kriteri shkencor mbarë fondi leksikor i gjuhës shqipe. Kjo punë që mund të na duket qesharake dhe pakurrëfarë kuptimi e leverdie në Shqipëri, do ta mënjanonte pastaj vetvetiu çdo gabim në shkrimin dhe ndarjen e fjalëve.

Për më tepër, punonjëset që merren në punë për të hedhur shkrimet në kompjuter, nuk kanë as njohuritë më elementare për rregullat e drejtshkrimit të shqipes e jo rrallë të shqipes në përgjithësi, përjashtuar të vërtetën e thjeshtë që e kanë gjuhën e nënës. Ato më shumë mund të kenë njohuri “për ndonjë gjuhë të huaj”. Mirëpo për fat të keq lexuesi i vëmendshëm arrin në përfundimin se shpesh kjo vërejtje vlen edhe për redaktorët që i lexojnë shkrimet më pas. Një mënyrë e tillë të vepruari, një mbushje mekanike pa asnjë përgjegjësi e shtyllave të gazetave, përbën një shpërdorim të pafalshëm në radhë të parë ndaj gjuhës sonë, një ecje ballësore drejt padijes në shtypin tonë të përditshëm.

Mangësi të mëdha vërehen në zgjedhjen e fjalëve. Ka më shumë se dyzet vjet që gjuhësia jonë përpiqet me të gjitha mjetet e veta për pastrimin e leksikut të shqipes nga fjalët e huaja të panevojshme dhe pasurimin e tij me fjalë të bukura e të kuptueshme nga mbarë masa e gjerë e lexuesve dhe nga gjithë trevat shqiptare. Për një kohë të gjatë pati arritje jo të vogla. Dolën gati-gati krejt nga përdorimi fjalë të tilla, si abuzim, abuzoj, angazhim, angazhohem, adaptoj, i dedikohet, eksperiencë, insistim, insistoj, koshiencë, koshient, konstrukt, kontemporan, apostafat, insistim, situatë, godinë, influencë, influencoj, konsideroj, proferoj, denoncoj, konfirmoj e qindra e qindra të tjera. Në ditët e sotme jo vetëm që këto fjalë janë rikthyer gati të gjitha, se ne jemi të gjithë “demokratë”, por për fat të keq kanë hyrë me lopatë mijëra të tjera, si impas, impakt, draft, uorkshop, brifing, staf, tender, lidership, aksces, eksces, xhointvençer, sponsor, sponsorizoj, , ekskluzivitet, implementim, suport, ambigacion, audicion, anonçoj, observim, prosperoj, prosperitet, mazhorancë, konsensus, tranzicion, katarsis e sa të tjera. Dikur filozofi gjerman Johan Gotlib Fihte tregohej i pashkurajuar nga pushtimi napolonian i vendit të vet, pasi ishte i bindur se vitaliteti i gjuhës gjermane ishte aq i pamposhtshëm, sa do të bënte që të mbijetonte edhe vetë Gjermania. Në rastin e gjuhës sonë, e cila ka përballuar kaq e kaq rrebeshe gjatë historisë mijëravjeçare, do të ishte krim i pafalshëm ndaj brezave që do të vijnë pas nesh dhe ndaj vetë qenies së kombit tonë, në qoftë se ne do t’ia mpinim pjesë-pjesë gjymtyrët e saj, duke e çuar drejt zhbërjes vetëm brenda një brezi si ky yni.

Në vijim të qëndrimit ndaj fjalëve të huaja, edhe pse është një çështje që nuk ka të bëjë drejtpërdrejtë me publicistikën, do të vërejmë me shqetësim shumë të madh edhe problemin e emërtimeve të njërëzve dhe të lokaleve të reja. Eshtë e çuditshme që në krahasim me shumë e shumë popuj dhe vende të botës, në Shqipëri numri i emrave të njerëzve shqip historikisht, po veçanërisht sot është jashtëzakonisht i rrudhur. Por edhe më e çuditshme është se në Shqipëri gjen emra nga pjesa më e madhe e vendeve të Europës dhe të Amerikës dhe kjo nuk ndodh vetëm sot, veçse në ditët e sotme ka marrë përmasa të gati të frikshme. Shembull për t’u ndjekur për këtë çështje është Kosova, ku pa asnjë dallim fshat e qytet në brezin e ri ka pothuajse kryekëput emra shqiptarë - përjashtuar ata pak emra turko-arabë, që janë vënë në kujtim e nderim të të parëve të familjes . Të njëjtin shqetësim kemi këtu te ne edhe për emërtimin e lokaleve tona, ku gati-gati shumë pak gjë ka mbetur shqip, në një kohë që nuk ka mbetur qytet i Europës dhe lloj-lloj ndërthurjesh amerikano-europiane pa u vënë nëpër tabela sipër hyrjes së tyre. Këtu nuk do të shkojmë më tej, pasi kjo kërkon një trajtim më vete.

