Te Verteta Te Panjohura E Te Pathena Per Himaren

[shendelli]

XXXXXXXX

1. Tertius Europae sinus Acrocerauniis incipit montibus, finitur Hellesponto, amplectitur praeter minores sinus XI-XXV passuum. in eo Epirus, Acarnania, Aetolia, Phocis, Locris, Achaia, Messenia, Laconica, Argolis, Megaris, Attice, Boeotia iterumque ab alio mari eadem Phocis et Locris, Doris, Phthiotis, Thessalia, Magnesia, Macedonia, Thracia. omnis Graeciae fabulositas sicut et litterarum claritas ex hoc primum sinu effulsit, quapropter paululum in eo conmorabimur.

2. Epiros in universum appellata a Cerauniis incipit montibus. in ea primi Chaones, a quibus Chaonia, dein Thesproti, Antigonenses, locus Aornos et pestifera avibus exhalatio, Cestrini, Perrhaebi, quorum mons Pindus, Cassopaei, Dryopes, Selloe, Hellopes, Molossi, apud quos Dodonaei Iovis templum oraculo inlustre, Talarus mons, centum fontibus circa radices Theopompo celebratus.

3. Epiros ipsa, ad Magnesiam Macedoniamque tendens, a tergo suo Dassaretas supra dictos, liberam gentem, mox feram Dardanos habet. Dardanis laevo Triballi praetendentur latere et Moesicae gentes, a fronte iunguntur Maedi ac Denselatae, quibus Threces ad Pontum usque pertinentes. ita succincta Rhodopes, mox et Haemi, vallatur excelsitas.

4. In Epiri ora castellum in Acrocerauniis Chimera, sub eo Aquae Regiae fons, oppida Maeandria, Cestria, flumen Thesprotiae Thyamis, colonia Buthrotum, maximeque nobilitatus Ambracius sinus, D passuum faucibus spatiosum aequor accipiens, longitudinis, latitudinis. in eum defertur amnis Acheron, e lacu Thesprotiae Acherusia profluens passuum inde et mille pedum ponte mirabilis omnia sua mirantibus. in sinu oppidum Ambracia. Molossorum flumina Aphas, Aratthus, civitas Anactorica, locus Pandosia.

20. Mediterranea eius Arcadia maxime tenet undique a mari remota, initio Drymodes, mox Pelasgis appellata

[shendelli]

Autonomia e Himarës dhe Venomet e saj.

Mbase duhet thënë që në fillim se Himara arriti që pas luftës së bërë me Sulejmanin Kanunliun, një famë të madhe dhe fama e saj u rrit në Europë.

Himariotët i dërguan letra Papës dhe tëre fuqive të mëdha të kohës. Por ndërkaq fitorja më e madhe që u arrit në nivelin politik qe arritja e një marrëveshje me Portën e Lartë, duke përfituar privilegje të veçanta. Këto privilegje të Himarës, ndoshta edhe unike, në Perandorinë Turke, u ruajtën pjesërisht deri pas Luftës së Dytë Botërore.

Kronollogjikisht, privilegjet e Himarës u siguruan pas luftës me Bajazitin II, i cili mbretëroi dhe u sanksionuan më 1492. Këto privilegje qenë:
1. Mosshtrirja e sistemit të timarit në territorin e Himarës. Kjo do të thoshte ruajtja e sistemit të pronës së vogël private mbi pasuritë e patundshme si dhe ajo kolektive mbi kullotat, pyjet, burimet ujore etj.
2. Vetadministrimi i krahinës përmes organeve tradicionale të saj, që qenë pleqësitë dhimogjeronditë, të dy niveleve (të fshatit dhe të krahinës). Këto mbledhje thërrisnin përfaqësues nga çdo shtëpi si dhe për çështje lufte, që s'ishin të rralla edhe nga tërë fshatrat.
3. Importimi dhe eksportimi i mallrave pa paguar taksa doganore, një e drejtë që nuk ishte e drejtë eskluzive vetëm e Himarës. Një farë zonë e lirë tregëtare që në shekullin e XVI.
4. E drejta e lundrimit të lirë, pa kufizime me anijet e tyre në tërë portet e Perandorisë Turke pa ju nënshtruar kontrollit. Administrata e porteve duhej tu plotësonte kërkesat e lundërtarëve Himariotëve nëse këta paraqiteshin në porte, pa u konsideruar kështu si armiq.
5. E drejta për t'u paraqitur para organeve Turke të armatosur, qoftë para autoriteteve të Vlorës, Delvinës dhe Gjirokastrës, ndërsa Kapedanët mund të vizitonin të armatosur edhe autoritetet e Janinës.
6. Himariotët kishin të drejtë të caktonin një përfaqësues të krahinës në Stamboll, i cili komunikonte direkt me Sadrazemin (Kryeministrin e Perandorisë Turke) për çështje të rëndësishme që kishin të bënin me krahinën.
7. Himariotët kishin obligimin të paraqiteshin në luftë krahas Sulltanit të Turqisë, por ruanin të drejtën të parqiteshin me flamurin e tyre dhe nën komandën e Kapedanëve të tyre.
8. Himariotët kishin obligimin të paguanin haraçin (detyrim në para) si njohje të autoritetit të Padishahut, por nga ana tjetër ata nuk pranuan të quheshin Raja, ndaj haraçi i dorëzohej autoriteteve Turke, me një qese të varur mbi majën e jataganit. Sipas FaneVeizit "Bregu i Detit në Këngë" p. 59. këto Venome ishin shkruar në një pllakë bakri e cila ndodhej në katakombet e kishës së Mitropolise të Himarës dhe që është zhdukur pas sulmit të Ali Pashait.
Kjo kishë është në kalanë e vjetër të Himarës dhe flitet se është marrë nga himariotët që u larguan që andej.

Këto obligime ishin rezultat i luftës së bërë nga Himariotët. Shpesh ata nuk shlyenin edhe pak detyrime, ndaj Porta e Lartë ndërmirrte ekspedita ndëshkimore, që shumicën e rasteve, dilnin pa sukses. Në rast të kundërt, gjithçka niste nga fillimi.

Venomet e Himarës, si pasqyrim i shpirtit liridashës dhe autonom të kësaj treve, rezistuan deri pas luftës së dytë Botërore. Natyrisht janë bërë tentativa për të mos njohur këto privilegje. Disa nga më të njohurat, hequr këtu të turqve, janë ato të qeverisë së viteve 1913-1914, të Nolit dhe të Zogut.

Natyrisht privilegjet e dhëna Himarës nuk shiheshin me sy të mirë nga Turqit. Në fillim të 1900, pas shtypjes me hekur dhe zjarr të kryengritjes së Labërisë së 1847 të udhëhequr nga Zenel Gjoleka dhe Rarpo Hekali, Porta e lartë dërgoi në 1910, mytesarifin e Janinës me forcat e dislokuara në Prevezë.

Në Himarë, mytesarifi mblodhi parinë e Himarës dhe u kërkoi me ultimatum nënshkrimin brënda 24 orësh të anullimit të privilegjeve që gëzonte Himara, nënshtrimin ndaj detyrimeve të taksave, si xhelepin dhe të dhjetën e produkteve bujqësore. Me një fjalë, kthimin faktik në raja. Pa sukses dhe mytesarifi i trëmbur dhe pas urdhërit të marrë nga Janina, u kthye prapsht.

Në 1920 kur u rrëzua qeveria e Durrësit, dhe u formua kabineti i Sulejman Delvinës, Himara ngeli e veçuar për shkak edhe të trupave italiane që ishin vendour në Vlorë që në 1914. Autoritetet e Vlorës synoni që t'i mohonin privilegjet e fituara nga Himariotët. U kërkua një zgjidhje për të evituar këtë konflikt, duke bërë një marrëveshje me qeverisë Shqipatre dhe banorëve të Himarës. Për këtë qëllim u dërgua në Himarë si përfaqësue i qeverisë së Tiranës, deputeti i Vlorës, Spiro G. Koleka, i cili dëgjoi ankesat dhe kërkesat e Himariotëve.

Në fund të tyre, shteti shqiptar vendosi të bëjë këto konçesione paraprake krahinës së Himarës.
1. Të njihen Venomet e vjetra për një pagesë të prerë
2. Feja - liri e plotë dhe pasuria e kishave të jetë e tyre
3. Arsimi - Gjuha shqipe do të jetë obligatore dhe zyrtare. Greqishtja do të jetë e lirë të mësohet si gjuhë e dytë nëse do të shfaqet dëshira nga populli
4. Shërbimi ushtarak do të jetë bëhet vetëm nga Shkumbini e poshtë, do të thirrën në strëvitje vëtem tre herë në muaj. Në rast kufte do të merrem parasysh pa përjashtim rregullat e përgjithshme të shtetit.
5. Nënprefektura: Nënprefekti dhe komisari i policisë do të jenë të krishterë dhe jo Himariotë
6. Gjykatat: Himara do ketë gjykatë jo më të vogël se pajtuese dhe kryetari i saj do të jetë kristian dhe jo Himariot.
7. Deputetët. Himara ka të drejtë të ketë dy deputetë pa marrë parasysh numrin e popullsisë.
8. Amnisti për çeshtjet penale dhe politike.
Ky dokument është nënshkruar nga Spiro Koleka si Delegati i Plotfuqishëm i Qeverisë dhe tre përfaqësuesit e krahinës së Himarës në Vlorë 02 Qershor 1921.

Në 1923 Zogu u orvat që të suprimonte privilegjet e Krahinës, deri edhe vendosjen e taksës së xhelepit duke përdorur edhe forcën. U përdor edhe "kopaçja" por së fundi edhe ai u tërhoq përkohësisht.

Në 1924, Cështja e Himarës dhe privilegjeve të saj morri një rrjedhë tjetër.
Pas Revolucionit të Qershorit dhe ardhjes së Fan Nolit në pushtet, në qeverinë shqiptare u zhvillua një debat i madh lidhur me Himarën. Dalin në skenë dy emra të rinj, Prefekti i Vlorës Qazim Koculi dhe komandanti i xhandarmërisë së Qarkut të Vlorës, Azis Çami. Të dy ngritën me të madhe suprimimin e privilegjeve të Himarës, tanimë në rang nënprefekturë. Argumentimi i tyre qe se në një shtet modern nuk ka privilegje si kurse kanë ekzistuar për Himarën dhe Mirditën. Me sa duket kjo u mbështet edhe nga qeveria e Fan Nolit. Azis Çami urdhëroi xhandarët të përdornin forcën dhe si rezultat i saj, më 03 Shtator 1924 xhandarët vranë dy gra dhe gratë plagosën dy xhandarë dhe një oficer. Kjo gjë ndezi gjakrat dhe xhandarët u larguan nga Himara pa dëmtuar privilegjet.

Në 1927 dhe 1932, para dhe pas hypjes në fuqi të Ahmet Zogut si Mbret i Shqiptarëve, ai tentoi të eliminonte këto privilegje. Edhe këto tentative ngelën të pasukseshme. Aq sa Zogu pas telegramit të bërë nga Paria e Himarës, thirri në takim nga një përfaqësues nga të tërë fshatrat dhe mbasi dëgjoi tërë kërkesat e tyrë u deklaroi se " Himarën e kam si Matin".

Është interesant fakti i një letre të botuar në "Gazetën Shqiptare" më datë 20 Janar 2002, në kuadrin e ciklit "Familjet e mëdha të Shqipërisë" dhe analizohet dëshimia e Mehdi Bej Frashërit. Shkrimi ka titulli "Mehdi Beu - Pse ja dhashë Shën Naumin Serbisë".
Në tekst-boksin e mëposhtëm është është dhënë teksti i një letre të dërguar nga Ahmet Zogu, Mehdi Beut Frashërit, si dhe një faksimile të këtij dokumenti. Kjo letër është dërguar, edhe një herë po e përserisim më 1960, pra 21 vjet pas pushtimit të Shqipërisë dhe ikjes së Zogut nga Shqipëria.
Zogu kërkon nga Mehdi Baj Frashëri saktësime për dy gjëra që kanë të bëjnë me Himarën.
Të dytën besoj se e kemi trajtuar, ndërsa e para nga Pakti i Korfuzit është me interes për tu parë më me vëmendje.

[shendelli]

Pakti i Korfuzit1

Libri është një përshkrim i Shqipërisë në vitet 1913.

Në faqet e tij gjëndet e shtjelluar edhe pak historia e Ali Pashës dhe e Suliotëve, që meriton vëmëndje. Përshkruhet një episod interesant midis Boçarit dhe Xhavellas, dy familjet e mëdha të Suliotëve dhe Pashait të Janinës.

Ali Pashai i shkruan këtë letër "mashtruese. "Miqtë e mi, - Kapidan Boçari dhe Kapedan Xhavella, Unë Ali Pashai, ju dërgoj përshëndetje. E di shumë mirë trimërinë dhe burrërinë tuaj. Kam nevojë për ju. Ndaj ajdeni, ju kërkoj sa më shpejt sa të merrni këtë mesazh. Merrni tërë njërzit me vete dhe hajdeni që të shkojmë dhe të shtypim armiqtë e mi. Është koha për mua të kërkoj miqësinë tuaj. Tani është koha edhe për ju të më tregoni dashurinë dhe miqësinë që keni për mua. Paga juaj do të jetë dyfishi i asaj që u jap Shqiptarëve, sepse e di se trimëria juaj është shumë më e madhe se ajo e Shqiptarve. Nuk do të ndërmarr më luftë kundër jush. Ju pres shpejt. Ju përshëndes. ALI PASHAI"

Suliotët e ndjenin rrezikun, por për të mos inatosur Pashain dhe për të marrë municione dhe ushqime dërgojnë 70 vetë nën Kapedan Xhavellan. Dhe i shkruajnë Pashait se 70 vetët me Xhavellën i mjaftojnë që të sigurojnë fitoren.
Ali PashaiT nuk i erdhi mirë, por duke fashehur qëllimet etij urdhëron trupat që të nisen për të Gjirokastër. Në fakt i nis për në Sul, dhe urdhëron trupat që të nisin lojrat, duke pasur në mënd që Suliotët, duke marrë pjesë në lojnat, të lenë armët dhe kështu ata u kapën dhe u burgosën. Njëri prej tyre arrin të shpëtojë dhe lajmëron Sulin. Kjo e lë pa elementin e befasisë Ali Pashain. I zemëruar, i fut të tërë në burgun e Janinës. Pas tre muajsh Ali Pashai thërret Xhavellan para tij dhe i premton një mal me flori dhe çdo nder që do ti kërkonte nëse do t'i dorëzonte Sulin. " Për derisa jam i lidhur këtu - i thotë Xhavella - mos shpreso të zësh Sulin. Por nëse do të më lesh të lirë, mund të shpresoh që të marrësh Sulin". "Si mund të të ze besë". "Ti ke tim bir në duar. Është Fotoja, më i dashur i shpirtit tim". Ky peng e kënaqi Pashain dhe ai e liroi Xhavellan. Xhavella e liron dhe i shkruan këtë letër Aliut : " Ali Pasha - jam i lumtur që arrita të mashtroj një tradhëtar si ty. Unë jam këtu që të udhëheq njerëzit e mi kundër një hajduti. Djali im mund të vdesë. Por unë do të hakmerrem për vdekjen e tij me dëshpërim. Disa turq si puna jote, do të thonë se jam një baba i pamëshirshëm, pasi sakrikova djalin tim të vetëm për të shpëtuar veten. Ju përgjigjem që nëse do të pushtosh këto male, do të vrasësh djalin tim, familjen dhe tërë njerëzit e mi. Dhe unë nuk do të mund të hakmerrem për vdekjen e tyre. Por nëse ne fitojmë, do të bëj djem të tjerë. Gruaja ime është e re. Nëse im bir, si i ri që është, nuk do të jetë e kënaqur që do të vdesë për vëndin e tij, nuk është i denjë që të jetojë dhe të jetë im bit. Ndaj vazhdo, Shqiptar Tradhëtar. Unë me zor po pres të marr hak. Unë - armiku yt i betuar. Kapedan Llambro XHAVELLA"

Në këtë episod kemi edhe dëshmine e një udhëtari anglez, Eaton (Itën) i cili shkruan në shënimet e tij " Në shfryrjen e tij të parë pas kësaj letre, Pashai nuk deshi ta vriste pengun, por e dërgoi atë në Janinë, tek djali i tij Veli Beu, që qeveriste në mungesë të tij. Unë qeshë i pranishëm, kur djali u soll para tij. Ai i'u përgjigj pyetjeve të bëra me një kurajo dhe guxim që mahniti të tërë. Veli Beu i tha se po priste vetëm urdhërat e Pashait për ta djegur të gjallë. "Nuk trëmbëm nga ty - i'u përgjigj djali - sepse babai im do të bënte të njëjtën gjë babait tënd, apo vëllait tënd nëse do ta kish në dorë ". Baerlein vazhdon duke thënë se Ali Pashai u mbajti këtë fjalim para trupave të tij para se të niste sulmin për të shtypur Sulin.
" Ushtarët e mi trima, e dini mirë se sa të këqia na kanë sjellë Grekët e pabesë. sa fshatra na kanë marrë, sa toka na kanë grabitur bga zotërimet tona. Në se do ti lemë gjallë sot, ata gradualisht do të na marrin shtëpitë tona dhe do të na rrëmbejnë gratë. Unë me trimërinë tuaj i kam nënshtruar tërë Grekët e tjerë; i kam vënë ne... Fakti i termave, i përdorur në këtë kontekst si sharje.

