Andrea Llukani: Krishtërimi në Shqipëri

[Albo]

PËRPJEKJET PËR BASHKIMIN E KISHAVE

Në vitin 1950 komuniteti shqiptaro-amerikan përjetoi përsëri një krizë përçarjeje. Ky konflikt kishtar mori përmasa politike dhe u përqendrua në zëvendësimin e Fan Nolit me një episkop tjetër. Gjithashtu edhe dy episkopët e larguar nga Shqipëria Pandeileimon Kotoko dhe Evlogjio Kurilla intensifikuan sulmet kundër Nolit, i cili mbante lidhje me sinodin antikanonik të Paisi Vodicës. I gjendur përpara një presioni të tillë, Noli kërkoi ndihmën e K.O.A.Sh-it, nëpërmjet përfaqësuesve të Shqipërisë në Sh.B.A: “Tani që jo vetëm po plakem shumë, por ka filluar një luftë e vërtetë nga Patriarkana e Stambollit kundër meje dhe kundër kishës këtu. Kësaj të keqeje duhet t’i dalim përpara. Prandaj dua që Sinodi i Shenjtë i K.O.A.Sh-it të pranojë dhe të njohë kishën e këtushme si degë të saj për të gjitha efektet”.



Në Kongresin e tretë të K.O.A.Sh-it u vendos bashkimi me Kishën Ortodokse të Shteteve të Bashkuara të Amerikës që udhëhiqej nga Imzot Theofani. Më 10 shkurt 1950 Kongresi III i K.O.A.Sh-it i dërgonte një telegram Fan Nolit në Boston në të cilin thuhej: “Të gjithë delegatët e Kongresit të tretë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, të mbledhur në Tiranë në një atmosferë lirije të plotë dhe bashkimi mendimesh dhe zemrash për të rahur problemet e saj aktuale dhe për t‘i dhënë kësaj një statut me parime të përshtatshme për një kishë ortodokse të vërtetë dhe një udhëheqje të denjë për të praktikuar këto parime të përshtatshme për një kishë ortodokse të vërtetë, përshëndesim në personin tuan inisjatorin dhe thelluesin e kishës së parë kombëtare. Duke ju lutur që këto përshëndetje t‘ua transmetoni gjithë komuniteteve të shqiptarëve ortodoksë vëllezër që bëjnë pjesë në juridiksionin tuaj episkopal, ju bëjmë njëkohësisht të ditur se ky kongres shprehu unanimisht dëshirën e tij të zjarrtë që komunitetet në fjalë të bashkuar nën uudhëheqjen tuaj peshkopale të inkuadrohen dhe të bëjnë pjesë në gjirin e kishës mëmë të Shqipërisë, ashtu siç kanë shfaqur vullnetin shumë prej tyre, por që udhëheqja e deridjeshme e kishës sonë, armike e bashkimit tonë kishtar dhe kombëtar, ka mbajtur një qëndrim negativ në këtë drejtim. Në komformitet me sa më sipër, Kongresi ngarkon unanimisht Kryesinë e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë për veprime të mëtejshme në këtë drejtim, së cilës kini mirësinë ti njoftoni pikëpamjen tuaj”. Vendimet e Kongresit u përshëndetën nga Imzot Theofani, i cili në atë kohë ishte Mitropolit i Dioqezës Shqiptare të Amerikës. Në telegramin që i dërgonte Kishës Ortodokse të Shqipërisë me këtë rast ai është shprehur: “Jemi shumë të kënaqur nga vendimi i favorshëm që mori Kongresi III Ortodoks i Shqipërisë në lidhje me kërkesën e dioqezës sonë për t’u vënë nën juridiksionin e Kishës Mëmë. Presim me lutje ratifikimin e Sinodit të Shenjtë”.(46)

Në nenin IX të statutit të K.O.A.Sh-it sanksionohet organizimi i diasporës në episkopata në varësinë e Tiranës. “Me vendim të Këshillit Mikst mund të krijohen episkopata për shqiptarët ortodoksë jashtë shtetit, të varura nga Kisha Shqiptare mëmë”. Por për fat të keq autoritetet komuniste nuk e lejuan këtë bashkim të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë me atë të diasporës shqiptare të Amerikës. Për këtë qëndrim negativ ndikuan disa faktorë: 1-acarimi i marrëdhënieve të qeverisë shqiptare me atë të SHBA, 2-presioni i lëvizjes antikomuniste në SHBA, 3- reagimi i Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës. Në atë kohë Patrik Ekumenik ishte Atenagora, i cili qe me origjinë shqiptare. Ky i fundit në dhjetor 1950 dërgoi në Boston, Marko Lipen si ndihmëspeshkop i kryepeshkopit grek dhe peshkop për kishat shqiptare të Amerikës.47 Peshkopi i Leflës, Marko Lipe fillimisht gjeti strehë në kishën e Shën Joanit dhe më vonë mori edhe kishën e Trinisë së Shenjtë. Pasi zotëroi dy kisha shqiptare të SHBA, më 31 dhjetor 1950 Marko Lipe u zyrtarizua si peshkop i peshkopatës së re. Këto kisha u shkëputën nga juridiksioni i Nolit dhe kërkuan të kishin varësi nga kisha greke. Në atë kohë u krijua Sinodi i Episkopëve Kanonikë Ortodoksë të Amerikës (SCOBA). Ky sinod njohu Marko Lipen si episkop kanonik duke mos e përfshirë Nolin. Kjo ishte brenga më e madhe e Nolit. Por çudia më e madhe për Nolin ishte që në krye të SCOBA-s u zgjodh greku Jakovos Kukuzis, të cilin Noli e konsideronte si armikun kryesor. Noli njoftoi menjëherë Kryeepiskop Paisi Vodicën dhe priste mbështetje nga kisha mëmë, e cila nuk vonoi.