Një vërejtje tjetër që ka të bëjë me fjalët, është përdorimi i papërpiktë i tyre. Kjo lidhet herë vetëm me leksikun e herë sa me leksikun, aq edhe me gramatikën e drejtshkrimin. P. sh.: Inspektorët e SHIR-it në ministrinë e Rendit(!) kanë përgatitur një plan-projekt të ri. Shumë prej tyre dje janë nisur për në Shkodër prej nga do të zbulohen edhe bashkëpunëtorët në kontrabandë; kanë rënë në një minë këmbësorie, kontakti me të cilën u ka shkaktuar vdekjen e menjëhershme; do të bënte të mundur çminimin e minave; Takimi me ekspertin norvegjez, i cili ka një përvojë shumë të madhe në hetimin dhe zbulimin e krimeve të rënda, shënojnë(!) një etapë të dytë hetimesh dhe që mendohet se do të ndikojë në përparësinë e hetimeve që po kryhen për rreth një vit... (vini re edhe stërpërsëritjen e fjalës hetim); Sipas kryeministrit fajin dhe përgjegjësinë e korrupsionit e kanë qytetarët; Kardio miopatia është një sëmundje shumë e zgjeruar.

Ka raste që elemente të caktuara mungojnë krejt në fjali. Kjo dukuri është e rëndomtë veçanërisht për nyjat e gjinores. Por mungojnë edhe parafjalë e madje fjalë të tjera. Në një njoftim të shkurtër, të bërë nga një asistent profesor i Universitetit Politeknik të Tiranës nyjat e rasës gjinore mungonin ose ishin përdorur gabim nëntë herë (!).

Krejt pa nevojë ndeshen gjithandej edhe jo pak ndërtime të huaja. Kështu thuhet: viktima ka realizuar vetmbytje, një 25 vjeçar dogji veten të gjallë (a mund ta digjte veten të vdekur?!); kanë bërë të ditur dje se është e mundur që deputetët modernë “ta kalojnë” kësaj radhe... Kryesisht vetëvrasjet realizohen me armë zjarri, por ... ato realizohen edhe me mbytje; ... si rezultat i përdorimit jashtë mase të ilaçeve të ndryshme...; libri është i konceptuar në dy pjesë...Aktiviteti është ndjekur nga një interesim i jashtëzakonshëm i medias; Onufri dedikohet për Kadarenë; tentonin të kalonin brigjet matanë Adriatikut; Edhe mjetet janë në sinkron të idesë së aktorëve; pa u afruar ende te gomonet apo skafet, me të cilat mbërrijnë Italinë; arritën të mësonin identitetin e maskave (Ka shumë gjasë që ndonjë nga këto ndërtime në asnjë gjuhë të mos bëhet kështu).

Eshtë një gjë e njohur që publicistika kërkon fjali të shkurtra. Por në shtypin tonë jo rrallë gabimet vijnë nga ndërtimet kilometrike. Ka fjali që zënë deri në 20 rreshta. Kjo e vështirëson rrokjen e mendimit edhe sikur fjalia të ndërtohet në mënyrë të paqortueshme. Por e keqja sigurisht shtohet, kur nga gjatësia e fjalisë e humbet fillin edhe vetë shkruesi i artikullit. Kështu ai e nis me kryefjalë në numrin njëjës, diku nga mesi përdor mbiemra në numrin shumës dhe më tej e vendos foljen-kallëzues herë në njëjës e herë në shumës, përdor nyja e rasa emrash gabim e çfarë jo, derisa fjalia në tërësi ose nuk ka më fare kuptim, ose ai rroket me shumë vështirësi. Për kursim po japim vetëm dy shembuj: Megjithëse agjencitë ndërkombëtare thonë se janë të përgatitura që shqiptarët e mbetur pa strehë, si rezultat i shkatërrimeve që solli lufta në Kosovë, një sondazh i kryer nga një komision i Bashkimit Evropian ve në dukje se më shumë se 300 000 veta ndodhen përballë mundësisë që dimri t’i zejë të papërgatitur nga ana materiale. (Pyesim ç’janë këto agjenci - lajmesh, ndihmash apo?! Së dyti fjalia e ndërkallur ka bërë që shkruesi fjalinë: që shqiptarët e mbetur pa strehë... ta lërë të papërfunduar). Mafia politike, duke hulumtuar në anët e errëta të Financave publike, arriti më së fundi të zyrtarizojë tezën se kontrabanda është një valvul shkarkimi i tensioneve sociale, përveçse një burim i pashtershëm i përfitimeve materiale edhe kontrollit të zhvillimit politik, ekonomik dhe shoqëror nga mafia politike (kjo nuk ka nevojë për koment).