Turk dhe dhe Grek duhen shpjeguar. Në kohën që po flasim sikurse edhe pjesërisht edhe ne kohën tonë, shpesh fjala "Turk" në të folurën greke të tre fshatarve të krahinës është vetëm sinonim i fesë Mysylmane, sikurse besoj se kjo është edhe për mysylmanët "Grek" sinonim i fesë të Krishtere Ortodokse. Të dy termat kanë edhe ngarkesë negative nëse përdoren si sharje, sikundër edhe terma të tjera të përdorur në këtë kontekst. Por normalisht është vetëm përkufizim i fesë së një personi apo edhe një vëndbanimi.

Por le të kthehemi sërish në vitin 1913. Në Durrës zbarkoi Princ Vidi, i ngarkuar të qeverisë Shqipërinë, pas rrëmujës së pas shpalljes së pavarësisë. Baerlein thotë se ndërsa Princ Vidi ishtë në favor të një lirie më të madhe të zonës së Jugut të Shqipërisë, ndërsa Princesha ishte kundër kësaj alternative.

Në Korfuz u mblodhën përfaqësuesit e Fuqive të mëdha, të cilët pranuan kushtete e Shqipërisë së Jugut, të cilësuar në dokument si Epiriotë, kushte të cilët qenë:
1. Epiri i Veriut është autonom
2. Njeh Princ Vidin si mbret të ligjshëm
3. Dërgon deputetët e tij në Parlamentin Shqiptar
4. Gjuha Zyrtare e Epirit të Veriut është gjuha Greke.
5. Në bashkësitë Greke gjuha e shkollave do të jetë greqishtja, dhe shqipja do të mësohet njëkohësisht në shkollat në tre vitet e shkollës fillore.
6. Do të kenë forcat e tyre të armatosura (militia) me oficerë e vet, dhe përveç në raste lufte apo revolucioni në rajoniet e jugut, asnjë repart ushtarak jo-vëndas do të trasferrohet apo përdoret në këto zona.

Për zonën e Himarës janë ndërmarrë edhe vendime të veçanta si zonë "heroike". Në 23 Qershor 1914, Zografi u informua zyrtarisht se qeveria Shqiptare kish pranuar, plotësisht dhe pa asnjë rezervë Paktin e Korfuzit. Në dhjetor gjëndja është përsëri në kaos në Shqipëri. Mbreti Vid ka lënë vëndin, Mirdita është pak a shumë një rajon i pavarur nën komandën e Preng Bib Dodës, Esat Pasha mbretëron në Shqipërinë e Mesme, malësorët e Veriut janë po ashtu të veçuar në malet e tyre, Shkodra qeveriset nga nnjë komision i përbërë nga të Krishterë dhe Mysylmanë.

[shendelli]

MISIONARET BAZILIANE NE HIMARE

Misionarët bazilianë

Himara qe pa dyshim e lodhur nga më se njëqind vjet lufte inntesive. Në nivelin kulturor 1555 është viti kur Gjon Buzuku boton tekstin e parë të njohur të shqipes"Mesharin". Eshtë koha kur kleri shqiptar nis fushatën e e shqipëzimit të shkrimeve fetare.

Lekë Matranga, sipas Jup Kastratit me origjinë nga Himara, (1560 -1619) dhe që do të jetë edhe vetë në Himarë) boton në 1592 katekizmin e parë "E msuamë e krishterë" si dhe është autor i vjershës së parë së njohur të shkruar, nje vjershë me 8 vargje.

Në 1618 Pjetër Budi (1566-1622) përkthen dhe boton 'Doktrinën e Krishterë dhe Ritualin Roman. Por ky zgjim ndodh në një çast jo të mirë. Jemi në kohën kur Turqia ka filluar fushatën e islamizimit të Shqipërisë. Ndaj vëmëndje e Vatikanit drejtohet natyrshëm në viset e lira sikundër Himara, apo aty ku influeca islame është e dobët. Vatikani krijon një organizëm të ri për propagandën fetare dhe politike duke nissur 1620. Ky organizëm i ri quhet "Propaganda Fide" apo "Perhapja e Fesë". Për herë të parë Propaganda Fide hapi shkolla për këtë qellim njëri prej të cilave është në Grotaferrata dhe tjetra në Mexojuso. Këto dy shkolla janë të rendësishme pasi janë të sektit basizilianë dhe misionet e e këtij sekti si dhe informacione e dërguar Romës përmbajnë të dhëna tepër interesante.



Sekti Basilian ....
Shkolla e mgritur në Himarë.
Le te shohim artikullin e shkruar nga Prof. Dhimitër Shuteriqi .

SHKRIMI I SHQIPES DHE SHKOLLA NË BREGDETIN HIMARIOT GJATË SHEKUJVE XVII-XVIII

(Nga Prof Dhimitër S. Shuteriqi)

(Artikull i botuar në gazetën "Mësuesi" në dy pjesë në Qershor 1956 dhe Korrik 1956 ) Shekulli XVII shënon një hov të madh në shkrimin e shqipes me të Budit, Bardhit e Bogdanit. Këto emra tregojnë se atëhere shkruhej kryesisht në dialektin verior. Dokumentet e toskërisë së shkuar të asaj kohe janë te ralla dhe të vogla. Veç ndonjë të shkurtër arbëresh Kala... dhe një këngë arbëreshe të mbledhur para vitit 1694(Nilo Katalanos) prej dialektit jugor të shkruar në shek. XVII disa gloza:ndonjë mbishkrim nga Piana degli Albanezi të Siqelisë tjetër në Maki të Kalabrisë. Kjo është një zbrazirë e ndieshme që, domosdo, nuk duhet shpjegim me mungesën e një përpjekje për kuptimin dialektit tonë jugor atë.

Një dokument i hershëm si Perokopeja shekullit XV-XVI dhe veçanërisht libri i Lekë Matrëngës i botuar më 1592, një përmbledhje këngësh popullore arbëreshe të Kalabrisë prej Thoma Belushit, i cili jetoi në vitet 1613-1707,3 janë të mjaftueshme për të treguar se toskërishtja shkruhej në shekullin e XVII dhe lart dhe për të mos e humbur shpresën për zbulime dokumentash të reja në atë dialekt dhe të asaj kohe. Një dokument i tillë me interes të madh është "Doktrina e Krishterë", e përkthyer në Himarë më 1637 dhe gjer më sot numurohet e humbur. Në tekstet e historisë së letërsise shqipe dhe nëpër studime të ndryshme janë zenë shpesh në gojë personat që u morrën me përkthimin e kësaj vepre: shqiptari Papa Dhimitri dhe greku Neofit Rodino. Qëllimi i këtij artikulli është që ta sqarojë çështjen e shkrimit të shqipes në Himarë në mënyrë më të hollësishme nga ç'mund të ketë qenë bërë gjer më sot. Në vitet 1628-1643, me intervale, qëndroi në bregdetin himariot misionari i Vatikanit, Neofit Rodino. Ky qe themeluesi i Misionit të Himarës, i cili synonte ta lidhë kishën ortodokse me Romën dhe të përhapë katoliqizimin. Misioni i Himarës ekzistoi gjer në vitet `30-të shek. XVIII d.m.th. gjatë 100 vjetëve. Ndër misionarët më të njohur, qe italiani Nilo Katalano (Nilo Catalano 1637-1694), i cili kishte jetuar nëpër kolonitë arbereshe të Siçilisë. E dinte Shqipen dhe hartoi një fjalor shqip-italisht e italisht-shqip 5; ai vdiq dhe u varros në Dhërmi.

Arbëreshi i Siçilisë, Zef Sqiro (1690-1760), ushtroi në bregdet për gati një çerek shekulli; më 1729, ai na thotë se u mësonte fëmijve himariotë "Doktrinën e Krishtere" greqisht dhe shqip, pa na treguar se me ç'farë teksti 6, me atë të përkthyer në Himarë më 1637, me tekstin e Budit (1618, ribotuar më 1636, 1664) apo me tekstin e Matrengës (1592), në mos me ndonjë përkthim tjetër, i cili mund të qe edhe i veti; ka të ngjarë që ai të mos përdorte Budin, sepse ky ishte në dialektin verior dhe mund të paraqiste vështirësi për tu kuptuar në jug; pastaj ai ishte i gjatë, kurse tekstet e Matrengës dhe i Rodinoit e i Dhimitrit ishin të shkurtër dhe të thjeshtë.
Po ti lidhim bashkë faktet e përmëndura, mund të themi se shqipja në bregdetin himariot, jo vetëm që është shkruar, por dhe shkrimi i saj i ka shërbyaer mësimit fetar në një shkollë dhe në një popull gjatë një shekulli. Inisiatorë të kësaj pune njohim Neofitin dhe Dhimitrin. Cilët ishin këta të dy?
Neofit Rodinoi ka qenë një murg basilian grek. Familja e tij, siç e tregon emri, rridhte prej ishullit të Rodit, dhe ishte vendosur në Qipro, ku Neofiti leu në 1576 ose 1577. I ati, Solomon Rodinoi, zoograf e vjershëtor, morri pjesë në mbrojtjen e Nikozisë kundër turqëve më 1570-1571 dhe kujtohet për një vepër poetike që botoi mbi atë ngjarje 7. Mbas studimeve fetare në Qipro dhe Kretë, Neofiti ndoqi në Venedik mësuesin e tij të njohur, Maksim Murguinjosin 8. Atje duhet të ketë vajtur pas vitit 1599, të ketë jetuar gjer më 1607 dhe të jetë kthyer katolik. Më 1607-1610 e shohim në Romë, nxënës të kolegjit grek Shën Athanasit ku formoheshin misionarët e Vatikanit pranë ortodoksëve. Rodinoi stjudjon filozofinë dhe theollogjinë në universitetin e Salamankës, duke qenë atje dhe lektor i greqishtes, në vitet 1610-1616. Pastaj qëndron disa kohë në Poloni, ku bëhet murg, dhe shërben tre vjet në vise Agrekea të Lindjes, d.m.th. ndër ortodoksë duke nisur kështu punën e tij të misionarit. Athere(1616-1620), ai duhet të ketë jetuar edhe në Janinë. Më 1621-1625, Neofiti kaloi nja dy vjet në koloninë arbëreshe të Mexojusos të Siçilisë. Rreth 1627 ka të ngjarë që të ishte përsëri në Janinë 9. Athere ai pat ka vizituar dhe Himarën dhe duket se çeli aty një shkollë, po u largua me premtimin se do të kthehet prapë, dhe shkoi sërisht të hapte shkollën në Mexojuso. Këto janë kontaktet e tij të para të rëndësishme me arbëreshët dhe shqiptarët. Kontakte të tjera ai duhet të ketë pasur që kur studjonte në kolegjin e e Shën Athanasit, ku nuk mungonin edhe himariotët. Në vitet 1628-1643, me ndonjë interval, sikunder e shënuam, Rodinoi themelon dhe mban misionin e Himarës, ku çel edhe një shkollë për nevojat e misionit. Gjatë asaj kohe, ai vete disa herë në Itali. Atje kalon sidomos vitet 1631-1633, në koloninë arbëreshe të Bariles (Potenza), për shkak të murtajës që kishte rënduar matanë Adriatikut dhe të mungesës së anijeve për të kapur detin. Ai largohet prej Himarës në 1643 për u vendosur në Leçe të Italisë dhe sidomos në Napoli. Këtu qe një prift i kishës greke dhe mësuesi i greqishtes në gjimnaz. Nga mbarimi i jetës rreth vitit 1656, u kthye në atdheun e tij të Qipros ku vdip në fund të vitit 1659. N. Rodinoi u dallua mes misionarëve të Vatikanit ndër ortodoksë dhe si shkrimtar fetar. Ai qe protagonist dhe polemist i fortë. Shkroi shumë vepra, nga të cilat një pjesë u botuan. Një libër i tij, i shtypur në Romë më 1659, Letër Joanit, Prethbiterit të Paramithisë, datohet prej Nivice, janar 1648, 10. Pra, Rodinoi bëri edhe ndonjë tjetër vizitë në Shqipëri pas vitit 1643. Në vitet 1645-1650, ai harton një liber që mbet dorëshkrim dhe ua kushton nxënësve tij të Shqipërisë, A Mathe, Spiridon e Dhimitër, të gjithë nga Dervino 11. Është e besueshme qe ky Dhimitër të jetë po ai i vitit 1637, që përktheu shqip Doktrinën.
Për këtë Dhimitër, që ishte me siguri shqiptar(Neofiti na i thotë vetë). A gjer tani është shkruar se qe himariot, meqë në Himarë e përktheu Doktrinën. Tani duhet të themi se ai ishte nga një vënd i Shqipërisë Jugore, të cilin Rodinoi e quan Dervino. Ose kemi të bëjmë me një Derven që nuk dimë ku ta vendosim në viset Himariote dhe në krahinat përreth, ose eshte fjala për Delvinën. Ka shumë të ngjarë që të jetë lexuar gabimisht dorëshkrimi 12. Nga letrat e Rodinoit të botuara ose të cituara gjer më sot 13, nxjerrim disa fakte të rëndësishmeqë lidhjen drejtpërsëdrejti me përkthimin e Doktrinës në Himarë më 1637. Një letër nga Bar më 6 Maj 1632, na mëson se ky misionar grek, gjer atë kohë nuk e dinte shqipen, megjithëse kishte qëndruar disa vjet në Mexojuso dhe bregdetin Himariot, ai thotë shprehimisht:: "Unë s'e njoh gjuhën shqipe"14, gjë që e pengon në marrëdhënjet me fshatarët arbëreshë. S'kemi si të vërtetojmë që Neofiti ta ketë mësuar më pas shqipen në Bregdet, ndonëse puna e misionit mund t'ja ketë imponuar gjer më 1637. Prapë, kjo nuk qe e domosdoshme, Shkolla që Rodinoi çeli për nevoja fetare qe greqishte, aty, ai informoi klerikët shqiptarë në fillim të misionit, nga ana tjetër nuk qe e lehtë që Rodinoi ta mësonte aq mirë shqipen, sa ti vihej një përkthimi në këtë gjuhe, në fakt ai vetë thotë se punën e bëri me Papa Dhimitrin, nxënësin e tij shqiptar. Më 28 Gusht 1637, Rodinoi i shkruan kështu eprorit të Propaganda Fides në Romë : "Midis disa nxënësve të mi është një prift i quajtur Dhimitër, i cili e zotëron në mënyrën më elegante gjuhë shqipe, meqë është i kësaj kombësi dhe është katolik i vërtetë, prandaj ju vura përkthimit në këtë gjuhë të Doktrinës së Krishterë, të asaj që përmblidhet në dy fashikuj e cila besoj me Jezu Krishtin do t'ju ndihmojë atyre t'ua dërgoj, sepse akoma s'është mbaruar, duke ju lutur zotërisë suaj të ndritur që t'ja propozoni Kongregacionit të shenjtë me qellim që të japë urdhër të shtypet".

