Kur Ulqini ishte Shqipni 1941-1944

[Dulcigno]

shkruan : Sami Flamuri

Në shkrimin që vijon, do të përpiqemi të trajtojmë një periudhë kohore, e cila për gati 50 vite mbeti një tabu ndër shqiptarët e Malit të Zi dhe më gjerë. Kjo periudhë lidhet me pushtimin e tokave shqiptare nga Italia fashiste, gjatë viteve 1941-1944.
Është ende e pabesueshme që historianët tanë vazhdojnë ta trajtojnë kohën kur trevat shqiptare iu bashkuan Regjencës Shqiptare me një këndvështrim pseudo-komunist. Ky narrativ na është imponuar nga qarqet malazeze të asaj kohe dhe bie ndesh me bindjet dhe aspiratat themelore të shqiptarëve.
Shqiptarët jashtë kufijve etnikë të Shqipërisë nuk e mbështetën fashizmin italian si ideologji. Përkundrazi, ata e panë këtë situatë si një mundësi historike për bashkimin kombëtar dhe për atë që njihej si “tokat e liruara.” Ishte hera e parë që shqiptarët jashtë Shqipërisë Londineze (e përcaktuar në 29 korrik 1913) patën një mundësi për të qenë pjesë e shtetit amë.
Bashkimi kombëtar nuk solli vetëm gëzim, por ndikoi drejtpërdrejt në zhvillimin e arsimit. Hapja e shkollave shqipe, falë vizionit të largpamës të ministrit të Arsimit, Ernest Koliqi (1903-1975), ishte një moment historik. Me mbështetjen e At Gjergj Fishtës, Koliqi mori postin e ministrit në prill të vitit 1939 në qeverinë e Shefqet Vërlacit. Për herë të parë, shqiptarët në trojet e tyre historike u ndjenë të bashkuar në një entitet kombëtar.
Në vitin 1941, Jahja Domnori mori një shkresë nga Ministria e Arsimit, duke u emëruar drejtor shkolle në Ulqin. Ky ishte një vit historik, sepse Koliqi emëroi rreth 400 mësues për trevat shqiptare, për të shërbyer në “tokat e liruara.” Në atë kohë, Ulqinin e mori në dorëzim Beqir Gjylbegu, i cili kishte përgjegjësinë për shtatë shkolla të rrethit. Kontingjenti i mësuesve erdhi nga Shkodra, sepse duheshin kuadro të përgatitura. Në Ulqin u hap Shkolla Fillore “Skënderbeu,” e cila funksionoi nga viti 1941 deri në vitin 1945.
Vlen të kujtojmë fjalimin historik të Jahja Domnorit gjatë hapjes së shkollës:
“Zotërinj të nderuar dhe vëllezër ulqinakë,
Sot, ëndrra juaj shumëvjeçare po bëhet realitet. Gjuha shqipe, që ju e keni ruajtur si prushin në gji, tani po merr vendin e saj në shkollat tona. Një popull që ruan gjuhën e vet, ruan edhe identitetin e tij. Por kjo gjuhë ka nevojë për punë, dhe këtë punë e bën shkolla.”
Në vazhdim të këtij shkrimi nuk do të bëjmë apologji për fashizmin italian, sepse ashtu si komunizmi i imponuar nga bolshevikët sovjetikë, fashizmi ishte një sistem i huaj për shqiptarët. Megjithatë, duhet theksuar se hapja e shkollave shqipe dhe ngritja e ndërgjegjes kombëtare ishin zhvillime të paprecedenta në ato vite.
Komunizmi që pasoi pas Luftës së Dytë Botërore u tregua edhe më brutal. Propaganda komuniste në Shqipëri dhe ish-Jugosllavi përdori gjithë arsenalin e saj për të stigmatizuar periudhën e bashkimit kombëtar si një kohë tradhtie dhe kolaboracionizmi. Dhuna sistematike dhe burgosjet shkatërruan individë të spikatur të kohës, si Cafo Beg-Alibegaj, Abaz Kupi dhe Prek Cali në Shqipëri, apo figura të tjera nga trevat shqiptare në Mal të Zi.
Vrasjet dhe persekutimet e figurave kombëtare si Hafiz Hasan Llunji, Dom Nikollë Tusha, Rafo Gorana, Hodo Alibegu, Memin Resulbegu, Vasë Filip Mirdita, Merush Halil Omeri dhe të tjerë, krijuan një gjendje frike që vazhdon të ndjehet edhe sot. Për shumë prej tyre, ende nuk dihet vendndodhja e varreve.
Propaganda komuniste përdori edhe kinematografinë për të demonizuar çdo figurë që përfaqësonte nacionalizmin shqiptar, duke i paraqitur ata si tradhtarë apo bashkëpunëtorë të fashizmit. Në të vërtetë, shumë prej tyre ishin patriotë të vërtetë që luftonin për idealin e një Shqipërie të lirë dhe të bashkuar.