Për përdorimin e emrave të njerëzve në trajtë të pashquar dhe të ngurosur në rasën emërore, pra pa i lakuar sipas rregullave tä gjuhës sonë në të pesëë rasat e saj, nuk do të flasim, pasi e kishte trajtuar më së miri zoti Shvarc (Nano, Majko, Fino, Fiore, Hekinen, Milosheviç, Mihajloviç, Leverkursen, Samer, vajza e Muhamet Ali; bazohet në prioritetin e partneritetit të Shqipërisë me SHBA; Shqipëria do të mbetet një aleat i palëkundur i SHBA etj.).

Shmangie nga natyra e shqipes vërehen edhe në rendin e fjalëve, sidomos në rendin e mbiemrave dhe të pronorëve. Eshtë theksuar jo një herë se përemrat pronorë vendosen përpara mbiemrave, të çdo lloji qofshin këta të fundit. Po kështu është theksuar se mbiemrat e nyjshëm duhen vendosur rregullisht përpara të panyjshmëve. Pra, thuhet: Vajzën e saj më të vogël dhe jo vajzën më të vogël të saj; Fjalori i gjuhës së sotme shqipe dhe jo Fjalori i gjuhës shqipe të sotme. Ndonjëherë madje moszbatimi i kësaj rregulle mund të çojë edhe në kuptim të gabuar, p. sh.: Ajo do të verë(!) në dispozicion të lexuesve të saj, pjesë të veprës së autorit të shquar dhe disa nga botimet e fundit të tij. Lidhur me rendin e mbiemrave, kur ata janë të panyjshëm, ka rregulla të caktuara, të cilat mbështeten në kritere kuptimore a më drejt semantike dhe duhen studiuar me kujdes e nuk mund të shpjegohen bindshëm e mjaftueshëm në këto radhë. Këtu do të theksojmë se gabimet në rendin e fjalëve janë të natyrave të ndryshme. Ato mund të jenë thjesht të karakterit stilistik, si p. sh.: Unë di shumë raste personalisht kur deklarohet publikisht se do të marr këtë detyrë për të vjedhur. Por ka edhe raste që shpien në ngatërresa kuptimore, si p. sh.: Një fond prej 25 milionë lekësh është akorduar kohë më parë nga Ministria e Kulturës nëpërmjet ambasadës austriake në Tiranë (Cila palë e ka dhënë fondin, ministria apo ambasada!?). Po kështu: Kurse qeverisja është e prirur drejt manipulimeve ose elemente të caktuara të politikës.

Rëndë e cenon stilin e shkrimit edhe fillimi i disa paragrafëve njëri pas tjetrit me të njëjtat fjalë: Por... Por... Por...; E megjithatë... E megjithatë... Prapëseprapë... Prapëseprapë... Umë mendoj... Unë mendoj... Partia X... Partia X... Dihet se ka raste, kur një gjë e tillë bëhet enkas dhe atëherë ka pikërisht funksion stilistik, për të theksuar me forcë atë që duam të themi. Por kur ndodh vetëm nga pakujdesia a mosnjohja e këtyre vlerave që ka përsëritja, kjo veç dëmton. Veç kësaj, ka mjaft raste, kur një shtyllë e tërë ose gjysmë shtylle gazete nuk ka asnjë kryeradhë! Siç dihet, pika shërben për të mbyllur mendimin e shprehur nga një fjali dhe për të marrë frymë, kurse kryeradha për ta ndryshuar krejt a pjesërisht idenë e paragrafit të parë; për t’i shtuar atij elemente të reja, të papërmendura deri atëherë, ose për ta pasuruar me të dhëna të tjera të reja.