(Tra alcuni scolari miei che tengo vi e un sacerdote detto Demetrio, il quale possiede elegantissimamemte la lingua albanese, per essere della nazionalita e cattolico vero; percio mi sono posto a tradurre la Dottrina Cristiana, quale che e contenuta in soli duoi fogli, in questa lingua la qual spero, in Gesu Cristo sara di utilita a preso loro, Con altra occasione espero presto, la la mandero perche ancora non e finito pregando a vostro Signoria Illustrissima a la Sacra Congregasione accio doi ordine che si stampi 15).

Fjalët "u vura të përkthej" (mi sono messo a tradurre) nuk duan të thonë domosdoshmërisht që Neofiti e bëri përkthimin vetë 16. Ato fare mirë duan të thonë se se Neofiti morri inisiativën të përkthehej shqip Doktrina, meqë në Himarë pat një nxënës të vetin të besueshëm ("katolik të vërtetë"), i cili shqipen e dinte "në mënyrën më elegante". Përkthyesi i veprës qe pra Dhimitri nga Delvina, kurse Neofiti duhet të ketë mbikqyrur punën dhe të të ketë ndihmuar me njohuritë e tij të italishtes dhe greqishtes. Doktrina duhet të jetë shqipëruar nga këto dy gjuhë. Cili qe auktor i veprës së përkthyer shqip më 1637.? Neofiti na thotë se kjo vepër ishte "vetëm në dy fashikuj"(in soli due fogli). Doktrina e Belarminos, që përktheu Budi, që shumë më e gjatë. Ne mendojmë se në Himarë u përkthye e njëjta Doktrinë që kish përkthyer Matrënga më 1592, vepër italishte e jezuitit Ledesma, e cila në botimin arbëresh nuk nxurri më shumë se 26 faqe. Po kjo Doktrinë kishte qenë përkthyer dhe botuar greqisht më 1595 dhe pat një ribotim në këte gjuhë më 1609, më 32 faqe 17. Dihet se eprori i tij i Romës, ju përgjigj Rodinoit që Doktrina ishte përkthyer shqip, ndaj të mos mundohej dhe i ofroi ti dërgonte disa kopje 18. Mund të jetë fjala për botimet e Budit të viteve 1618 dhe 1636; po fare mirë edhe për atë të Matrëngës të vitit 1592. Në lëvdatën që Rodinoi formulon për Papa Dhimitrin, kur thotë se shqipen e dinte "në mënyrën më elegante" - a duhet parë vetëm një kompliment i rastit apo diçka më shumë? A mos Papa Dhimitri ishte marrë edhe tjetër herë me me shkrimin e shqipes? Pyetja vlen të bëhet. Ka mundësi të vihemi kështu në gjurmat e një pune më të herëshme për shkrimin e shqipes në viset himariote, me gjithëse Rodinoi dhe misionarët e tjerë qahen për mungesë të madhe kulture në ato vise. Nevojën që ndjeu më 1637 Rodinoi në jugë të Shqipërisë për propagandën fetare, duhet ta ketë ndjerë para tij edhe kleri vëndas ortodoks. Nevojat e asaj propagande e shtynë Matrëngën të shqipërojë një katekizëm për arbëreshët e Siçilisë në fund të shekullit XVII; po ato nevoja do të jenë, gjatë shekullit XVII-XVIII në origjinën e punës së Papa Totasit, Dhaskal Todrit, Kostë Beratit, etj. Në Shqipërinë e mesme dhe të jugut (Mbarimi i pjesë së parë së shkrimit) Le të shikojmë tani çështjen e shkollës që çeli Rodinoi në Himarë dhe të shkollave që mbajtën në bregdet misionarët e tjerë të shek.XVII-XVIII. Pamë se, që më 1627, Rodinoi duhet të ketë çelë provizorisht një shkollë në Himarë dhe të ketë ikur së andejmi me premtimin se do të kthehet. Premtimin e mbajti, duke u kthyer në Shqipëri pas një viti. Ai vetë na flet së pari për shkollën e Himarës, në një letër që i dërgon Propaganda Fides më 24.V.1636, nga Napoli. Aty thotë se "prej më pak se tre vjetësh që shërben në Himarë, vazhdimisht ka mbajtur një shkollë, ndonëse të paktë, dhe kërkon të kthehet sërish atje për të vazhduar punën e filluar mirë".

(Tutto il tempo che poco meno di tre anni sono che in Cimara ove dalla Sacra Congregatione fui mandato dimorai non ho mai lasciato di scrivere, e dar notitia alle sue Eminentie delle mie fatiche , e della scuola benche poca), che continuamente ho tenuta , e de fatto ho anima di tenere , ritornando a persevare nella ben cominciata opera ).19

Pra, shkollën, Rodinoi e çeli më 1633, pasi erdhi nga Barile. Fakti qe shkolla ishte e vogël, duhet tregojë se aty nuk mësonin femijët , por priftërinj si Dhimitri ose të rritur të tjere që përgatiteshin për nevojat e Misionit. Pamë se Dhimitrin, Rodinoi e quan "midis nxenësve të tij". Qëllimi i Misionit ishte të shtjerë në dorë dhe të edukojë sa më parë , në frymën e katolikizmit, klerikët vendas ose dhe laikë, për ta shtrirë sa më shumë ndikimin e Vatikanit ndër ortodoksët shqiptarë . Janë të njohura përpjekjet e kishës së Romës, veçanërisht përmes misionit të saj në Himarë, për ta lidhur pas vetes patriarkatin e Ohrit, prej të cilit mvareshin ortodoksët e Shqipërisë së mesme dhe të një pjese të madhe të Shqipërisë jugore.
Më 3.IX.1639, gjatë një qëndrimi të ri matanë Adriatikut, Rodinoi i shkruan sërish Propagandës, me keqardhje , se "u shkëput nga shkolla dhe misioni"( in certo modo contra mia voglia mi alienai dalla scola, e dalla mia missione ).20 Pra edhe gjatë viteve 1636-1639, veç në intervalet kur ishte larg Shqipërisë, Neofiti e mbajti çelë shkollën e Himarës. Dokumentet e botuara nuk na informojnë gjë për këtë shkollë pas vitit 1639. Por rëndësia që i jepnin misionarët dhe Propaganda Fide shkollës për punën e tyre, ishte aq e madhe, 21 sa që Rodinoi duhet ta ketë mbajtur me çdo kusht shkollën në Himarë gjer me 1634, kur u largua. Pra shkolla e njohur e Himarës, e cila u çel së pari nga Rodinoi që më 1627, funksionoi me siguri në vitet 1633-1639, dhe ka shumë mundësi dhe në vitet 1639-1643. Më 1645-1650, kur Neofiti bëri një vizitë në Bregdet dhe firmoi në Nivicë një vepër të tij te re, ai na flet për tre nxënës të vetë, po kjo nuk do të thotë domosdo që e çeli sërish shkollën apo shkolla vazhdonte punën me ndonjë person tjetër mbi krye. Sidoqoftë , një person si papa Dhimitri mund ta ketë vijuar atë punë pas ikjes së Rodinoit. Ka të dhëna që në vitet '50 të shek.XVII, Himara të ketë qenë nën ndikimin e patriarkut serb të Ipekut, i cili atje paska dërguar edhe një mësues, që u mësonte djemve Doktrinën.22 Kjo, në rradhë të parë, tregon edhe se himariotët e deshën shkollën, sikundër do ta shohim. Misioni i Vatikanit në Himarë e rifilloi veprimtarinë e tij më 1660 dhe puna e parë që bëri, qe hapja e shkolles "me një numër të mirë nxënësish".23 Po nisi menjëherë lufta me peshkopin vëndas të Himarës dhe Delvinës, i cili për seli kishte Janinën. Ky i mallkonte dhe i çkishëronte të gjithë ata që vinin pas misionarëve të Vatikanit. Lufta midis këtyre dhe peshkopit në fjalë do të vazhdojë gjersa Misioni i Himarës të mbyllet fare në shek. XVIII. Dhe kjo do të jetë historia e shkollave që çelen gjer athere në Bregdet misionaret: ato do ti frekuentojnë me zell nxënësit, po më se njëherë edhe do ti braktisin, me ndërhyrjet e peshkopit vëndes dhe të klerikëve që i binden këtij. Sidoqoftë, le të shënojmë të dhënat e njohura mbi shkollat e Bregdetit në shekujt XVII-XVIII.

Më 1660 erdhi në Himarë misionari grek Andrea Stanisla dhe arbëreshi nga Piana e Siqelisë, Onufër Konstantini. Ky hapi në Dhërmi një shkollë "ku rende, shumë të rinj" 24. Shkolla vazhdoi gjer më 1663, kur Onufri u largua nga Misioni. Po atë vit mbajti shkollë në Himarë misionari grek Jona Korinthi 25. Më 1663, misionari grek Jan Krrisafida, çeli shkolle në Palasë, në shtëpinë e Kapedan Lekës, mik të Onufrit. Aty shkonin të rinjtë e fshatit 26. e 1668-1670, misionari grek Jan Kamilisi i Kios mbajti shkollë në Dhërmi. Më 1670 ai shkon në dhe mban shkollë në Himarë, sepse në Dhërmi i ikën nxënësit për arsyet që kemi treguar. Himariotët i u kishin lutur dhe kërcënuar që të shkojë në fshat të tyre për të çelë shkollën, që më 1668, 27. Më 1672 vjen dhe mëson në Himarë një prift nga Voskopoja, Papa Jorgji, i cili qëndron aty një vit 28. Më 1693 erdhën në Himarë Nilo Katalanoja dhe Filoteo Zasi. Vëndi kishte tetë vjet pa misionarë, 29 mundet dhe pa shkollë. Shkolla u hap sërish "për të rinjtë dhe fëmijët",30. Katalanoja e çeli shkollën edhe në Dhermi, me tetëdhjetë të rinj, në një fshat që ahere kishte 1850 frymë 31. Ai vdiq më 1694.

Punën e vijoi ndihmësi i tij, arbëreshi nga Mexojuso, F.Zasi, i cili na thotë se në shkollën e tij vinin shumë të rinj shqiptarë, tetëdhjetë djem, 32. Që nga fillimi i shek.XVIII, puna e Misionit të Himarës u bë më e vështirë, po shkolla sigurisht nuk pushoi. Më 1714, misionari grek Dhimiter Titi, qahet se peshkopi i Janinës ka bërë që njerëzia "të mos duan t'i dërgojnë fëmijët nëpër shkollat", 33 . Pra athere, në Bregdet ka më se një shkollë të Misionit.

Misionari arbëresh, Zef Sqiroi, që ndejti , me pak intervale, në Bregdet, në vitet 1716-1736, na thotë se duhet të vihet e t'u mësojë njerëzve të shkruajnë e të këndojnë, që të mësojnë Doktrinën e krishterë e ushtrimin e përditshëm të fesë 34. Ai u mësonte jo vetëm djemve, po dhe vajzave, 35 jo vetëm të krishterëve, po dhe mysylmanëve, jo vetem greqisht, po dhe latinisht e shqip.36

Është dëshmia e parë dhe e fundit që kemi se Doktrina e krishtere u mësohej edhe shqip nxënësve të shkollave fetare të Bregdetit. Duhet besuar se shqip u ka mësuar fëmijëve edhe arbëreshi tjetër, Zasi, dhe po keshtu Katalanoja, për të cilin dimë se predikonte shqip në kishë 37. Nga të dhënat jo të paka që kemi për shkollat e Himarës në vitet 1627-1736, marrim vesh se ato qenë shkolla fetare për nevojat e Misionit, shkolla që i frekuentonin së pari priftërinjtë dhe me vonë të rinj që destinoheshin për shërbimin fetar, e gjithashtu edhe djem të vegjël dhe (të dielave) çupa. Mësimi i zakonshëm qe kateqizmi (doktrina) greqisht, edhe shqip. Shkolla u mësonte atyre së pari, të lexojnë e të shkruajnë dhe ky ishte interesi i veçantë që tregonin bregdetasit për tu lidhur me misionarët. Në një raport të vitit 1732, të mbajtur në Kongregacionin e Shenjtë nga sekretari i Propagandës, ky, sipas të dhënave të Z. Sqiroit, thotë: mundet që himariotet duan misionaret, (Dh.Sh) me interes që të kenë mësues, që tu mësojnë gratis djemve të tyre. Ky qëllim jo vetëm që nuk është në kundërshtim me atë të misionarëve, por përkundrazi është nja nga mjetet e para për të ushtruar me frut veprimtarinë e tyre: dhe s'ka qenë më tjetër mjet që misionarët jane futur e kanë qëndruar gjer më sot në shumë misione kryesore 38.

Kështu etja për arësim ishte e fortë në popullin tonë gjatë shekujve të errta të sundimit turk dhe ajo shpjegon se në kushtet e veprimtarisë së misionarëve të huaj, populli gjente mënyrën që jo vetëm të merrte një fije dituri, por edhe të bënte përpjekje për të shkruar gjuhën e vet e për të përtërirë kulturën e vet kombëtare. Me interes është fakti që në shkollën e Bregdetit shkojnë siç e pamë njerëz nga Delvina. Në to venë njerëz nga Tërbaçi dhe fshatrat rreth e qark Himarës, që sot numërohen të Labërisë. Dokumentat flasin më se një herë për nxënësit që vinë nga fshatrat e ndryshme përreth. Ne treguam se si më 1670, në Himarë erdhi e mësoi nje prift nga Voskopoja. Me 1699, shohim se atje vinë të mësojnë edhe nga Bitylqi (Bitulchi) i Shqipërisë , i cili është pesë ditë larg Himarës. Duhet të jetë sigurisht fjala për Bythkuqin apo Vithkuqin e Korçës, të cilin dokumentat e paraqesin ahere si një fshat me 1000 frymë 39.

