Pse te mos ta bejme

[master]

Anton

Mos u merzit.Me sa kuptoj une qellimi eshte ky. Te behemi katolike se perfitojme si shqiptare me shume?

A e kam gabim?

[Seminarist]

Prof. Dr. Kristo Maloki:



"Asht gabim i trashë kur thohet shumë herë që orjentalizma na ka ardhë sefte nga Azija apor nepër religjonin muhamedan apor edhe nga populli tyrk. Jo, kurrsesi, orjentalizma e jonë asht kryekëput një dhantië (darovë) fatale e kristjanizmit, me gjithë që e një kristjanizmi të degjeneruem euro-aziatik.

Si ta kuptoj kete pasazh Anton?

[Anton]

Shkëlzen Raça
Kosovë

Uniatizmi i Krishterë Shqiptar dhe Politika Kishtare Greke në Shqipërinë e Mesme (1900–1904)

Fundshekulli i kaluar në historinë e popullit tonë njihet si kohë udhëkryqi, mbase e përpjekjeve vijuese drejt evoluimit të vetëdijes kombëtare. Sigurisht, në funksion të tendencave të shumanshme për të mbijetuar e formuar identitetin etnik, shqiptarët dhe lëvizjet e tyre për çlirim kombëtar njohin gjithsesi, më shumë se tek të gjithë ballkanasit e tjerë, rrugën e vështirë, vuajtjet e persekutimet nga më të ndryshmet për krijimin e institucioneve shpirtërore me përcaktim kombëtar e vetëm kombëtar.

Reminishenca jonë historike kujton vargun e synimeve të ngulmëta, të cilat nga Veriu në Jug, dhe nga Jugu në Veri të Shqipërisë patën qëllimin e shenjtë: paralelizimin e luftës së përbashkët politike me atë fetare, duke kërkuar rrugët e ndërtimit të kishës e të xhamisë mbi vlerat më aktive në planin gjithëkombëtar. Dhe ndoshta në këtë fushë veprimi, ndonëse të vonuar ca nga ballkanasit e tjerë, por jo për fajin e tyre, ata megjithatë këtu e dhjetë vite para fillimit të shekullit XX, hodhën poshtë të gjitha paragjykimet e lagjes së kancelarive politike të Ballkanit, se paraardhësit tanë janë një masë amorfe, pak ose aspak e denjë për të ndërtuar urën e afrisë e të bashkimit mbarëkrishterë brenda bërthamës etnike. Sidoqoftë, sondazhet nga terreni këtu e shumë kohë më herët, si dhe literatura e pasur historike, informojnë për misionet e mesazheve humanitare të Buzukut e të Budit, të Dhaskal Todrit e të Kristoforidhit, të shumë etërve e abatëve tanë, që kontribuan dhe lanë amanetin e pavdekshëm, se vetëm me shqiptarët e bashkuar, të krishterë e myslimanë, mund të realizohet bashkimi dhe shteti i përbashkët mbi baza të mirëfillta kombëtare. Nisur nga vlerat e tyre universale, padyshim të brumosura nëpër qendrat e njohura universitare të Evropës demokratike, si dhe bartja e atyre vlerave në Shqipërinë e obskurantizmit osman, bënë që tek disa militantë të besimit të krishterë ortodoks të shfaqen ndjenjat dhe idetë e përbashkësisë e të institucionalizimit të parimeve të krishtërimit në baza etnike. Këtë herë, dhe sigurisht jo për të parën herë, por pak më gjerësisht e thellësisht, do të përpiqemi ta shtrojmë mbijetesën e unitizmit tonë të krishterë në raport me afërndenjësit e krishterë lindorë, porse të tipit të huaj, këtu e një shekull më herët. Pyesim: ku dhe në ç'vend? Kujtojmë se vrojtimi i terrenit për një çështje aq të ndjeshme bie në kërthizë të Shqipërisë, aty afër e pranë Shkumbinit, ku ndeshim në shumë protagonistë, individë e institucione politike e fetare, mbi të gjitha në dioqezën e krishterë katolike dhe Mitropolinë ortodokse të Durrësit, të kontrolluar tejmase nga establishmenti shpirtëror grek dhe patrikana e Stambollit.