E metë tjetër e karakterit stilistik është, kur në shkrime pa autor ose redaksionale, ndeshen pa kriter formulime të vetës së parë, madje të stërpërsëritura: Unë mendoj, sipas mendimit tim, për mendimin tim, kam mendimin se, besoj, mendoj etj.

Në rrafshin e gramatikës mund të bëhen gjithfarë vërejtjesh dhe vërejtje pa fund. Shpesh të krijohet përshtypja se jemi si gjithandej në fillim të fillimeve, prandaj secili autor artikulli e secila gazetë mund të shkruajë si t’i vijë për mbarë a “siç më thotë nënua plakë”.

Le të marrim, fjala vjen, përdorimin krejt të gabuar të përemrit pyetës kë në vend të përemrit cili, cila, cilët, cilat. Është e pabesueshme përhapja e tmerrshme që ka marrë ky përdorim si në publicistikë ashtu edhe në të gjitha organet e tjera të medias, në radio dhe televizionet tona. Gjithandej shkruhen dhe përdoren në të folur ndërtime të tilla: Kë koncert keni ndjekur?; Kë problem quani më të rëndësishëm?; Kë shkollë keni mbaruar? Nxënësit e shkollës kanë mësuar me ngulm se përemri pyetës kë përdoret për të pyetur vetëm për frymorë, po jo për sende. Veç kësaj, edhe për frymorë është mirë të përdoret në rastet që nuk shoqërohet nga emri përkatës, por më vete. Kur përdoret edhe emri, është më mirë të themi: Cilin mësues njeh ti? (dhe jo: Kë mësues), Cilat artiste njeh? (dhe jo Kë artiste?) etj.

Një çështje tjetër është përdorimi i trajtës së shkurtër të përemrit vetor në rasën dhanore. Është një rregull e njohur se ajo përshtatet me emrin a përemrin që rimerr në rasën dhanore. Pra, kur ky emër a përemër është në numrin shumës, edhe ajo duhet vendosur në shumës. Kjo vërejtje, të cilën nuk e kemi theksuar vetëm ne me të madhe qysh këtu e përpara 30 vjetësh, shohim me keqardhje se qëndron edhe sot e gjithë ditën. Kudo përdoret rregullisht gabim njëjësi në vend të shumësit, pra i në vend të u, p. sh.: Shuli i është përgjigjur me jo të prerë të gjitha firmave ndërtuese; vetëm duke marrë këtë taksi t’i shpëtonin kontrolleve të shpeshta të forcave të rendit; ata i shpëtuan ndjekjeve të policisë; Pas kësaj familjarët, pa i shkuar ndër mend se çfarë kishte ndodhur, kanë nisur...; dhe pasi dalin i nënshtrohen procedurave të tregtisë; Kjo qeveri është mishërimi i makutërisë për të mbajtur pushtetin... dhe aspak për t’i shërbyer shtetasve; atyre i kishin premtuar 10 tonë më shumë.

Këtë përdorim të gabuar e dëgjojmë çdo ditë edhe në lajmet e të gjitha stacioneve tona televizive, kur folëset a folësit, duke u shkëputur për disa sekonda nga leximi fjalë për fjalë i tekstit që kanë përpara, na thonë: i kthehemi përsëri lajmeve nga vendi (!)

Është stërpërsëritur problemi i shkrimit të emrave të huaj, ku me kokëfortësi shtypi bën të shurdhrin a “modernin”. Po freri nuk të bën kalë. Prapë ai mbetesh. Ka qenë traditë e është miratuar edhe nga Kongresi i Drejtshkrimit më 1972 që emrat e huaj të shkruhen sipas rregullave fonetike të gjuhës shqipe, pra të shkruhen ashtu si shqiptohen. Ndër të tjera kjo është edhe një nga tiparet demokratike të drejtshkrimit tonë, sepse lejon që këta emra të shkruhen dhe të lexohen siç duhet nga kushdo. Njëherazi kjo është demokratike edhe nga pikëpamja e përgjithësimit të kësaj rregulle, sepse na mundëson t’i shkruajmë njëlloj si emrat e përdorur në gjuhët që i dimë, ashtu edhe emrat e përdorur në gjuhë që nuk i dimë, si fjala vjen kinezçe, koreançe, japonisht, indonezisht, indisht, portugalisht, suedisht, finlandisht, hungarisht, turqisht e sa e sa të tjera. Ndërkaq, me sa duket, disa gazeta dhe gazetarë mendojnë se, po shkruan drejt emrat nga anglishtja, frëngjishtja dhe italishtja, janë krejt në rregull, sepse të tjerat nuk kanë rëndësi(!). Nga ana tjetër, duhet pranuar se edhe emrat e përdorur në këto gjuhë (sidomos në dy të parat) askush nuk është në gjendje t’i shkruajë drejt vetëm me të dëgjuar, pa i parë një herë se si shkruhen.