Po të kujtojmë se çfarë zhvillimi të madh kultural morrën Voskopoja e Vithkuqi në shekullin XVIII dhe punën për shqipen që dimë të jetë bërë atje atë kohë dhe në fillim të shekullit XIX, faktet e mësipërme paraqesin një interes të veçantë dhe tregojnë se shkollat e bregdetit himariot patën një veprimtari dhe ndikim jo me karakter thjesht lokal. Vihemi kështu në gjurma të reja të veprimtarisë për arësimin dhe për shqipen e shkruar në shekullin XVII-XVIII. Është koha kur në Shqipëri të veriut punojnë Budi, Bardhi e Bogdani; kur në Pëdhanë (1638, 1650) mësohet gjithashtu shqipja në shkollën fetare katolike 40, kur në Korçë kemi shkollë greqishte (1637), kur nis të lulëzojë arësimi në Janinë; kur duket se shkruan Papa Totasi shqip (shek. XVII), kur në S. Pietro Montorin të Romës çilet edhe një katedër e shqipes për misionarët e ardhshëm (1711), kur në Elbasan dimë të kemi një shkollë greqishte(1736). Kështu shekulli XVII dhe fillimi i XVIII-it, përbëjnë një etapë të rëndësishme në zhvillimin e arsimit dhe të kulturës në vëndin tonë, etapë kur do të fillojë sërisht hov edhe shkrimi i shqipes, pas rrënimit që letërsia jonë e mesjetës pësoi në shekullin XV. Fund

1. Nga Daniel Kortes - v. Artikullin tonë: Një tekst i pazbuluar shqip i vitit 1638 të rev Nëntori, qershor 1958, f. 148 2. G. Schiro. Dela lingua albanese e della sua literatura në Anuario de R. Ist. Orientale di Napoli. 1917-1918, Fq. 75. 3. Veprën tonë ibliografi e historisë së vjetër shqipe, Buletini i Universitetit Sh. Tiranës, Shkencat Shoqërore, 1962, 1, nr.13 dge 32. 4. Po aty, 2 nr.52 5. Po aty. 1. Nr. 43-45 6. Roma e l=oriente, Dhjetor 1912, f 112 7. N. Sathtas. Neoelliniki filologia, Athinë fq. 122 sp. Brunello, Neofito Rodino, në Bulletino della Badia greca di Grotta- Ferrata 1951fq. 151, sh.20 8. V. për këtë E.Legrand Bibliotheque helleniaue du XV-XVI e siecles, Paris 1885, v.II, fq. XXIII-LXXVII 9. N. Borgia. I monaci Basiliani d=Ialia in Albania, Roma 1935, 1-0 periodofq. 42-43. 10. Legrand. Vepër cituar V.II, fq. 112; Brunello vepër cituar fq. 212-213 11. Brunello, fq. Fq. 215-216 12. Ky ruhet në Bibiliotekën Vatican, Cadices Graes. Nr. 5.- sp. Brunello,fq. 215 13. Veç veprave të cituara v. sidomos C. Karalevskij, Documenti inediti per servire alla storia della chiesa ialo-greche, në Bessarione, Roma 1912-1913 14-15. Po aty, fq. Fq.101, 108 16. V. edhe Borgia, vep. Cit. XVII siecle, Paris 1894, vëllI, fq. 62 dhe sh.2 18. Karalevskij, vepër e cituar, fq. 127; la dottrina e gia stata introdotta e stampata in lingua albanese, pero non credo che occorrera par fatica di tradurla di nuovo; se vorra ne mandero delle stampe in qualche numero. 19-20. Po aty 21. Borgia, Vepër e cituar 2-0, Periodo Roma 1942, fq.166 22. Po ay. 1-0 Periodo, fq. 49- Arkivi i Propaganda Fides: Att 30, fl. 108, vell.28 1559 23-26 Po aty, fq. 83, 101-102 27. E. Legrand, Lettere inedite, by R. P. Joan Camillis de Chio, Paris 1899, fq. 16 - Borgia, veper e cituar periodo, fq. 146-159. 28. Borgia. Po aty, fq. 169-171 29. Po aty , 2-0, periodo, fq, 36 30-35. PO aty, fq. 46, 51, 64.... 138, 155 36. Roma e l'Oriente, dhjetor 1912, fq. 116 37. Borgia, po aty, fq. 64 38. Po aty, fq. 166 39. Po aty, f. 75, sp. Ark. Propaganda Fide: Atti 1699 40. Hylli i dritës, Shkodër 193, fq. 237 vj. Burime të zgjedhura të Historisë së Shqipërisë. Tiarnë 195 , vell III,

[shendelli]

Fragmente nga libri i F. Pukëvil

"NË OBORRIN E VEZIRIT TE JANINËS"

Përkthyes: Ismail Hoxha.

Shtëpia Botuese "Horizont" 1999.

Parathënje e Moikom ZEQO-s.

1. Fragmente nga libri "NGA UDHËTIMET NË MORE, SHQIPËRI ETJ."

p..20 Zagoritët ishin vërtet njerëzit më të urtë, më të shoqërueshëm në të gjithë fshatrat grekë. (Shtëpia botuese "Horizont" ka bërë shënimin e mëposhtëm në këtë pasazh. "Në jo pak raste, lexuesi do të vërejë se Pukëvili i ngatërron fshatrat shqiptare me ato greke, sikurse në raste të tjera i quan shqiptarët turq"
p. 36. Kam folur tashmë për njerëzit që popullonin malet dhe fshatrat e Sulit. Luftrat e Sulit janë me nam. Të gjithë suliotët si racë, i ishin përkushtuar çështjes së lirisë. Suli ishte Fari i Greqisë dhe shkëmbejtë e tij shërbenin si strehë për tetë mijë banorët, midis të cilëve rreth dymijë luftëtarë të moshave të ndryshme. Ata shquheshin për trimëri të rrallë dhe të çuditshme dhe shpesh vërshonin në fushën e Janinës si lava që shqet nga mali, megjithëse nuk mund të mbanin dot as edhe një centimetër toke nag ajo që kishin pushtuar.

2. Fragmente nga libri "NGA UDHËTIMET NË EPIR, SHQIPËRI, MAQEDONI DHE THESALI" botim i vitit 1806.

Kreu III p. 65. Në mbrëmjen e 31 Janarit 1806, filloi të fryjë përsëri era juglindore. Qëndruam në det derisa erdhëm afër Fanos, Othonos i antikitetit, që mendohet të jetë rezidenca e Kalipsos, i njohur në Odisenë e Homerit dhe Telemakut të Fenelonit. Fano i pushtuar në atë kohë nga rusët, ndodhet në gjerësinë gjeografike veriore 1950'2" dhe lindore 1919'50". Është 14 lega e një çerek, gati në lindje të kepit Shën Maria, skajit më jugor të thembrës së Italisë, në gjerësinë gjeografike veriore 3947'30" dhe lindore 1823'20". Duke qenë në mes të ngushticës së lundrueshme për në gjiun e Venedikut, përcaktimi i saktë i vendndodhjes së Fanos është mës e i nevojshëm për marinarët e të gjitha vëndeve. Era që e kishim nga pas na ndihmoi për t'u kthyer në bregdet deri në vëndin ku kishim vajtur dhe duke përdorur përsëri rremat, vazhduam udhëtimin në drejtim të jugut. Shumë shpejt u ndodhëm përballë një përroi të gjerë që rridhte nga malet, i quajtur nga marinarët italianë, Strada Bianca, përkthyer nga emërtimi epiriot Aspri Rouga. Një milje më në jug dallohet Palasa, (Palæsa) pra Paleste, ku Qezari zbarkoi legjionet e tij në ndjkeje të Pompeut, siç përshkruhet në librin e tretë të komenteve të tij për luftën civile. Tre milje më tej, mbritëm në Dhërmi (Drimadez), qytet i vogël në mes të greminave dhe fragmenteve shkëmborë, midis të cilëve ngriheshin disa pisha katran. Një milje në lindje dallova kishëzën e Shën Theodhorit, në majen e një kodre të rrethuar me ullinj. Kjo vijë bregdetare, megjithëse jo shumë e lartë, vënde vënde binte pingul mbi det dhe dukej e lartë rreth pesëdhjetë deri shattëdhjeët pashë deti. Bregu përbëhej nga shkëmbinj ngjyrë korali. Prej këtej maja më e lartë e maleve Kerauniane dukej se ishte 760 pashë detare ose 4476 këmbë mbi nivelin e detit. Ajo ishtë e mbuluar e tëra me borë dhe dalloheshin vetëm vijat e gjera të bredhave me ngjyrë të gjelbër të theksuar. Jo më shumë se gjysëm milje përtej Shën Theodhorit, në det hapej një lumë që kishte gjithmonë ujë dhe ridhte në një kanal të thellë shkëmbor. Një milje më tej i ramë rrotull një copë toke, që në veriperëndim mbulon limanin dhe rrugën e Vunoit (Vouno), tashmë pak e frekuentuar. Një leg më në jug na doli përpara Himara (Chimara) që i përkiste Chimera antike, emër i cili tashmë mbahej nga distrikti i himariotëve të tmershëm.
Himara, siç na tregoi përkthyesi, ishte akoma kundër Aliut të Janinës, ashtu si dhe të gjithë fshatrat e distriktit. Ana e kodrës, ku ishte vendosur qyteti, e thyer në taraca, zbriste deri në breg në një plazh të bardhë përballë të cilit në jug është gjiu Gonea, i cili merr ujrat, siç më thanë nga burimi mbretëror. Dy milje matanë Goneas dolëm para një plazhi me rërë, ku zakonisht qëndronin anijet e peshkimit. Ky plazh, me sguri që formohej nga ujrat e lunit Feniks, që duke rrjedhur nga malet e sipërme, zbriste furishëm në det përgjatë humnerave, të cilat formonin një sërë kaskadash që ndimoni vërshimin e ujit në disa drejtine në det. Feniks tashmë quhet lumi i Himarës, meqënse kalon mespërmes qytetit. Dy milje tej bregut është rruga apo gjiu i Spilesë (Spilea), dikur i mbrojtur nga dy kulla, ndërsa tani kishte vetëm disa rrënoja shtëpish. Po binte nata. Era po bëhej gjithnjë e më e ftohtë. Ne po shihnim nga Korfuzi, i cili ishte i pushtuar nga Turqit. Prandaj u kënaqëm sa s'ka më kur zbuluam më në fund kullën e bardhë të Palermos dhe në orën gjashtë të darkës të datës 01 shkurt u futëm në gji.Oficeri i Aliut në kullë me që na njohu, na përshëndeti jo me topa, por me pushkë, mirëpo ne s'e kuptuam dhe morrëm për nga bregu verior. Atje u sulmuam nga Himariotët, por pa pësuar gjë me zarar. Kështu që u kthyem përsëri në bregun jugor, ku u ankoruam pranë kullës dhe u pritëm nga komandanti, që kish një muaj që na pristë në emër të padronit të tij. Pasi pranuam ofërtën e tij për të darkosur dhe fjetur në kullë, ose kështjellë, na gostiti me mish të pjekur deleje dhe bukë misri të pjekur në prush; ajo ç'ka pimë u zbraz nga një kacek i mbushur vere, duke i servirur secilit nga një kupë. Krevatët, ku u ulëm edhe gjatë darkës, ishin me shtroje kashte, as të rinj, as të pastër. Gjiri ose porti i Palermos është një harj prej pesë miljesh, me një dalje rreth nnjë çerek mijle midis pikave shkëmbore, ku deti përplaset furishëm. Ai ka një pozicion të mirë dhe është i siguruar ndaj çdo sulmi të jashtëm. Thellësia e ujit varion nga pesë deri njëzet pashë deti, por në një vënd pranë kullës së Aliut, pamë se arrinte deri në 75 pashë. Thuhet se toka përbëhej kryesiht nga shkëmbij. Mirëpo fakti që gjiri ishte plot peshq karakteristikë për këtë zonë ashtu si dhe me lloje të tjerë që vinin herë pas here, tregonte se kjo s'duhej të ishte e saktë. Nga të gjitha anët si rrethohej nga male të lartë, gjë qe bënte rralë objekt të erërave të forta. Kështu që ne shumë vënde anijet mund të ankoroheshin pa problemin më të vogël. Kulla apo kështjella ndodhej në pikën jugore të hyrjes dhelidhej me kontinentin me një rryp të ulët dhe të ngushtë. Ajo përbëhej nga jë shesh me disa pozicione të fortifikuara, me ca topa, por nuk kishte detyrë të kontrollonte hyrjen apo të mbronte anijet e ankoruara. Në afërsi ka ca magazina, një shtëpi që shërben si doganë dhe një kishë Greke. Pra si përfundim, gjiu apo porti i Palermos në kohë të lashta, madje edhe tani mund të jetë Panormos, sepse në çdonjërën anë të tij, anijet mund të qëndronin mjaft mirë të siguruara kundruall detit.