Do të shkelim pra në fundin e shekullit XIX, kur në Shpatin e Epërm të Sanxhakut të Elbasanit, shpatarakët do të tronditin botën ortodokse greko-sllave, duke demonstruar guximin për të kaluar në unitizëm. Jemi në vitin 1897, kur zëdhënësja e Patrikanës së Stambollit, gazeta "Neollogos", hap kutinë e Pandorës për t'ia bërë të ditur opinionit të "fesë së drejtë" se Shelcani, Valshi, Selca e disa fshatra të tjerë kishin paralajmëruar me plot siguri inkuadrimin e tyre në Kishën unite. Ishte kjo një goditje e rëndë e konfirmim i denjë se ndërhyrja e nomenklaturës klerikale e politike mbarë ortodokse greke nga Berati e Durrësi po fillonte të zbehej. I gjithë ky "rrebelim" dhe, sipas po të njëjtit burim, "puç" kishtar atje i referohej më pak mitropolitit shqiptar, Visarionit, ndërkaq shumë nga burimet diplomatike të kohës njoftojnë se mrekullia e fshatarëve të Shpatit ishte vepër ekskluzive e nipit të tij, Gjermanoit.

Për më tepër, literaturat e burimet historike të prejardhjes së krishterë, të lindjes e perëndimit, sigurojnë për punën e ngulmët të Papa Jorgjit në Shpat, që para vitit 1897, duke pasur për qëllim imediat skizmën e shpatarakëve nga jurisdiksioni politik e fetar grek, në një anë, si dhe korrespondencën vijuese të tij me Vatikanin, nga ana tjetër. Në këtë kontekst, burimet diplomatike franceze ofrojnë prova për numrin relativisht të madh të ithtarëve unitë në Shpat, që nga shtatori i 1907-s; ato austro-hungareze pohojnë se që nga korriku shpatarakët parapëlqejnë unitizmin për fenë e tyre të krishterë mbi baza kombëtare, ndërsa një tjetër raport i proveniencës, sërish franceze, por nga Shkodra, ofron të dhëna të besueshme se banorët e Shpatit të Epërm i ishin drejtuar peshkopit të krishterë katolik të Durrësit me kërkesën për të mundësuar inkuadrimin në Arqipeshkvinë e Durrësit, si unite.

Me sa u përmend më sipër, kujtojmë se atje, pra jo vetëm në lindje të Elbasanit, por edhe më gjerë, po paralajmëroheshin ngjarje të stuhishme. Mbase, shembullin atdhedashës të shpatarakëve, veprimet kombëtare të Papa Jorgji Theoharit (alias Gjermanoit) rreth formimit të një kishe të përbashkët të krishterë, sipas shembullit të arbëreshëve të Italisë, do ta vijojnë hap pas hapi edhe të krishterët ortodoksë të Tiranës, të Kavajës e Durrësit. Porse, në këtë fushëbetejë fetare e mbi të gjitha edhe atë politike, areali këtu pasurohet me protagonistë dhe autorë pro dhe kundër unitizmit tonë. Historia, me siguri, në fundin e shekullit XIX përsëritet edhe një herë, meqë Patrikana e misionarët diplomatikë rusë nisin trysninë dhe, po aq, përkrah tyre, ndeshim në reagimet e establishmentit politik grek.

Dhe s'do mend, ekskomunikimi me qendrën ekumenike në Stamboll, si dhe predikimi në shqip, çfarë po e zbatonte me zellin më të madh Papa Jorgji, në Shpat e në Elbasan, nuk mund të bëhej pa ndihmën e faktorit vendas dhe të huaj. Ky klerik shqiptar, i shkishëruar, do ta ketë paraprakisht ndihmën e Abatit të Mirditës, Imzot Preng Doçit e të Dom Ndoc Nikajt, kur ai dhe ata do ta organizojnë takimin solemn të krerëve të Mirditës e të Shpatit në Orosh. Padyshim se ky kuvend nuk ishte as më pak dhe as më shumë, veçse një prolog i qëlluar për udhën e drejtë të mësimit të shqipes në shkolla, për të predikuar arbërishten e djeshme e shqipen e sotme, si gjuhë të qumështit të nënës nëpër institucionet tona fetare. Dhe, s'do dyshuar kurrsesi se ky tubim kishte po ashtu një mesazh të shenjtë: një kishë, një komb dhe feja në shërbim të përbashkësisë kombëtare.