Kryeepiskop Paisi Vodica i dërgoi një letër patrikut Atenagora, me anën e së cilës i parashtronte situatën: “Nga lajme të botuara në shtyp dhe nga informata relative që i kanë ardhur Kryesisë së Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, prej Hirësisë së Tij, Episkopit të Kishës Ortodokse Shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Fan S. Noli, me hidhërim të madh u njoftuam rreth tentativave dhe përçapjeve të asaj Patriarkane të Shenjtë Ekumenike, për të instaluar me inisiativën e saj dhe jashtë çdo rregulli të drejte kanonike dhe tradite kishtare ortodokse një tradhëtar dhe renegat të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar, të quajtur Marko Lipe, si episkop për Kishën Ortodokse Shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, me qëllime të paracaktuara që synojnë në mënyrë të hapët direkte dhe të ndërgjegjshme të godasin unitetin kishtar, kombëtar dhe patriotik të shqiptarëve ortodoksë me banim në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në interes, në shërbim, dhe për dobi të rivendikimeve të marëzishme dhe lakmive grabitqare të shovinizmit grek, kundër të drejtave dhe interesave kishtare dhe kombëtare të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar në përgjithësi.”.(48)




46) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 295, Viti 1950.
47) -Marko Lipe ka lindur më 1920 në krahinën e Oparit. Studimet teologjike i kreu në Kelkis të Stambollit. Marko Lipe brenda gjashtë muajve u bë dhjak, prift dhe më gusht 1950 u dorëzua Episkop i Lefkës, në moshën 30-vjeçare. Marko Lipe vdiq në mars 1982.
48) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 356, viti 1950.

[Albo]

ZËVENDËSIMI I NOLIT

Në verën e vitit 1964 Imzot Theofani, në moshën 83 vjeçare, kaloi një sëmundje të rëndë. Ai u shtrua në spital dhe iu nënshtrua një operacioni të vështirë në muajin nëntor 1964. Vuante nga kanceri në zorrë. Imzot Theofani i kishte rralluar meshimet dhe takimet me ortodoksët e Bostonit. Në stinën e dimrit në Boston bënte shumë ftohtë, prandaj Noli kishte vendosur që të shkonte në Florida, në shtëpinë që kishte blerë me ndihmat e shqiptarëve.(49)

Në dhjetor të vitit 1964 gjendja shëndetësore e Nolit ishte keqësuar dhe po mendohej për zëvendësimin e tij. Në atë kohë Kryekisha e Shën Gjergjit drejtohej nga ikonom Krist Elli, i cili ishte njeriu më i besuar i Nolit. Ato ditë në Boston kishte ardhur për vizitë Kryeepiskopi i Greqisë Jakovi. Ky i fundit kishte shërbyer për shumë vite si prift në Boston dhe njihej nga të gjithë. Ikonom Krist Elli pas takimit që pati me Jakovin u pushua menjëherë nga kisha e Shën Gjergjit. Mendohet që biseda e tyre të ketë qenë për të ardhmen e kishës pas vdekjes së Nolit. Në mbledhjen e fundit të kuvendit të peshkopatës Noli zyrtarizoi pushimin nga detyra të famullitarit të Kishës së Shën Gjergjit në Boston Krist Ellit. Gjithashtu shkarkoi edhe disa anëtarë të këshillit të kishës, të cilët qenë ithtarë të Ellit.(50)



Vendin e Krist Ellit, e zuri atë Sotir Dilogjika, të cilin Noli e caktoi me detyrën e sekretarit të peshkopatës. Atë Sotir Dilogjika ishte nga Zagoria dhe ka punuar si piktor skenograf. Duke parë aftësitë e tij Noli i propozoi të dorëzohej në gradën prftërore. Noli për zëvendësues të tij zgjodhi kandidaturën e atë Stefan Laskos, i cili shërbente në Filadelfia. Ky i fundit në atë kohë ishte i vetmi prift i pamartuar nga pesëmbëdhjetë klerikët që shërbenin nën juridiksionin e Nolit. Atë Stefan Lasko në atë kohë ishte në moshën 66-vjeçare.51 Në dhjetorin e vitit 1964, Noli i dërgoi një letër zyrtare Kryeepiskopit Paisi Vodica, me anën e së cilës i rekomandonte që të dorëzonte Stefan Laskon në gradën episkopale. Kundërshtarët e Nolit nuk qenë dakort që kandidati për episkop të dorëzohej në Shqipërinë komuniste, prandaj Noli për të mos krijuar pështjellime në kishë i dërgoi një letër të dytë Kryeepiskop Paisit, ku i shkruante se e anullonte vendimin për dorëzimin e Laskos. Noli u tërhoq sepse fuqitë po e linin dhe nuk kishte më nerva të përballonte konfliktin mes besimtarëve, por nga ana tjetër nuk u tërhoq Stefan Lasko, i cili u nis me kokën e tij dhe në javën e parë të marsit të vitit 1965 mbërriti në Shqipëri. Imzot Stefan Lasko u dorëzua në gradën episkopale më 20 mars të vitit 1965 në kishën e Shën Spiridhonit në qytetin e Durrësit, prej Kryehirësisë së Tij, Imzot Paisit, Imzot Kirillit dhe Imzot Damjanit. Imzot Stefan Lasko ishte hierarku i fundit që u dorëzua në gradën episkopale në Shqipëri, sepse më pas vijoi persekutimi ndaj kishës.(52)




49) - Nasho Jorgaqi, Fan Noli në ditët e fundit, Shekulli, 11 mars 2005, faqe 18- 19.
50) - Krist Elli (1895-1985) ka lindur më 1895 në Hoçisht të Devollit. Me fillimin e luftrave Ballkanike, ne vitet 1912-1913 u detyrua të emigroi në SH.B.A, në Boston. Pasi kreu studimet për Stomatologji në Boston, punoi ca kohë si dentist, në Kleveland fillimisht dhe më pas në Boston. Pas luftës së Dytë Botërore u dorëzua prift nga Imzot Theofan Noli, i cili në atë kohë ishte Kryeepiskop i dioqezës shqiptare të Amerikës. Atë Krist Ellin e emëruan famullitar i Katedrales së Shën Gjergjit në Boston. Ai ishte shumë popullor, i aftë dhe i devotshëm, prandaj besimtarët e donin dhe e respektonin. Elli organizoi për herë të parë kurset e katekizmit, të cilat quheshin “Shkolla diellore”. Gjithashtu ngriti dhe organizoi korin e kishës së Shën Gjergjit. Atë Krist Elli i përpoq për bashkimin dhe paqtimin e të gjitha kishave shqiptare të ngritura në Amerikë dhe njohjen e e tyre zyrtarisht nga Patrikana Ekumenike. Ikonom Krist Elli ndërroi jetë më 15 prill të vitit 1985.
51) - Stefan Lasko (1900-1975) ka lindur në Malëshovë, më 2 shtator të vitit 1900. Më 20 qershor të vitit 1949 u hirotonis prift në kishën e Shën Gjergjit në Boston. Me kërkesën e Imzot Fan Nolit, në vitin 1965 Stefan Lasko u dërgua në Shqipëri për tu bërë episkop. Stefan Lasko u dorëzua në gradën episkopale më 20 mars të vitit 1965 në kishën e Shën Spiridhonit në qytetin e Durrësit, prej Kryehirësisë së Tij, Imzot Paisit, Imzot Kirillit dhe Imzot Damianit. Imzot Stefan Lasko fjeti përgjithmonë më 30 pril të vitit 1975.
52) - Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Tiranë 2004,fq 42.