KREU IV p. 70. " Akrokeraunet apo Rajoni Malor i Himarës". Më lart pohova se kushtet e vështira të motit s'më lejuan ta vështroja me vëmëndje nga deti bregdetin e Akrokerauneve, aq më tepër që ishte edhe objekti i veçantë i misionit tim. Por, pasi u vendosa përfundimisht me detyrë zyrtare pranë Aliut në Janinë, morra lejen dhe mjetet e sigurimit që bënin të mundur ta vizitoja atë dhe rajonet e tjera të territorit të tij, për të cilat s'ndihej asgjë e që në fakt qenë shkelur shumë pak nga të huajt. Gjithsesi, me një vizitë s'munda ta përmbush si duhet misions tim për të hulumtuar Akrokeraunet. Por, duke ju shmangur një çast rrëfimit në mënyrë kronollogjike, do ta përmbledh njëherësh të gjithë rrëfimin për këtë temë, pavarësiht sa herë munda të kaloj në këto anë, duke përfshirë edhe ato që munda të vëreja gjatë udhëtimit përgjatë bregdetit. Mendoj se kështu do të jetë më me interes për lexuesin se sa të përsëris disa herë të njëjtat gjëra. Akrokeraunet, ose më saktë Malet Keraune janë emërtuar kështu që në lashtësi, nga termi grek keraunos, që do të thotë bubullimë (më saktë vetëtimë. KVJ), për shkak të lartësië dhe veçanërisht për shkak të ekspozimit të tyre ndaj detit, të ndriçuar shpesh me dritën e vetëtimave. Skaji verior i Akrokerauneve mbi gjirin e Vlorës kufizohet në veri 4026'15" dhe në lindje 1914'dhe 30". Skaji jugor i tij ( jo malet që zgjaten drejt Butrintos) është në Porto Palermo ku hyrja shtrihet në veri 402'45" dhe në lindje 1948'e 40". Pra vija bregdetare përgjatë Adriatikut zgjatet nga veriperëndimi deri në juglindje dymbëdhjetë lega detare. Keraune (Ceraunia është vëndi i cili sipas studiusve, përmendet nga Cirecea në udhëzimet e saj drejtuar Uliksit (Odhisesë KVJ).
... Nëse Homeri do të kishte zgjdhur malet e Himarës për skenën e verpimeve infernale që zhvillohej mes mjergullës së dëmshme me të cilën ato mbuloheshin asaj dite, gjërat do të kishin marrë rrjedhë krejt tjetër gjatë periudhës tremijë vjeçare. Sepse, aktualisht, asnjë pjesë e bregdetit të Epirit nuk ka ajër më të pastër dhe më të shëndetshëm se shpatet perëndimore të maleve të Himarës. Në këtë atmosferë të pastër gjenden më shumë shembuj jetëgjatësie se në rajonet fqinjë. Por përparësitë nga pikpamja shëndetësore dhe e jetëgjatësisë që kanë himariotët, sigurohen më shumë nga natyra dhe pamja e jashtme e vëndit që u përket atyre. Malet e çveshur, që ndërthurren me gjiret e mrekullueshme dhe greminat e humnerat e paimagjinueshme, formojnë një rajon me sterilitet të rrallë. Mirëpo këto gremina, gjire dhe shkëmbinj konsiderohen nga vendasit si faktorë kryesorë mbrojtës ndaj çdo armiku. Me këtë shpjegohet lidhja e vazhdueshme e himariotit me vëndin e tij të lindjes, në çdo pjesë të botës që mund ta ketë hedhur fati. Pjesët e brendshme të Akrokerauneve paraqiten si më tërheqëse për fermerët. Vëndasit e përshkronin në këmbë rrugën nga Porto Palermo deri në qytetin e Himarës për faro një orë, kurse me anije duhet të përshkroje pesë milje për të shkuar në molin e qytetit. Në këtë vënd zbriti im vëlla, kur erdhi të më takonte në Janinë në mars të vitit 1807, të cilit i detyrohem për shumë nga vëzhgimet e paraqitura në këtë libër mbi tërë bregdetin e Shqipërisë drejt veriut deri në lumin Drin. Nga bregu deri në qytetin e Himarës ai eci një gjysëm lege në një rrugë këmbësore të thepisur, ku s'dalli gjurmë të antikitetit, por diku pranë një rrethim, dëshmi shumë të lashtë, me sa duket rrënojat e Himarës të kohës së Homerit, pranë të cilit Plini vendos Burimin Mbretëror. Ky fortifikim i vjetër nga vendasit quhet "kështjella e vjetër e mbretëreshës" për shkak të monedhave që gjenë shpesh aty me fytyrën e një femre në njërën anë, dhe Pegasus në anën tjetër, emblema që zakonisht i jane atribuar Apollonisë, shumë më në veri të bregdetit. Mbretëresha që aludohet nga Himariotët, me sa duket ka qenë princesha Ana Komnena, që përmend Himarën në historinë e konflikteve midis babait të saj Aleksit dhe normanëve, në fund të shekullit të njëmbëdhjetë. Me rrëzimin e qytetit të vjetër, banorët që mundën të mbijetonin formuan Himarën e sotme, që përbëhet prej 500 familjesh, të gjitha të krishtera. Dy lega më tej në drejtim të veriperëndimit, është Vunoi me 1200 të krishterë, në një hapësirë të sheshtë në anën e një mali, e shquar për begatinë e saj, me sa duket vend i i disa qyteteve, por ku s'gjeje asnjë gjyrmë. Një orë udhëtim përtej Vunoit, në të majtë është fshati Iliaz (Liates), dhe një legë e gjysëm më në veri në një hapësirë me përrenj dhe gryka të ngushta dhe të thella është Dhërmiu i vendosur në lartësitë ku banorët të tregonin një pus me ujë të shkëlqyer, një thesar i vërtetëpër një vënd të tillë, dhe që mund të jetë me sa duket burimi mbretëror i antikitetit. Nga qyteti, rrjedh me furi nëpër humnera për në det një lumë i shpejtë. Nga Dhërmiu deri në Palas, largësia është një legë dhe nga kjo e dyta deri në det është katër milje. Emri Palasë (Palæste) të kujton Palæstën e Qezarit, ku trupat zbarkuan në këtë bregdet në ndjekje të Pompeut. Por "vendi i qetë për anijet midis shkëmbinjve dhe rreziqeve të tjera të bregdetit Keraunian", që përmëndet në komentarët për luftën civile nuk është dhe aq i qartë. Madje as Palasa nuk të afron ndonjë monument antik. Një legë e gjysëm në veriperëndim të saj është lumi Strada Bianca ose Rouga Aspri të përmëndur më parë, matanë të cilit është gjiu dhe rruga Daorso, e quajtur nga italianët Val d'Orso. Në një lartësi, pranë bregut është një rrethimi kohëve të lashta ose siç quhet një ndërtim pellazgjik, por gjithsesi s'dallohet ndonjë strehim shkëmbor. Megjithatë një legë akoma më në veri është Kondami, port i mbrojtur dhe i përshtatshëm, ku anijet mund të vendosen në cekinë dhe në bregun me rërë, Ketu Qezari mund t'i ketë zbarkuar trupat e tij. Gjatë tetë orëve që francezët pushtuan Korfuzin, ky vënd u përdor vazhdimisht nga marinarët e tyre për të vëzhguar lëvizjet e anijeve britanike në hyrje të Adriatikut. Largësia nga Palasa deri në këtë strehim është krejt e pranueshme, por Qezari mund të ketë përdorur portin që i përket Palasës, duke qenë brënda territorit të saj dhe duke mos ditur ndonjë funksion tjetër të tij. Pjesa lindore ose e brëndshme e Akrokerauneve tani Japoria (Labëria KVJ), bastardim i Japigia të Eprit, e quajtur kështu nga kolonët e Japigia të Italisë. Që të kalosh në këte pjesë nga Palasa duhet të ngjitesh një gjysëm lege deri në malin e Çikës, dhe pastaj të zbresësh po aq në verilindje në një luginë, nëpër të cilën kalon një lumë, që përshkron Dukatin (Ducates) dhe derdhet në gjirin e Vlorës pranë Porto Raguseo. Për mua është i panjohur emri i vjetër dhe i saktë i këtij lumi, por me siguri që është Salniku i gjeografëve të mëvonshëm. NJë orë e gjysëm prej këtej udhëtari mbrrin në një majë të gjerë të malit Llogara (Longara) ku të grin era, i vetmi vënd me bimësi të përbërë nga lisa të këndshëm dhe ca pemë me gjelbërim të përhershëm, nga e cila përftohej boja e kuqe. Më në veri të majës, pesë milje përgjatë maleve është Dukati, kryeqyteti i një fisi të vogël të pavarur, të gjithë partizanë për të plaçkitur dhe çvatur. Banorët e këtij ngulmimi, i përbërë nga 250 familje të krishterë dhe muhamedanë, jetojnë në gjëndje egërsie, violence dhe barbarie, që është vështirë ta marrësh me mënd. Megjithse pretendojnë për rite dhe zakone fatare, prapë se prapë baza e tyre moralë është e ulët. Ata kultivojnë shumë pak misër, ndëra për të mbjellë grurë apo ndonjë bimë tjetër u duhet shumë më tepër mund dhe kohë se sa harxhojnë zakonisht. Mbajnë gjithashtu edhe gjedhë, por nuk e njohin artin e ndarjes së djathit nga gjalpi, të cilin e mbajnë në calikë lëkure. Vetëm nevoja i detyron të përpunojnë leshin me të cilin vishen. Dhuntia e djallit ua kish mësuar artin e prodhimit të barutit, që e prodhonte çdo familje për nevojat e saj. Përderisa dukatasit jetojnë vetëm për të plaçkitur dhe vrarë, tokën e punonin vetëm për të përmbushur nevojat e tyre. Gjithashtu është diçka e veçantë se ata s'rrezikonin kurrë në det, si jugoret Mainotes të Peloponezit apo piratët e gjiut Volo në veri të Greqisë, pra për ta shtrirë veprimtarinë e tyre grabitëse në det. Në se dukatasit hidhnin ndonjëherë sytë nga Adriatiku këtë e bënin vetëm për të parë se mos dilte ndojë anije në breg, ekuipazhi i shkretë i të cilës mund të behj objekt plaçkitje dhe masakrimi. Një legë e gjysëm në veri të Dukatit gjënden rrënojat e Orikumit, që quhet ende Ric apo Deric, vënd i antikitetit të lashtë, i cili për hir të portit, meer një rëndësi të veçantë në të gjitha periudhat e historisë Greqisë. Banorët dhe garnizoni i vendosur në qytet nga Pompeu, i cili në provë e sipër për të parë shpejtësinë e lëvizjes së trupave, kaloi malet e ashpra të Kerauneve dhe arriti i pari në vënd në mbrëmjen e po asaj dite, duke zbarkuar në bregdetin e Palasës. Një dëshmi i qartë e pozicionit të Orikumit vazhdon të jetë druri i bushit (???), që rritet në malet e Dukatit. Kjo lloj peme gjëndet vetëm në një të katërtën e këtij bregu. Bushit të Orikumit i thurrin lavde shumë autorë antikë. Megjithëse tani s'ka më Orikum, limani frekuentohet ende dhe njihet nga Grekët me emrin Porto Raguseo, nga Turqit Liman-Padisha, ose porti perandorak. Është vendi më i gjerë dhe më komod në gjun e Vlorës dhe i vetmi vend i përshtatshëm për anijet e luftës midis gjiut të Kataros dhe hyrjes së Adriatikut. Një legë në verilindje nga Dukati...

[shendelli]

Fragmente nga libri "Kujtime" i Eqrem Bej Vlorës.

Botuar nga Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, Tiranë

Përkthyer nga gjermanishtja "Lenenserinnerungen" 1973 nga Afrim Koçi Tiranë 2001.

Vëllimi i parë (1885 - 1912)