Po si nisi zyrtarisht lëvizja e përbashkët e krishterë në Shqipërinë e Mesme? Kush e shpalli luftën e hapur kundër Patrikanës, establishmentit politik grek e atij rus, përkatësisht konsulatave e konsujve të tyre në Durrës e në Manastir, prej nga zhveshej profili i tyre mbarë ortodoks? Kujtojmë se rruga e lindjes, që po çonte drejt bashkimit të krishtërimit tonë, na ishte identifikuar ku tjetër, pos në qytetin buzë Shkumbinit, përkatësisht në fillimet e shekullit XX, kur Papa Jorgji, si e njihnin dje, e njohin edhe sot elbasanasit e moshuar, hodhi kumtin gjithandej për kalimin e tij në unitizëm, tok me nëntë familjet e tjera të ritit ortodoks. Mbase, ky numër ka mundur të ishte më i madh, nëse shpaloset mirë e mirë baza burimore e Vjenës, ku sheshazi vihen në dukje demarshet e Papa Jorgjit në Elbasan e rrethinë, duke synuar kështu masivizimin dhe zyrtarizimin për një kishë unite. Boshti i tërë atij fenomeni mbi baza kombëtare, qëndronte në relacionet e ngushta të këtij arhimandritit me arqipeshkvin e Durrësit, Bardhin. Ky i fundit, në një letër dërguar më 4 maj 1900, i bënte të ditur Qazim Beut, ndryshe qeveritar i përgjithshëm osman në Shkodër, se të krishterët ortodoksë të Elbasanit kishin kërkuar të vihen nën jurisdiksionin e Papës. Midis tjerash, arqipeshkvi i Durrësit, Prek Bardhi, kërkonte nga Valiu i Shkodrës, të ndërhynte te administratori i lartë osman në Durrës, që paraprakisht t'i lejonte shkuarjen në Elbasan dhe kryerjen pa pengesë të obligimeve të tij shpirtërore atje. Për më tepër, kjo lëvizje merr dimensione të gjera, duke involvuar në të edhe të parin e shqiptarëve të konfesionit mysliman, Dervish Beun e Ismail Beun nga Elbasani në një anë, si dhe Refik, Avdi e Mehmed Frashëri, të Tiranës, në anën tjetër, të cilët së bashku cysin e ndihmojnë fuqishëm ndërtimin e një kishe mbi baza kombëtare.

Dhe, derisa kjo lëvizje kombëtare po shtrinte krahët e një rivështrimi të shqiptarëve të konfesionit të krishterë ortodoksë aty me besimtarët tanë katolikë në Veri e në Durrës, Patrikana e Stambollit si dhe Rusia e Greqia, fillojnë të shprehin dufin publik të tyre, denigrimin e hapur pra ndaj unitizmit ndër ne. Skenari i anatemës nis me paralajmërimin e Sinodit të Shenjtë për të detyruar Papa Jorgjin të vinte në Stamboll, domethënë ta braktiste Elbasanin, për çka e gjithë kjo flluskë duhej të sendertohej nga mitropolitët grekë të Durrësit dhe të Pellagonisë, me qendër në Manastir. Titullari i parë, Prokopi, një figurë kjo e zellshme prej një telalli besnik, do lypsej të realizonte me çdo kusht e heshtazi largimin e Papa Jorgjit nga Elbasani, më pastaj të dërgonte në Stamboll, ndërkaq i dyti, Ambrosi, në cilësinë e mitropolitit të Manastirit, kishte pasur për detyrë ta vinte në ankand publik emrin e unitit tonë në Elbasan prej nga mytesarrifi i qytetit, me dekret të veçantë do ta dërgonte në selinë e Patrikanës ekumenike.