[Albo]

KREU I GJASHTË

PERSEKUTIMI I KISHËS
(1967-1991)

Persekutimi ndaj Kishës Ortodokse kishte nisur gradualisht shkallë shkallë. Kisha Ortodokse që prej vitit 1945 e deri më 1967 i është nënshtruar shtetëzimeve, konfiskimeve, me qëllim që të dobësohej ekonomikisht dhe duke u zbehur gradualisht deri në vitin 1967 që shënoi shuarjen e plotë të pasurisë kishtare.(1) Deri përpara miratimit të ligjit të Reformës Agrare të vitit 1945, komunitetet fetare administronin pronat dhe tokat e tyre, por pas miratimit të ligjit ata e humbën të drejtën e mbajtjes dhe të administrimit të pasurive, prej të cilave nxirrnin të ardhurat që u nevojiteshin. Dekretligji nr. 253, datë 27 maj 1946 e uli sipërfaqen e pronave të komuniteteve fetare deri në 10 hektarë.(2)

Në prill të vitit 1945 Ministria e Arsimit lëshoi një qarkore, me anën e së cilës theksonte se mësimi i fesë nëpër shkolla nuk ishte i detyrueshëm. Gjithashtu mësuesit e fesë nuk do të ishin pjesë e stafit pedagogjik dhe pagesa e tyre do të bëhej në bazë të orëve të mësimdhënies nga komitetet ekzekutive. Disa muaj më vonë u miratuan tekstet që do të përdoreshin. Nuk kaloi shumë kohë dhe më 27 mars 1946 Ministria e Arsimit urdhëronte heqjen e mësimit të fesë dhe zëvendësimin e tij me lëndën e “Darvinizmit” dhe atë të “Njohuri të Marksizëm-Leninizmit”, ndërsa më 6 qershor 1946 Këshilli i Ministrave me anën e një dekreti të posaçëm urdhëronte mbylljen e të gjitha institucioneve arsimore fetare.(3) Më 14 korrik 1964 Kryeepiskopi Paisi Vodica i ka dërguar një letër kryetarit të Këshillit të Ministrave, shokut Mehmet Shehu, me anën e së cilës e vinte në dijeni mbi disa ngjarje që kishin ngjarë nëpër kishat dhe manastiret e Shqipërisë. Kryeepiskopi e vinte në dijeni Kryeministrin për një ngjarje të shëmtuar që kishte ndodhur ditën e Pashkës së vitit 1964 në Berat, ku disa policë u futën në altar dhe donit të arrestonin priftin me preteksin se i kishte rënë kambanës në orë jo të përshtatshme. Episkopi i Beratit erdhi në Tiranë dhe i raportoi Komitetit për Çështjet Klerikale. Në Divjakë është thirrur prifti nga sekretari i organizatës bazë të partisë dhe në prani të kryetarit të këshillit popullor është urdhëruar të mos i bjeri më kambanës dhe të mos meshojë në kishën kryesore. Në Elbasan, kryetari i komitetit ekzekutiv të rrethit me preteksin për të evituar sëmundjen e bruçelozës më 3-4 qershor 1964 nuk lejoi të zhvillohej panairi në Shën Joan Vladimir. Jo vetëm besimtarët nuk u lejuan të shkonin, por edhe personeli i manastirit nuk u lejua të meshojë. Një ngjarje tjetër e shëmtuar ka ndodhur në manastirin e Shën Vlashit në Durrës. Dashnor Mamaqi i shoqëruar nga një oficer policie i quajtur Qerim Muka kanë hyrë në kishë dhe u tallën me sendet e shenjta dhe klerikët. Madje Dashnor Mamaqi e pyeti priftin: -Përse vijnë gratë këtu që të mbarsen? Jo, u përgjigj prifti. Ato mbarsem me burrat e tyre, këtu vijnë vetëm për tu lutur. Në fshatin Vrakë të rrethit të Shkodrës fshatarët shpërthyen dyert e kishës dhe e bënë hambar për të futur bereqetin.....” Sipas një dukumenti të Kuvendit Popullor, i cili mban datën 1 janar 1967 Kisha Ortodokse kishte si pasuri të paluajtshme 600 kisha dhe tetë manastire. Këta të fundit kishin rreth 500 krerë bagëti. Gjithashtu zotëronin magazina me bereqet, bulmet, tagji për bagëtinë etj. Pranë manastireve kishte pemë frutore dhe vreshta. Ndërsa magazinat e kishave dispononin parafinë, vaj, dyllë etj. Persekutimi filloi me reduktimin e numrit të kishave dhe të personelit që shërbente në to. Më 1 janar 1967 funksiononin vetëm pesë kisha, një në Tiranë, një në Durrës, një në Berat, një në Kavajë, dhe një në Shkodër, ndërsa të tjerat kishin kaluar në pronësi të komiteteve ekzekutive dhe të kooperativave bujqësore. Gjithashtu u reduktua ndjeshëm personeli. Në atë kohë personeli përbëhej nga 194 vetë dhe u reduktua në 10 vetë. Gjithashtu fondi i pagave mujore ishte 45.360 lekë dhe u reduktua në 5.380 lekë. Madje udhëzimi ishte që Kisha Ortodokse të ekzistonte vetëm për efekte protokollare me një personel prej tre vetësh (kryetari, një sekretar dhe një person tjetër për shërbime të ndryshme).(4)



Në janar të vitit 1967 organizata e rinisë së shkollës së mesme “Naim Frashëri” në qytetin e Durrësit shpalli nismën: “Të luftojmë deri në fund ideologjinë fetare, besytnitë dhe zakonet prapanike”, ndërsa më 6 shkurt 1967 Enver Hoxha mbajti fjalimin me temë: “Revolucionarizimi i mëtejshëm i partisë dhe pushtetit”. Menjëherë pas kësaj gazeta “Zëri i popullit” botoi artikullin: “Me shpatën e mprehtë të ideologjisë së partisë, kundër ideologjisë fetare, paragjykimeve, besytnive dhe zakoneve prapanike”.(5)

Pas fjalimit programatik të Enver Hoxhës më 6 shkurt 1967 për ta zhveshur popullin nga besimi fetar dhe për të futur në të botëkuptimin marksist-leninist, filloi fushata për prishjen e kishave. Pikërisht në vitin 1967 Komiteti Qendror i PPSh nxori një raport informativ për masat që duhej të merreshin për çrrënjosjen e botëkuptimit fetar. Si pasojë e kësaj lufte disa nga objektet e kultit u rrafshuan krejt, ndërsa ca të tjera u kthyen në magazina, vatra kulture etj. Gjithashtu ikonat, librat liturgjikë dhe sende të tjera me karakter fetar u sekuestruan. Për shkatërrimin e kishave dërguan nxënësit e shkollave dhe repartet ushtarake.