p. 195
...Stina (ishte mesi i nëntorit) ishtë shtyrë shumë dhe nuk lejonte një qëndrim më të gjatë në Kurvelesh. Një ditë (arritje e jashtëzakonshme kjo për karvanin tim) unë udhëtova me kalë nga Gusmari, nëpërmes pyllit të Kuçit, pranë burimeve të Shushicës nëpër Qafën e Mbretit (poshtë Kuç-Kudhësit) deri në buzë të detit, në Qeparo. Koha më kënaqi. Ishte një vjeshtë e mrekullueshme. Nuk do ta harroj kurrë madhështinë e pyllit të virgjër të Kuçit 73, shtigjet magjepsëse, me guralecë buzë Shushicës, ujra kristaltë që rrjedh përmes pylli dhe pamjet përallore që natyra e atjeshme i ofron syrit të njeriut. Një pushim i shkurtër, një kafshatë bukë në pyll dhe rruga rinis përsëri. Në mbrëmje arritëm në ranishten e Spilesë; për të ngritur çadrat ishte vonë dhe ne i hapëm krevatët tanë fushorë në një si biçim hani, por që në të vërtetë nuk qe veçse një hambar. Mua më zunë ca ethe, Don Luigji dhe Shero Agaj u bënë merak. Pa dijeninë time, ata kishin biseduar me pronarin e një barke me vela, për të më çuar në Vlorë, ndërkohë që karvani do të vinte me rrugë këmbësore. Të nesërmen unë u ndjeva më mirë dhe pasdite ne të tre, si dhe dy shërbëtorët e mi, hipëm në anije. Kabina qe e vogël, por e rahatshme - për disa minuta ajo u pastrua, u sollën plaçkat e mia dhe anija ngriti spirancën. Kuzhinieri im i mirë, Cania i vogël, na përgatiti peshk të freskët. Ne e hëngrëm atë me oreks të madh në kuvertë dhe pritëm me padurim që era e mbrëmjes të na shtynte sadopak përpara. Por asgje nuk lëvizte - të plogëta vareshin velat e dy direkëve, të raskapitur ramë edhe ne të gjithë të flinim. Mëngjesin tjetër unë hodha një vështrim kurreshtar nga oblla e kabinës - hambari i djeshëm ishte po aty. Dita premtonte të ishte tejet e nxehtë dhe me zagushi. Aty nga mesdita pamë re të mblidheshin mbi kokën e Pantokratorit, malit më të lartë të Korfuzit - po frynte shiroku! Deti u mbush me rrudha, u ndje nnjë tusht ere, pastaj një tjetër në fillim lehtë, pastaj më fort, velat tona u nbushën me frymë, u shtrinë dhe en rrëshqitëm si një çafkë përmbi valë. Kaluam me shpejtësi përbri Himarës dhe Vunoit. Por tani, me sa duket, e mira u teprua. Dallgët filluan të rrahin fort faqet e varkës sonë. Kapiteni na tha se po nisi shtërnagtë, ai nuk mund të rrezikojë të lundrojë natën për në Vlorë. Pak poshtë Dhërmiut ka një gji të vogël ku mund të strehoshim - na tha ai. Gjiu nuk ofronte ndonjë mbrojtje të madhe, por më mirë se në det të hapur qe. Kapiteni kishte pasur të drejtë - ai kish ndjekur traditën e lashtë mijravjeçare të detarëve që thoshte - ?mos lundro kurrë në shtërngatë përreth kepit të Glasës ( besoj se autori i referohet Glosës apo gjuhëzës KVJ)?. Pesë milje në veri të gjiut tonë mund të soditet edhe nga deti një shkëmb vigan (Gramata) në të cilin janë gdhendur qindra e qindra mbishkrime 74. Tabela me shkrime të shenjta të një loji krejt të veçantë,q ë pasqyrojnë historinë e një lundrimi 2000-vjeçar. Mbiskrime me dëshira dhe lutje, të kushtuara perëndisë greke të erërave Aelosit, ndonjë shënjtori të krishterë apo përbindshit të lig shqipatr "mëmë Lubisë" që ata të kenë mëshirë për anijet e tyre, kur të lundrojnë pranë këtij vëndi të rrezikshëm. Meqënëse shiroku zgjat, zakonisht tri ditë dhe kështu as që mund të mendohet kapërcimi i kepit, ne dërguam një detar në fshat, për të lajmëruar të parin e fshatit, Gorec quhej, që ta mbante me çdo kusht karvanin tonë derisa të arrinim ne të nesërmen. Ndërkaq në anije Dhero again dhe dy shërbëtorë të mi i kishte zënë deti. U thashë të zbrisnin në stre bashkë me detarin dhe ata nuk pritën t?u thosha dy herë. Unë e don Luigji, që mbetëm vetëm hëngrëm darkë me disa konserva dhe qëndruam gjatë në dritën e fenerit të anijes derisa natën vonë shkuam edhe ne për të fjetur. Të nesërmen në mëngjes (madje mjaft herët) u zgjuam nga thirrje dhe pushkë përshëndetëse të dhërmiotëve që kishin ardhur për të më pritur. Zbritëm në tokë dhe duke përshkuar një sërë kopshtijesh të mrekullueshme e të mirëmbajtura portokallesh dhe mandarinash, u ngjitëm në fshatin e vendosur në 200 metra lartësi. Dhërmiu ishte ngritur i tëri në këmbë. Në krye prifti, pas tij fëmijët e shkollës greke me gjithë mësuesin, e më tej burra dhe gra - disa syresh me të vërtetë të bukura - mbarë fshati ishte mbledhur në sheshin pranë kishës së vogël për të na përshëndetur e pastaj për të na përcjellë deri te shtëpia e Gorecit. Në prag të shtëpisë unë qëndrova dhe vështrova pas. Para syve të mi u hap një tablo e mahnitshme koreografike. Fëmijët dhe gratë, por edhe shumë nga burrat mbanin veshjet shumëngjyrëshe kombëtare dhe sheshi i vogël i kishës dukej si një lulishte e bukur. Në sfond të shtëpive të bardha, të vendosur shkallë-shkallë, sundonte maja madhështore e Çikës, ndërsa poshtë nesh kopshtijet gjithmonë të gjelbra të portokalleve e mandarinave, e më tej deti i pafund blu. Nën këmbët tona, mes një humnere të thellë, uturonte përroi malor që çonte në det ujin e kristaltë të Çikës. "Ja pra Riviera Shqiptare"- mendova unë që i kam vlerësuar lart gjithmonë fshatrat e Himarës dhe banorët e tyre. Vëndi është i bukur si përrallë, njerëzit janë të zgjuar, punëtorë të zot në çdo drejtim e mbi të gjitha kanë karakter. Ç"është e vërteta në Shqipëri ata qortohen se janë më grekë se vetë grekët(mbase kjo vazhdon edhe sot), por kjo shpjegohet me historinë e kësaj treve. Pas Tanzimatit (1880) këtu u vendos një administratë turke (kajmakamllik), e cila në të vërtetë as bezdiste, as bezdisej nga njeri, sepse këtu, si mëparë, vazhdonin të qeverisnin e të drejtonin sipas qejfit prifti, agjentët grekë dhe pleqësia. Në vitin 1906, Kazaja e Himarës, me dhjetëra fshatra dhe 12.000 banorë përfshihej në sanxhakun e Gjirokastrës. Mirëpo koncepti Himarë nuk ishte identik me kufijtë e trevës. "Himarë"(Chimera) quhej në lashtësi vëndbanimi Kërkyrë me rrethinat e tij. Në mesjetë, ky emërtim dalëngadalë u zgjerua edhe mbi dy vendbanime të tjera. Turqit kuptonin me këtë term fshatrat në bregdetin midis rrugës së Bardhë (Aspri ruga, përroi i i Palasës (KVJ) dhe Sarandës, venecianët fusnin aty edhe të gjithë fshatrat e hinterlandit, që ishin ende të krishterë. Por kur ato u kthyen e u bënë mysylmane (diku midis 1690-1790-ës) me emrin Himarë kuptoheshin vetëm të shtatë fshatrat, që paguanin taksën e qirasë (mukata) (e cila në vitin 1912 përbënte 10.000 franga në vit). Po të mendosh se kjo krahinë më 1912 kishte po aq banorë sa edhe më 1700/1800 kur nga venecianët quhej Himarë (Chimera) dhe çdo person ishte ngarkuar të paguante measatarisht vetëm me 0.035 napolona (1.5DM) taksë vjetore, duhet pranuar se pushteti turk nuk u zhvaste asgjë këtyre komunave të krishtere (sikundër edhe gjithë të tjerave). Nga vinte atëhere kjo urrejtje e verbër e popullsisë së krishterë - ortodokse kundrejt turqve (e në përgjithësi kundrejt myslimanëve), nga vinte dëshira e tyre për t"u bashkuar me Greqinë? Duke qenë, pra, ortodoksë pjesa më e favorizuar e popullsisë së krishterë të Perandorisë? Kryesisht kjo urrejtje lidhet me motive shpirtërore e fetare. Nënshtetasi ortodoks i Perandorisë Osmane e ka ndjerë veten gjithmonë si humbëtar, si një bizantinas të nënshtruar. Dhe për këtë ndjenjë nuk kishte rëndësi fare sesi e trajtonte atë turku (mysylmani), mirë a keq. Në rrjedhë të shekujve të kaluar me qindra ortodoksë janë bërë pashallarë, vezirë, janë ngjtur në postet më të larta - si ministra, sekretarë shteti, oborrtarë, ambasadorë, gjeneralë, bejlerë- në Vllahi, Moldavi, Manjë, Liban apo Samos e megjithatë ata rrallë i kanë qëndruar me të vërtetë besnikë Perandorisë. Përjashtime doemos që ka pasur (kështu Mavrokordato Pasha, ambasador, Aleksandër Vithimos, bej i Samos, 1905) por ato nuk përfaqësojnë shumicën. Ndërsa në shekullin e kaluar, kur Greqia fitoi pavarësinë dhe doli si trashëgimtare e Perandorisë Bizantine, qëndrimi i popullatës ortodokse u bë me të vërtetë sfidues dhe i rrezikshëm. Propaganda fetare e Patriarkatit dhe ajo kulturore e Greqisë së re, bashkoheshin me synimin për të vënë në jetë në Ballkan megalloidenë e helenizmit dhe përpiqeshin që t?u jepnin atyre forma revolucionare te të krishterët greko-ortodokse. Nga ana tjetër, duhet pranuar se Greqia e re dhe thuajse e varfër, sakrifikoi shumë për të arritur këto qëllime. Ç'është e vërteta, shpallja e pavarësisë nga ana e shumë shteteve ballkanike e pakësoi vazhdimisht fushën e veprimit të këtyre synimeve, kurse në Shqipëri këto makinacione kundër-shtet dhe kundër-popull u rritën sipas qejfit deri nga viti 1912/1922. Ato nuk përligjeshin aspak nga motive etnike, por vetëm nga qellime fanatike fetare dhe politike. Ndër të 200.000 nënshtetasit osmanë të përkatësisë së kishës greko-ortodokse që jetonin brënda kufijve të Shqipërisë së sotme, vetëm 25.000 ishin grekë, pra një e shtata e kësaj popullsie. Ndërsa po të marrim numrin e përgjithshëm prej 2.100.000 banorësh brënda kufijve të krahinave, që atëhere quheshin si tokë shqiptare, d.m.th. të vilajetit të Janinës, Shkodrës, Shkupit dhe dy të tretat e Manastirit, atëhere kemi këtë statistikë :
Shqiptarë 1.570.000 myslimanë, 120.000 katolikë, 210.000 ortodoksë, 1.900.000 Shqiptarë
Gjithsej Vllehë 30.000, Grekë 45.000, Sllavë 85.000. Edhe brënda kufijve të kësaj treve, shkollat (propagandistike) dhe agjentët grekë, bullgarë, serbë dhe rumunë ushtronin lirisht punë e tyre të zezë, ndërkohë që xhandarët e pashait tim trashaluq kërkonin më 1906, në Vlorë dhe përreth saj, pronarët e rrezikshëm dhe kriminalë të abetareve shqip. Për 500 vjet rresht ortodoksët e Shqipërisë janë ushqyer me propagandën politike të Athinës - falë bashkëfajësisë së autoriteteve turke dhe moskokëçarjes e shkujdesjes së pafalshme të vetë shqiptarëve. Për vetitë e tyre të mrekullueshme, ata gjetën në Greqi jo vetëm një tokë pjellore, por edhe miratim të thellë, nderim dhe barazi. Pse duhet të çuditet apo të fyhet shqiptari nacionalist nga përfundimi i natyrshëm i këtyre përpjekjeve greke ?
Që banorët e zonës së Himarës(midis tyre ka vetëm 3.000 njerëz që kanë folur gjithmonë greqisht dhe që të gjithë rrjedhin nga një rrënjë e vetme, sado e largët në kohë, me prejardhje greke ) kanë shkuar kaq larg në prirjet e tyre helenistike, provon më së miri, që ata kishin më shumë karakter se bashkëbesimtarët e tyre, ndaj unë edhe pse kundështarë, i kam nderuar dhe vlerësuar. Në Dhërmi, unë qëndrova dy ditë. Kisha shumë nevojë për pushim. Tërë ditën qëndroja në taracën e madhe prapa shtëpisë së Gorecit, me detin dhe kopshtijet e portokajve përpara, dhe prisja vizitorë, ca interesantë, ca tejet të mërzitshëm. Ndër të parët ishin dy pleq, që më rrëfyen gojdhana nga viti 1700, kur fshatrat Dhërmi, Palasë dhe Vuno ishin ende katolike 75. Por në këto histori ishte shumë e vështirë të kapej vërtetësia historike, kaq shumë ishte mpleksur ajo me përrallat fanatike për heronjtë dhe martirët. Në kategorinë e dytë futeshin një mori njerëzish, të cilët e kishin bërë zakon që të vinin edhe të paftuar për dreka apo darka në shtëpinë e Gorecit. Dhe kështu ndodhte që ne, mbi njëzet e ca vetë, shtroheshin rreth tryezës së madhe në tarracë, e u futeshim me neps atyre dy qingjave të pjekur në hell dhe atyre katër a pesë a gjashtë mezeve të tjera, të shoqëruara natyrisht me verë e raki pa hesap. Por ç?e do se mjerisht, duke qenë i sëmurë, unë nuk isha pjesmarrës i dennjë i kësaj orgjie. Megjithatë unë ulesha në vëndin e nderit, në krye të tryezës, ndërkohë që djali dhe nipi i shtëpisë në të dy qoshet e saj copëtonin dhe u "hidhnin" miqve copat e mishit të dhjamur. Ky zakon dhe kjo mënyrë të sajdisuri më linte mua me turp të madh.
Në Shqipëri, mikut më të nderuar i jepet copa e pasme e qëngjit - e prerë nga pjesa tjetër, ajo ngrihet para tij si një piramidë amorfe. Tryeza jonë prej dërrasash lisi të trasha dhe të zdruguara, të nxira nga yndyra, shkëlqente nga përdorimi i gjatë. Sepse qëngji që vihej mbi të duhej të ishte i majmë! Mjerë ai mikpritës shqiptar që e "nxin faqen" duke u nxjerrë mysafirëve mish të dobët. Ai damkoset si njeri kurnac dhe lakmitar dhe emri i tij i mirë merr fund përgjithmonë. Të dy djemtë që copëtonin dhe ndanin mishin në tryezën tonë dukeshin specialistë të mëdhenj në këtë fushë: ata e përcaktonin majmërinë e copës së mishit në përshtatje me pozitën, fisin dhe moshën e mysafirit: sa më e majme copa, aq më i madh nderi që i bëhej atij. Do të kish qenë punë e lodhshme dhe e bezdisshme t'i çohej çdo mysafiri përpara, ndaj dy djemtë kishin gjetur një metodë të vetën, tepër praktike për transportimin e tij; ata i jepnin një shtysë të lehtë copës së majme të mishit dhe ajo rrëshqiste butë si në një konvejer dhe ndalej përpara marrësit. Edhe unë në këtë mënyrë e mora pjesën time. Por unë ndjehesha për faqe të zezë; stomaku dhe nervat e mia ishin dobësuar aq shumë sa nuk e duronin dot pamjen e dhjamit, të asaj piramide të butë mishi me bishtin cung që luhatej andej-këtej. U bëra keq! Munda të thosha vetëm kaqe "o zot, sa i dhjamosur!" Dhë rashë në vilani, e me sa duket edhe nga karrikja!. Më ngritën, ma spërkatën fytyrën me ujë të ftohtë, më dhanë një gllënjkë raki dhe gjithçka kaloi. U ula sërish në tryezë. Lavdi zotit që askush nuk e pikasi se më ra të fikët nga pamja e dhjamit, ndryshe do të kishin qeshur me mua. Ditën e tretë të qëndrimit në Dhërmi, ne u gatitëm përsëri për udhë, të ndarë në dy grupe: karvani i njerëzve të mi, me gjithë çadra, do të merrte drejtimin e Llogarasë, t'i ngrinte ato atje dhe të na priste, ndërkohë që unë bashkë me disa alpinistë dhe gjahtarë do t?i ngjiteshim së pari Çikës, e pastaj, po atë darkë, do të arrinim kampin dhe do të flinim aty, te çadrat në Llogara. Druhesha se do të ishte një stërmundim i madh për forcat e mia të dobësuara. Mali vetë nuk është edhe shumë i lartë (as 2.100 metra), por i thiktë, trualli është i thërmueshëm dhe shkëmbijtë shpesh të rrezikshëm. U nisëm nga Dhërmiu në të aguar dhe në Vuno u zbritëm kuajve dhe morrëm disa udhërrëfyes dhe ca vajza të bukura që do të mbartin plaçkat. Kur dolëm nga fshati vazhdonte të ishtë ende mugëtirë. Befas e fare papritur, shpërthyen mijëra krisma nga të gjitha dritaret - rrugica e ngushtë nga po kalonim, u ndriçua e u bë dritë nga gjuhët e flakëve që dilnin nga grykat e pushkëve. Një pamje përrallore. Ne i u përgjigjëm këtij deti heroik fishekzjarrësh - përshëndetja e lamtumirës së Vunoit.
Në Shqipëri çdo fshat, çdo shtëpi që e respekton sado pak veten, e pret dhe e përcjell mikun me shkrehje pushkësh dhe sa më i rëndësishëm të jetë ai, aq më shumë fishekë harxhohen.
p.162-163
...Më 27.2.1878 andartë grekë, të udhëhequr nga dy shqiptarë ortodoksë, greko-shqiptari kololonel Pangallos, dhe himarioti major Spiro Milo 53 zbarkuan në Sarandë (Santi Quaranta) dis Butrintit dhe fshatit Lëkurs dhe i pushtuan brigjet. Ata u dëbuan dhe u shpërndanë prej shqiptarëve.
p.307
...Ditët e para në Kuç qenë të bukura e të këndshme. Gajtë kësaj kohe inspektova grupet e ndryshme të vullnetarëve të vendosur në stanet, kullat dhe fashatrat përreth, të cilat ishin sistemuar sipas lidhjeve që kishte çdo prijës i tyre. Buka ishte siguruar; unë kisha urdhëruar të konfiskohej depoja e së dhjetës në Kallarat, atje kishte disa qindra kuintalë grurë dhe misër që duhej t'i dorëzohej qeverisë, djathë delesh dhe mish do të vinte nga të gjithë fshatrat e luginës së epërme të Shushicës, duke ua llogaritur si taksë të bagëtisë për vitin 1912. Në këtë mënyrë mbulohej së paku një pjesë e dëmit që kjo "valë karkalecësh" i kishte shkaktuar banorëve të kësaj zone. Po kështu kisha urdhëruar të silleshin në Kuç, të gjitha "gjërat e mira" që kishte depoja ushtarake e Vlorës. Me to unë armatosa të gjithë luftëtarët, që nuk kishin ende pushkë të vetën, o pse ishin të rinj, o pse ishin të varfër. Pastaj inspektova "trupat"; në Kuç e përreth isha unë me 2100 vullnetarë dhe 500 xhandarë , si krahu i majtë; Në Fterë kisha lënë 4000 burra nën komandën e Namik bej Delvinës si qëndër, dhe 600 të tjerë në qafën e Llogarasë si krahu i djathtë. Pra, përsa kohë grekët do të kënaeshin vetëm me pushtimin e Himarës, gjëndja ishte nën kontroll. Ne i mbanim ata mat në tre drejtime. Por për ti dëbuar që andej natyrisht nuk mundnim: ata mbështeteshin nga deti prej dy kanonierave dhe kishin 1,500 ushtarë të truopave të truopave të rregullta greke dhe 800 vullnetarë, shqiptarë ortodoksë nga zona e Himarës. Nga ana tjetër edhe unë nuk doja kursesi që t'i armiqësoja aq shumë shqiptarët mysylmanë me ata të krishterë, sa të luftonin me njëri tjetrin. Megjithëse këto ishin veçse dëshira të mira, realizimi i të cilave nuk varej gjithmonë vetëm nga unë. Një grup vullnetarësh i vendosur në afërsi të Kuçit, më ftoi të merrja pjesë në një valle luftarake, ku do të këndonte vargjet e tij te bukura edhe një ?bard?. Atje u gjenda përpara një të papriture! Në dallim nga shqiptarët e veriut, banori i jugut dhe i kërcen këngët e veta luftarake, ndërkohë që kori i këndon duke përsëritur shpesh edhe dhjetë herë të njëjtën fjalë derisa të gjënden kadenca dhe ritmi që i shkojnë këngës. I shoqëruar nga shtabi im, unë shkova drejt një lëmi. Ku ishin valltarët dhe përreth tyre dëgjuesit. U këndua dhe u vallëzua një valle e egër dhe mbresëlënëse, por edhe e brishtë dhe e zhdërvjellët. Lord Bajronin dhe shumë udhëtarë të huaj që vizituan Shqipërinë nga fillimi i shekullit 19-të mbetën të habitur nga mania e shqiptarëve të Jugut për të vallëzuar. Dhe me të vërtetë, deri para 50 vjetësh shqiptari i Jugut vallëzonte me zjarr në çdo rast që i paraqitej. Unë dëgjova me vëmendje, por nuk kuptova asnjë fjalë, sepse përsëritjet më ngatërronin keqas. Së fundi poeti erdhi vetë tek unë dhe më tregoi fjalët e këngës. Me formë të këndshme, me qellim të mirë, por me përmbajtje skandaloze! Ishte një himn për personin tim, përshkruante mbrritjen time në Kuç, heroizmat (lavdi Zotit këtu ishte përdorur shumësi) që ne kishim ndërmëd të bënim dhe përfundonte me një dithiramb për mua dhe libelë për grekët. Unë falenderova, i dhurova diçka poetit dhe u largova. Disa ditë më vonë sollën në Kuç gjashtë djem të rinj nga Qeparoi (fshat ortodoks pranë Himarës), të zënë rob në një greminë të Qafë Mbretit. Atat ishin një njësi zbulimi e dërguar aty nga komanda greke, për të hetuar lëvizjet dhe numrin e forcave tona. Ata ishin shqipatrë (nuk flisnin asnjë fjalë greqisht), ndaj edhe unë duhej të bëja kujdes për sot, por edhe për mot. I dërgova atëhere të rrinin te disa njerëz në Vlorë dhe Gjirokastër, të cilët ata vetë më thanë se i kanë miq dhe të njohur. Ndërkaq i shkrova edhe një letër komandantit të trupave greke në Himarë , kolonel Spiro Spiromilos (Milaj), i cili, fare pa u trazuar, i kish dhënë vetes titullin udhëheqës i Himarës (Archegos tis Himaros). Unë e njihja shumë mirë atë vetë dhe farefisin e tij që jetonte ende në Himarë; mund të them, madje, se kisha miqesi me ta. Ne na ndanin vetëm pikpamjet politike dhe këtu ishim kundërshtarë. Andej nacionalistë grekë, të cilët nga fanatizmi fetar dhe prapambetja politike, përpiqeshin me të gjitha mënyrat, ta bashkonin Himarën me Greqinë, këtej një nacionalist shqiptar, por njëherësh edhe ithtar besnik i parimit shtëror osman. Megjitatë, unë kisha respekt për këtë familje; ajo shquhej për karakter, besnikëri ndaj miqve, trimëri dhe qëndrueshmëri. Që letra ime në këto rrethana, nuk mund të kish asnjë ndikim, këtë e dija mirë. Sidoqoftë, unë shkrova se shqiptarët e krishterë apo myslimanë janë vëllezër, përmenda prejardhjen shqiptare të shtëpisë së tij dhe iu luta të mos shkaktonte gjakderdhje midis popullsisë së të njëjtit vënd, se ndryshe ne do të sulmojmë. Natyrisht që nuk morra asnjë përgjigje, dhe në vënd të saj, një repart i fortë kreto-himariot sulmoi Qafën. Ne i zmbrapsëm ata pa ndonjë mundim. Por pas kësaj ndodhie unë nuk mund t?i përmbaja më njerëzit e mi, të cilët e kishin humbur durimin nga shiu i stërgjatur (natën temperaura në çadrën time zbriste në zero), dhe mëngjesin e 26 tetorit, ne sulmuan fshatin Kudhës (Perivol) të pushtuar nga trupat gerke. Në të njëjtën kohë u sulën kundër grekëve edhe të gjitha postat e përparuara të vijës rrethuese nga Fterra deri në Llogara. Sulmi e zuri kundërshtarin në befasi, grekët u tërhoqën nga shpati perëndimor i vargmalit të Çikës dhe ne e morrëm Kudhësin, i cili në çast, u plaçkit dhe pjesërisht u shkatërrua. Por në kishën e fshatit ishin ngujuar 20-30 kretas dhe po bënin qëndresë të fortë. Atëhere unë pashë 15-18 vjeçarët e mi, të cilët sapo i kisha bërë me pushkë, të dalin përpara, dhe të ngjeshur pas mureve, të hidhnin një bidon vajguri pas derës së kishës dhe ti vënë asaj zjarrin. Gjithë aksioni nuk zgjati më shumë se dhjetë minuta dhe tanime ata ishin brënda në kishë, ku zunë robër edhe disa nga kretasit...