Bagazhi i mbarë ortodoksisë në këtë anatemë do të pasurohet me profilin e një endacaku të rrezikshëm e propagandisti kundër unitizmit, çfarë na ishte konsulli rus në Manastir, Rostovski, i cili në afarizmin e përbashkët me Prokopin, që në majin e pas pashkëve të vitit 1900, do të bredhin rrugëve të Elbasanit, Shpatit e Durrësit për t'i diskredituar përfaqësuesit e simpatizantët e Kishës tonë unite. Në këtë kontekst ata synojnë diçka më të madhe: neutralizimin e lëvizjes efektive të disa meshtarëve të krishterë katolike në Shqipërinë e Mesme dhe njëkohësisht t'i mbyllin të gjitha shtigjet e veprimit austro-hungarez e italian, që, sipas dishepujve të politikës së jashtme greke, mbanin përgjegjësinë e "fatalizmit" fetar si dhe dekompozimin e "fesë së drejtë" atje. Rrjedhimisht, raportet e konsullit të Autro-Hungarisë në Manastir, të cilat informojnë për mbijetesën e institucionit të ri të krishtërimit tonë, në Elbasan, Shpat e gjetkë, janë inkurajuese, por edhe skeptike. Kështu Krali nga Manastiri na jep të kuptojmë se në qytetin pranë Shkumbinit, shqiptarët kishin vënë ledhen kundër bëmave të klerit grek, bashkëkombësit e tyre myslimanë kishin përshëndetur aktin madhor të priftit tashmë të deklaruar unit, Gjermanoit, ndërsa ankthin e tyre, përfaqësuesit diplomatikë të Vjenës e shprehnin vetëm me aksidentalizmin e Rostovskit për ta përfituar mytesarrifin e Elbasanit, Reshid Pashën deri atëherë dukshëm asnjanës në ekzistencën e Kishës Unite me ithtarë të rinj.

E gjithë kjo çështje mori përmasa dramatike, posaçërisht në planin diplomatik, ngase ndeshim një luftë të hapur ku autorët më të dalluar na dalin përfaqësuesit e erozionit përçarës, çfarë ishin konsulli rus në Manastir, Rostovski si dhe shtabi politiko-kishtar grek. I pari do të ushtronte presion mbi Papa Jorgjin për ta bindur atë të shmangej nga bindjet prej një ithtari të Papës, ndërsa Patrikana e politika zyrtare e sofistëve dikur të lashtë helenë, do të bëhen njerëz terreni, të sondazhit prej një apologjie të kurdisur gati se në qafë të malit, ku tjetër përveç se në Shpat. Porse aty, sipas dëshmisë së konsullit të Austro-Hungarisë, Kralit, disa nga figurat e njohura shpatarakësh nga Valshi, si: Cipo dhe Kadi pa hezitim deklarohen në çdo hap e në çdo kohë se ishin këmbë e kokë për unitizmin e krishterë sipas modelit të kishës arbëreshe në Itali, se nuk janë grekër dhe se në fund të fundit krishtërizmin perëndimor e konsiderojnë institucionin e sigurisë për mësimin e gjuhës shqipe.

Po çfarë do të bënte në thelb struktura kulmore e pushtetit laik e shpirtëror të Greqisë në vitet 1900-1904 dhe si do të pozicionohet unitizmi ynë i krishterë për ta sfiduar efektivisht groteskën dhe hullinë e prezantimit të problemeve ekleziastike nga boshti politik zyrtar grek, Patrikanën ekumenike të Stambollit? Prioritare mbase për to ishte kundërvënia e suksesshme propagandës austro-hungareze, e cila ishte krah i fortë i Kishës unike shqiptare, më pas ai mekanizëm meditonte ta luftonte me çdo kusht arqipeshkvin katolik shqiptar të Durrësit, Prek Bardhin, i cili kishte paralajmëruar ardhjen e vet në Elbasan dhe së fundi po ky bosht synonte, qoftë edhe me një çmim të lartë sakrificash, shkatërrimin e komunikimit në vija kombëtare ndërmjet Papa Jorgjit unit e Dervish Beut dhe Aqif Beut nga Elbasani, si bartës të idesë për një kishë të përbashkët shqiptare.