Nën udhëheqjen e aktivistëve fanatikë të organizatave të rinisë dhe sipas udhëzimeve të komiteteve të partisë ata filluan vinin dorë mbi kishat. Klerikët dhe besimtarët kujtuan se shkatërrimi i objekteve te kultit ishte me të vërtetë një nismë e organizatës së rinisë, prandaj filluan të dërgonin letra tek Enver Hoxha, me anën e së cilave kërkonin ndalimin e fushatës shkatërruese. Ata shpresonin se udhëheqësi kryesor i Partisë së Punës do të ndërhynte me autoritetin e tij për të ndaluar barbarizmat që po bëheshin.(6)

Nga konstatimet që ka bërë aparati i Komitetit Qendror të Partisë, me gjithë sukseset e arritura kundër fesë, rezulton se influencat fetare, sidomos ato të lidhura me praktikat jetësore, vazhdojnë të rezistojnë, të përhapen aty këtu duke marrë shpesh herë edhe forma të reja. Akoma përdoren përshëndetje, urime, ngushëllime, mallkime, frikësime të lidhura me emrin e zotit dhe të shprehjeve fantastike idealiste. Nga të moshuarit përhapet te fëmijët një letërsi gojore me përmbajtje fetare dhe reaksionare me anën e përrallave, tregimeve, legjendave, thënieve, proverbave etj. Bëhen përpjekje për të trashëguar në brezat e rinj praktikat fetare në lindjet, vdekjet, shenjat në varreza, në sëmundjet e njerëzve, të kafshëve, të bimëve, në fenomenet e natyrës, në vënien e festimin e emrave, në ngrëniet etj. Ka tentativa t’u mësojnë fëmijëve përmendësh dogma fetare. Disa nga këto praktika përpiqen t’ia adoptojnë situatës së sotme. Kthehet nusja në të parë, ditën e një shenjti dhe në emrin e gostisë për çupën, festohet shenjti. Nën pretekstin e festimit të ditëlindjes festohet dita e shenjtit. Nuk vihet emri shqip me kuptim fetar dhe zëvendësohet me një emër të huaj po fetar etj. Aty këtu janë shikuar tentativa klerikësh për të udhëzuar si t’i kryejnë ritet fetare. Mbahen akoma ndërtesa pa asnjë vlerë historike dhe përdorimi, si një formë e një rezistence pasive. Në ndonjë rast këto janë përdorur edhe për pagëzim, ose veprimtari tjetër fetare. Të gjitha këto tregojnë se është i gabueshëm mendimi që ndihet aty këtu se tashti që u mbyllën kishat dhe xhamitë, s’kemi çfarë të bëjmë kundër fesë.(7)







1) - Petrika Shalësi, Dokumente që provojnë pronësi të Kishës, Ngjallja, korrik 1996, faqe 12.
2) - Dekret-ligjë nr. 253, datë 27 maj 1946, mbi disa ndryshime të Ligjës e Shtojcë-Ligjeve të Reformës Agrare, neni, 2, 3, botuar në Gazetën Zyrtare, nr. 50, Tiranë, 4 qershor 1946, faqe 5.
3) - Pirro Kondili, Kisha Orthodhokse e Shqipërisë në vitet e diktaturës komuniste, Ngjallja, gusht 2007, faqe 3-4.
4) - Ben Andoni, Pronat e klerit. Lista e pasurive të katër komuniteteve fetare, Java, 7 shtator 2013, faqe 7-9.
5) - Leonard Veizi, Projektet “anti-Zot” të Ramiz Alisë”, Dita, 23 mars 2005, faqe 14-15.
6) - Dashnor Kaloçi, Genta Popa, Viti 1967, kur Tirana zyrtare i shpalli luftë Zotit, Shqip, 9 dhjetor 2007, faqe 18-19.
7) - Leonard Veizi, Si u ngrit propaganda komuniste në luftën e egër kundër besimeve fetare, Metropol, 2 dhjetor 2007, faqe 16, 17.

[Albo]

KLERIKËT TË SISTEMOHEN NË PUNË

Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefalë të Shqipërisë në një mbledhje të posaçme të datës 22 shkurt të vitit 1967 vendosi që klerikët të hiqnin rasot. Mbledhja kryesohej nga Kryeepiskopi Damiano, me pjesëmarrjen e anëtarëve të Sinodit të Shenjtë, Episkopin e Beratit Spiridhonin dhe Episkopin ndihmës Dhanilin si dhe Sekretarin e Sinodit të Shenjtë Z. Niko Çane. Episkopi i Korçës, Kirili për arsye shëndetësore nuk ishte i pranishëm në mbledhjen e Sinodit, por dha pëlqimin me shkrim, me anën e shkresës me numër protokolli 13, datë 24 mars 1967.



Sipas Urdhëresës së Sinodit të Shenjtë klerikët duhet të hiqnin rasot dhe të dilnin në publik me veshje civile: “Me të marrë letrën tonë, brenda 24 orëve të visheni me veshje civile, në qoftë se këtë nuk e keni bërë deri më sot, duke na njoftuar se e zbatuat urdhërin tonë përkatës, sepse ndryshe nuk mund tu dërgojmë rrogën e muajit mars”.(8)

Ramiz Alia dhe Dashnor Mamaqi, më 20 prill të vitit 1967 u dërguan një letër me numër protokolli 311, komiteteve të partisë në rrethe ku i porositnin: -Deri më 15 maj 1967 të na dërgoni një relacion informativ mbi organizimin e punës dhe rezultatet e deritanishme të luftës kundër fesë dhe zakoneve e besytnive, sipas letrës së shokut Enver. Lidhur me këtë problem relacioni të përmbajë se si është organizuar puna e partisë dhe e organizatave të masave, efektet e saj, çfarë problemesh dalin nga puna e deritanishme, si po ndiqet e thellohet lufta kundër besimeve fetare, në ç’drejtim e kanë përqendruar propagandën, e të tjera çështje që ju mendoni të na informoni. Me qëllim që të kemi një pasqyrë të qartë, na informoni sa kisha, sa xhami, sa vakëfe, sa tyrbe etj, janë marrë nga populli dhe çfarë është bërë me to. Sa është numri i klerikëve në rrethin tuaj, çfarë bëjnë tani, me ç’punë merren, si u veprua për t’i sistemuar në punë dhe çfarë problemesh dalin në këtë drejtim.... Porosia e Enver Hoxhës ishte e prerë: “Qëndrimi ndaj fesë për komunistët ishte çështje parimore. Çdo komunist duhet të jetë ateist, sepse botëkuptimi fetar është i papajtueshëm me botëkuptimin marksist-leninist”. Ndër të tjera Enver Hoxha theksonte: “Në propagandën kundër fesë, riteve, dogmave dhe institucioneve fetare duhet të kemi parasysh që të mos futemi në luftë të hapët me masat e popullit, sepse në popull do të ketë edhe njerëz të ndershëm të lidhur me Partinë dhe patriotë të flaktë, të cilët do ta ruajnë në ndërgjegjen e tyre besimin”.(9)





8) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1367, Viti 1967.
9) - Enveri, vendimi që hoqi festën e Bajramit dhe Pashkët, Metropol, 7 shkurt 2005, faqe 27.

[Albo]

ZËVENDËSIMI I TË KREMTET FETARE ME FESTA SOCIALISTE

Me porosi të Sekretarit të KQ të PPSh Ramiz Alia, doli një qarkore, me anën e së cilës festat fetare duhej të zëvendësoheshin me festat socialiste: “Çdo njeri e ndjen nevojën e gëzimit, bashkimit dhe të dëfrimit bashkë me miqtë, me shokët, me të afërmit. Pikërisht, për këtë arsye, institucionet fetare i jepnin rëndësi organizimit të festave. Disa nga këto si Pashkët apo Bajrami, përbënin festën e përbashkët për të gjithë, pra njerëzit gëzonin bashkarisht. Disa të tjera, si dita e emrit, pagëzimit etj, qenë më tepër festa familjare. Feja, sidomos kisha, për këto festa organizonte ceremoni pompoze, solemne, që tu mbeteshin në mendje njerëzve. Çdo gjë shoqërohej me një organizim sa më të bujshëm: që nga veshja, zbukurimet, organizimi i ceremonisë etj. Duke hedhur poshtë të gjitha festat fetare, ne duhet të organizojmë festimin e festave tona kombëtare, lokale apo familjare. Por t’i organizojmë më mirë, më bukur, më me madhështi seç i organizonin klerikët. Festat tona duhet t’u mbeten në mendje për një kohë të gjatë njerëzve”.(10)

Ky material është përgatitur nga sektori i edukimit në Komitetin Qendror të PPSh më datën 30 maj 1967 dhe mban numrin e protokollit Nr. 429, lënda: “Mbi festat e reja socialiste”. Materiali është firmosur nga Ramiz Alia dhe Dashnor Mamaqi dhe ndër të tjera thuhet: “Në jetën individuale të njeriut ka shumë ngjarje të shënuara që duhet t’i festojmë. Të tilla janë lindja, ditëlindja, hyrja në shkollë, futja në organizatën e pionierit, në rini, në parti, në ushtri, dhënia e fletë-lavdërimit e dekorimit etj”. Më tej materiali vijon: “Masat e gjera punonjëse dhe në mënyrë të veçantë rinia, kanë marrë zotime që të heqin dorë nga të gjitha festat dhe ceremonitë fetare, nga zakonet e vjetra dhe prapanike dhe të festojnë festat tona socialiste. Mirëpo kjo nuk mund të bëhet menjëherë. Të zhdukësh diçka, dhe aq më tepër që kjo ka të bëjë me botën shpirtërore të njeriut, nuk mund të bëhet po nuk u zëvendësua me diçka tjetër më përparimtare për njeriun”. Në kuadrin e festave lokale mund të hyjnë dhe të festohet dita e minatorit, e vullnetarëve që shkojnë nëpër aksione etj. Pyetja shtrohet se çfarë festash duhet të festojmë? Festat me karakter kombëtar si për shembull: 10 janari që është festa e shpalljes së Republikës, 1 maji, dita e solidaritetit ndërkombëtar të punonjësve, 8 nëntori, dita e themelimit të PKSh etj. Gjithashtu një rol të rëndësishëm duhet të zënë edhe festat me karakter shoqëror si për shembull: 1 janari, dita e vitit të ri, 7 marsi, festa e mësuesit, 8 marsi, festa e grave, 25 prilli, dita e kufirit, 5 maji, dita e dëshmorëve, 10 korriku, festa e ushtrisë, 1 qershori, festa e fëmijëve etj.(11)

Zhdukja e festave fetare dhe zëvendësimi i tyre me festat socialiste përbën një problem ideologjik. Këtu nuk është fjala vetëm për zëvendësimin e festave fetare me festat tona, por është fjala për ushqimin e përditshëm shpirtëror që ka nevojë njeriu, prandaj organizatat e partisë dhe organizatat e masave duhet të mendojnë seriozisht si ta organizojnë më mirë edukimin dhe dëfrimin e punonjësve në punë dhe pas pune. Duhet menduar ku do ta kalojnë njerëzit kohën e lirë e sidomos të dielave.






10) - Letra e PPSh, synetllëku dhe pagëzimi hiqen me vendim, Metropol, 8 shkurt 2005, faqe 27.
11) - Leonard Veizi, Udhëzimet e Ramizit për festat e reja, Dita, 9 mars 2005, faqe 14-15.

[Albo]

UDHËZIMI PËR MARTESAT

Në materialin e përgatitur nga sektori i edukimit në Komitetin Qendror të PPSh më datën 30 maj 1967, lënda: “Mbi festat e reja socialiste” në lidhje me ceremonitë martesore thuhej: -Një ngjarje me rëndësi në jetën e njeriut është fejesa dhe martesa, mbi të cilën feja ka ushtruar ndikimet e saj shekullore. Si do të festohen këto tani? Kanë dalë mjaft pyetje që tregojnë se njerëzit kanë disa shqetësime. Njerëzit pyesin: -A do të bëhen pas kësaj fejesa me shkes, a duhet bërë darkë kur fejohet apo martohet, sa njerëz duhet të ftojë, a duhet ta marrin nusen me kuaj apo me taksi, a duhet të bëjë pajë etj? Kuptohet se për këto e të tjera pyetje, receta nuk mund të jepen, por as indiferentë nuk mund të qëndrojmë. Është e drejtë që të rinjtë e të rejat ta zgjedhin vetë shokun e jetës, por kur këta kanë simpati njëri me tjetrin dhe nuk kanë guxim ta shfaqin, pse të mos ndërhyje një njeri i afërt i tyre, ose pse të mos ja u thonë prindërve të tyre dhe të arsyetohen me ta. Madje është e këshillueshme dhe ne duhet ta rekomandojmë dhe t’i nxisim të rinjtë që t’ua thonë prindërve dhe të kërkojnë ndihmën e tyre dhe vetëm atëhere kur ndonjë është konservator dhe nuk pranon, atëhere të rinjtë e zgjidhin vetë. Sa do të ftojë në fejesë apo në dasmë, receta nuk jepen. Recetë është vetëm porosia e partisë që të mos bëhet ky gëzim shkak i shkatërrimit të ekonomisë. Kuptohet kur nusja është larg, ajo mund të merret qoftë me kuaj, qoftë me taksi. Ditën e dasmës nusja të vishet sa më bukur dhe hijshëm.