EQREM BEJ VLORA , KUJTIME

Vëllimi II 1912- 1925

p. 197
... Më 28 Prill të vitit 1928 në Shqipëri erdhi Komisioni i Kufijve, i paraparë nga Konferenca e Ambasadorëve (mbështetur në Protokollin e Firences).
...Por më 27 Gusht (gjatë një inspektimi rutinë) rrugës nga Janina në Gjirokastër, makina e përfaqësuesit italian, njëkohësisht edhe kryetar i Komisionit, u ndal pranë Zhepës dhe gjeneral Telini, një mjek Ushtarak, adjutanti i gjeneralit, shoferi dhe përkthyesi shqiptar vriten në tokë greke nga një bandë vrasësish. Propaganda greke akuzoi sakaq e në mënyrë qesharake, shqiptarët për këtë vrasje. Por dielli nuk mbulohet me shoshë, thotë një fjalë e urtë shqiptare. Brenda disa ditësh u bënë të njohur emrat e organizatorëve dhe të nxitësve të kësaj vrasjeje. Dhe doli e qartë që grekët e vranë këtë njeri të çiltër dhe fisnik që mbështeste mëtimet e drejta të shqiptarëve, sepse ai nuk dehsi t'u nënshtrohej kërkesave të tyre arrogante. Por kjo vepër gjakatare u kthye më vonë në të mirë të çështjes shqiptare * *Për zbulimin e këtij komploti meritë të madhe pati komandanti i atëhershëm i xhandarmërisë në Gjirokastër, kapiten Koço Muka (nga Vunoi i Himarës). Këtë grekët nuk ia falën atij kurrë dhe kur më 1924 (bashkë me anëtare të tjerë të Partisë ku bënte pjesë ) ai u arratis në Greqi, ata e përndoqën vazhdimisht, e internuan dhe më në fund, e dëbuan fare nga vëndi. P.211-212 (ku flitet për atentatin ndaj Zogut në Parlament më 23 Shkurt 1924).
...Ndaj brofa në këmbë i pëshpërita në vesh peshkopit shakaxhi ?bëfshi qejf? dhe nxitova drejt lozhës së dëgjuesve, ku po rrinte një miku im i partisë, doktor Somonidhi nga Vunoi i Himarës**. E ndihmova atë të kaptonte parmakët e lozhës dhe e çova tek Ahmet Zogu për t?i parë plagët. Zogu në fillim nuk i besoi dhe nuk desshi ta linte këtë të panjohur ta vizitonte, por pastaj, kur unë e sigurova se mjeku është i besueshëm, nuk kundërshtoi më. ** Lidhur me doktor Simonidhin ma ka qejfi të bëj disa vërejtje të cilat pasqyrojnë qartazi se si klasa e mesme e ndryshon karakterin dhe botkuptimin. Dikur shqiptari njihej për besnikërinë dhe botkuptimin e tij, që kishte po të hante, qoftë edhe një copë bukë. Por me sa duket me kalimin e kohës, këto virtute të vjetra, por të bukura, nuk u ruajtën. Doktor Simonidhi, i cili e gjeti rrugën për te Zogu vetëm falë ndërmjetësimit dhe dorëzanimit tim, më vonë, kur me hirin e Zogut, u zgjodh deputet, jo se u bë armik i hapur, por ama një intrigant i vogël kundër meje. Kolegu i tij zgjedhor, Sadik Saska, të cilin unë ia paraqita dhe ia rekomandova nxektësiht Zogut dhe më vonë e parapëlqeva para gjithë agallarëve të Vlorës, u bashkua më 1927 (pasi e kish arritur pozitën që donte) me dr. Simonidhin. Por atij njeriu me padituri të rrallë, në ndryshim nga mjeku, edhe mund t'ja falje këtë sjellje. Thuhej mëtej, se vetë Zogu i nxiste ata, të cilët bejlerë të tjerë ia kishin rekomanduar si besnikë, që t'u kthenin kurrizin mirëbërësve të tyre. Do të doja të mos e besoja këtë, sepse Zogu vetë u mbeti gjithmonë besnik miqve të tij.

EQEREM BEJ VLORA, KUJTIME

[shendelli]

NIKO KAZANZAQIS ASKETIKA ( Rraca )

Britma nuk është e jotja. S'je ti që flet, me gojën tënde flasin paraardhës të panumërt. S'je ti që dëshëron; me zemrën tënde dëshërojnë breza të panumërt paraardhësish me. Të vdekurit e tu nuk dergjen nën dhe. U bënë zogj, pemë, ajër. Ulesh nën hijen e tyre, ushqehesh prej mishit të tyre, frymëmerr frymën e tyre. Bëhen ide e pasione dhe përcaktojne vullnetin e veprimin tënd. Brezat e ardhshëm nuk lëvrijnë brënda kohës së përcaktuar, larg prej teje. Jetojnë, veprojnë dhe dëshërojnë brënda veshkave dhe zemrës sate. Detyra jote e parë, duke zgjeruar unin tënd, është që në këtë çast kohërrufeshëm në të cilin çapitesh mbi tokë, të arrish të përjetosh udhëtimin e paperëndueshëm të vehtes tënde, atë të dukshmin si dhe atë të padukshmin. Nuk je nje; je nje trup ushtrie Për një çast në diell dritësohet një prej fytyrave të tua. E menjëherë shuhet dhe një tjetër ndizet, më e re se ty, pas teje. Rraca jote është trupi i madh, i kaluari, i tashmi dhe i ardhshmi. Ti je një shprehje çastpakët, ajo është fytyra.Ti je skeleti, ajo është mishi. Nuk je i lirë. Mijra duar të paduskshme shtërngojnë duart e tua dhe i lëvizin. Një stërgjysh shkumbëzon në gojën tënde kur inatosesh; një parardhës shpellbanues rënkonkur dashuron; kur fle, hapen varret brënda kujtesës tënde dhe kryet e tua mbushen plot vampirë dhe kope-kope mblidhen fantazmat e të vdekurve e të thithin gjakun që të ringjallen. "Mos vdis, që të mos vdesim!", thërrasin të vdekurit brënda teje. "Nuk arritëm ti gëzonim grate që adhuruam; flesh ti me to! Nuk arritëm ti bënim vepra idetë tona; ktheji ti në vepra! Nuk arritëm ta kapim e ta ulim në tokë fytyrën e shpresës sonë; ule ti në tokë! Përfundoje veprën tonë! Përfundoje veprën tonë! Ditë natë hyjmë e dalim në kurmin tënd dhe thërrasim. Jo, nuk ikëm, nuk u çtrupëzuam prej trupit tënd, nuk zbritëm nën tokë. Vazhdojmë betejën brënda mushkërive të tua. Çlirona!" S'mjafton të degjosh ushtimën e pasardhësve vetëm brënda teje. S'mjafton vetëm t'i ndjesh se si luftojnë përballë pragut të mëndjes tënde. Të gjithë vërshojnë që të mbërthehen tek truri yt i ngrohtë, të ngjiten sërisht në dritën e ditës. Por ti të seleksionosh. Cili prej paraardhësve duhet rroposur pas ferrit të gjakut tënd dhe cili të ngjite të përpjetën drejt dritës dhe dheut. Mos i mëshiro! Ulu symprehtë në guvën e zemrës tënde dhe seleksiono. Ky skelet, të thuash, është i pështirë, i errët, si kafshë - të shporret! Ky është i heshtur dhe i flakëruar, më i gjallë se sa mua - krejt gjakun tim le ta pijë! Hidh drite mbi gjakun e errët të paraardhësve të tu, lidhi britmat e tyre në fjalë, kthjelloje vullnetin e tyre, zgjeroje ballin e tyre të ngushtë e të egër - kjo është detyra jote e dytë. Sepse s'je vetëm skllav. Sapo linde, një mundësi e re lindi bashkë me ty, një hov i ri trazon zemrën madhore të errët të sojit tënd. Sjell, do a s'do, nje ritëm të ri, një dëshirë të re, nje ide të re, nje trishtim te ri. Do s'do pasuron trupin tënd atëror. Në ç'drejtim do të nisesh? Si do ta përballosh jetën dhe vdekjen, virtytin dhe frikën? I tërë brezi strehohet në krahërorin tënd dhe pyet e pret me ankth. Ke përgjegjësi. Nuk qeveris vetëm e vetëm ekzistencën tënde të vockël e të parëndësishme. Je një fushë zarash ku për një çast luhet fati i sojit tënd. Çdo veprimi i yt pasqyrohet në mijra fate. Ndërsa ecën në një çast, hap, krijon shtratin ku do të hyjë e do të udhëtojë lumi i pasardhësve. Kur frikesh, frika degëzohet tek breza të pafund dhe telendis pafundësi shpirtërash para dhe pas teje. Kur hov në nje veprim trimëror, rraca jote e tërë, hov e burrerohet. " Nuk jam një! Nuk jam një!" Kjo ëndërr në çdo çast do të të përvëlojë. Nuk je një kurm çastpakët i padobi; prapa maskës sate të dheshme të përkohëshme, përgjon një fytyrë mijëjeçare. Pasionet dhe idete e tua janë më të vjetra sesa zemra dhe truri yt. Trupi yt, ai i padukshmi, janë parardhësit e e vdekur dhe pasardhësit ata të palindurit. Trupi yt, ai i dukshmi, janë burrat, gratë dhe fëmijët e rracës sate që jetojne tani. Prej ferrit të unit të tij shpëton vetëm e vetëm ai që ndjen urinë kur një fëmijë i rracës së tij nuk ka të hajë dhe hov i gjithëhareshëm kur një burrë a një grua të sojit të vet puthen. Të gjitha këto janë organe të trupit tënd të dukshëm. Ndjen dhembje dhe gëzohesh i derdhur deri në fundet e Tokës brënda mijra kurmeve gjaknjëjtë. Ashtu siç lufton për trupin tënd të vogel, lufto edhe për të madhin. Lufto që të gjithë këto trupa të tu të bëhen të aftë, të fortë, plot dëshirë. Të dritësohet mëndja e tyre, të rrahë zemra e tyre e zjarrtë, e patrëmbur, e patrazuar. Si mund të jesh i fortë, i ndricuar i patrembur, nëse këto virtyte nuk pershkojnë si tallaze krejt trupin tënd të madh? Një prej rracës sate të humbasë, të tërheq me vehte në gjëmën e vet. Një pjesë e trupit dhe e mëndjes tënde kalbet. Ta përjetosh thellë, jo si ide, por si mish dhe gjak këtë njëjtësim. Je një gjeth ne degën madhore të rracës. Të ndjesh dheun të ngjitet prej rrënjëve të errta dhe të shpërbëhet në degët e gjethet. Cili është qëllimi yt? Të luftosh që të të mbërthehesh fort tek dega dhe qoftë si gjethe, qoftë si lule, qoftë si frut të lëvrijë brënda teje, të ripërtrihet dhe të frymemarrë e gjithë pema. Detyra jote, duke kryer shërbimin tënd luftarak brënda rracës, është të ndjesh brenda teje të gjithë paraardhësit. E dyta - t'i japish dritë vrullit të tyre dhe të vazhdosh veprën e tyre. Dhe detyra jote e tretë, ti dorëzosh tët biri urdherim madhor që të të tejkalojë. Ankth brenda teje. Dikush lufton që të arratiset, të shqyhet prej mishit tënd, të shpëtojë prej teje. Një farë në veshkat e tua, një farë në trurin tënd s'do të rrijë më me ty. Nuk e nxë më shpretka jote, lufton për lirinë e tij. " At', nuk më nxe zemra jote, dua ta mposht, të kaloj! Trupin tënd urrej, turpërohem që jam i ngjitur me ty, do te iki! U katandisa kal i plogët, këmbët e tua s'e ndjekin ritmin e zemrës sime. Ngutem. Do të ec më këmbë, do të shaloj tjetër trup dhe do të të braktis në rrugë!" Dhe ti, Ati, gëzohesh duke dëgjuar zërin përçmues të birit tënd. 'Gjithçka, gjithçka për tim bir!". thërret ti. "Unë jam një hiç. Unë jam majmuni, ai është njeriu. Unë jam njeriu, ai biri i njeriut!" Një forcë brënda teje, më e epërt se sa ti, kalon tejpërtej duke e mposhtur trupin tënd dhe thërret: " Luaje të tashmen dhe të sigurtën, luaje për të ardhshmen e të pasigurtën. Mos ruaj asgjë për më vonë. Më pëlqen rreziku, mund të zhdukemi, mund të shpëtojmë. Mos pyet! Çdo çast mbështetë në dyert e rrezikut botën krejt! Unë fara e të palindurit ende, ha mushkëritë e rracës sate dhe thërras!" Botuar në gazetën e emigrantëve shqiptare Në Greqi, "EGNATIA", Nr.11, Korrik 1994