Rrjedhimisht, establishmenti politik grek do ta autorizojë inspektorin e konsullatave të Epirit, Dokon që nga Preveza, sa çel e mbyll sytë, të ngulte këmbë në Durrës. Dhe, pse pikërisht këtu? Ka të ngjarë dhe ndoshta nuk mund të bëhet ndryshe, sepse ai duhej medoemos t'i kundërvihej bashkëpunimit të Bardhit me arhimandritin unit, Gjermanoin; që nga atje të pamundësonte inkuadrimin e afro 50 familjeve të krishtera ortodokse të Elbasanit në unitizëm; që nga Durrësi të luftonte bashkë me zëvëndëskonsullin e Greqisë, Psilianon, shërbimet konsullore austro-hungareze e italiane, të cilat, sipas mendimit politik grek, mbanin përgjegjësinë rreth masivizimit të unitizmit, veçanërisht në Elbasan. Në këtë spektër aktiviteti, Doko e konsideronte tejet të rëndësishme vendosjen e urës së komunikimit ndërmjet arhierejve fatalistë me grupin e konsujve anakronikë rusë në Shkodër, në Manastir e gjetkë, prej nga i tërë ky grup akinxhinjsh do të synonin ndërtimin e gardhit të luftës kundër krishtërimit katolik dhe unitizmit në Shqipërinë e Mesme.

Veçanërisht në siklet të madh, ky mekanizëm mbarë ortodoks ishte me lëvizjet e zëvëndëskonsullit austro-hungarez në Durrës, Kvjatkovskit dhe sërish të Prek Bardhit, të cilët po punonin në ngritjen e një tempulli të krishterë katolik në Elbasan, e më pas në njohjen e Kishës unite atje, si dhe në zyrtarizimin e Papa Jorgjit për kryemeshtar të unitëve. Në këtë kuadër, binjakët e "fesë së drejtë" greko-ruse, po ushtronin lojën antishqiptare tek mytesarrifi i Elbasanit, te administrata osmane në Vilajetin e Manastirit si dhe tek oborri i sulltanit në Stamboll, për ta shpallur "ad acta" Kishën unite në Shqipërinë e Mesme, me qendër në Elbasan.

I tërë ky erozion dhe injorim i thellë, do ta detyrojë fatosin e unitizmit shqiptar, Jorgji Theoharin, të niset në javën e dytë të shtatorit të vitit 1900 për në Romë tek Papa. Autoritetet konsullore greke në Durrës, ndërkaq njoftojnë se për masa sigurie, atë do ta shoqërojnë njerëzit besnikë të Dervish Beut si dhe meshtari i dioqezës së krishterë katolike të Durrësit, Dom Nikollë Kaçorri. Provenienca e njëjtë burimore informon po ashtu se Papa Jorgji do të kthehet në Elbasan pas më pak se një muaj qëndrimi në Vatikan dhe se nga Ati i Shenjtë kishte siguruar ngritjen e një shkolle shqipe, ndërtimin e Kishës së krishterë katolike në Elbasan si dhe dërgimin e nxënësve të rinj, për t'u shkolluar në qendrat e njohura arsimore fetare e laike të Vjenës.

Kundërvënia e Kishës së anatemuar unite në Shqipërinë e Mesme, ekskluzivisht kundër politikës kishtare greke, më pas vizita e Jorgji Theoharit Selisë së Shenjtë, do ta vinte në lëvizje të egër propagandistike Patrikanën dhe diplomacinë e Greqisë së atëhershme. Reperkusionet njihen: me rekomandimin e organeve konsullore greke të Durrësit, të gjitha institucionet kishtare mbarëkombëtare do të detyrohen të veprojnë konform vendimit të bazës eumenike të Stambollit për shkarkimin e Papa Jorgjit nga funksionet e arhimandritit të ortodoksisë dhe duke e bërë publike mendimin e organeve konsullore greke në Durrës se Papa Jorgji duhej të shkishërohej, në të vërtetë fshihte rrezikun objektiv të realizimit të planit "famoz" drejt margjinalizimit të plotë të gjuhës shqipe në Shpat, më pastaj të përqafimit të greqishtes si gjuhë të kulturës e të kishës dhe së fundi të shmangies përfundimtare të idesë së bashkimit kishtar atje.