Zhdukja e festave fetare dhe e zakoneve prapanike dhe zëvendësimi i tyre me ceremonitë dhe festat socialiste përbën në vetvete një problem ideologjik që meriton kujdesin dhe vëmendjen e partisë, dhe këtu nuk është fjala vetëm për zëvendësimin e festave fetare me festat tona, por është fjala për ushqimin e përditshëm shpirtëror që ka nevojë njeriu, prandaj organizatat e partisë dhe organizatat e masave duhet të mendojnë seriozisht si ta organizojnë më mirë edukimin dhe dëfrimin e punonjësve në punë dhe pas pune.(12)



12) - Leonard Veizi, Udhëzimi i Ramizit: Martesat e orientim, Telegraf, 10 shtator

[Albo]

UDHËZIMI PËR CEREMONITË MORTORE

Në materialin e përgatitur nga sektori i edukimit në Komitetin Qendror të PPSh më datën 30 maj 1967, lënda: “Mbi festat e reja socialiste” në lidhje me ceremonitë mortore theksohej: -Vdekja si ngjarje është më e hidhura në jetën e njeriut. Ajo është shfrytëzuar gjithnjë nga klerikët si momenti më i përshtatshëm për të ushqyer tek njerëzit idetë skllavëruese të fesë, për të përforcuar ndjenjat fetare me anë të frikës dhe për të përhapur idetë reaksionare të ekzistencës së botës së përjetshme. Për këtë qëllim kisha dhe xhamia duke iu përshtatur kohës kanë shpikur dhe zbatuar ceremonira dhe shërbime fetare nga më të ndryshmet, që kanë zënë rrënjë në ndërgjegjen e njerëzve të paformuar nga ana shkencore. Për të zhdukur këto zakone e praktika fetare, duhet të luftohet në mënyrë sistematike përmbajtja filozofike, idealiste dhe mistike e tyre, duke i zëvendësuar ato me ceremoni e shërbime të tilla, ku të shprehet respekti për kujtimin e njeriut që ka vdekur. Me prishjen e institucioneve fetare kanë dalë disa probleme dhe njerëzit me të drejtë pyesin: -si do të njoftohen të afërmit për vdekjen, kur dihet që këtë e bënte kisha me rënien e kambanave në shenjë zie? Kjo gjë do të zëvendësohet me shpalljen e ngjitur në shtyllë. Problem tjetër në lidhje me këtë çështje ishte: -si do të varrosen njerëzit, nga lindja apo perëndimi? Kjo do të zgjidhej nga komunalja, e cila t’i vendoste sipas vendit dhe ku të mundte, në varreza të thjeshta e me varre të lira.(13)

Me dekretin i cili u botua në 22.11.1967 Shqipëria u shpall zyrtarisht shteti i parë dhe i vetëm ateist në botë dhe në histori, që ndalonte me kushtetutë çdo shprehje të fesë. Vendimi i Komitetit Qendror të PPSH-së për mbylljen e objekteve të kultit ngjalli pakënaqësinë e klerikëve dhe të besimtarëve nga i gjithë vendi. Shkatërrimi i objekteve të kultit fillimisht u kamuflua si një nismë e rinisë dhe gradualisht mori përmasa kombëtare. Në Kongresin V të PPSh-së që u mbajt më 30 nëntor 1969 u dekretua se Shqipëria ishte vendi i parë ateist i botës.



13) - Letër e KQ dërguar rretheve, mbi zëvendësimin e praktikave fetare me festat socialiste, Ballkan, 20 mars 2007, faqe 14-15.

[Albo]

DEKRETI PËR NDRYSHHIMIN E EMRAVE

Zakonisht prindërit preferojnë që fëmijës së tyre t’i vënë emrin e gjyshit ose të gjyshes, si dhe emrin e ndonjë shenjti sipas kalendarit ortodoks. Pas vitit 1967, që përkon me prishjen e kishave emrat e shenjtorëve u kufizuan. Më kujtohet rasti i një kolegu nga Durrësi, babai i të cilit bënte jesë në grupin e të krishterëve të fshehtë dhe ndonëse u përpoq shumë që djalit ti vinte emrin Vlash, ata të gjendjes civile ia quajtën Lash. Në ato vite lulëzuan emrat Artan, Farbardh, Alban, Arben, Kujtim, Dritan, Drita, Shpresa, Shpëtim, Lulëzim etj. Disa prindër u vinin fëmijëve emra të vendeve gjeografike ose emra kafshësh dhe shpendësh, si për shembull Luan, Shqipe, Shpend, Gjelosh, Skifter etj, të cilët tipizonin bukuri ose trimëri.

Për shkak të marrëdhënieve të mira që kishim me vendet e kampit socialist prindërit filluan t‘u vinin fëmijëve emra ideologjikë, duke abuzuar tej mase politikisht dhe estetikisht. Shumë fëmijë në atë kohë u quajtën Marks, Engels, Lenin, Stalin, Tito, Molotov, Dimitrov, Kirov, Zhukov etj. Gjithashtu gjeje emra të tillë si Aksion, Buletin, Divizion, Federatë, Festival, Asamble, Republika etj. Në kishën e ungjillëzimit në Tiranë kam njohur një grua, e cila quhet Asamble. Ajo është e bija e Pandi Kristos, një grua fisnike dhe shpresëtare. Emrin Asamble ia ka vënë vetë diktatori Enver Hoxha, sepse lindi në ditën që u mbajt Asambleja Kushtetuese.