Lufta Nacional-Çlirimtare u kthye në një luftë civile, ku shqiptarët luftonin kundër njëri-tjetrit për pushtetin. Kjo periudhë mbetet një njollë e zezë në historinë tonë, ku nacionalizmi u shtyp brutalisht dhe vendi ra nën një diktaturë komuniste që synonte shkombëtarizimin.
Nga pikëpamja historike, është e rëndësishme të kuptojmë se aneksimi i trojeve shqiptare nga Mali i Zi në periudhën 1878-1912 nuk ishte një akt çlirimi, por një përpjekje për zgjerim territorial. Përkundrazi, periudha 1941-1944, ndonëse nën pushtim të huaj, ishte për shqiptarët një mundësi për të rikthyer identitetin dhe dinjitetin kombëtar.
Në përfundim, duhet ta shohim këtë periudhë si një dëshmi të aspiratës shekullore të shqiptarëve për bashkim dhe liri, një aspiratë që nuk mund të fshihet nga propaganda e asnjë sistemi shtypës.Në përputhje me planet për ndarjen e Jugosllavisë, të paraqitura në Konferencën e Vjenës më 21 dhe 22 prill 1941, pas marrëveshjes së Fuqive të Boshtit të nënshkruar nga ministrat Galeazzo Ciano dhe Joachim von Ribbentrop, Mali i Zi duhej t’i bashkëngjitej Italisë, ashtu si Shqipëria në vitin 1939, duke përfshirë një union tarifor dhe një monedhë të përbashkët. Gjermania, aleati më i fuqishëm, i lejoi Italisë të merrte situatën nën kontroll, por plani fashist për Malin e Zi përmbante tashmë farën e një kryengritjeje që do të shpërthente në korrik 1941.
Kjo kryengritje hapi një front të ri për Italinë, duke sjellë ndryshime kufitare dhe copëtim të njësive të mëparshme shtetërore-administrative.
Në këtë kontekst, para mbledhjes së Vjenës, Ciano mori kërkesa nga Francesco Jacomoni, mëkëmbësi i Shqipërisë, i cili tentoi ta ndikonte atë. Më 19 prill, ministrit iu dërgua një telegram:
“Këshilli i Ministrave, i cili u mblodh sot, më kërkoi që, në cilësinë e ndërmjetësit, t’i përcjell Ekselencës tuaj dëshirën e tyre që programi i kërkesave maksimale shqiptare të merret parasysh gjatë vendimeve për riorganizimin territorial të Gadishullit Ballkanik. Këshilli shpreson për mbështetjen tuaj të plotë dhe është i gatshëm të dërgojë ekspertë dhe të ofrojë shpjegime të nevojshme për të vërtetuar bazueshmërinë e pretendimeve për territore që janë të shtrenjta për të gjithë shqiptarët.”
Më 20 prill mbërriti një letër më e detajuar që përmendte çështjen e Malit të Zi:
“Është e nevojshme të përmendet dokumentacioni për të drejtat historike mbi Plavën dhe Gucinë, të cilat iu dhanë Malit të Zi në Kongresin e Berlinit, por popullata shqiptare u rebelua dhe pengoi Malin e Zi t’i pushtonte ato. Pas dy vitesh konflikte, fuqitë e mëdha ndërhynë dhe anuluan vendimin për Plavën dhe Gucinë, duke i dhënë Malit të Zi Ulqinin si shkëmbim.”
Ciano, më shumë i shqetësuar për politikën e fuqisë së aleatit gjerman sesa për kufijtë, më 24 prill shkroi në ditarin e tij:
“Në Vjenë na thanë që kemi duart e lira. Por sa të sinqertë janë ata?”
Dyshimet e Cianos reflektonin përpjekjet e Musolinit për të nënshkruar paqe me kushte që do t’i mundësonin krijimin e një zone interesi të pavarur nga Gjermania naziste, duke ndjekur ambiciet e tij perandorake.
Ndërhyrja italiane nga Tirana pati pasoja jo vetëm në politikën fashiste, por edhe në Malin e Zi, ku popullsia u nda në kolaboracionistë dhe kundërshtarë të okupimit.
Në këtë periudhë, më 6 prill 1941, pas sulmit ndaj Jugosllavisë, në Shqipëri u formua Komiteti për Çlirimin e Malit të Zi, nën drejtimin e Luka Raçkoviqit, ish-oficer i ushtrisë malazeze. Komiteti përfshinte disa kundërshtarë të dinastisë serbe, të cilët kërkonin bashkimin e Malit të Zi me Shqipërinë, duke ruajtur autonominë, ndërsa bregdeti do t’i kalonte Italisë.
Komiteti shprehu qëndrimet e tij përmes një mesazhi dërguar mëkëmbësit të Shqipërisë, Jacomoni, më 15 prill:
“Ne, patriotët malazezë që jetojmë në Shqipëri për t’i shpëtuar autoriteteve jugosllave, kemi nderin t’ju informojmë se sot, në këtë pranverë fitimtare të Fuqive Qendrore, kemi formuar në Tiranë Komitetin për Çlirimin e Malit të Zi.”
(Vijon)