Përkthyer nga origjinali: G. Kapllani

[shendelli]

Fragmente nga libri " Historia e Albanollogjisë"

Prof. dr. Jup Kastrati botuar në Tiranë, 2001

"Libra për një shoqëri të hapur"

Profesor Jup Kastrati, siç pohohet edhe nga titulli i librit merr nën shqyrtim historinë e shkencës së Albanollogjisë. Gjatë trajtimit të librit ai shqyrton edhe autorë të cilët ose kanë një lidhje me Himarën ose janë me origjinë nga Himara. Kështu ai trajton më në gjerësi Nilo Katalanon, si autor i një " Fjalori Italisht-shqip dhe Shqip-Italisht " si dhe një "Sprovë gramatikale të gjuhës shqipe"; Ëngjëll Mashin i cili përmënd Himarën dhe Kaonët; Mikel Skutarin i cili përmëndet se ka nënën nga Himara. Veç kësaj ai analizon edhe disa udhëtarë të huaj që kanë vizituar Shqipërinë apo kanë shkruar për të - Strabonin, majorin Lik, Henri Holland-in-duke bërë një shënim të veçantë për Pano Bixhilin ( cilësuar si Vercilli), si dhe studjuesin gjerman Hahn. 1. Nilo Katalano (Nilo Catalano) Nilo ka lindur më 1637 në Terra di Massa, Siqili. (ose në Castagni apo Catanea). Në 16 Mars 1659 në moshën 22 vjeçare vishet murg i urdhërit të bazilianëve. Nuk dihet me saktësi, por para vitit 1682 dërgohet në manastirin bazilian të Mezoiuzos, (shqip Munxifs) ku filloi të praktikojë shqipen dhe mëson greqishten. Më pas në 1682, Propaganda Fide e dërgon në Korsikë, ku qëndron tre vjet, ndonëse me shëndet të ligur.Kthehet në Munxifs rreth viteve 1687-1693. I ishte vënë studimit të gjuhës shqipe dhe përdorte alfabetin e Veriut, atë të përdorur nga Budi edhe me ndonjë gërmë cirilike. Në 1692 ai pyetet nga gjenerali i urdhërit të bazilianëve Pitero Meniti " në se nuk e kish më dëshirën për të shkuar në vëndet e Lindjes. Përgjigjet në 02 Gusht 1692 se " do të ish gjithmonë gati". Katalanoja kish stjudjuar vite për shqipen- kish rënë në kontakt me librat e Budit dhe të Bardhit, si dhe ka mundësi të Bogdanit. Ka shumë mundësi të kish dëgjuar për misionet e françeskanëve në Veri të Shqipërisë si dhe të bazilianëve në Jug të Shqipërisë. Po ashtu mund të kish dëgjuar se në Himarë në 1637, ishte vënë në gjuhën shqip një katekizëm i vogël katolik, i cili nuk pa dot dritën e botimit pasi një vit më parë në Romë ish botuar punimi i Budit. Ky katekizëm ish bërë me inisiativën e Neofit Rudino-it dhe me ndihmën e ndihmësit të tij Dhimitrit nga Dhërmiut, i cilësuar me mbiemrin Gjileku. Më 04 Janar 1693 Nilo Katalanoja dorëzohet kryepeshkop i Durrësit, në kolegjin e Propagandës Fide në Romë nga kryepeshkopi i Ohrit, baziliani Onufër Konstandini. Në 13 shkurt 1693, së bashku me një murg arbëresh, Filothe Zassin, dhe një italian nga Friuli, Lorenzo Mariotti, takohen në Napoli. Në 10 Maj 1693, pasi u vonuan për shkak të motit të keq, ata arritën në Himarë, duke kaluar nga Korfuzi. Katalanoja i pëlqeu që ta kalonte verën në Dhërmi " vënd i shëndetshëm dhe plot ujra" (sipas Zasit). Po sipas tij, ardhja e misionarëve u prit mirë pas një mungesë prej 23 vjetësh të një misioni ( i pari i hapur nga Neofit Rodino-i). Misionarët filluan punën e tyre duke predikuar nëpër fshatrat e Bregdetit si dhe të Labërisë - përfshirë Dukatin, Tërbaçin, Kuçin, Zhulatin. Nilo thekson se në tërë fshatrat predikimi bëhej shqip me përjashtim të tre fshatrave- Himarë, Dhërmi dhe Palasë- në të cilat flitej greqisht. Puna e misionarëve filloi me hapjen e shkollës në Dhërmi, fshat, që sipas tyre, qe me 1850 shtëpi (??? KVJ). Shkolla kish 80 nxënës - gjë që për kohën qe tepër e madhe. Të djelave fëmijëve u mësohej edhe katekizmi. Vinin nxënës edhe nga fshatra rreth e qark - si Dukati dhe Tërbaçi, bile është raportuar se vinin edhe nga Vithkuqi - afro rreth 5 ditë udhë larg. Nxënësve u mësohej shkrimi dhe leximi në greqisht dhe arithmetika, padyshim me tepër interes për njerëzit e zonës që të mbanin hesapet e tyre. Më vonë Kastrati argumenton se në shkollë mësohej vetëm në gjuhën shqipe, ku përdorej edhe ?Gramatika? e bërë nga Katalanoja. Nilo predikonte edhe në shqip, në Vuno ( me 660 frymë) edhe në Pilur (500 frymë). Në Vuno Katanoja sëmurët për vdekje dhe megjithë përpjekjet për ta çuar me anije përmes Porto Palermos në Korfuz, vdiq në duart e Zasit. U detyruan ta kthenin në Dhërmi dhe më 04 Qershor 1694 ta varrosnin. Më 16 Qershor 1694 " priftëria dhe pleqësia e Himarës" , i drejtohen Propaganda Fides. Ndër të tjera ata shkruajnë se Katalanoja " u sëmur në vëndin e quajtur Vuno më 17 të muajit të kaluar dhe më 03 të këtij muaji, me mësuesin dhe murgun tjetër, duke u nisur shpejt për të vajtur dhe mjekuar në Korfuz, me të kaluar Porto Palermon, ai vdiq. E kemi varrosur në kishën e Shën Thanasit, brënda Sancta Sanctorum. Dhe sipas rregullit e zakonit, kemi bërë shpenzime në Coliba
( përshpirtje).. d.m.th. grurë të zier, verë dhe grurë që u nda, dhe lëmosha të tjera, sipas zakonit të vëndit ashtu siç i përkiste një bariu të tillë, i cili po të kish jetuar, do të na ndriçonte dhe drejtonte të gjithëve". Letra datohet nga Dhërmiu. Ndërmjet atyre që e kanë nënshkruar janë protonoteri apostolik " papa Zaharia nga Himara - me llagapin " Dhimuco (italisht Dimuzzo)? i cili qe edhe mbrojtës i misionarëve; Dhimitri Protopapa i Dhërmiut; Kristofor Nina nga paria e vëndit - kavalier i dekoruar nga papa dhe kolonel i Venedikut - nga Dhërmiu. Ky dokument ruhet në Arkivin e Propagandës dhe është botuar nga Nilo Borgia. Në shpjegimet e mëvonshme, Jup Kastrati shpjegon se Himara qe një krahinë që i ka rezistuar pushtimit turk. Aty kanë gjetur strehë shumë shqiptarë që nuk nuk duruan zgjedhën e turkut dhe që për mungesë të mjeteve të jetesës detyroheshin që të shpërnguleshin për në Itali. Himara ka patur një lidhje që në kohën e Gjon Kastriotit me mbretërinë e Napolit. Kastrati nënvizon se himariotët ishin si të pushkës dhe të penës. Relacionet e murgëve bazilianë jain informacion të madh për këtë lidhje, e cila ishte politike më tepër se fetare. Himara, ngelur një nga vëndet e papushtuara nga turqit, kërkonte lidhje dhe ndihme nga Perëndimi, e veçanërisht nga Papa i Romës. Krerët e Himarës i kërkonin mbretit të Napolit, Papës ë Romës, Spanjës, Polonisë, Rusisë ndihma materiale. Në këtë kuadër, Papa dërgoi në Himarë misionarë bazilianë - të cilët në kishën katolike qenë më afër ritit grek ortodoks. Kastrati përmënd si të parin e këtyre misionarëve Neofit Rodino-in i cili ndejti në Himarë nga viti 1630 deri në 1642. Këtu Kastrati i lë vënd shkrimit të Dhimitër Shuteriqit, botuar në gazetën "Mësuesi" datë 23 qershor dhe 5 korrik 1963. Pas Neofit Rodino-it në shkollë punoi Konstatndin Onofrio, i cili dërgoi në Palasë doktor Krisafidën për të çelur shkollën shqipe në shtëpinë e kapedan Lekës. Në Dhërmi Onofrio kish mbrojtjen e Kavalier Nina-s. Stanislao citon në relacionin e tij për shkollën e Dhërmiut " Këtu u themelua një shkollë e vërtetë nga Konstantin Onofrio. Dhe kj shkollë ka dhënë frutet e saj të para". Më pas në Dhërmi arriti de Kamilis Xhovani. Në një letër të dërguar ai shkruan si më poshtë " Himariotët ( për ti dalluar nga dhërmiotët KVJ) më kanë shkruar lutje - e me shumë kërcënime- që të shkoj tek ata për të dhën mësime në shkollë, por unë do të qëndroj këtu në Dhërmi". Sidoqoftë ai dha mësim edhe në Himarë. Duke qenë se qe mësues i mirë, Kamilis kish shumë nxënës që vinin edhe Saranda, Lukova, Nivica, Piqerasi, Shën Vasili. Lëkurësi, Kudhësi etj. Edhe Stanislao ka dhënë mësime, por në këtë kohë kontradiktat me kishën ortodokse, që kishin filluar edhe me Kamilis, u ashpërsuan.
2. Engjëll Mashi (faqe 552) Jup Kastrati shtjellon edhe pikpamjet e Engjëll Mashit. Dukë u mbështetur në historianët antikë, si Plini, Straboni, Livi, ai thotë " Shkodra, Ulqini, Dibra, Korona, Durrësi, Dhërmiu dhe të tjera që vijojnë, edhe sot e tutje, të flasin shqipe".
3. Mikel Skutari ( faqe 569) "Katundi i tij i lindjes, Shën Konstanini Arbëresh, u themelua prej shqiptarëve të mërguar që u shpërngulën në vitin 1478 nga Shkodra dhe nga Kruja. Mikle Skutari lindi më 7 Tetor 1762. I ati i tij, Konstandini, ishte me prejardhje nga Shkodra, kurse e ëma, Helena Paçe, ishte me zanafillë nga Himara. Ajo rridhte nga familja e helenistit dhe e folkloristit të shquar shqiptar, Tomazo Paçe". Mikel Skutari ka botuar më 1825 librin " Të dhëna historike mbi origjinën dhe vendosjen e Arbëreshëve në Mbretërinë e Siçilive, mbi naturën gjuhën dhe ritet e tyre". Ai është nga të parët që pohon lidhjen e shqipes me ilirishten.

[shendelli]

Fragmente nga libri "Krishtërimi në Shqipëri" Imzot Zef Mirdita

mzot Zef Mirdita në librin "Krishtërimi në Shqipëri" (botuar në Prishtinë në vitin 1998) përmend në faqen 184 se pas luftës së parë(1768 -1774) dhe pas luftës së dytë(1787-1891) ruso-turke. Kur himariotët ngritën krye, fillon islamizimi i dhunshëm i tyre. Më pas ai vazhdon duke përshkruar edhe masakrën e bërë "ditën e Të Shtunës së Madhe, në vigjilien e Pashkëve të vitit 1798, gjatë liturgjisë së kësaj Nate të Madhe, i masakron banorët e fshatrave Shën Vasil dhe Nivic Bubar; kurse pjesën tjetër si robër, i dërgon në Artë".

Në pjesën "Roli i Rendeve dhe i klerit Dioqezan në Zhvillimin e Arsimit, Shkencës dhe Kulturës Shqiptare", ai nuk trajton fare Himarën tek Bazilianët. Ndërkaq përmëndet fjalori i
Nilo Catalonos nga Massina(1637-1694), i zotëruar prej Giuseppe Schiros "Vocabolario albanese-italiano e italo-albanese në gegnishte(citohet Namik Resuli - Kontributi i misionarëve italainë në zhvillimin e kulturës shqiptare - p. Zef Valentini, në Shejzat - Le pleiadi XIV/10-12/1970, fp.316.

Por Himara përmëndet gjatë trajtimit të Benediktinëve "derisa në Himarë dominonin kryesisht murgjit ortodoksë të rregullit bazilian, por edhe të ritit oriental katolik" (duke cituar Farlati) Illyricum Sacrum VII fq. 383,436 Fulvio Cordignano, Antichi monasteri benedettini e loro benemerenze in Albania, në CC vol.II fq.412.

Në faqen 321 të librit ai citon "Në 1585 bëhen përpjekjet që në Apuli (Bari ose Lecce) të hapet Collegio albanese e më vonë në vitin 1630 hapet kolegji i bazilianëve. Kah çereku i fundit i shekullit XVII hapen dy shkolla në Himarë-në Dermë dhe në Vunë Paljas, ku mësonin priftërinjtë Nefit Rodini(1632-1642) Konstandin Onufri. Njëri e ka hapur në vitin 1669 misionari d. Djon Camillis, rregulltar i rendit bazilian të ritit greko katolik. Megjithatë kjo shkollë u mbyll me dhunë, pas mallkimit dhe ekskomunikimit të peshkopit vëndas ortodoks. U rihap në 1680 nën mbrojtjen e Kongregatës de Propaganda Fide nga Roma..."

[shendelli]

3. Virgjili "Eneida" Përktheu Henrik Lacaj, Shtëpia Botuese "BUZUKU" Viti 2000 f. 109.

Vargu 470

"...na ikin sysh krejt malet e feakëve
Kalojmë në fund brigjeve të Epirit
Dhe hyjmë pastaj në portin e Kaonisë
Dhe jemi pranë qytetit të lartë Butrint..."

...Me vdekjen e Neoptolemit, pra një pjesë e mbretërisë kaloi nën zotërimin e Helenit që bash prej emrit të Kaon Trojanit vargu 535 i quajti Kaoni këto krahina dhe ndërtoi mbi këto lartësira Pergam të ri, tjetër qytëzë iliake...

Vargu 807 "

...Edhe i biem detit aty prane Keraunies
Nga fare lehtë kalohet në Itali,
Se rruga është shumë e shkurtër