Në vitin 1975 doli dekreti për ndryshimin e emrave të papërshtatshëm. Dalja e këtij dekreti i futi në punë nëpunësit e gjendjeve civile. Ata u urdhëruan të kontrollojnë nëpër regjistra gjithë emrat e mbiemrat e papërshtatshëm. Kështu mjaft emra me permbajtje fetare si për shembull: Agjërim, Altar, Anxhelo, Dom, Kler, Kristostom, Kësmet, Hyjnesh, Hyjnor, Hajmali, Hazrete, Mevlud, Mevlude, Mëshirë, Pagëzime, Parajsë, Patër, Perëndi, Shëngjergj, Shëngjergje, Shemrije, Tito, Trini, Thellogo, Uratë, Xhami, Xhamije, Xhenet, Xhenete, Yjneshë, Yjnore etj, u zëvendësuan me emra të përshtatshëm. Regjimi komunist e kuptoi që me vënien e emrave ishte abuzuar shumë, prandaj nxori dekretin Nr. 5339, datë 23.09.1975 “Mbi ndërrimin e emrave dhe të mbiemrave të papërshtatshëm”. Me qëllim që të ruheshin dhe të forcoheshin traditat kulturore përparimtare në mbështetje të nenit 58, pika 6 të Kushtetutës, me propozim të Këshillit të Ministrave, Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë vendosi që: Shtetasit që kanë emra të papërshtatshëm në vështrimin politik, ideologjik e moral si edhe mbiemra përçmues, detyrohen t’i ndërrojnë. Kërkesa për ndërrimin e emrave të papërshtatshëm dhe të mbiemrave përçmues dhe zgjedhja e emrit dhe e mbiemrit të ri bëhej nga vetë i interesuari dhe për fëmijët e mitur, nga prindërit. Që nga ajo kohë emrat filluan të ndërroheshin, duke u zëvendësuar me emra të përshtatshëm. Ndërrimi i emrave të papërshtatshëm dhe i mbiemrave përçmues përfundoi më 31 dhjetor 1976.(14)



14) - Kastriot Dervishi, Fjalori i emrave të papërshtatshëm në Shqipëri, 55, 9 shkurt 2012, faqe 16, 17.

[Albo]

PASOJAT E PËRNDJEKJES

Si pasojë e përndjekjes u sheshuan rreth 600 kisha ortodokse, ndërsa të tjerat u kthyen në ofiçina mekanike, magazina, stalla, salla kinemaje apo klube. U shkatërruan me qindra ikona dhe afreske, u dogjën libra liturgjikë kishtarë, enët e shenjta u sekuestruan dhe u përvetësuan, veshjet e klerikëve u përdhosën. Kisha iu nënshtrua ikonoklazmës, e cila ishte hartuar nga inkuizitorët komunistë. Pothuajse të gjitha manastiret u shkatërruan ose u kthyen në reparte ushtarake. Më 2 mars 1946, në Drejtorinë e Shtypit dhe Propagandës pranë Ministrisë së Shtypit, Propagandës dhe Kulturës Popullore, u krijua një komision, i cili u jepte “leje qarkullimi” librave të botuar deri në atë kohë në Shqipëri, si dhe atyre që vinin nga jashtë. Në përbërje të komisionit qenë Mahmut Meqemeja, punonjës në Ministrinë e Punëve të Brendshme, Vasil Llazari, punonjës i Ministrisë së Kulturës, Dhimitër Shuteriqi, nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Flamur Nishani, punonjës i Mesagjerisë së Shtypit. Më 2 mars 1948 Gjykata e Rrethit të Tiranës, ndaloi qarkullimin e mbi 155 titujve, të cilët kishin përmbajtje “të dëmshme për popullin” dhe qenë kundra frymës së re demokratike. Tek titujt e ndaluar qenë edhe shumë libra fetarë.

Ndërsa më 27.02.1950, Presidiumi i Kuvendit Popullor nxorri vendimin nr. 1150 për bllokimin e të gjitha llibrave të botuar apo të hyrë në Shqipëri përpara 29 nëntorit të vitit 1944. U lejua vetëm kalendari fetar, i cili botohej në shtypshkronjën shtetërore “Mihal Duri” në Tiranë. Ndërkohë filloi botimi i librave me përmbajtje ateiste si p.sh: Hulusi Hako, Feja e parë nën dritën e shkencës (1962), Arif Gashi, Parajsa dhe ferri (1963), Feja është opium për popullin (1964), Shkenca dhe feja (1964), Ulvi Vehbiu, Hipnoza dhe feja (1964), Darvinizmi dhe feja (1967), Feja lakuriq (1967), Mina Qirici, Çudirat e fesë (1967), Dom Lleshi dhe Zigur Efendiu (1967), Zihni Sako, Populli dhe feja (1967), Sotir Melka, Shkenca dhe feja janë të papajtueshme (1968), Hulusi Hako, Akuzojmë fenë (1968), Ulvi Vehbiu, Sëmundjet psihike dhe feja (1968), Sami Leka, Biseda mbi fenë dhe dijen (1970), Hulusi Hako, Gjyq Zotit (1972), Iljaz Gogaj, Mbi rolin reaksionar të klerit në fushën e arsimit 1878-1939 (1972), Arif Gashi, Lufta kundër fesë është luftë për formimin e njeriut të ri (1974), Hulusi Hako, Ateizmi shkencor (1983), Edlira Çela, Tradita afetare të popullit shqiptar (1991) etj.(15) Gjithashtu në shtypin e asaj kohe u botuan artikuj të shumtë, me anën e të cilëve demaskohej feja dhe klerikët. Ja disa prej tyre: “Mbi paragjykimet fetare në krijimin e familjes së re”, botuar në gazetën “Zëri i Popullit”, 13 mars 1969, “Fakte që demaskojnë klerin reaksionar”, botuar në gazetën “Bashkimi”, 10 qershor 1973, “Feja na ka gënjyer tërë jetën”, botuar tek revista “Shqiptarja e re”, Nr. 4, viti 1967, “Populli gjithmonë ka qenë ateist”, botuar në gazetën “Puna”, 28 mars të vitit 1968 etj.16

Më 11 maj të vitit 1971, në Tiranë u zhvillua një miting madhështor për miqësinë shqiptaro-kineze. Afrimi me Kinën komuniste shënoi kinezërimin e jetës së brendshme në Shqipëri, sipas modelit të revolucionit kinez. Masat që u morën në këtë drejtim qenë: kufizimi i televizioneve të huaja, ndalimi i mbajtjes së mjekrës dhe flokëve të gjatë etj, pasi të gjitha këto vinin në kundërshtim me moralin socialist. Me imitimin e revolucionit kulturor kinez drejtuesit komunistë filluan një luftë intensive me anën e fletërrufeve, për të diskretituar klerikët dhe njerëzit që vazhdonin të kryenin ritet fetare në fshehtësi. Gjatë kësaj kohe u shkatërruan shumë objekte kulti.17 Më 9 qershor të vitit 1973 në qytetin verior të Shkodrës u çel “Muzeu Ateist”. Por masat kundër fesë duhej që të saksionoheshin edhe ligjërisht. Kushtetuta e vitit 1975 saksionoi me ligj të posaçëm: “Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah propagandën ateisto-shkencore”. Shqipëria u shpall vendi i parë ateist në botë ku feja dënohej me kushtetutë. Në Kuvendin Popullor që u mblodh në dhjetor 1976 u ndalua me ligj çdo lloj forme e ushtrimit të besimit.