Emrat që mbarojnë me prapashtesën -je, në rasën gjinore dhe dhanore të pashquar përdoren shumë shpesh në formën e emërores. Me sa duket, këtu shkruesit ngatërrohen, ngaqë këta emra mbarojnë me -je dhe nuk e vënë re që ajo është pjesë përbërëse e fjalës dhe jo mbaresë e dy rasave të lartpërmendura. Si përfundim në vend të formave: (i) një ndërmarrjeje (vrasjeje, humbjeje, mbetjeje, korrjeje), rëndom hasen format: (i) një ndërmarrje (vrasje, humbje, mbetje, korrje etj.).

Dukuri të tjera, të rastësishme, por jo pa rëndësi, janë përdorimi i pjesores patur të foljes kam në vend të pasur; i pjesores shkruajtur në vend të shkruar për foljen shkruaj; i formës ndjej për ndiej në të tashmen e dëftores; i trajtës së shkurtër iu në vend të u në rasën dhanore shumës (fatkeqësi që iu takon gjysmës së fëmijëve; atyre iu thanë të prisnin); i ndërtimeve me gjë që, gjë e cila dhe me anën e..., të cilat duhen mënjanuar nga përdorimi si të huaja. Po kështu emrat femërorë në numrin shumës nuk duhen shoqëruar me formën mashkullore të numërorit (tre), por me formën femërore tri (pra, jo tre maska, tre vajza etj., tri maska, tri vajza, tri raste; rastet e ndërtimeve më i vogël se mua, më i vogël nga mua në vend të se unë, nga unë etj.). Edhe grumbullimi i një vargu emrash në gjinore njëri pas tjetrit është mirë të shmanget. Për t’u mënjanuar është gjithashtu edhe përdorimi vend e pa vend i presjes. Në një numër shumë të madh rastesh ajo përdoret si mjet logjik dhe jo si mjet strukturor i fjalisë. Një përdorim i tillë çon rëndom deri aty, sa të ndahet kryefjala nga kallëzuesi ose edhe gjymtyrë të tjera, të cilat në fjalinë e dhënë nuk duhen veçuar. Për këtë çështje ka gjithashtu rregulla të shumta e të përcaktuara qartë, të cilat nuk mund të parashtrohen këtu, por që duhen njohur e zbatuar me përpikëri.

Jemi të bindur se në shtypin tonë, krahas arritjeve që u përmendën më sipër, ka edhe arritje të tjera, por ka gjithashtu edhe mangësi të tjera natyrash të ndryshme e me peshë të ndryshme. Ne u munduam këtu më fort të tërhiqnim vemendjen për më shumë kujdes dhe përgjegjësi gjatë të shkruarit, me qëllim që, së pari, gjuha jonë si mjet komunikimi të arrijë të kryejë funksionin e vet dhe, së dyti, ajo të vijë duke u përsosur, duke u pastruar e pasuruar më tej për të qenë një mjet qytetërues dhe emancipues i mbarë botës shqiptare.

_______________

*Gjuhën e shtypit tonë është hera e pestë që e bëjmë objekt vëzhgimi. Në vitet 60 kemi bërë dy shkrime në të dikurshmen “Tribunë të gazetarit”, pastaj jemi marrë gjerësisht me ngulitjen e normës në publicistikën tonë të pasçlirimit (Studime Filologjike, 3/1969, f. 125-153) dhe në revistën “Gjuha jonë” (3/1989, f. 12-20).

[AsgjëSikurDielli]

Ky shkrim definitivisht eshte i Migjen Kelmendit. Shikoni ketu per me shume: www.migjenkelmendi.com

[AsgjëSikurDielli]

Migjen Kelmendi...