Në vijimësinë e aksioneve shpërbërëse ndaj unitizmit të krishterë shqiptar, shtabi politik e kishtar i Greqisë nis kryqëzatën e vet. Paraprakisht, në prillin e vitit 1901, zëvëndëskonsulli grek në Durrës do ta vizitojë mytesarrifin në Elbasan, nga i cili do ta siguronte atë se në Shpatin e trazuar nuk do të shkelte këmba e ithtarëve të bashkimit tonë të krishterë. Dhe më pas, apo krahas kësaj tendence shfarosëse të indit tonë etnik në Shqipërinë e Mesme, në skenën politike antishqiptare po qëndronte mitropoliti i Durrësit, Prokopi. Duke qenë në vijën e korrespondencës lirike me Patrikanën, ai po bënte çmos të damkoste Prek Bardhin në përpjekjet e tij për të emëruar një meshtar të krishterë katolik në Elbasan.

Por këtë herë, si edhe më parë, lëvizja unite në qytetin buzë Shkumbinit, me shqiptarët ortodoksë dhe myslimanë, padyshim se të cytur edhe nga Prek Bardhi, Kaçorri si dhe nga propaganda austro-hungareze, vijojnë veprimet e tyre në planin kombëtar. Sfida e parë fillon me vizitën e Papa Jorgjit në Durrës për të kaluar pashkët tok me vëllezërit e tij të krishterë katolikë në Durrës, e më pastaj ai do të realizojë një bisedë të frytshme me Hamdi Beun rreth inkuadrimit të disa familjeve fshatare këtu, në Kishën unite, dhe së fundi kjo lëvizje tashmë kërcënon Prokopin të mbetet cazë i margjinalizuar nga të krishterët ortodoksë, të cilët kishin filluar ta njohin pushtetin shpirtëror të Papës. Të tillë aso kohe i gjenim në fshatrat e Shpatit, si: në Shelcan, Valsh, Selte, etj.

Sigurisht në vitin 1902, për politikën kishtare greke, do të mbahen në mend demarshet dhe iniciativat disfatiste të saj kundër vlerave kombëtare të Kishës unite. Ajo politikë nuk ia doli ta pengonte fjalën e shqipes në kishë, e as të pengonte funksionimin e atyre pak shkollave tona kombëtare laike e fetare në Shpat. Ky mekanizëm fund e krye konservativ, nuk ia arriti së fundi të destabilizonte lëvizjen unite dhe as figurat kyçe të Kishës unite shqiptare: Papa Jorgji – Dervish Beu – Ipeshkvia e krishterë katolike në Durrës.

Tevona, përpjekjet e nomenklaturës ekleziastike nga Athina e Stambolli, që nëpërmjet klerit Konstantin dhe qytetarit lojal të Durrësit, Panajot Terka, ta fusi pykën e konfrontimit ndërmjet Jorgji Theoharit dhe Dervish Beut, këtij ithtari të flaktë për shkollën shqipe dhe kishën e përbashkët të krishterë mbi baza kombëtare në Shqipërinë e Mesme, dështuan plotësisht. Baza burimore greke në këtë kuadër veprimi konfirmon se Gjermanoi, që në marsin e vitit 1903 inkuadroi dy familje të mëdha shqiptare në unitizëm, me gjithë lirikën sheshazi të imponuar të mitropolitit grek në Durrës, se ato familje kishin nevojë të ruanin identitetin e pastërtisë së ortodoksisë në shpirtin e tyre të shenjtë.

S'do mend se në konflikte të tilla, lëvizja e krishterë unite shqiptare në mitropolinë e Durrësit nuk kishte kushte e forcë t'u kundërvihej me sukses Patrikanës dhe mekanizmit politik e fetar grek. Sigurisht ajo edhe në vitin kalendarik 1904 do të ketë e do të gjejë mbështetje morale dhe materiale të Austro-hungarisë dhe të Italisë. Sheshi i konfrontimeve tashti të hapura me Papa Jorgjin, Dervish Beun dhe me shumë të tjerë ndërkaq, bëhej jo rastësisht Shpati i Epërm, ngase politika kishtare greke, kriptokrishterët ortodoksë i konsideronte grekër dhe vetëm grekër. Mbase burimet bëjnë të njohur se edhe më 1904 Patrikana e mitropolia e Durrësit ofrojnë subvencione financiare që nga hapja e ndonjë shkolle fetare në greqisht e deri tek dhënia e stipendeve për shkollimin e shpatarakëve të rinj shqiptarë në gjimnazet klasike të Greqisë.