15) - Azem Qazimi, Procesi i asgjësimit të fesë në komunizëm, Tiranë 2012, faqe 16-17.
16) - Kastriot Dervishi, Kur kërkohej krijimi i një feje komuniste, 55, 25 tetor 2005, faqe 12-13.
17) - Fjalimi që solli revolucionin kulturor kinez në Shqipëri, 55, 5 shkurt 2007, faqe 16-17.

[Albo]

PERSEKUTIMI I KLERIT DHE KISHA E NËNDHESHME

Dora e egër ateiste rëndoi fuqishëm mbi klerin ortodoks, duke shtuar vazhdën e krimeve të regjimit komunist. Klerikët u zhveshën, u burgosën dhe u internuan, gjithashtu mjaft prej tyre u martirizuan. U burgos Kryeepiskop Visarioni në maj të vitit 1947 dhe u lirua në nëntor 1962. Kryeepiskop Kristofori u internua në gusht 1948 dhe vdiq në mënyrë misterioze (i helmuar) në qershor 1958. Episkopi ndihmës i Apolonisë Irineu u dënua dy herë gjatë viteve 1946-1948 dhe 1956-1960 dhe më pas u internua në manastiret e Shën Gjonit, Shën Vlashit e të Ardenicës.







Atë Gjergj Suli u ekzekutua në vitin 1950, atë Aleksandër Lipe u ekzekutua më 1946, atë Ligor Zografi u dënua dhe internua në vitin 1966. Janë burgosur atë Ligor Zografi, atë Kosta Kole, atë Thoma Vërleni, atë Kristo Raci, atë Jorgji Kosta, atë Simon Tonini, atë Ilia Zoto, atë Gjergj Dedi etj.Megjithë përndjekjet e propagandën ateiste, besimi te Zoti mbeti gjallë në shpirtin e popullit. Kjo dukej me sakrificën e martirëve të shumtë klerikë e laikë, të cilët u burgosën, u pushkatuan, u përndoqën por nuk e mohuan Perëndinë. Kisha e nëndheshme funksiononte, në kushtet e një përndjekjeje nga shteti ateist. Madje, kishte prej tyre që pa marrë parasysh rreziqet e panumërta, vazhduan ta mbanin të ndezur flakën e besimit me veprime konkrete, siç ishin atë Kozmai, i cili me Ungjillin e fshehur në një trastë të vjetër shkonte nga qyteti në qytet për të pagëzuar në fshehtësi dhe për të kryer shërbesat e shenjta. Petro Xhuveli u kishte bërë katekizëm disa fëmijëve dhe priste papa Kozmanë që t’i pagëzonte në Dhërmi. Ata u pagëzuan në fshehtësi në një shtëpi të krishterë, megjithë survejimin e organeve të sigurimit të shtetit.(18)



Motrat Cico nga Korça, të cilat e kishin kthyer shtëpinë e tyre në një kishë të vogël, luteshin vazhdimisht. Theofan Popa kontribuoi në shpëtimin e shumë sendeve të shenjta dhe të ikonave. Koço Fështi, Vangjel Plepi dhe Petro Zheji vazhduan të ndiqnin në fshehtësi shërbesat fetare dhe të pagëzonin fëmijët e tyre tek atë Kozmai. Një nga të pagëzuarit në fshehtësi është edhe Joan Pelushi, i cili sot mban titullin Mitropolit i Korçës. Athina Angjellopulu mbajti të ndezur kandilin e kishës së Shën Todrit në qytetin e Vlorës. Muri i shtëpisë së saj përkonte me ajodhimën e kishës, e cila ishte kthyer në repart të Mbrojtjes nga Zjarri. Në shtëpinë e saj grumbulloheshin të krishterët e fshehtë Petro Xhuveli, Mihal Papa, Miti Rrapi, Toli Bubuni, Gori Dumani, Koço Fështi, Sotiraq Andoni, Koço Duni, Klearko Sava, Leni Beli, Harikli Beduli, Evgjeni Ballabani, Joan Pelushi, Dhimitër Musho etj, ku luteshin dhe prisnin papa Kozmanë që t’i kungonte me trupin dhe gjakun e Krishtit. Ky i fundit celebronte Liturgjinë Hyjnore gjatë natës në shtëpinë e tij në Bestrovë dhe herët në mëngjes nisej për në shtëpinë e Athinasë, ku e prisnin të krishterët e fshehtë. Në shtëpinë e Dr. Llukës grumbulloheshin për t’u kunguar Kristina Dumi, Rina Sheshi, Qirio Bezhani, Koço Qirinxhi, Spiro Duni, Eftali Sota, Jako Qirjako, Zaharulla Marko etj. Papa Kozmai shkonte edhe nëpër qytete të tjerë të Shqipërisë për të vizituar të krishterët e fshehtë. Në Durrës vizitonte Vasil Papastavrin, Vangjel Plepin etj, në Fier shkonte në shtëpinë e Petro Demajt, ndërsa në Elbasan tek Leonora Xhuveli. Në Korçë shkonte te motrat Cico, Pavlina Prifti, Grigor Mulla, Janaq Janku, Goli Remcka, Vito Buçka etj. Në Himarë shkonte në shtëpinë e Petro Xhuvelit. Në Tiranë shkonte te Koço Fështi, Dhimitër Beduli, Spiro Findiku, Kristina Papajani, Theofan Popa, Petro Zheji, Joan Pelushi etj.(19) Në shtëpinë e atë Marko Papajanit, në Tiranë mblidheshin për të celebruar shërbesat fetare të krishterët e fshehtë Vlash Semini, Dhimitër Beduli, Theofan Popa, Petro Zheji, dhjakon Spiro Findiku, Koço Fështi, Eleni Papajani, Elpiza Xhimitiku etj.(20)




18) - Atë Spiro Bulika, Xha Petroja nga Qeparoi, Ngjallja, korrik 2002, faqe 9-10.
19) - Atë Spiro Bulika, Bariu i mirë (Episkop Kozmai), botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2005, faqe 25.
20) - Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Neraida, Tiranë 2004, faqe 7.