Por, në ditët e para të marsit, duket se ithtarët e unitizmit, me gjithë veprimet anakronike të lobit ekleziastik grek dhe të kalorësve të pushtetit osman, vijojnë aksionin për udhën e shkronjave të gjuhës shqipe në Sanxhakun e Elbasanit. Në këtë hulli, baza burimore e diplomacisë së Vjenës nga Durrësi përkujton se në janarin e vitit 1904 në Shpat po përgatitej një valë e re e inkuadrimit të shpatarakëve në unitizëm dhe se Papa Jorgji Iakonik kishte kërkuar nga miku i tij, arqipeshkvi i Durrësit Prek Bardhi, përshpejtimin e procesit të banorëve të Shelcanit, të Valshit e të Seltës për t'u inkuadruar në radhët e besimtarëve të denjë të kishës unite. Madje, fundamenti i njëjtë burimor konfirmonte se i tërë Shpati me rreth 5000 banorë, po krijonte kushte të favorshme të hidhej nën kontrollin e krishtërimit perëndimor.

Së këndejmi, Lëvizja kombëtare shqiptare këtu, dhe tendencat për të zyrtarizuar në shkallën më të lartë Kishën unite, ortodokse nga profili, por në thelb krejtësisht të pavarur nga Patrikana dhe subjektet kishtare greke, shënojnë hap të madh përpara drejt ndërtimit të vetëdijes kombëtare të popullatës shqiptare ortodokse në Sanxhakun e Elbasanit. "Puci", si do të vlerësohet nga baza ekleziastike greko-ruse e unitizmit të krishterë shqiptar, me qendër në Elbasan, na ishte megjithatë personifikim i vijimësisë së synimeve të nisura që nga vitet 1896 dhe 1898 për rikonfirmimin e disponimit të shpatarakëve e më gjerë për të kaluar me mendje dhe me shpirt në pozicionet e një përbashkësie të vërtetë konfesionale mbi tabanin kombëtar.

Shkelim pikërisht në terrenin e ndjeshëm, ku pushteti autokrat i mjedisit zyrtar shpirtëror grek, posaçërisht në Shpatin e Epërm me mjaft kriptokrishterë, konsiderohej si "pashallëk i pavarur" i involvimit të politikës kishtare nga Stambolli, Athina dhe Shën Petërsburgu. Deri në vitin kalendarik 1904, kur ekumenizmi nga ish kryeqendra e Konstantinit ilirian, i ndihmuar sa s'bëhej më nga cari rus, po ofronte subvencione jo të vogla financiare tek meshtarët e tyre me të kaluar të dyshimtë. Rrjedhimisht, nga kjo, prania e kuadrit kishtar grek tashti në Shqipërinë e mesme do të jetë më e madhe, ndërsa Porta, përballë vasalitetit të Kishë ortodokse greke, nisi t'i ndjekë edhe vetë misionarët e krishtërimit katolik në Shkumbin, poshtë e sipër tij. Në ambientin e ri konjuktural, atentatori i ri kundër idhtarëve të bashkimit të krishterë shqiptarë, misionari i Patrikanës, peshkopi Ilarion, do të ngulë këmbë në Elbasanin e "rrebeluar", prej nga do të vrojtonte pasqyrën e skizmës eventuale shumë më të madhe të shqiptarëve të konfesionit të krishterë ortodoks.

Po shqiptarët! Ç'bëjnë dhe me se do t'i kundërvihen agnosticizmit fetar grek? Idhtarët e unisë të krishtërimit tonë kombëtar do të ndërtojnë ledhën kundër një politike të institucionalizuar përçarëse, që po i çonte drejt asimilimit apo të heqjes dorë nga prania e shqipes në kishë dhe në shkolla. Mbase, do të konstatonim me të drejtë se në qytetin e Dhaskal Todhrit e të Kristoforidhit, po edhe më në veri, lindje e perëndim, shqipja ishte bërë gjuhë e zemrës për shqiptarët ortodoksë. Madje, edhe pas vitit 1904, me gjithë trysnitë vijuese, unitizmi shqiptar, i injoruar dhe i përgënjeshtruar nga institucionet më të larta të mbarë ortodoksisë dhe nga Porta, vijoi rrugën e emancipimit në përputhje me programin politik të Rilindjes dhe të Lëvizjes kombëtare shqiptare.

[Anton]

A vertet eshte e pamundur?